ئىزاھى |
a (Ⅰ) |
|
a (Ⅰ)[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining birinci herpi. shu herpning nami. u hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. yëziqta buning ücün alahide herp belgilengen. bu herp töwendikidek yëzilish shekillirige ige. bash herp shekli «a», otturidin ulinidighan shekli «a», axiridin ulinidighan shekli «a». bu herp ongdin solgha, yuqiridin töwenge yëzilidu. bu tawush teleppuz qilinghanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe. tilning orni we roli jehettin til arqa sozuq tawushqa tewe. lew haliti jehettin lewleshmigen sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikliki jehettin töwen sozuq tawushqa kiridu. «a» herpining fonëtikiliq alahidilikliri ajizlishishi uyghur tilida sozuq tawushlarning ajizlishishi bir qeder omumyüzlük ehwal. u urghuluq boghumlardiki küclük ëytilidighan sozuq (a) ning urghuning bashqa boghumgha yötkilishi sewebidin kücsizlinishi netijiside këlip ciqidighan bir xil fonëtikiliq özgirishtur. oyghur tilidiki sozuq tawushlarning ajizlishishi ming yilgha yëqin jeryan icidiki birxil tarixiy özgirish bolup, buning netijiside bir qisim sözler hazir tüp söz sheklidimu, qoshumce ulanghandimu ajizlashqini boyice teleppuz qiliniwatidu we imladimu shundaq yëziliwatidu. mesilen: ëghir — (eslisi aghir) ëtiz — (eslisi atiz) ëriq — (eslisi arigh) qëri — (eslisi qari) qëlin — (eslisi qalin) sozuq tawushlarning ajizlishishi asasen pes yaki sel pes sozuq tawushlarning ëgiz yaki sel ëgiz sozuq tawushqa özgirishide körülidu. mesilen: (1) «a» tawushi bilen tüzülgen bir boghumluq sözlerge «i» bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda, mezkur boghum ocuq boghum halitide qëlip, boghumning urghusi këyinki boghumlargha yötkelse, «a» tawushi ajizliship «ë» tawushigha özgiridu, imlada shu boyice yëzilidu hem shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: bash − bëshi, bëshimizgha yaz − yëzip, yëziwatidu (2) köp boghumluq sözlerning axirqi boghumliridiki «a» tawushi shu sözlerge qoshumce ulinishi yaki bashqa terkiblerning qoshulushi bilen urghusi këyinki boghumlargha yötkelse, ajizliship «i»tawushigha özgiridu, imlada shu boyice yëzilidu hem shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: bashla − bashlighan, bashlimaq tara − tarimaq (3) birinci terkibi «a» tawushi bilen ayaghliship, ikkinci terkibi sozuq tawushlar bilen bashlanghan urghusi turaqliq bolghan sözlerdin bashqa sözlerde birinci terkibning axiridiki «a» tawushi nutuqta «i»gha ajizlashturulup teleppuz qilinidu. imlada eynen yëzilidu. mesilen: imlasi teleppuzi acma’ëriq acmi’ëriq ara’östeng ari’östeng jigde’ëriq jigdi’ëriq qara’örük qari’örük mirza’exmet mirzi’exmet eskertish: tilimizdiki bir qisim sözlerning urghusi turaqliq bolghanliqi, bir qisim sözlerdiki «a» tawushi adettikidin sozup teleppuz qilinghanliqi ücün, mundaq sözlerge qoshumce qoshulghanda urghu axirqi boghumgha yötkelmigecke ajizlashmaydu. yazghanda hem teleppuz qilghanda «a» tawushi ajizlashturulmaydu. mesilen: san − sani, bar − bari, barice imza − imzasi, imzalimaq muqam − muqami, ijra − ijrasi
|
|
a (Ⅱ) |
|
|
|
abaya |
|
|
|
abayiqi |
|
|
|
abxaz |
|
|
|
abdal |
|
|
|
abdallashmaq |
|
|
|
abdalliq |
|
|
|
abdurëhim ötkür |
|
abdurëhim ötkür[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:]hazirqi zaman uyghur edebiyatining wekilliridin biri. yazghuci, sha’ir. abdurëhim ötkür öz ömride «iz», «qeshqer këcisi», «men aq bayraq emes», «yëngi junggo gülüstanigha», «gül we azghan», «shë’ir we sha’ir», «qashtëshigha medhiye», «oyghanghan zëmin», «iz» qatarliq shë’ir, dastan, ballada, nesir, romanlarni yëzip qaldurghan.[misal:] iz yash iduq uzun seperge atlinip mangghanda biz, emdi atqa mingidek bop qaldi ene newrimiz. az iduq müshkül seperge atlinip ciqqanda biz, emdi cong karwan atalduq, qaldurup cöllerde iz. qaldi iz cöller ara, gayi dawanlarda yene, qaldi ni-ni arslanlar desht-cölde qewrisiz. qewrisiz qaldi dëmeng yulghun qizarghan dalida, gül-cëcekke pürkinur tangna baharda qewrimiz. qaldi iz, qaldi menzil, qaldi uzaqta hemmisi, ciqsa boran, köcse qumlar hem kömülmes izimiz. toxtimas karwan yolidin gerce atlar bek oruq, tapqusi hëcbolmisa, bu izni bir kün newrimiz, ya ewrimiz. 1972-yil 10-iyun, ürümci.
|
|
abdimilik |
|
|
|
abruy |
|
abruy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] jama’et icide ige bolghan hörmet؛ inawet, nopuz:[misal:] abruyini tökmek. ＊ u da’im öz kömicige cogh tartqanliqi ücün, abruyi bir pul boldi.
|
|
abruyperes |
|
|
|
abruypereslik |
|
|
|
abruysiz |
|
|
|
abruysizlandurmaq |
|
|
|
abruysizlandurulmaq |
|
|
|
abruysizlanmaq |
|
|
|
abruysizliq |
|
|
|
abruyluq |
|
|
|
abzas |
|
|
|
abzasliq |
|
|
|
abstrakt |
|
abstrakt[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] pikir qilish arqiliq tesewwur qilinghan, konkrët tejribidin ötküzülmigen؛ ëniq bolmighan, mewhum:[misal:] abstrakt uqum. abstrakt tebir. abstrakt tepekkur.
|
|
abstraktlashturmaq |
|
|
|
abstraktlashturushmaq |
|
|
|
abstraktlashturulmaq |
|
|
|
abstraktlashmaq |
|
|
|
abstraktliq |
|
|
|
abstraksiye |
|
abstraksiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] ① nurghun shey’ining ayrim, mahiyetsiz belgilirini nezerdin saqit qilip, ortaq, mahiyetlik belgilirini ayriwëlip pikir yürgüzüsh.[yeshmisi:] ② mewhum cüshence, abstraksiyileshtürüsh yoli bilen hasil qilinghan nezeriyiwi omumlashturma, nezeriyiwi xulase.
|
|
abstraksiyileshtürmek |
|
|
|
abstraksiyileshtürülmek |
|
|
|
abstraksiyileshmek |
|
|
|
abstraksiyilik |
|
|
|
absëssa |
|
|
|
abnus |
|
abnus[söz türkümi:]isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:]abnus derixi a’ilisidiki ösümlük abnus derixi. uning yaghac këpiki dorigha ishlitilidu. tebi’iti 2-derijide quruq issiq. tutush, qorush, toxtitish, qan tazilash, temretke, qicishqaq qatarliq këselliklerge ishlitilidu. köp istëmal qilsa, ashqazangha ziyan qilidu, xas istimal qilishqa bolmaydu.
|
|
abhawa |
|
|
|
abune |
|
|
|
abunici |
|
abunici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëlëfon, simliq tëlëwiziye, gëzit, zhurnal we shuninggha oxshashlargha aldin heq tölep ishletküci shexs؛ teshkilat:[misal:] bu zhurnal ücinci sangha kelgende ikki-üc yüz abunicigha ige bolidu.
|
|
abiceshme |
|
|
|
abide |
|
|
|
abirawan |
|
|
|
abizemzem |
|
|
|
abikewser |
|
abikewser[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce+erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① diniy riwayetlerde ëytilghan jennettiki kewser buliqining süyi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] shipaliq su:[misal:] ana oghlining bëshini yölep, aghzigha abikewser tëmitip hoshigha keltürüptu.
|
|
abinawat |
|
|
|
abihayat |
|
|
|
apa |
|
apa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① baliliq yaki balisi bar ayal؛ ana.[yeshmisi:] ② hörmet yüzisidin özidin cong ayallarning ismigha qoshup ishlitilidu:[misal:] ayimxan apa.[yeshmisi:] Ⅲ③ shexs igilik qoshumcisi qoshulghanda bezi erlerning öz xotunini atap caqirishini bildüridu: apisi balilar körünmeydughu[yeshmisi:] ④ qorqush, cöcüshni bildüridighan imliq rolida këlidu:[misal:] öyning icide bir qizning «apa»dëgen awazi anglandi.
|
|
aparghuzmaq |
|
|
|
aparmaq |
|
aparmaq[söz türkümi:] pë’il.[qurulmisi:]〕ëlip+barmaq〔[yeshmisi:] ① birer nersini qatnash qorali bilen yaki özi kötürüp tëgishlik orungha yetküzüp bermek؛ tapshurmaq:[misal:] anamni yüdüp doxturgha apardim.[yeshmisi:] ② bashlap, yol körsitip birge barmaq:[misal:] qeyerge barmaqcidile cong ana, men apirip qoyay.[yeshmisi:] ③ tegküzmek, yëqinlashturmaq:[misal:] nëriqi qorudin ciqqan boway aliqinini quliqigha apirip: − nëme deysiz, he, hësab cataq demsiz? − dëdi.
|
|
apaq-capaq |
|
|
|
apaq xoja maziri |
|
apaq xoja maziri[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:]apaq xoja maziri qeshqer shehirining merkizi bolghan hëytgah meydanining sherqiy shimalidiki 5 kilomëtir jaygha − nezerbagh yëzisining hezret kentige jaylashqan. bu mazar 1640-yili etrapida yasalghan bolup, icige sopilarning piri, aq taghliqlar mezhipining bashcisi apaq xoja depne qilinghacqa, «apaq xoja maziri» dep atalghan. mazarning igiligen meydani 20 ming kwadrat mëtir, u derwaza rawiqi, kicik mescit, xaniqa, gümbezdin ibaret töt qisimdin terkib tapqan. mazar gümbizining ëgizliki 26 mëtirdin artuq, di’amëtiri 17 mëtir këlidu. gümbezning tam yüzige sirliq kök yëshil kahish yëpishturulghan. kahish yüzige neqishler sizilghan. töt munar, bir egme we yërim ay shekillik belgini öz icige alghan neqishlengen gümbez binakarliq qurulush jehettiki güzelliki, mezmutliqi bilen uyghur binakarliq sen’itining alahidilikini namayan qilip turidu. bu gümbez icige apaq xoja jemetining ewladidin 72 kishining jesiti qoyulghan. bu gümbez icige birinci qëtim depne qilinghan kishi apaq xojining dadisi (mexdum ezemning newrisi) derwish haji muhemmet yüsüp xojidur. apaq xojining esli ismi hidayitulla bolup, u 12 yëshida (miladiye 1633-yili) dadisining qeshqerdiki ishanliq imtiyazigha warisliq qilghan. apaq xoja miladiye 1679-yili ilidiki mongghullar bilen til biriktürüp, ularning yardimi arqisida yeken xanliqini aghdurup özi qorcaq padishah bolup, oghli yehyani qeshqerning bash waliysi qilip bëkitken. ishanliq yolidiki orni we shu caghda hoquq tutup peyda qilghan zor tesiri tüpeylidin bu mazarmu apaq xojining nami bilen atalghan.1640-yili, uning dadisi muhemmet yüsüp xoja ölgende, apaq xoja uning wesiyitige asasen jesitini mushu mazargha qoyghan. bu mazar deslipide addiy yasalghan, këyinki caghlarda birqance qëtimliq özgertish, yëngiwashtin yasash, rëmont qilish arqiliq këngygen. 1795-yili cing sulalisi xani cyenlung buyruq cüshürüp dölet xezinisidin pul ajritip bu mazarni rëmont qildurghan we këngeytken, cyenlung xet taxtisi teqdim qilghan. azadliqtin këyin, hökümet pul ajritip rëmont qilghan. hazir bu mazar aptonom rayon derijilik qoghdilidighan qurulushlar qatarigha kirgüzüldi.
|
|
apet |
|
apet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tebi’et hadisiliri keltürüp ciqarghan ëghir ziyan-zexmet:[misal:] ot apiti. qurghaqciliq apiti. su apiti.[yeshmisi:] ② bashqa kelgen ongushsizliq, ëghir bextsizlik؛ zor bala-qaza:[misal:] apet körmey dëseng hoshyar bol (maqal). ＊ bu bala bizge bir apet boldi.
|
|
apetlik |
|
|
|
apparat |
|
apparat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① melum bir ishni bëjirish ücün xizmet qilidighan eswab, mëxanizm:[misal:] foto apparat. tëlëfon apparati.[yeshmisi:] ② idare, jem’iyet, teshkilat qatarliq xizmet organliri:[misal:] apparatlarni islah qilish xizmiti ongushluq ëlip bërilmaqta.
|
|
apparatci |
|
|
|
appay |
|
|
|
aptap |
|
aptap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① quyash, kün:[misal:] aptap ciqti. ＊ bir kishi ependimdin: «ependim, aptap yaxshimu, aymu» dep soraptu.[yeshmisi:] ② quyash tarqatqan nur, issiqliq:[misal:] aptap caqti. ＊ − wuy, sawut qariy, yene meydengni aptapqa qaqlap olturupsenghu?[yeshmisi:] ③ quyash nuri cüshüp turghan, quyash nuri issitip turghan jay:[misal:] men aptapta olturup ders tekrarlidim.
|
|
aptapperes |
|
aptapperes[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir yilliq saman gholluq ösümlük. yopurmiqi yüreksiman, sëriq cëcekleydu, da’im quyashqa baqidu, uruqidin yagh tartilidu. güli: tebi’iti mötidil. ishshiq tarq−itish, tosalghularni ëcish, süydük, heyzni rawanlashturush, qan bësimini cüshürüsh, ashqazan, jiger xizmitini tengshesh tesirige ige. cish aghriqi, mupasil, bowasir, yuqiri qan bësimi, ashqazan, börek ajizliqi, heyzkelmeslik qatarkëselliklerge ishlitilidu. hamilidarlargha ziyan qilidu. zepe bilen qoshup istimal qilinidu. uruqi: tebi’iti quruq soghuq. siliqlashturush, süt köpeytish, tolghaq toxtitish, süydük mangdurush we eswini köründürüsh, qewziyet, ishtihasizliq, süydük yoli yallughi, hamilidarliq mezgilidiki suluq ishshiq qatarliqlargha ishlitilidu. quruq mizaj kishilerge ziyan qilidu. quruq mizaj kishiler ücün sirkenjibin uruqining qaynatmisi bilen qoshup istimal qilinidu. yupurmiqi: tebi’iti soghoq. qizitma cüshürüsh, zeher qayturush, bezgek, köyük jarahetliri qatarliqlargha ishlitilidu. soghuq mizaj kishilerge ziyan qilidu. hesel bilen qoshup istimal qilinidu. yëghi: tebi’iti quruq soghuq. siliqlashturush, yumshitish, süt köpeytish tesirige ige. herxil tire këselliklerge ishlitilidu. soghuqcan këshilerge ziyan qilidu. nawat bilen qoshup istimal qilinidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aptapni yaxshi köridighan:[misal:] aptapperes ösümlükler.
|
|
aptappereslik |
|
|
|
aptapsindurmaq |
|
|
|
aptapsinmaq |
|
|
|
aptapsinishmaq |
|
|
|
aptapliq |
|
|
|
aptobus |
|
|
|
aptor |
|
|
|
aptorluq |
|
aptorluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aptorlargha xas, aptorning özigila tewe:[misal:] aptorluq hoquqi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] eserning aptori bolush, mu’elliplik:[misal:] aptorluqni ëtirap qilmaq.
|
|
aptol |
|
aptol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce+latince［[yeshmisi:] aptomobil, traktor we bashqa mashinilarning aylinidighan qisimlirini maylash ücün ishlitilidighan, nëfittin ëlinidighan bir xil may.
|
|
aptomat |
|
|
|
aptomatci |
|
|
|
aptomatlashturmaq |
|
|
|
aptomatlashturushmaq |
|
|
|
aptomatlashturulmaq |
|
|
|
aptomatlashmaq |
|
|
|
aptomatliq |
|
|
|
aptomatik |
|
|
|
aptomobil |
|
aptomobil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce+latince［[kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] dwigatël ornitilghan, adem we yük toshuydighan, töt we uningdin artuq caqliq transport wasitisi.
|
|
aptonom |
|
|
|
aptonomiye |
|
aptonomiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] millet, teshkilat, rayon qatarliqlarning özi qarashliq dölet, hökümet yaki yuqiri derijilik orunning rehberlikini qobul qilghandin tashqiri, öz ishida melum hoquqini yürgüzüshi:[misal:] milliy tërritoriyilik aptonomiye.
|
|
aptonomiyilik |
|
|
|
aptowa |
|
aptowa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] yüz, put-qol yuyush ücün ishlitilidighan, uzun we incike jümeklik, boghuzi tar, mis we tuc qatarliqlardin yasalghan buyum.
|
|
aptowa-cilapca |
|
|
|
aprël |
|
|
|
apsharka |
|
apsharka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] itning bir xili, herbiy ishlar we jama’et xewpsizlikini qoghdash qatarliq xizmetlerde türlük enzilerni pash qilish, ëniqlashta paydilinidu.
|
|
apqut |
|
apqut[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kön we xurum qatarliqlardin tikilgen ayaghlarning pashna üstidiki tash bilen ester arisigha ëlinidighan qaturma, köpince, tarsha yaki qëyish cemdin ishlinidu:[misal:] ötnige lapqut, ötükke apqut (maqal).
|
|
apqutci |
|
|
|
apqur |
|
|
|
apla |
|
apla[söz türkümi:] imliq[yeshmisi:] ① kütülmigen weqe-hadisidin te’ejjüplinish we pushayman qilishni ipadileydu:[misal:] apla, xoshlishalmay qaptimen-de.[yeshmisi:] ② ëcinish, qayghurush, hësdashliqni ipadileydu:[misal:] apla dewetti zeynep congqur ëcinghan halda, etiyazda qurghaqciliq, küzde bolsa su apiti.[yeshmisi:] ③ ghezep, xapiliqni bildüridu:[misal:] apla deptu otunci ghezep bilen cishini cishlep.
|
|
aplahu’ekber |
|
aplahu’ekber[söz türkümi:] imliq. [yeshmisi:] «apla»gha qarang:[misal:] aplahu’ekber. sulayman qattiq xorsinghan halda qëynatisigha tapa qildi, − hëc bolmisa, ya pulini, ya qelemni ëlip qalghan bolsilimu!
|
|
aport |
|
aport[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] almining bir türi, renggi qizil yaki taghil bolup, adettiki almilardin congraq, temi cücümel bolidu.
|
|
apëlsin |
|
|
|
apiride |
|
apiride[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] «bolmaq, qilmaq» yardemci pë’illar bilen këlip «törelmek, peyda bolmaq؛ töreldürmek, peyda qilmaq» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] sen bilen men mushu alem apiride bolghandin tartip, bir-birimizni yëterlik bilishimiz. ＊ ey bextlik yigit, sëni bu alemge apiride qilghan atang kim anang kim dep soraptu boway.
|
|
apirishmaq |
|
|
|
apirin |
|
apirin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] birer ishning köngüldikidek bolghanliqi, bëjirilgenliki ücün razi, memnun, qayil bolghanliqini ipadileydighan alqish sözi:[misal:] apirin ëytmaq. apirin oqumaq. ＊ sizning keng qorsaqliqingizgha apirin xosh, emdi qandaq qilmaqcimiz?
|
|
at (Ⅰ) |
|
at (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tom tuyaqliqlargha mensup süt emgüci yirik ish haywini. göshini istimal qilishqa bolidu. tebi’iti 2-derijining axirida quruq issiq. mizajni tengshesh, hararetni küceytish, quwwetlesh, tëre renggini cirayliqlashturush, mupasil, leqwa, re’ishe, buwasir, ücey yiringliq jarahiti qatarliqlargha ishlitilidu. issiq mizaj kishilerge ziyan qilidu. anar süyi qatarliqlar bilen qoshup istimal qilinidu. atning qërin we ücey yolliridin ciqqan tashni dora süpitide ishtishke bolidu. uning tebi’iti 2-derijide quruq issiq. zeher qayturush, belghem boshitish, aghriq peseytish, tutqaqliq, qan tükürüsh we qusush, ghelwirek qatarliqlargha ishlitilidu.:[misal:] yëyishlik at harmas (maqal). ＊ qërighanda at tëziki altun körüner (maqal).[yeshmisi:] ② atning bëshigha oxshitip yasalghan shahmat uruqi:[misal:] atni mangmaq.[yeshmisi:] ③ on ikki möcelde yettinci yilning nami:[misal:] u at yilliq.
|
|
attin cüshsimu üzenggidin cüshmeslik |
|
attin cüshsimu üzenggidin cüshmeslik[yeshmisi:] ilgiriki mewqe yaki mertiwisidin ayrilghandin këyinmu congciliq we tekebburluqini tashlimasliq:[misal:] u iligirikidk qolini nege sunsa shu yerdin yulup yigüdek hoquq-imtiyazgha ige bolmighini bilen «attin cüshsimu, üzenggidin cüshmeptu» dëgendek, hëlihem nasir’axun a’ilisini nezirige ilmaytti.
|
|
at küci |
|
|
|
at (Ⅱ) |
|
at (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem yaki nersilerge qoyulghan mexsus isim:[misal:] uning ögey qizining ëti hejerxan, öz qizining ëti patmixan iken.[yeshmisi:] ② nam, ataq:[misal:] at aylixangha, yol sarixangha (maqal).[yeshmisi:] ③ shan-shöhret yaxshi nam؛ dangq:[misal:] yaxshidin at qalidu, yamandin dad qalidu (maqal).[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞tilshunasliq＜[yeshmisi:] shey’ilerning namini bildürüp, «kim? nëme?» dëgen so’allargha jawab bolup këlidighan söz türkümi, «isim»mu dëyilidu:[misal:] ataqliq at. türdesh at.
|
|
at kötürmek |
|
|
|
ëti ulugh, suprisi quruq |
|
|
|
ata (Ⅰ) |
|
ata (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① baliliq yaki balisi bar er kishi:[misal:] öz ata. ögey ata. ＊ atisi atalmighan qongghuzni, balisi ëtiptu tongguzni (maqal). ＊ ata bolmay ata qedrini bilmes (maqal).[yeshmisi:] ② yëshi cong kishilerni hörmetlesh ücün ishlitilidu:[misal:] atilar sözi-eqilning közi (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ish-heriketni bashlap bergen, uninggha asas salghan yaki shu ish-heriketni bashquridighan hörmetlik kishi:[misal:] loqman-diniy riwayetlerde tëbabetning birinci atisi, derijidin tashqiri mahir höküma dep qarilatti.[yeshmisi:] ④ bezi rayonlardaⅢshexs igilik qoshumcisi (-si) qoshulghanda xotunlarning öz ërini atap caqirishini bildüridu:[misal:] − hey atisi, jüme waqti bolupla qaldi, − dëdi u xotun ërige.
|
|
atam zaman |
|
|
|
ata (Ⅱ) |
|
ata (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] «qilmaq» pë’ili bilen këlip «nësip qilmaq, bexsh etmek, in’am qilmaq, bermek» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] bengwashliqimning axirida manga ata qilghan yürikimni zide qilghuci hediyilerni körüp, ötken hayatimgha ökünüshke bashlidim.
|
|
ata-ana |
|
|
|
ata-bala |
|
|
|
ata-bowa |
|
|
|
atarmen |
|
|
|
atarmen-caparmen |
|
|
|
atashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
atashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
atagha |
|
|
|
ataq |
|
ataq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nam-abruy, shöhret, dangq:[misal:] yaman ataq bilen yürgendin, yaxshi ataq bilen ölgen ewzel (maqal).[yeshmisi:] ② qandashliq yaki toylishish munasiwiti bolmay turup tughqanliq nami bilen yürgenlerge nisbeten ëytilidu:[misal:] ataq ata. ataq bala.[yeshmisi:] ③ unwan:[misal:] mubarek bolsun, özlirige «alahide derijilik ashpez» dëgen ilmiy ataq bëriliptu dëdi mutellip xushalliq bilen.
|
|
ataq-abruy |
|
|
|
ataqliq |
|
ataqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] atiqi bar, nami, dangqi ciqqan؛ meshhur, namdar:[misal:] men baghdadliqmen, dep bashlidi u sözini, atam baghdadning ataqliq kishiliridin idi.
|
|
ataka |
|
|
|
atalghu (Ⅰ) |
|
|
|
atalghu (Ⅱ) |
|
|
|
atalghusiz |
|
|
|
atalghushunas |
|
|
|
atalghushunasliq |
|
|
|
atalghuluq |
|
|
|
atalma |
|
|
|
atalmaq (Ⅰ) |
|
|
|
atalmaq (Ⅱ) |
|
|
|
atalmish |
|
|
|
ataman (Ⅰ) |
|
|
|
ataman (Ⅱ) |
|
|
|
atan |
|
|
|
atanmaq |
|
|
|
atayin |
|
atayin[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① mexsus, alahide bir meqsetni közlep, eteylep:[misal:] men atayin konisheherge kirip, bilal ezizige akamning salimini yetküzüp qoyattim.[yeshmisi:] ② meqsetlik؛ qesten:[misal:] kënizekning sëning ikenlikini wezir bilgen bolsa kërek. u atayin qistawatidu.
|
|
atesh |
|
|
|
ateshperes |
|
|
|
ateshpereslik |
|
|
|
ateshdan |
|
|
|
ateshkü |
|
|
|
ateshlik |
|
ateshlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] otluq؛ qizghin:[misal:] arzuyum ateshlik bir tonur bolup, xelqimge bir ömür nan teqdim etsem.
|
|
ateshin |
|
ateshin[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ateshke oxshash, ottek؛ yalqunluq, qizghin, jushqun:[misal:] ateshin salam.
|
|
attashë |
|
|
|
atcot |
|
atcot[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iqtisad＜[yeshmisi:] hökümet ishi ücün serp qilinghan türlük xirajetlerni türler boyice tizimlikke turghuzup, rehberlik sëlishturup testiqlighandin këyin, uni maliye hësabatigha kirgüzüsh:[misal:] atcot qilmaq.
|
|
atci |
|
|
|
atciliq |
|
atciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at bilen yük toshup kirakeshlik qilish yaki at bëqish ishi, kespi:[misal:] atciliq mëning ata kespim.[yeshmisi:] ② atlarni nesillendürüsh yaki, bëqip perwish qilish ishi, kespi:[misal:] atciliq fërmisi.
|
|
atxana |
|
|
|
atxumar |
|
|
|
atdash |
|
|
|
atropin |
|
|
|
atrina |
|
|
|
atsil |
|
|
|
atquc |
|
atquc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kicik tiptiki balilar qorali. burun acimaq yaghacning ikki acisigha ikkilik kengliktiki latini baghlap yasilatti, hazir rezinke baghlap yasilidu. rezinke arisigha kicik tash qatarliqlarni qisturup, rezinkini sozup turup qoyup bërilidu. adette qoshqac qatarliq kicikrek ucar qanatlarni ëtishqa ishlitilidu.
|
|
atquci |
|
atquci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① paxta, yung qatarliqlarni paxta dukinigha sëlip yumshitish, titish ishi bilen shughullanghuci adem:[misal:] paxta atquci.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] oqya, miltiq yaki zembirek atidighan kishi.
|
|
atquciliq |
|
atquciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① paxta, yung qatarliqlarni yumshitish, titish ishi:[misal:] toxti axun aka yil boyi atquciliq bilen kün kecüretti.[yeshmisi:] ② oqya yaki miltiq qatarliqlarni ëtish ishi:[misal:] bizning qisimda atquciliq bilen dang ciqarghanlar aranla biz ikkimiz.
|
|
atqurmaq |
|
atqurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish, birer wezipini bëjirmek, ada qilmaq, orundimaq:[misal:] sultanning atqurushqa tëgishlik wezipisini men atqurup q
|
|
atqaliliq yaki balisi bar ayal؛ ana. |
|
|
|
atqurulmaq |
|
|
|
atqulaq |
|
atqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕at+qulaq〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamci’ot a’ilisige kiridighan, köp yilliq, saman gholluq ösümlük. tüwidin ösken yopurmaqlirining sëpi uzun, gholidin ösken yopurmaqlirining sëpi yoq, konussiman gül rëtide sus yëshil, qizghuc gülleydu, taghlarda ösidu.
|
|
atqune |
|
|
|
atkos |
|
atkos[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞su ishliri＜[yeshmisi:] ① ëgizlik derijisi bara-bara töwenligen yantu yüz:[misal:] atkos tapini. atkos coqqisi. ＊ bu yerde ishlewatqan 200 dek kishi qara terge cömülüp tüzlesh, xangdash, atkos ciqirish ishini ishlewatatti.[yeshmisi:] ② yantu yüzning bashlinish we axirlishish nuqtisi otturisidiki ëgizlik perqining gorizontal ariliqqa bolghan nisbiti.
|
|
atkiritka |
|
|
|
atlatmaq |
|
|
|
atlas |
|
|
|
atlashmaq |
|
|
|
atlam |
|
|
|
atlantik |
|
|
|
atlantik okyan |
|
|
|
atlandurmaq |
|
|
|
atlanmaq |
|
atlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① atqa minmek:[misal:] ular atliq kelgen, ular bilen birinci duyning ezalirimu atlinip bille këlishkenidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer jaygha bërish ücün teyyarlanmaq, hazirlanmaq:[misal:] hazir aldinqi septe küresh qizimaqta, men pat yëqinda bu muqeddes jengge atlinimen.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni qilishqa teyyarlanmaq, hazirlanmaq:[misal:] − biz ezalar bilen meslihetleshkendin këyin, qarliq taghning süyini ekilishke atlinimiz, − dëdi sabir hakimgha.
|
|
atlëtika |
|
|
|
atlëtikiliq |
|
|
|
atliq (Ⅰ) |
|
atliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëti bar, atqa ige:[misal:] mana hazir u dulduldek ikki atliq bolup qaldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] at mingen:[misal:] tuyuqsiz yangaq derixi aldida üc atliq kishi köründi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] at mingen kishi:[misal:] atliq piyadining harghinini bilmes (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] atqa xas xususiyet, atqa xas alahidilik:[misal:] atning atliqi bardur, nawatning tatliqi bardur.
|
|
atliq (Ⅱ) |
|
atliq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isimlik, namliq, isim yaki namgha ige bolghan؛ dep atilidighan:[misal:] dawancingning yoli qattiq tawuzi tatliq, dawancingda bir yarim bar qemberxan atliq.
|
|
atlimaq |
|
atlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dessimey ikki put arisida qaldurup üstidin halqip ötmek, artilip ötmek؛ sekrimek:[misal:] u bosughidin atlay dep turushigha, bir qizning warqirighan awazi anglandi.[yeshmisi:] ② qedem almaq, qedem tashlimaq:[misal:] ayagh atlimisa, bash yügürmeydu (maqal).[yeshmisi:] ③ qaldurup, tegmey yaki melum qismini tashlap ötüp ketmek:[misal:] nahiye atlap oqumaq. sinip atlimaq. ＊ men xetni atlap oqudum, xetning axirida ajayip sözler bar idi.[yeshmisi:] ④ ëship ötmek:[misal:] yawuz textini gum eylep, dawanlar atlighan batur, bëshigha yaghsimu oqlar, arqigha yanmighan batur.
|
|
atlinishmaq |
|
|
|
atma |
|
|
|
atmaq |
|
atmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoldiki nersini shiltip yiraqqa yaki mölcerlengen yerge tashlimaq؛ irghitmaq:[misal:] topqa qarap tash atma (maqal). ＊ tash atqangha qash at (maqal).[yeshmisi:] ② shiddet bilen birer yerge tashlanmaq:[misal:] ësedep yighlawatqan meryem «aka» dëginice zakirjanning baghrigha özini atti. ＊ uning atqan mushti tegmidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ciqarmaq, yaymaq, ëcilmaq:[misal:] cëcek atmaq.[yeshmisi:] ④ titmaq alta ay atqan paxtam bir capangha yetmeptu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ partlatmaq:[misal:] tagh atmaq. pojangza atmaq.[yeshmisi:] ⑥ küc bilen ittirip ciqarmaq, örlimek:[misal:] qadir dolqunlar üstige dolqunlar ëtip ëqiwatqan derya boyigha qarap mangdi.[yeshmisi:] ⑦ birer qoral wasitisi arqiliq oq we shuninggha oxshash nersilerni ciqarmaq, üzmek:[misal:] atalmighanning oqi alta ghulac këter (maqal).[yeshmisi:] ⑧ birer qoral wasitisi arqiliq yarilandurmaq, öltürmek:[misal:] atisi atmighan qongghuzni, balisi ëtiptu tongguzni (maqal). ＊ dadamni ular ëtiwetken.[yeshmisi:] ⑨ midirlatmaq, oynatmaq:[misal:] almiliq baghqa kirip, alma atqan qara köz, tal ciwiqtek ëgilip, qashni atqan qara köz.[yeshmisi:] 01 yorumaq, süzülmek:[misal:] qadir yëtip ikki sa’ettin këyin tang atti.
|
|
atmosfëra |
|
|
|
atmëtka |
|
|
|
atmish |
|
|
|
atmishinci |
|
|
|
at-harwa |
|
|
|
atom |
|
atom[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ximiyilik ëlëmëntni hasil qilghuci eng kicik zerrice, shundaqla maddilarning ximiyilik rë’aksiyige kirishtiki eng tüpki zerrice bolup, u musbet zeretlik atom yadrosi we atom yadrosini aylinip heriketlinidighan ëlëktronlardin teshkil tapidu؛ her xil atomlarning massisi, cong-kicikliki we bashqa xususiyetliri öz’ara oxshashmaydu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] yadro qorallirining bir xili. uran, plutoniy qatarliqlarning atom yadrosi parcilanghanda hasil bolidighan atom ënërgiyisidin paydilinip qirish, xarab qilish ücün ishlitilidighan qoral, partlighanda zerbe dolquni nur radi’atsiyisi we radi’o’aktipliq bulghinish peyda qilidu:[misal:] atom partlatmaq.
|
|
atomluq |
|
|
|
at-ulagh |
|
|
|
atwaz |
|
|
|
atwazliq |
|
|
|
atëbrin |
|
|
|
atë’izim |
|
|
|
atë’izmliq |
|
|
|
atë’ist |
|
|
|
atë’istliq |
|
|
|
atidarciliq |
|
atidarciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ajiz, yëtim-yësir, tayancsiz kishilerge qilinidighan ghemxorluq؛ yar-yölek, tayanc, köyünüsh:[misal:] biz bu yaqqa mangidighan caghda dadisi uni ashu taghisining atidarciliqigha qaldurghanidi.
|
|
atikarci |
|
atikarci[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özige munasiwetsiz ishlargha arilishiwalidighan, özini körsitishke amraq؛ menmenci:[misal:] özüngmu taza atikarci birnëme ikensen, dëdi patime semetke burulup, sanimay sekkiz dëme.
|
|
atikarciliq |
|
atikarciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özini körsitishke amraqliq, menmencilik, aqsaqalliq:[misal:] u bashqilarning sözliri tüge-tügimeyla söz qisturup atikarciliq bilen sözni tartiwalidighan bir xil tetür mijezlik adem bolup yëtilmekte idi.
|
|
atila |
|
|
|
atilarce |
|
|
|
atiliq |
|
atiliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] atisi bar, atisi hayat:[misal:] atiliq oghul xojiliq qul (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] atigha xas؛ ata qilishqa tëgishlik bolghan:[misal:] atiliq burc. atiliq qerz. atiliq mëhir-muhebbet.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ösümlükning cangdan we gül yipidin ibaret ikki qisimdin tüzülgen köpiyish ezalirining atiliq qismi. atiliq yëtilgendin këyin cangdan yërilip gül cangliri tozup ciqidu.
|
|
atiliqsiz |
|
|
|
atimaq (Ⅰ) |
|
|
|
atimaq (Ⅱ) |
|
atimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bëghishlimaq, teqdim qilmaq, bermek:[misal:] awu qoydin birerini atiwetsilimu boliwëridu, dëdi baxshi hëc qizarmastin.[yeshmisi:] ② könglige pükmek, niyet qilmaq:[misal:] qandaq, kicik’axun, sëtip bërishke atighiningizni ciqarmamsiz dëdi hushur hamut.[yeshmisi:] ③ teyyarlimaq, teyyar qilmaq:[misal:] yillar meydengni tutup qaqaqlap külme, aldingda qizirishtin artuq körimen ölümni, qëritimen dep artuq köngül bölme, axirqi jengge atap qoyarmen oghlumni.
|
|
ajayibat |
|
|
|
ajayip |
|
ajayip[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti qiziq, kishini heyran qalduridighan, tesewwurgha sighmaydighan, qiziqarliq:[misal:] oghlidin bu ajayip weqeni anglighan qasim’axun ustamning shadliqidin uda birqance këcigice uyqusi kelmidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] gheyriy, ghelite, bashqice:[misal:] mana emdi sizni oylisamla ajayip bolup qalimen, dëdi zeynep kamilning közining icige qarap.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti yaxshi, qaltis, peyzi:[misal:] bilemsen, hey adash, shu turqida bir ajayip qiz sëning ücün tolghinip uxliyalmaywatidu.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti, intayin, tolimu, xoymu, bek:[misal:] uning sanga ajayip hewisi këletti.
|
|
ajayipxana |
|
ajayipxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] her xil haywanlar, bolupmu tetqiqat qimmiti yuqiri bolghan, bezibir az ucraydighan haywanlarni bëqip, kishilerning ëkskursiye qilishi ücün teyyarlanghan orun.
|
|
ajayip-gharayip |
|
|
|
ajratma |
|
|
|
ajratmaq |
|
ajratmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «ajrimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] hëyt’axun qocqarning tërisini ajritip, alma shëxigha asti.[yeshmisi:] ② perqlendürmek:[misal:] qarap turghan kishige uning külkisi bilen yighisini ajritiwëlish tes idi.[yeshmisi:] ③ xalas qilmaq, qutuldurmaq:[misal:] bëshimizda düshmenler qilicini oyniitar, bu dozaxtin nozukni qandaq bir jan ajritar[yeshmisi:] ④ birer meqset ücün atimaq, ciqarmaq, belgilimek:[misal:] bu qëtimqi pa’aliyetke idarimiz ming yüen ajratti.[yeshmisi:] ⑤ ehdini, nikahni buzmaq, munasiwetni üzmek:[misal:] u qizini 15 yil öy tutqan ëridin zorluq bilen ajritiwaldi.[yeshmisi:] ⑥ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliq organizmlar tënidiki bezi hüjeyre, toqulma yaki ezalar melum ajralmilarni ayrip ciqarmaq.
|
|
ajrashturmaq |
|
|
|
ajrashturushmaq |
|
|
|
ajrashturulmaq |
|
|
|
ajrashcanliq |
|
ajrashcanliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] minërallarning fizikiliq xususiyetlirining biri, minëral kristalliri sirtqi kücning tesirige ucrighanda, melum kristal yüz yönilishi boyice tekshi yüzde yërilidighan da’imliq xususiyet. ajrashcanliqning muqimliq derijisi minërallarning xiligha qarap her xil bolidu.
|
|
ajrashmaq |
|
ajrashmaq[yeshmisi:] ① «ajrimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular aldirap-tënep bir-birining quciqidin ajrashti-de, qasim akigha qarap külümsireshti.[yeshmisi:] ② er-xotunluq munasiwettin ayrilmaq, er-xotunluq munaswetni üzmek:[misal:] mewlanning xotuni bilen ajrashqinigha tëxi bir aymu bolmighanidi.
|
|
ajraq |
|
ajraq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tutashqan jayidin ayrilip ketken؛ sunuq:[misal:] puti ajraq orunduqta olturghili bolmaydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning ajrilip turghan dezi, yëriqi, yocuqi:[misal:] yaghac tungning ajriqidin su cingqap ciqqili bashlidi.
|
|
ajralma |
|
|
|
ajralmaq |
|
|
|
ajralmilar |
|
|
|
ajrimaq |
|
ajrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① böleklerge, terkibiy qisimlargha bölünmek, parcilanmaq:[misal:] enduwining tutquci ajrap këtiptu.[yeshmisi:] ② ayrilmaq, yiraqlashmaq:[misal:] reqib bizdin ajrap ciqip uning yënigha bardi, ular gudunglashti.
|
|
ajiz |
|
ajiz[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① jismaniy jehettin kücsiz, ze’ip, quwwetsiz:[misal:] ajiz ayal. tëni ajiz.[yeshmisi:] ② amalsiz, ilajsiz, na’ilaj, yar-yöleksiz:[misal:] xosh, heq sözni qildim bëgim, ajiz puqraning telipini yetküzdüm, oylap körsile, quruq taghar öre turmaydu-de[yeshmisi:] ③ pes, bosh, kücsiz (awaz heqqide):[misal:] qayaqtindur, nahayiti ajiz yigha awazi anglandi.[yeshmisi:] ④ xire, nursiz:[misal:] ayning ajiz nuri öy icige tünglüktin cüshüp turatti.[yeshmisi:] ⑤ melum jehetlerde iqtidarini qismen yaki pütünley yoqatqan, töwenligen:[misal:] ëlishaning közi ajiz idi.[yeshmisi:] ⑥ maddiy küc we maliye küci yëtersiz, kem:[misal:] u ajiz dölet.[yeshmisi:] ⑦ arqida qalghan, nacar, töwen, yëtersiz:[misal:] derste ajiz oqughucilargha herküni birer sa’et qoshumce öginish qilip bëriwatimen.
|
|
ajizane |
|
|
|
ajizlatmaq |
|
|
|
ajizlashturmaq |
|
|
|
ajizlashturushmaq |
|
|
|
ajizlashturulmaq |
|
|
|
ajizlashmaq |
|
|
|
ajizlanmaq |
|
|
|
ajizlishish |
|
ajizlishish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tilshunasliq＜[yeshmisi:] küclük ëytilidighan tawushlarning kücsiz ëytilip, öz tüsini melum derijide özgertishi. mesilen, bir boghumluq sözlerdiki «a» ning «ë» gha ajizlashqinigha oxshash.
|
|
ajizliq |
|
|
|
ajizlimaq |
|
ajizlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① jismaniy jehettin ze’ipleshmek, halsizlanmaq؛ küci, quwwiti azaymaq:[misal:] bedende aqsil maddisi azlap ketse, adem ajizlap, hayati xewpke yoluqidu. ＊ bu yerler bek ajizlap ketkecke tüzük hosul alalmaywatimiz.[yeshmisi:] ② peslimek, boshimaq, töwenlimek (awaz heqqide):[misal:] bowayning awazi bara-bara ajizlap këtiwatatti.[yeshmisi:] ③ xireleshmek, nursizlanmaq:[misal:] öy icidiki jinciragh ajizlap-ajizlap, axir öcüp qaldi.[yeshmisi:] ④ kücidin qalmaq, nacarlashmaq, iqtidari töwenlimek:[misal:] rastini ëytsam közüm ajizlap qalghanmu, zadi sëni tonuyalmaywatimen.
|
|
ac |
|
ac[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qorsiqida yëgen nersisi qalmighan, tamaq yëmigen, ëcirqighan:[misal:] ac qorsaq. ＊ ac öyde qëtiq uyumas (maqal).＊ tartinghan ac qalar (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet. [köcme menisi:] [yeshmisi:] qana’etsiz, shükür-qana’et qilmaydighan؛ toymas, ac köz:[misal:] u bay bolghini bilen intayin ac adem iken.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tolmighan, mukemmel emes؛ kem, pücek:[misal:] ac dan. ac qapiye.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] acliq haliti we shundaq halettiki kishi:[misal:] bir qarnim actin ölmes (maqal). ＊ ac nëmini yëmes, toq nëmini dëmes (maqal).[söz türkümi:] ⑤ süpet.[yeshmisi:] qëniq, toq emes؛ sus (reng heqqide):[misal:] ac yëshil. ac sëriq. ac kök. ac qizil.
|
|
ac paqa |
|
|
|
ac köz |
|
ac köz[yeshmisi:] toymaydighan, nepsni yighmaydighan, nepsi yaman:[misal:] ac köz toymas, bëxil bëyimas (maqal).
|
|
ac kirmek |
|
ac kirmek[yeshmisi:] xurapiy cüshencide tamaq yewatqan kishige bashqa bir kishining ac közlük bilen qarishi netijiside tamaq yewatqan kishide qusush, qorsiqi aghrish, esneshke oxshash bir xil halet yüz bermek.
|
|
aca (Ⅰ) |
|
|
|
aca (Ⅱ) |
|
aca (Ⅱ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir gewdidin ajrilip ciqqan, bölüngen:[misal:] aca yaghac. aca quyruq. aca yol.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning bir gewdidin ayrilip ciqqan qismi, böliki؛ putaq:[misal:] qasim hoylidiki acigha capinini ësip qoyup ittik öyge kirdi. ＊ böre qoyning quyruqini acisidin cishlep ikki parce qiliwëtiptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir nersini yölep qoyidighan tirek:[misal:] biz örülüp ketmisun dep aca yölep qoyghan tamning yënidin öttuq.
|
|
acara |
|
|
|
acarciliq |
|
|
|
acasey |
|
|
|
aca-singil |
|
|
|
aca-singilliq |
|
|
|
acangzu |
|
|
|
acal |
|
acal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yolning acilanghan, ayrilghan jayi:[misal:] yigit melikini atqa mindürüp bir këce yol yürüp, tang atqanda ikki yolning aciligha keptu.② [yeshmisi:] kelpin nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
acalci |
|
|
|
acalgösh |
|
acalgösh[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕acal+gösh〔[kesip türi:]＞yëmek-icmek＜[yeshmisi:] soghuq seylerning bir türi, bu yëmeklik qoyning pishurulghan san göshini yalpaqlap toghrap, texsige tizip, uning üstige incige toghralghan sungpiyaz, acciqsu we daghlanghan künjüt yëghi qatarliqlar quyulup teyyarlinidu.
|
|
acbiqin |
|
|
|
ac-toq |
|
ac-toq[yeshmisi:] bezide ac, bezide toq؛ ac bilen toqning ariliqida, tapqanda yep, tapalmighanda yimey, toyup tamaq yëyelmigey:[misal:] ac-toq yürmek. ac toq qalmaq.
|
|
acciq |
|
acciq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëghizni ëcishturidighan, temi ötkür؛ sezgü ezalirigha küclük tesir qilidighan:[misal:] acciq laza. acciq ghora. ＊ bilim-acciq yiltizdin ösüp yëtilidighan tatliq mëwe.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jandin ötidighan, bedenni titritidighan:[misal:] acciq soghuq. acciq shamal.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet. köcme menisi: [yeshmisi:] kishige qattiq tëgidighan, köngülni aghritidighan, xush qilmaydighan:[misal:] yighinda manga acciq gepler bilen hujum qilidighanlar boldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] derd-elem, ghem-ghussilik, ghem-qayghuni ipadileydighan؛ elemlik:[misal:] bu acciq xatirilerni esleshtin qutulushqa tiriship xetke qaridim.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] mesxirilik, nepretlik:[misal:] yigit asta-asta quliqighice qizardi-de, birdinla acciq külüwetti.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ghezep, zerde, qehr:[misal:] bügünki acciqni etige qoy (maqal). ＊ ölgüdek acciqi kelgen senuber uninggha yalt qilip qaridi-de, qëtip qaldi, uning aldida rustem turatti.
|
|
acciq-cücük |
|
acciq-cücük[yeshmisi:] ① tëxi tatliq tem kirmigen, cücümel (yel-yëmiish heqqide):[misal:] acciq-cücük ghora. ＊ ghulja almisining temi deslep acciq-cücük bolidu, uzun turghansëri temi yaxshi bolup këtidu.[yeshmisi:] ② laza, acciqsu, dora-derman qatarliqliri ötüpraq tengshelgen:[misal:] tursun ëghir icimliktin këyin, acciq-cücük ügre bilen mëhman boldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] turmushning rahet-paraghet we japa-musheqqiti, hayatning lezzet we ghem-teshwishliri, turmushning issiq-soghuqi: baqi turmushqa emdila köz acqan sadda aq köngül bir yigit, u yëza turmushining acciq-cücükini tëtimighan.
|
|
acciqcëcek |
|
acciqcëcek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕acciq+cëcek〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ëyiq tapanliqlar a’ilisige kiridighan köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ëgizliki besh-on santimëtir, gholi köp, topliship ösidu؛ üc qaytilanghan peysiman murekkep yopurmaqliq, güli cong, ghol ucida yalghuz ösidu؛ gholi dora bolidu.
|
|
acciqsu |
|
|
|
acciqlashmaq |
|
|
|
acciqlanmaq |
|
|
|
acciqliq |
|
|
|
acciqlimaq |
|
acciqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] acciqi kelmek, xapa bolmaq:[misal:] u mëning sheherge aldirighanliqimni anglap, bu yerde birqance kün turmisang bolmaydu, dep acciqlap turuwaldi.
|
|
acciq’ot |
|
acciq’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕acciq+ot〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] acciq’ot a’ilisige kiridighan köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yer bëghirlighuci gholi bar, üc qulaqliq murekkep yopurmaqliq, güli sëriq, mëwisi ghozigha oxshash yumilaq törük shekillik؛ tëni dora qilinidu, bedenning sirtidin sürse, qotur qatarliq tëre kësellirini dawalaydu.
|
|
ac-zar |
|
ac-zar[yeshmisi:] ac qalghan we zarlanghan, japa-musheqqet tartqan, küni ëghir:[misal:] sherwanixan bilen rena uzun yollarni ac-zar, halsiz basqan bolsimu, qiyinciliqlargha qilce perwa qilmidi.
|
|
ac-zërin |
|
|
|
acquc |
|
acquc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qulupni ëcish ücün ishlitilidighan mëtal eswab:[misal:] jami sekrep cüshüp acquc bilen it kallisidek yoghan orus qulupini acti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] birer mëxanizmni burap yürgüzüsh, heriketlendürüsh, ishqa cüshürüsh ücün ishlitilidighan mëtal eswab:[misal:] aptomobil acquci. tam sa’itining acquci.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni bir terep qilishta, hel qilghuc rol oynaydighan ijabiy amil؛ care, tedbir:[misal:] tötni zamaniwilashturushning acquci pen-tëxnikini zamaniwilashturush.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [kesip türi:]＞metbu’atciliq＜[yeshmisi:] lughetlerde zörür tëpilghan sözlerni izdeshte qollinidighan jedwel, grafa:[misal:] lughetning acquci.
|
|
acqucluq |
|
acqucluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① acquci bar:[misal:] üc acqucluq qulup.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni bir terep qilishta, hel qilghuc rol oynaydighan, asasliq muhim:[misal:] acqucluq peyt.
|
|
aclatmaq |
|
|
|
aclashmaq |
|
|
|
aclamci |
|
|
|
acliq |
|
acliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorsiqi ac halet, ac qalghan, toymighan halet, toymasliq: acliqta tutqan qacangni toqluqta untuma (maqal).
|
|
aclimaq |
|
aclimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] en’eniwi adet boyice birawning ëci kirip qalghan kishidiki acni ciqirish ücün serengge, nan qatarliq nersiler bilen shu kishini belgilik en’eniwi adetler asasida türtüp-noqulap, acni ciqarmaq, birawning ëci kirip qalghan kishini dawalimaq.
|
|
acma |
|
|
|
acmaq (Ⅰ) |
|
acmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tosup turghan tosaqni bir terepke qayrip qoymaq yaki ëlip tashlimaq:[misal:] perdini acmaq. yol acmaq. ＊ qorqma, hey zörem men sadiq, ishikni ac.[yeshmisi:] ② oralghan, yëpilghan, cigilgen, kömülgen nersilerni shu halettin xaliy qilmaq:[misal:] sanduqni acmaq. qulupni acmaq. orini acmaq. ＊ on qedem aldida këtiwatqan ayal arqisigha qarap, bëshidiki perenjisini ëcip bir qaridi-de, yene gep qilmay aldigha qarap këtiwerdi.[yeshmisi:] ③ qatlanghan, yighilghan, pükülgen, pomlanghan nersilerni yaymaq, kermek:[misal:] kigiz acmaq. qucaq acmaq. ＊ anar özimu anisi ëlip ciqqan dastixanni ëcip, anisigha udulmu udul olturdi.[yeshmisi:] ④ qurup, yasap, püttürüp ishqa cüshürmek, pa’aliyet bashlimaq:[misal:] mektep acmaq. dukan acmaq.[yeshmisi:] ⑤ nerse, weqe, hadise we shuninggha oxshashlarning mahiyiti, xususiyitini, sirini ashkarilimaq؛ ëniqlimaq, yeshmek:[misal:] tebi’etning sirini acmaq. ept-beshirisini acmaq. ziddiyetlerni acmaq.[yeshmisi:] ⑥ birer nersining herikitige yol bermek؛ bashlimaq, aqquzmaq:[misal:] gep acmaq. söz acmaq. su acmaq.[yeshmisi:] ⑦ özleshtürmek, paydilanghudek qilmaq, ishqa kirishtürmek:[misal:] yer acmaq. kan acmaq. nëfitlikni acmaq.[yeshmisi:] ⑧ köpcilikni biryerge yighip muzakire qilmaq yaki birer ishni, meqsetni uqturmaq:[misal:] mejlis acmaq.[yeshmisi:] ⑨ xushal qilmaq, shadlandurmaq:[misal:] ular ow owlap, seyle-tamasha qilip köngül ëcip bashqa yerge yürüp këtiptu.[yeshmisi:] 01 küceytmek, rawajlandurmaq, östürmek:[misal:] kitab oqush ademning zëhnini ëcip, tepekkur qabiliyitini östüridu.[yeshmisi:] 11 mangdurmaq, heriketke keltürmek:[misal:] radi’oni acmaq. tëlëwizorni acmaq.[yeshmisi:] 21 hösnige hösn qoshmaq, güzülleshtürmek:[misal:] iran nusxiliq yëngi gilem öyni bek cëiptu.
|
|
acmaq (Ⅱ) |
|
|
|
acmaqⅢ |
|
|
|
acurmaq (Ⅰ) |
|
|
|
acurmaq (Ⅱ) |
|
|
|
acurulmaq |
|
|
|
aciqturmaq |
|
|
|
aciqmaq |
|
|
|
aciqishmaq |
|
|
|
aciqilmaq |
|
|
|
acilimaq |
|
|
|
acimaq |
|
|
|
ac-yalingac |
|
ac-yalingac[yeshmisi:] yëmek-icmek, kiyim-këciki yëtishmeydighan, küni ëghir, turmushi qiyin؛ intayin namrat:[misal:] ac-yalingac qalmaq.
|
|
ac-yëling |
|
|
|
axbarat |
|
|
|
axbaratci |
|
|
|
axbaratciliq |
|
|
|
axta |
|
|
|
axtarma |
|
axtarma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aghdurulghan, aghdurup qoyup tërilmighan:[misal:] axtarma yer.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aghdurulghan, aghdurulup tërilmighan yer:[misal:] sayda tash tëpilmaptu, axtarmida danggal (maqal).
|
|
axtarmiliq |
|
|
|
axturtmaq |
|
|
|
axturmaq |
|
|
|
axturushmaq |
|
|
|
axturulmaq |
|
|
|
axtici |
|
|
|
axtixana |
|
|
|
axsham |
|
axsham[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① kün olturup, qarangghu cüshey dep qalghan waqit؛ peyt:[misal:] mëning anam emgekcan, bilmes undin bashqini. ishtin üzmes qolini, etisi we axshimi.[yeshmisi:] ② kec, kecqurun:[misal:] ashu axsham hëc ciqmaydu, ësimdin ( tunji söygü huzurining guwahi), shu ücrishish bolghanidi yürekning, doxtur ilaj qilalmighan dawasi.
|
|
axshamqi |
|
axshamqi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kün olturup qarangghu cüshey dep qalghan waqittiki:[misal:] xuddi cüshtek axshamqi weqe, keldi uning ësige birdin. yürek qelbi tolup ghezepke, turup ketti yatqan ornidin.[yeshmisi:] ② kecki, kecqurunqi.
|
|
axshamliq |
|
|
|
axshamliqqa |
|
|
|
axun |
|
axun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam dinidiki uqumushluq kishi, diniy ziyaliy, molla:[misal:] wangning etrapida yette-sekkizdek axun qollirida qur’an tutup turatti.[yeshmisi:] ② erler ismining keynige qoshulup ëytilidighan hörmet sözi:[misal:] möin axun. jappar axun.
|
|
axunek |
|
axunek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush, erkikining ten uzunluqi texminen 33 santimëtir, yazliq pey tüklirining renggi cipar bolup dümbe, quyruq terepliri aq ala bolidu؛ cishisining bash we boyun qisimliri qara, qalghan qisimliri sarghuc renglik, qongur alisi bar, uzungha ucalmaydu؛ ëgiz taghlarda ösümlüklerning notisini, uruqlirini we hasharatlarni yep yashaydu؛ xëylungjyangda, shinjangning altay taghlirida tëpilidu.
|
|
axunbash |
|
|
|
axunluq |
|
|
|
axunum |
|
|
|
axunyaghliq |
|
|
|
axir |
|
axir[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nerse, ish-heriket, weqe-hadise we waqit qatarliqlarning tügencisi, eng këyinkisi:[misal:] ayning axiri.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] zadi:[misal:] axir sen nëmidëmekci iding[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] beribir, haman, qacanla bolmisun, qandaqla bolmisun؛ netijide:[misal:] bëliqcining kicik oghli künlep, aylap, yillap yighlaptu. yighla-yighla axir qushqacqa aylinip qaptu.
|
|
axir zaman |
|
|
|
axiret |
|
|
|
axiretlik |
|
axiretlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishi ölgendin këyin shu kishining ölümining aldi-keynide ishlitilidighan pul-pücek we nerse-kërek:[misal:] eger bu pikrim, bu carem silerge maqul cüshse, mana men yënimda axiretlikim ücün saqlap kelgen munu bir tengge pulumni atidim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet. köcme menisi: [yeshmisi:] ömürlük, menggülük, buzulmas:[misal:] axiretlik dost.
|
|
axirqi |
|
|
|
axirlashturmaq |
|
|
|
axirlashturushmaq |
|
|
|
axirlashturulmaq |
|
|
|
axirlashmaq |
|
|
|
axiri |
|
axiri[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① ish-heriketning tügesh cëki؛ ayighi, eng keyni:[misal:] men bu ishqa uyan oylap, buyan oylap axiri bir amal taptim.[yeshmisi:] ② axirqi hësabta, netijide, beribir, haman:[misal:] künlerning ötüshi bilen ikkimizning otturisidiki dostluq axiri muhebbet yalqunigha aylandi.
|
|
ada |
|
ada[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ish-heriket, weqe-hadisining axiri, tamamlinish ijrasi:[misal:] wezipe ada bolmaq. ＊ biz burcimizni ada qilduq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pakiz, taza:[misal:] nahiyilik ashliq idarisidikiler: «bughdiying taza emesken» dep bashqidin ada qildurdi.
|
|
adap |
|
|
|
adatmaq |
|
|
|
ada-juda |
|
|
|
adasqa |
|
|
|
adash |
|
|
|
adash-adash |
|
|
|
adashturmaq |
|
|
|
adashturushmaq |
|
|
|
adashturulmaq |
|
|
|
adashliq |
|
|
|
adashmaq |
|
adashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nishan, yol, hësab, pikir, söz, xiyal, eqil qatarliqlardin azmaq:[misal:] yoldin adashmaq. ＊ yaxshini maxtisang yarishidu, 90yamanni maxtisang adishidu (maqal).[yeshmisi:] ② sewenlik ötküzmek, xatalashmaq, yoldin ciqmaq:[misal:] u adashqan yashlarni yëteklesh, terbiyilesh, özgertish xizmitige alahide ehmiyet berdi.
|
|
adaq |
|
adaq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① axiri, songi:[misal:] kashki jan bir bagh otungha erzise arman nëme, wetinim gülxanida yansam caraslap ta adaq. [yeshmisi:] ② qumul wilayitining aratörük nahiyisige qarashliq bir yëzining nami.
|
|
adaqqi |
|
|
|
adaqqice |
|
|
|
adalatmaq |
|
|
|
adalashmaq |
|
|
|
adalanmaq |
|
|
|
adalet |
|
adalet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① adil, xalis we toghra ish tutush, heqqaniyetlik؛ heqqaniyet, adilliq:[misal:] adalet zorawanliq üstidin ghelibe qilidu.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
adaletperwer |
|
adaletperwer[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] adalet terepdari, adaletni yaqlaydighan, heqqaniyet ücün küresh qilidighan, heqqaniyetci:[misal:] adaletperwer adem. adaletperwer xelq.
|
|
adaletperwerlik |
|
|
|
adaletsiz |
|
|
|
adaletsizlik |
|
|
|
adaletlik |
|
|
|
adaliq |
|
|
|
adalimaq |
|
|
|
adawet |
|
adawet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] öz’ara ciqishalmasliq yaki qarimu qarshiliq, düshmenlik munasiwet؛ gine, xusumet, öcmenlik:[misal:] adawet tutmaq. adawet saqlimaq. ＊ men shexsiy adawet bilen zadila hësablashmaymen.
|
|
adawetci |
|
|
|
adawetxor |
|
|
|
adawetxorluq |
|
|
|
adawetleshtürmek |
|
|
|
adawetleshmek |
|
|
|
adawetlik |
|
|
|
adet |
|
adet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① öginip qalghan heriket؛ qiliq:[misal:] yaxshi adet. yaman adet, adet bolup qalmaq. ＊ adetning dorisi yoq. 90mescitning morisi yoq (maqal).[yeshmisi:] ② ata-bowisidin qalghan we kishilerge singip ketken tertip؛ qa’ide-yosun, en’ene, udum:[misal:] uyghurlarning mëhmandostluq aditi nahayiti uzun tarixqa ige.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizi’ologiye＜[yeshmisi:] ayallarda her ayda bir qëtim dewr qilidighan baliyatquda qan hasil bolushtin ibaret fizi’ologiyilik hadise (qanash waqti üc kündin yette küngice dawamlishidu):[misal:] adet körmek.
|
|
adette |
|
|
|
adettiki |
|
|
|
adettikice |
|
|
|
adettikidek |
|
adettikidek[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] her waqittikige, adettikige oxshash, adettikice؛ normal:[misal:] uning bir ishi, aghinisi meyli ilghar bolsun, meyli qalaq bolsun, deydighinini yüzige dep bolupla yene adettikidek munasiwet qilip yüriwëridu.
|
|
adetlendürmek |
|
|
|
adetlendürülmek |
|
|
|
adetlenmek |
|
adetlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish-heriketni adet qilmaq, adetke aylandurmaq؛ birnersige öginip qalmaq:[misal:] u qalun cëlish mahiri bolup, muqamni qalun cëlip turup ëytishqa adetlengen.
|
|
adetlik |
|
|
|
adem |
|
adem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pikir qilish, sözlesh we emgek qilish qabiliyitige ige bolghan hem ishlepciqirish qorallirini yasiyalaydighan, hem ishliteleydighan, shu seweblik bashqa hemme mexluqattin üstün turghuci janliq؛ kishi, insan:[misal:] ademning alisi icide, haywanning alisi tëshida (maqal).[yeshmisi:] ② kishilik jem’iyitining ayrim ezasi, shexs:[misal:] yaxshi adem. exlaqliq adem. nacar adem.[yeshmisi:] ③ kollëktip igilik yaki a’ile ezalirining herbiri؛ jan:[misal:] adem bëshigha 30 jingdin norma belgilendi.[yeshmisi:] ④ birawning xizmetkari yaki terepdari:[misal:] zordun bay ademliri bilen basturup kirip «ëringning qerzini töle» dep bicare ayalning axirqi bir inikinimu aciqip ketti.
|
|
adem ata |
|
|
|
ademxor |
|
ademxor[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] adem göshini yeydighan, wehshiy:[misal:] ademxor jallatlar yaghni qizdurup, osmanning bedinige cacqanda, u yiqilip hoshidin ketti.
|
|
ademxorluq |
|
ademxorluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem göshini yëyishke adetlinish؛ wehshiylik, yawuzluq:[misal:] mejusi behremge qarap yighlap turup: − qënimdin këcip, mëni öltürmisile, men ikkinci ademxorluq qilmasliqqa qesem icey, − dep yëliniptu.
|
|
ademxumar |
|
ademxumar[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕adem+xumar〔[yeshmisi:] kishiler bilen da’im bille bolushni yaxshi köridighan, ademge amraq, ademge ëjil:[misal:] menmu shundaq ademxumar, gepxumar kishi bolghanliqim ücün ularning paringini anglash mangimu adet bolup qalghanidi.
|
|
ademzat |
|
|
|
ademzatsiz |
|
|
|
ademsiman |
|
ademsiman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ademge oxshaydighan, adem teqlididiki, adem sheklidiki, adem süpet.:[misal:] ademsiman maymun.
|
|
ademgercilik |
|
ademgercilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishilerge bolghan muhebbet, mëhribanliq, insangha yaxshi munasiwette bolush؛ insanperwerlik:[misal:] ademgercilik qilmaq.[yeshmisi:] ② kishler arisidiki bir-birini yoqlash, maddiy we meniwi jehettin bir-birige menpe’et yetküzüsh aditi:[misal:] ademgercilik qërimaydu (maqal). ＊ ular birnecce qëtim keldi, men ularning ademgercilikini qayturalmidim.
|
|
ademgiyah |
|
ademgiyah[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕adem+giyah〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tikenlik sheytan derixi a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. oq yiltizi tom, göshlük we aq sëriq këlidu. yopurmiqi aliqansiman murekkep yopurmaq, kicik yopurmiqi tuxum sheklide, güli kicik, sus yëshil rengde ëcilidu. mëwisi yapilaq we cember sheklide bolidu. yiltizi we yopurmaqliri dora qilinidu. tebi’iti mötidil, issiqqa mayil. zëhniy quwwetni ashurush, tal we öpkini quwwetlesh, tebi’iy quwwetni toldurush, sap qan hasil qilish, ishtihasizliq, maghdursizliq, pütün beden ajizliqi, bah ajizliqi, nërwa ajizliqi qatarliqlargha ishlitilidu.
|
|
ademlerce |
|
|
|
ademleshtürmek |
|
|
|
ademleshtürülmek |
|
|
|
ademlik |
|
ademlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ademge xas, ademde bolidighan, adem balisigha layiq bolghan, ademge munasip؛ ademiylik, insaniy:[misal:] ademlik burc. ademlik xaraktër. ∥ ademning ademliki acciqi kelgende biliner (maqal).
|
|
ademiy |
|
|
|
addiy |
|
addiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① adettiki, bashqilardin ance köp perq qilmaydighan؛ her waqit bolup, ucrap turidighan, ance murekkep bolmighan: addiy gep. addiy öy.[yeshmisi:] ② anglashqa, cüshinishke, hel qilishqa asan, ongay bolghan: addiy so’al. addiy ish. ＊ mudir murasim bashlanghanliqini jakarlidi we addiy söz qildi.[yeshmisi:] ③ layiqida emes, az nerse bilen: ayallar öz orunliridin turushup: mushundaq addiy këlip qalduq, özlirining layiqida bolmay qaldi, dëyishti we qollirini köksige jüplep öy ëgisige salam bërishti.[yeshmisi:] ④ sel, bosh, murekkep emes: addiy qarimaq. addiy caghlimaq. addiy atalghuluq san.[yeshmisi:] ⑤ süpet. jehettin yëterlik bolmighan, ance yaxshi emes: addiy rexttin kiyim kiyiwalghan bu juwan 48 yashlargha kirgenidi.
|
|
addiy tanasip |
|
|
|
addiy jümle |
|
|
|
addiy kesir |
|
|
|
addiy-sadda |
|
|
|
addiylashturmaq |
|
|
|
addiylashturushmaq |
|
|
|
addiylashturulmaq |
|
|
|
addiylashmaq |
|
|
|
addiyliq |
|
|
|
adrasman |
|
adrasman[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] oghritiken a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi tom, yopurmiqi nöwetliship ösidu, qatlinip yërilidu, güli aq, ghozisi sharsiman bolidu؛ yer üsti qismi we uruqi dora qilinidu. uruqi: tebi’iti 2-derijide issiq, bedenni quwwetlep, bahni küceytish, pey-nërwini küceytish, yel heydesh, ücey qurtini cüshürüsh, süt, heyz we süydükni mangdurush, palec, leqwa, bah ajizliqi, cong-kicik boghumlar aghriqi, irqutsa qatarliqlargha ishlitilidu. köp istimal qilinsa bash aghritidu. yëghi: adrasmanning uruqidin gili hëkmet qilish yaki yagh tartish üsküniliri bilen tartip ëlinghan yëghining tebi’iti 2-derijide quruq issiq. mëngining tosalghulirini ëcish, peylerni cingitish, yellerni tarqitish, palec, leqwa, re’ishe, ser’i, peylerning boshap këtishi qatarliqlargha ishlitilidu. köp istimal qilinsa bash aghritidu.
|
|
adrës |
|
adrës[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① birer kishi yaki teshkilat turidighan jayning tepsiliy nami:[misal:] men shu caghda adrësimni toghra ëytip bergen bolsam, ixlas büwi mëni, hëc bolmisa, anamni izdep tapqan bolar’iken.[yeshmisi:] ② pocta arqiliq ewetilidighan nersilerning üstidiki shu nersini tapshuruwalghucining turidighan jayi yëzilghan yëziq:[misal:] xet yazsingiz töwendiki adrësqa eweting.
|
|
adwukat |
|
|
|
adwukatliq |
|
|
|
adënozin |
|
adënozin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ximiyiwi birikme, molëkula formulisi C01 H31 O4 N5. adënin ishqari bilen d nuklë’ozidin shekillinidu, nuklë’in kislatasidin hasil bolidu, suda ëriydu, ërish nuqtisi 922℃.
|
|
adi’abatik |
|
|
|
adizlar |
|
adizlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞irqshunasliq＜[yeshmisi:] turlarning bir qebilisi. adizlar esli wolga deryasi yaqilirida köcmen carwiciliq bilen turmush kecürgen, türklerge tewe bolghan, këyinki waqitlarda sherqqe köcüp bërip sir-tardushqa tewe bolghan.
|
|
adil |
|
adil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer terepke yan basmay, adalet, heqqaniyet bilen xalisane we heqqaniy ish qilidighan, heqqaniy yol tutidighan؛ lilla, toghra:[misal:] adil adem. adil hökümet.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
adilane |
|
|
|
adilanilik |
|
|
|
adilsizliq |
|
adilsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adil bolmasliq, naheqcilik, adaletsizlik:[misal:] bundaq adilsizliq qilip ketmeng, dëdi u alimgha renjip.
|
|
adilliq |
|
adilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adalet, heqqaniyetni asas qilish, adaletni yaqlash:[misal:] seperqul padishahliqni alghandin këyin, ikki sheherni birleshtürüp yurtni adilliq bilen soraptu.
|
|
adim |
|
adim [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qedem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] uzunluq ölcimi, texminen 75 santimëtir etrapida:[misal:] sarayning ici bek sürlük, tentenilik murasim ötküzülidighan bu sarayning uzunluqi 60 adim, ëni 35 adim këletti.
|
|
adimaq |
|
|
|
adimetcilik |
|
|
|
adimiy |
|
|
|
adimiylik |
|
|
|
ar (Ⅰ) |
|
ar (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] özige munasip, ep körmigen ishtin, nersidin xijalet bolush, uyilish tuyghusi؛ uyat, nomus:[misal:] ar almaq. ar kelmek. ＊ öz atam maldek sëtip, 90qilmaqci qesti pul mëni. 90pul ücün arni sëtip, 90qilmaci esli qul mëni.
|
|
ar (Ⅱ) |
|
|
|
ara (Ⅰ) |
|
ara (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki nerse yaki ikki nuqta otturisidiki musape, ariliq:[misal:] bëxilgha qol bilen yancuqning arisi 40 künlük yol (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qatar, sep؛ ottura:[misal:] arigha almaq. arigha qatmaq. ＊ men üc oghul arisida birla qiz idim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki weqe, hadise yaki peyt ottorisidiki waqit؛ purset:[misal:] aridin alta ay ötüp ketken bolsimu, zulal uni birer qëtimmu yoqlimidi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishiler otturisidiki öz’ara munasiwet؛ alaqe:[misal:] arini buzmaq, arini üzmek.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaxshimu emes, yamanmu emes, congmu emes, kicikmu emes, ëgizmu emes, pesmu emes؛ ottura hal:[misal:] ara pashna. ara boy. ＊ bügün bazardin sëtiwalghan mallirimiz alahide malmu emes, ara nersiler.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoli bosh, qolida ish yoq؛ bikar:[misal:] meryem hede, xizmetning ara waqitlirida yëngi kitablarni köprek oqup bëring. mundaq kitablar mende bar, dep meslihet berdi aytursun.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] 1) bash këlishtiki ayrim isimlarning keynige tirkilip këlip «arisida, arilap» dëgen menide këlidu:[misal:] bagh ara seyle qilshtin menggü ela keshpiyat, atighin ömrüngni penge menilik ötsün hayat.[yeshmisi:] 2) bash këlishtiki ayrim isimlargha tirkilip këlip, «otturisida» dëgen menini ipadileydu:[misal:] kimmu bilmisun bu öyde shu kün, er-xotun ara bolghan tenini.
|
|
ara ay |
|
|
|
ara turmaq |
|
ara turmaq[yeshmisi:] taqabil turmaq, saqlap qalmaq؛ qoghdimaq, muhapizet qilmaq:[misal:] uning mëngishlirigha këce-kündüz yaki issiq-soghuq ara turalmaydu, dëdi abliz. ＊ − shunciwala ademning jënigha ara turghan mushu bala emesmu? − dëdi u köpcilikke qarap.
|
|
ara ocuq |
|
ara ocuq[yeshmisi:] ① ikki terep otturisidiki hësab-kitab, ëlim-bërim tügigen؛ munasiwet üzülgen:[misal:] − ikkimizning arisi ocuq, uning pulini men alliqacan töliwetken, − dëdi u gideygen halda.[yeshmisi:] ② aridiki cüshinishmeslik, adawet tügigen:[misal:] − obdan qizim, − dep dawam qildi tillaxan, − men ana, sen bala, ikkimizning arisining ocuq bolghini yaxshi.
|
|
ara (Ⅱ) |
|
|
|
aratur |
|
|
|
ara-tura |
|
|
|
aratörük |
|
aratörük[söz türkümi:] isim.[kesip türi:] ＞jughrapiye＜[yeshmisi:] qumul wilayitige qarashliq bir nahiyining nami. aratörük nahiyisi tangri taghning sherqiy bulungining shimaliy yan baghrigha jaylashqan. shinjangning sherqiy derwazisi bolup, sherqiy mërdi’an39°53′~69°32′ , shimaliy kenglik 24°45′~44°92′ ariliqida. sherqiy we shimaliy qisimliri mongghuliye jumhuriyiti bilen cëgirlinidu. cëgra siziqining uzunluqi 274 klomëtir. gherbiy qismi bariköl qazaq aptonom nahiyisi bilen tutishidu. jenubiy qismi qumul shehiri we bingtuenning qizilyultuz 2-carwiciliq fërmisi bilen tutishidu. nahiyining sherqtin gherbke sozulghan uzunluqi 215 klomëtir, jenubtin shimalgha kengliki 175 klomëtir bolup, omumiy kölimi 19735 kwadirat klomëtir këlidu. nahiyiyining dëngiz yüzidin eng ëgiz yëri 4888 mëtir, nahiye bazirining dëngiz yüzidin ëgizliki 1700 mëtir këlidu. nahiyige qarashliq ikki bazar: aratörük baziri, nom baziri؛ besh yëza: bay yëzisi, adaq yëzisi, tughluq yëzisi, tuzköl yëzisi, nërinkir qazaq aptonom yëzisi bar.
|
|
arac |
|
|
|
aracliq |
|
|
|
araz |
|
|
|
arazlashturmaq |
|
|
|
arazlashturushmaq |
|
|
|
arazlashturulmaq |
|
|
|
arazlashmaq |
|
arazlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] öcekeshmek, zitlashmaq:[misal:] ular qandaqla ishta bolmisun, erliri bilen gah yoshurun, gah ashkara arazliship yüridu.
|
|
arazliq |
|
|
|
ara-sire |
|
ara-sire[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] gah-gah, bezi-bezi, anda-sanda, bire-bire:[misal:] u ara-sire tamiqini cakilditip qoyatti.
|
|
aral |
|
|
|
aram |
|
aram[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① harduq, dem:[misal:] aram almaq. aram bermek. ＊ palta cüshküce kötek aram aptu (maqal).[yeshmisi:] ② xatirjemlik, rahet, huzur:[misal:] lëkin ana yalghuz qizining aliqanliridin jënigha aram sëzidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] ayilish, saqlinish:[misal:] mëwe-cëwe ashliqqa aram bëridu.
|
|
arambexsh |
|
arambexsh[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] aram bëridighan؛ rahet, huzur we asayishliq bëghishlaydighan:[misal:] kecning nem, pakiz, arambexsh hawasi tenge huzur bëghishlaytti.
|
|
aramce |
|
|
|
aramciliq |
|
aramciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xatirjemlik, aramliq:[misal:] kishilerning köngli birer nersidin araz yëgende, qiziq birer caqcaq anglisa, könglidiki gheshlik kötürülüp, külke icide öz könglige aramciliq tapidu. ＊ sadirgha «uh» dëgüdek aramciliq axir nësip boldi.
|
|
aramxuda |
|
|
|
aramxush |
|
aramxush[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕aram+xush〔[yeshmisi:] rahet, huzur bëghishlaydighan, xush waqit qilidighan:[misal:] janan jamida ey saqiy, aramxush meyni bergeysiz, yaranlar birle sazende meyin icmek xumarim bar.
|
|
aramsiz |
|
|
|
aramsizlanmaq |
|
|
|
aramsizliq |
|
|
|
aramgah |
|
|
|
aramgahliq |
|
|
|
aramliq |
|
aramliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] harduq ciqidighan, rahet, huzur bëridighan halet:[misal:] kitabingizni oquwëring, u sizge bext, aramliq bëghishlaydu.
|
|
aran |
|
aran[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① zor qiyinciliq bilen, köp musheqqette, teste:[misal:] u sëmizliktin ëghirliiship ketken bedinini aran bashqurup, yoghan xapan kallisini yerge sanggilatqan pëti yighin tügigice aran cididi.[yeshmisi:] ② sel-pel, biliner-bilinmes:[misal:] bahar, bahar, − dëdi ana aran anglanghudek bosh awaz bilen picirlap.[yeshmisi:] ③ peqet, bari, yalghuz:[misal:] toqquz hurun heptisige aran bir ëger yasisa, u özi yalghuz toqquz ëger yasaptu.
|
|
aran dëgende |
|
|
|
aran-aran |
|
|
|
areste |
|
areste[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] seremjanlashturulghan, tertiplik, bëzelgen:[misal:] hemme yaq areste qilinghan, kishiler bayramliq kiyimlirini kyigen daghdughiliq menzire köz aldimda gewdilendi.
|
|
arpa |
|
arpa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① bashaqliqlar a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi keng hem yipsiman bolidu, dënining shakilida uzun qiltiriqi bolidu. u bir xil ashliq zira’iti bolup ündürmisidin piwa we arpa shëkiri ishleshke bolidu.[yeshmisi:] ② mushu xil ösümlükning dëni. arpining dëni: tebi’iti 1-derijide quruq soghuq. qan we seprani peseytish, qizitma qayturush, qorush, tutush roli bar. issiqcan kishilerge, simizlerge köprek ishlitilidu. soghuqjan kishilerning hezimini buzidu. muwapiq miqdarda rum bediyan,gülqent, shëker, nawat qatarliqlar bilen qoshup istimal qilinidu.
|
|
arpa-bughday |
|
|
|
arpibediyan |
|
arpibediyan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕arpa+bediyan〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① künlüksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük. güli murekkep künlüksiman gül rëtide bolup, renggi sëriq këlidu. arpibediyanning qurutulghan yiltiz posti: tebi’iti 2-derijide quruq issiq. hezimni yaxshilash, tosalghularni ëcish, ishshiq we yel tarqitish, qulunji, bel aghriqi, yanpash aghriqi, ghol aghriqi, ashqazan aghriqi qatarliqlargha ishlitilidu.[yeshmisi:] ② mushu ösümlükning uruqi. arpibediyanning qurutulghan pishshiq mëwisi: tebi’iti 2-derijide quruq issiq. tosalghularni ëcish, ashqazanni quwwetlesh, yel tarqitish, süt köpeytish, zeher qayturush, körüsh quwwitini yaxshilash, xushpuraq peyda qilish, ëghiz purash, hezimning ajizliqi, qorsaq ësilish, qorsaq aghriqi, dimi siqilish, bel aghriqi, kona ic ötkü, közning körüsh quwwitining ajizliqi qatarliq këselliklerge ishlitilidu. issiqcan kishilerge ziyan qilidu.
|
|
arpibediyanliq |
|
|
|
arpixan |
|
arpixan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. shekli arpigha oxshap këtidu, yopurmiqi sel uzun, güli kicik bashaqsimaq gül rëtige kiridu؛ bashiqi töwenge sanggilighan halette ösidu, renggi yëshil këlidu؛ carwiciliqta yem-xeshek qilinidu.
|
|
arpiliq |
|
|
|
artturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
artturmaq (Ⅱ) |
|
|
|
artturushmaq |
|
|
|
artqi |
|
|
|
artqimal |
|
|
|
artmaq (Ⅰ) |
|
artmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köpeymek, ashmaq:[misal:] 4-siniptin bashlap, balilarning igiligen bilimi yildin-yilgha artip baridu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] küceymek, örlimek, ösmek:[misal:] cömüp ceksiz shadliq qoynigha, öz yurtigha mangdi u qaytip. tagh-dawanlar qalghance këyin, xushalliqi baratti artip.[yeshmisi:] ③ melum bir cëgra, miqdar yaki cektin ashmaq, ötmek:[misal:] bu baha esliy bahasidin on pirsent artip këtiptu.
|
|
artmaq (Ⅱ) |
|
artmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yükni transiport wasitisining üstige, icige jaylashturmaq, yüklimek:[misal:] sinimighan atqa yük artma (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] zimmisige yüklimek, boynigha qoymaq, tangmaq:[misal:] mes’uliyetni artmaq. ＊ shöhriting-shaning ücün boghdani sen artsang manga. 90des turup qeddimni pükmey, menzilingge kötürey.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] dönggimek, ittirip qoymaq:[misal:] qarap turup özi qilghan ishni bashqa ademge artip qoysa bolamdu?
|
|
artuc |
|
|
|
artuq |
|
artuq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] belgilik miqdardin, sandin oshuq؛ ziyade, köp:[misal:] artuq uxlisang ac qalisen (maqal). ＊ 25 sani beshtin besh hesse artuq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëhtiyajidin, normidin ashqan, oshuq:[misal:] yëningda artuq pulung bolsa besh koy bërip turamsen[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] (ciqish këlish qoshumcisi bilen) eziz, yaxshi, ewzel, ela dëgen sëlishturush meniside këlidu:[misal:] qizdin artuq juwan bar, attin artuq ghunan bar (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küclük, zor, üstün:[misal:] qilicning kücidin qelemning küci artuq (maqal).[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bolup ötkendin, körülgendin tashqiri, uningdin oshuq:[misal:] bes artuq cidiyalmaymen. dep warqirap ketti u.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] artuqce, bihude, orunsiz:[misal:] yamanning bir qiliqi artuq (maqal).[yeshmisi:] ⑦ erlerning ismi.
|
|
artuqce |
|
artuqce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] belgilik miqdardin köp, oshuq:[misal:] artuqce pul. artuqce xirajet. artuqce waqit. ∥u artuqce hayajanlinip ketkenliktin bolsa kërek, awazi titreytti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këreksiz, paydisiz:[misal:] bu gepliringiz artuqce, dëdi ekber ocuq köngüllük bilen.
|
|
artuqciliq |
|
artuqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëhtiyajidin oshuq halet, ziyadilik:[misal:] yaz waqti bolsimu, seperge qëlinraq kiyim ëliwëlish artuqciliq qilmaydu.[yeshmisi:] ② alahide terep, alahidilik, netije:[misal:] kishining artuqciliqini kishige de, özige dëme, kishining kemcilikini özige de, kishige dëme (maqal).
|
|
artuq-kem |
|
|
|
artuqluq |
|
artuqluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] san-miqdar, süpet-derije qatarliqlarda yuqiri bolush, yuqiriliq, köplük, jiqliq:[misal:] xotunung eqilliq bolmisa, sanga til uzitip sendin artuqluq dewa qilidu.
|
|
artuq-öksük |
|
|
|
artëriye |
|
|
|
artëziyan |
|
|
|
artis |
|
artis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] kino, tiyatir, sërk qatarliq sen’et eserliride, rol alghuci shexs.
|
|
artisliq |
|
artisliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kino, tiyatir, sërk qatarliq sen’et eserliride rol ëlish ishi, kespi.
|
|
artishmaq (Ⅰ) |
|
|
|
artishmaq (Ⅱ) |
|
|
|
artiq (Ⅰ) |
|
|
|
artiq (Ⅱ) |
|
|
|
artiqliq |
|
artiqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] artilghan, yüklengen:[misal:] melike oyghinip qarisa, atlar eslige këlip, kishnep turghudek, yük-taqlarmu artiqliq pëti turghudek.
|
|
artildurmaq |
|
|
|
artilmaq |
|
|
|
artilishmaq |
|
|
|
artim |
|
|
|
arca |
|
arca[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] arca a’ilisidiki da’im kökirip turidighan derex. ëgiz ösidu, kicik shaxliri tüz, töwenge sanggilap turidu: yopurmiqi tenggice sheklide bolup mëwisi sharsiman, yaghici puraqliq hem bek cing bolidu؛ qurulushqa matëriyal qilinidu. shinjang yumilaq arcisining mëwisining tebi’iti 2-derijining awwilida quruq, 2-derijide issiq. bedenni qizitish, tosalghularni ëcish, parqiritish, süydük we heyzni rawanlashturush, zeher qayturush, aghriq toxtitish, süt köpeytish roli bar. hamildar ayallargha, ashqazan, gal aghriqlirigha bërishke bolmaydu. hesel we xolinjan bilen qoshup istimal qilinidu.
|
|
arcizar |
|
|
|
arcizarliq |
|
|
|
arciliq |
|
|
|
arxa’izm |
|
|
|
arxë’olog |
|
|
|
arxë’ologiye |
|
arxë’ologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] qëziwëlinghan yaki qedimdin saqlinip qalghan yadikarliqlar we izlargha asasen, dewrler tarixini, yeni xelqlerning tarixiy ötmüshini, turmush we medeniyitini tetqiq qilidighan pen.
|
|
arxë’ologiyilik |
|
|
|
arxip |
|
arxip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] birer idare, teshkilat we shexslerning ish-pa’aliyiti we omumiy ehwaligha alaqidar bolghan, türge ayrilip we sistëmilashturulup saqlinidighan höjjet, xet-cek we foto-süret qatarliq matëriyallar:[misal:] razwëdka emeldari arxip icidin lutpulla bilen gülbahar yëzishqan xetlerni sughuruwëlip sincilap qarashqa bashlidi.
|
|
arxipci |
|
|
|
arxipshunas |
|
|
|
arxipshunasliq |
|
arxipshunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mexsus arxiplarni turghuzush, saqlash we uni bashqurush jehettiki ilmiy usullarni tetqiq qilidighan, bu heqtiki türlük nezeriyiwi we emeliy mesililerge jawab bëridighan ilim sahesi.
|
|
arxiplashturmaq |
|
|
|
arxiplashturulmaq |
|
|
|
arxitëktor |
|
arxitëktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] her xil imaret, qurulushlirini layihilep, uning sxëmisini sizghuci we shundaq qurulushqa qomandanliq qilghuci kishi, qurulush mutexessisi.
|
|
ardaq |
|
|
|
ardimaq |
|
ardimaq[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① ëcimaq, sësimaq, buzulmaq.[yeshmisi:] ② ëcishmaq, tarliqi kelmek.
|
|
arzang |
|
|
|
arzu |
|
|
|
arzu-arman |
|
|
|
arzu-telep |
|
|
|
arzu-tilek |
|
|
|
arzu-xiyal |
|
|
|
arzusiz |
|
|
|
arzuluq |
|
arzuluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① köptin bëri arzulap kelgen, arzulap kütülgen؛ köngüldiki:[misal:] ata-ana arzuluq yalghuz qizini öz janliridimu artuq köretti.[yeshmisi:] ② arzular bilen tolup tashqan, arzusi bar:[misal:] arzuluq dunya.
|
|
arzulimaq |
|
arzulimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① arzu qilmaq, ümid qilmaq:[misal:] buni biz emes, necce ewlad kishiler arzu qilishqan. hetta böshüktiki kicik balilarmu uni arzulaydu.[yeshmisi:] ② yaxshi körmek, amraq bolmaq, hewisi kelmek:[misal:] yigitning bëshida cimen doppa, ucisida hazirqi yigitler arzulap kiyidighan xurum capan bar idi.[yeshmisi:] ③ asrimaq, pepilimek, erkiletmek:[misal:] zorixan maysemni arzulap, suning süzükini, ashning qoyuqini bërip, qoldin cüshürmey cong qildi.
|
|
arzumen |
|
|
|
arzu-niyet |
|
|
|
arzu-ümid |
|
arzu-ümid[yeshmisi:] dildiki arzu istekler:[misal:] sen ularni herbir oylighiningda ularning arzu-ümidliri, otluq tilekliri sanga küc we derman bëghishlap, aldingda parlaq tang ëtiwatqandek yoruqluq sëzisen.
|
|
arzu-istek |
|
|
|
arsfënamin |
|
arsfënamin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir xil organik birikme dora. u sus sëriq renglik parashok bolup, ëritmisi teyyarlanghandin këyin, alkagul, sifilis we qaytilanma këzik qatarliq kësellerni dawalashta okul ornida ishlitilidu.
|
|
arslan |
|
arslan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① müshüksimanlar a’ilisige kiridighan, süt emgüci yirtquc haywan:[misal:] arslan balisi arslan bolidu (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] batur, qeyser, zeberdest, qorqmas, qap yürek:[misal:] tughuldum, «arslan bol» dep anam söygen pëshanemge, sëlip zeng her sözum, qelbim, mijez-xulqum, ipademge.[yeshmisi:] ③ erler ismi.
|
|
arsiz |
|
arsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ar-nomusini yoqatqan, uyalmaydighan, nomus qilmaydighan, uyatsiz:[misal:] er arsiz bolmas, yigit yarsiz bolmas (maqal).
|
|
arsizliq |
|
|
|
arghamca |
|
arghamca[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] paxta, yung, cige we her xil sün’iy talalarni ëshish arqiliq yasilidighan tom tana, arqan:[misal:] yung arghamca. cupur arghamca. ＊ yilan caqqan kishi arghamcidinmu qorqidu (maqal).
|
|
arghamcini uzun qoyuwetmek |
|
arghamcini uzun qoyuwetmek[yeshmisi:] birer kishining orunsiz, exlaqsiz, betqiliqliq yaman ish-heriketlirige melum waqit yol qoymaq, purset bermek.
|
|
arghamca-toqunaq |
|
|
|
arghamciliq |
|
arghamciliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① arghamcisi bar؛ arghamca tutqan yaki kötürüwalghan:[misal:] awu-toqunaq arghamciliq kishini kördüngmu, del shu kishi sëni izlep keptu.[yeshmisi:] ② arghamca teyyarlashqa ishlitilidighan, arghamca qilishqa bolidighan:[misal:] bizge ikki arghamciliq cupur lazim idi.
|
|
arghular |
|
|
|
arghun |
|
|
|
arghunlashturmaq |
|
|
|
arghunlashturushmaq |
|
|
|
arghunlashturulmaq |
|
|
|
arghunlashmaq |
|
|
|
arghimaq |
|
|
|
arghimaqliq |
|
|
|
arqa |
|
arqa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① gewdining qorsaqqa nisbeten keyni teripi:[misal:] arqisini qilmaq. qolini arqisigha tutmaq.[yeshmisi:] ② nersilerning keyni qismi؛ yüzige, aldi terepke qarimuqarshi bolghan qismi, tetüri:[misal:] süretning arqisi. ＊ u tamning arqisigha caplanghan xetni asta soyuwaldi.[yeshmisi:] ③ töt putluq haywanlargha nisbeten bash we köksining keyni teripi:[misal:] atning aldi puti ishshiq bolsa, arqa putigha tesir qilip, mëngishi buzulidu.[yeshmisi:] ④ heriket yönelgen terepning eksi, keynidiki musape:[misal:] arqida qalmaq. ＊ otunci yolwasni körüpla, paltinimu almay arqisigha qarap beder qacti.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özi yoq yer؛ özi yoq peyt:[misal:] arqisidin külmek. arqisidin gep qilmaq. ＊ arqamdin dëgenler tëzikimni yëgenler (maqal).
|
|
arqa tirek |
|
|
|
arqa-arqidin |
|
|
|
arqar |
|
arqar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil yawa qoy, münggüzi tom we cong bolup, yungi yirik we uzun, qongurgha mayil kül reng këlidu؛ quyruqi qisqa, putliri bëjirim hem küclük, ëgiz taghlargha ciqalaydu.
|
|
arqaq |
|
|
|
arqaqliq |
|
|
|
arqaqlimaq |
|
|
|
arqal |
|
arqal[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] pakar ösidighan, gholi boghum-boghum, renggi sëriq hem illiq puraydighan bir xil ösümlük. uni tamaqqa salsa, tamaqta temlik puraq hasil bolidu. adette köprek «arqal oti» dëyilidu.
|
|
arqan |
|
|
|
arqanlatmaq |
|
|
|
arqanlashmaq |
|
|
|
arqanlanmaq |
|
|
|
arqanlimaq |
|
|
|
arqu |
|
|
|
arqice |
|
|
|
arqicilap |
|
|
|
arqidin |
|
|
|
arqisice |
|
arqisice[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] heriket yönelgen terepke arqa teripini qilip, keynini qilip؛ keynice:[misal:] u padishahning ruxsitini alghandin këyin, ornidin turup, arqisice mëngip ciqip ketti.
|
|
arqisida |
|
arqisida[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① aqiwitide, netijiside:[misal:] u atisining teshebbusi we qëtirqinip terbiyilishi arqisida dangliq hunerwen bolup yëtishti.[yeshmisi:] ② seweblik, tüpeyli:[misal:] ular riqabet arqisida bölünüp ketti.
|
|
arqish |
|
|
|
arqiliq |
|
arqiliq[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① birer nersining icidin, arisidin, otturisidin yaki üstidin:[misal:] bu hoyla arqiliq baghqa ciqqili bolidu.[yeshmisi:] ② birer kishi yaki birer nerse wasitisi, yardimi bilen, yardimide:[misal:] biz tëlëfon arqiliq bu weqedin xewer taptuq.[yeshmisi:] ③ isimning orun këlish qoshumcisi bilen oxshash menide, heriketning wasitisini bildüridu:[misal:] u bu heriketke emeliy herikiti arqiliq aktip qatnashti.[yeshmisi:] ④ seweblik, tüpeylidin:[misal:] u bu qëtimqi majira arqiliq özining qanciliklikini ashkarilidi.
|
|
arktika |
|
|
|
argon |
|
|
|
arman |
|
arman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① emelge ashmighan arzu-istek yaki waqtida qilinmighan ishlar tüpeylidin köngülde qalghan ökünc, pushayman, hesret, nadamet:[misal:] qizim hayatla bolsa, uning bilen didarliship ölüp ketsem arminim yoq idi, dëdi u ëzilip.[yeshmisi:] ② arzu, ümid:[misal:] közümning ocuqida dadamni we qowm-qërindashlirimni bir körsem dëgen arminim bar, dëdi uning xotuni.
|
|
armansiz |
|
armansiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] armani yoq, armani qalmighan:[misal:] armansiz künler. armansiz hayat.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ökünmey, pushayman qilmay؛ hesret-nadamet cekmey:[misal:] armansiz ketmek. armansiz yashimaq.
|
|
armiye |
|
|
|
ar-nomus |
|
ar-nomus[yeshmisi:] ① xijalet tartish, uyilish tuyghusi؛ u yat, ar we nomus:[misal:] u ar-nomus küci we qizliq ghururi bilen özini mehkem tutup, turghunning yënigha asta këlip toxtidi.[yeshmisi:] ② kishilerni ulughlaydighan, kishilerge hörmet bëghishlaydighan xislet, pezilet:[misal:] ar-nomusni saqlash ücün herqandaq güzellik we huzur-halawettin waz këcishke toghra këlidu.
|
|
ar-nomusluq |
|
|
|
aruz |
|
|
|
arumatik |
|
|
|
arumatik birikmiler |
|
|
|
arwang-sarwang |
|
|
|
arici (Ⅰ) |
|
|
|
arici (Ⅱ) |
|
|
|
aricilatmaq |
|
|
|
aricilashmaq |
|
|
|
ariciliq |
|
|
|
aricilimaq |
|
aricilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① jëdelliship tutushup qalghanlar yaki cëlishqanlarning arisigha kirip, tutuwëlip ayriwetmek, arilashmaq:[misal:] sekrep turghan saqci hüseynemge bir kacat saldi, uningghice bashqilar aricilap urghuzmidi.[yeshmisi:] ② arilap mangmaq, arisi bilen mangmaq:[misal:] u «bu yolda mëngish xeterlik» dep, yiraq bolsimu aricilap mëngip ketti.
|
|
arida |
|
arida[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① otturisida, icide:[misal:] bazar küni mal baziridiki ademlerning köplükidin arida qëlip, aldimda këtiwatqan hemrahlirimni yoqitip qoydum.[yeshmisi:] ② waqitta, waqit icide, künlerde, pursette:[misal:] mashina ishik aldigha këlip toxtidi, shu arida tursunmu yëtip keldi.[yeshmisi:] ③ shuningdin ëtibaren, bu jeryanda:[misal:] oq tëgip yiqilip, hoshumgha kelsem, doxturxanida yëtiptimen. arida qancilik waqit ötkenlikini bilmeymen.
|
|
aridin |
|
aridin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① otturisidin, icidin:[misal:] uni aridin qoghlap ciqirishti.[yeshmisi:] ② shuningdin bashlap, shuningdin ëtibaren, shuningdin buyan:[misal:] mana mushu ishlar bolup aridin qancilik waqitlar öttikin, ilyas ependi bir këcidila tuyuqsiz yoqilip ketti.
|
|
arisaldi |
|
arisaldi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qandaq qilishni, nëme qilishni bilmey qalghan؛ ikkilengen:[misal:] arisaldi kishi. ＊ arisaldi ëshekni böre yeptu (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jiddiylik, aldirashliq peseygen, boshighan:[misal:] arisaldi waqit. arisaldi peyt. arisaldi mezgil.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qandaq qilishni, nëme qilshni bilmey, ikkilinip:[misal:] arisaldi bolmaq. ＊ uning so’aligha: yoq dëgili bolmaydu, dep arisaldi jawab berdi yunus.
|
|
arisaldiliq |
|
|
|
arishang |
|
|
|
arifmëtika |
|
|
|
arifmëtikiliq |
|
|
|
arilap-arilap |
|
arilap-arilap[yeshmisi:] aridin melum waqit ötküzüp, bezi-bezi, bire-bire, anda-sanda:[misal:] asim goya:[misal:] «sözlisingizcu» dëgendek arilap-arilap manga qarap qoyatti.
|
|
arilatmaq |
|
|
|
arilash |
|
|
|
arilashturmaq |
|
|
|
arilashturushmaq |
|
|
|
arilashturulmaq |
|
|
|
arilash-qurilash |
|
|
|
arilashma |
|
arilashma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikkidin artuq oxshash bolmighan nersilerdin terkib tapqan:[misal:] arilashma oghut. arilashma madda. etraptiki manta sanash, mëhman caqirishlar bilen qingraq, sapliqlarning arilashma awazliri ularning aramini buzup turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlük nersilerning, maddilarning birikishidin, qoshulushidin hasil bolghan mehsulat:[misal:] ular polat, coyun we bashqa arilashmilarni her xil nisbette tengshep sinaq qilishqa bashlidi.
|
|
arilashmaq |
|
arilashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir-birige qoshulmaq, birleshmek, birikmek:[misal:] hesen boway öz waqtida qëcirni toxtatqan bolsimu, on jingdin artuq uruq yumshaq topigha ariliship, yerde cëcilip yatatti.[yeshmisi:] ② bashqilarning sözige söz qatmaq, ishigha qatnashmaq:[misal:] yaq, balilirim, men buninggha qoshulmaymen, dep arilashti dawut akam, [yeshmisi:] ③ alaqe qilmaq:[misal:] yashliqim türme we tarim emgiki bilen ötüp ketti, qiriq necce yashliq adem bolghinimdila jem’iyetke arilashtim.[yeshmisi:] ④ bardi-keldi qilmaq, munasiwet baghlimaq:[misal:] u mektep qarawulining oghli bolup, lutpulla bilen dëmetlik idi hem qoyuq arilishatti.
|
|
arilashmiliq |
|
|
|
ariliq (Ⅰ) |
|
ariliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersiler otturisidiki jay, musape, boshluq:[misal:] ular ceshlerning etrapigha ariliqini bir gezdek qaldurup adem boyi menggen döwilidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki weqe, hadise yaki peyt otturisidiki waqit, purset:[misal:] sham bilen xupten ariliqida öyige qaytip kelgen qasim yene aldinqi künge oxshash qapiqini acmastin tangni atquzdi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ottura:[misal:] ariliq hadise. ariliq mënge.
|
|
ariliq (Ⅱ) |
|
|
|
ariliqsiz |
|
ariliqsiz[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] para, ariliq yoq halda, ariliq bermestin, ariliq tiqmayla:[misal:] bu ishni axiri hëcbir ariliqsiz hel qildim.
|
|
arilimaq |
|
arilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① arisidin, otturisidin, icidin ötmek, aylanmaq, kezmek؛ közdin kecürmek:[misal:] batur qatar orunduqlarni arilap ötüp, yolwas shujining qëshigha keldi.[yeshmisi:] ② cëtilma rewishdash sheklide këlip «melum waqitni ötküzüp, anda-sanda, bezi-bezide» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] ussulcilar ussul oynashti. arilap tansigha cüshkücilermu boldi.[yeshmisi:] ③ ajratmaq, tosmaq, bësiqturmaq:[misal:] idris ghezep bilen yügürüp bërip sulaymanning yaqisigha ësildi. bu waqitta yaqup yügürüp këlip, ularni arilidi.[yeshmisi:] ④ bölmek, söz qisturmaq (gep-söz heqqide):[misal:] gep arilimaq. ＊ yaq, dëdi sultan abduwëlining gëpini arilap, undaq qilsaq köpcilikning qattiq naraziliqigha ucraymiz.[yeshmisi:] ⑤ yoshurunup kirmek, qoshuluwalmaq:[misal:] öyning icide özüm, yighlaydu qara közüm. düshmen arilap qaptu, ötmeydu mëning sözüm.[yeshmisi:] ⑥ anda-sanda peyda bolmaq:[misal:] cac-saqallirini aq arilighan pëshqedem düyjang otturidin qopup, sadiqning qollirini aliqanlirigha aldi.
|
|
ariye |
|
|
|
ariyet |
|
|
|
ariyelik |
|
|
|
az |
|
az[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] san yaki miqdar jehettin köp emes؛ kem:[misal:] puli azning ghëmi az (maqal). ＊ dost köp, toghrisi az (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] yëterlik emes؛ kupaye qilmaydighan, qana’etlinerlik bolmighan:[misal:] u hëlila inisining dostidin anglighanliri ücünla ayali maysixan coyunning yüzige tükürsimu, öydin hazirla qoghlap ciqarsimu az.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bezi-bezide, kemdin-kem؛ gah-gah:[misal:] u tala-tüzge az ciqatti.
|
|
az dëgende |
|
|
|
azab |
|
azab[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① jismaniy yaki rohiy jehettiki qiynilish؛ ëghirciliq:[misal:] tughut azabini ana biler (maqal). ＊ orunsiz ghezep-özüngge azab (maqal).[yeshmisi:] ② japa-musheqqet؛ müshküllük, qiyinciliq:[misal:] yol azabi-gör azabi (maqal). ＊ men bu musapini mingbir azabta bësip tügettim.
|
|
azablashmaq |
|
|
|
azablanmaq |
|
|
|
azabliq |
|
azabliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① jismaniy yaki rohiy jehette qiynalghan؛ derdlik, qayghuluq:[misal:] naxshisiz, ussulsiz ötken künüm sirtmaqta turghandek azabliq[yeshmisi:] ② japa-musheqqetlik؛ müshkül, qiyin, tes:[misal:] ikki caqirimdin oshuqraq azabliq seperdin këyin, ular önggürge yëtip keldi.
|
|
azablimaq |
|
|
|
azab-oqubet |
|
|
|
azad |
|
azad[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① öz erkinliki, hoquqi öz qolida bolghan, erkinlikke ërishken, qulluqtin, asarettin qutulghan؛ hör, erkin:[misal:] azad weten. azad zaman. azad bolmaq. azad qilmaq.[yeshmisi:] ② öz haligha, meylige qoyulghan, hëcqandaq mejburiyet bilen baghlanmighan؛ bosh:[misal:] «on ikki muqam» özini melum hëkayiliq tarixiy dastan yaki qehrimangha baghlap, cëtip qoyidighan tarixiy ceklimidin azad.[yeshmisi:] ③ tutqunluqtin ciqirilghan, qamaqtin boshitilghan:[misal:] türmidin azad qilinghan batur türme ishikidin ciqip, sap hawadin ac közlük bilen qanghuce nepes aldi.[yeshmisi:] ④ erler ismi.
|
|
azade |
|
azade[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① keng, kengtasha:[misal:] azade öyning dërizisige qoyulghan yoghan bir teshtektiki etirgül ajayip cirayliq ëcilip këtiptu.[yeshmisi:] ② erkin, ëcilip-yëyilip, behuzur؛ xatirjem:[misal:] − ya’alla qizim, − dëdi u cirayigha zorlap külke tüsini bërip, heptide bir këlidighan yekshenbide bizmu sen bilen bir dastixanda olturup, azade mungdishidighan waqit bolidiken.[yeshmisi:] ③ xaliy, ayrim:[misal:] u: mëning siz bilen azadirek sözleshküm këlidu, dëdi.[yeshmisi:] ④ xotun-qizlar ismi.
|
|
azadliq |
|
azadliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① azad bolghan, azadliqqa ërishken halet؛ hörlük, erkinlik:[misal:] sotsiyalistik jem’iyette ayallarning azadliqigha dexli-teruz qilish elwette jinayet bolidu.[yeshmisi:] ② memlikitimizde gomindang hakimiyiti aghdurulup jungxua xelq jumhuriyiti qurulghan waqit:[misal:] azadliqtin burun nëmme ish qilghandingiz dep soridi qurban shuji naman taghidin.[yeshmisi:] ③ kona diniy mekteplerde oqughucilarni oqush waqti axirlishishidin burun qoyup bërish.
|
|
azadicilik |
|
|
|
azadileshtürmek |
|
|
|
azadileshmek |
|
azadileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kengtasha bolmaq, këngeymek:[misal:] öy ici xëli azadileshti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghem-endishe, dekke-dükkidin xaliy bolmaq؛ xatirjem bolmaq:[misal:] toghra, jahan yorup köngül azadileshti. hemmila adem perwaz qilsam deydu.
|
|
azadilik |
|
|
|
azar |
|
|
|
azazul |
|
azazul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① jin-alwasti:[misal:] qance jan, qance këme yem bolmighan dolqunlargha, ötken këce tün azazuli cirqirighan caghda[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hiyliger hem ucigha ciqqan bishem, ushshuq, urushqaq, öktem:[misal:] azazul xotun. ＊ wayyey patime hede, jangzilargha bërish mayaqta tursun, baghqa ciqip sel yoqap ketsem, keynimdin böjilerdek mariship yüridighan boldi, bu azazullar.
|
|
azazulluq |
|
azazulluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hiyligerlik؛ bishemlik, ushshuqluq, öktemlik, urushqaqliq:[misal:] ejeb azazulluq qilip ketti, bu bishem xotun dëdi u helime ciqip ketkendin këyin.
|
|
azaytmaq |
|
|
|
azaytishmaq |
|
|
|
azaytilmaq |
|
|
|
azaymaq |
|
|
|
az-az |
|
|
|
az-azdin |
|
|
|
az-tola |
|
az-tola[yeshmisi:] azmu emes, köpmu emes, melum miqdarda, melum derijide؛ az-paz:[misal:] rastini ëytqanda hemme kishide az-tola kemcilik, xataliq bolidu.
|
|
azciliq |
|
|
|
azdur-köptur |
|
azdur-köptur[yeshmisi:] «az-tola»gha qarang:[misal:] yaq aka riziwan kësip ëytti, mëning karayitim caghliq, biraq, siler sidiqow bilen azdur-köptur tughqan këlisiler.
|
|
azdurmaq |
|
|
|
azdurushmaq |
|
|
|
azdurulmaq |
|
|
|
azsinmaq |
|
azsinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] az, yëterlik emes dep hësablimaq, az körmek:[misal:] baywecce yigitning qolidin pulni ëlip sanap qayturup berdi, belkim u azsinidi bolghay.
|
|
azghashturmaq |
|
|
|
azghashturulmaq |
|
|
|
azghashmaq |
|
|
|
azghaq |
|
|
|
azghan |
|
azghan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] etirgül a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. gholi incike, shaxlirida zic ösken kicik tikenliri bolidu؛ yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq؛ güli aq yaki sus qizil renglik, xush puraqliq؛ mëwisi dora qilinidu. azghanning pishqan mëwisining tebi’iti 2-derijide quruq issiq. meniyni tizginlesh, ic sürüshni toxtitish, süydükning qëtim sanini azaytish, qanni tazilash, heyzni rawanlashturush, aghriq toxtitish, sür’iti inzal, ishal, siygeklik, xun tewrep këtish, köp terlesh, bel, put, qollarning aghrishi, yötel, ziqqe, qicishqaq qatarliqlarni dawalashqa ishlitilidu. köp istimal qilinsa talgha ziyan qilidu. ketira bilen qoshup istimal qilinidu.
|
|
azghanliq |
|
|
|
azghun |
|
azghun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yoldin azghan, toghra yoldin ciqip ketken, aynighan kishi yaki janliq:[misal:] qacqungha shepqet yoq, azghungha hörmet yoq (maqal).
|
|
azghunluq |
|
|
|
azghine |
|
|
|
azghine-uzghine |
|
|
|
azgal |
|
|
|
azgalliq |
|
|
|
azlatmaq |
|
|
|
azlitilmaq |
|
|
|
azliq |
|
|
|
azlimaq |
|
|
|
azma (Ⅰ) |
|
|
|
azma (Ⅱ) |
|
|
|
azmaq |
|
azmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yolni yoqitip qoymaq؛ tënimek:[misal:] at azsa, taygha egisher (maqal). ＊ yoldin azsimu, yurtidin azmaptu (maqal).[yeshmisi:] ② yëngilishmaq؛ xata qilmaq:[misal:] hësabatta azmaq, gepte azmaq. ＊ lutpulla mutellip, meddahning bu jengnamini azmay, hoduqmay we shunce temkin bayan qiliwatqanliqini körüp heyran qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] toghra yoldin taymaq, natoghra yolgha kirmek, saxta pikirge egeshmek:[misal:] egri kishi azidu, toghra kishi ozidu (maqal).
|
|
azna |
|
azna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] heptining beshinci küni؛ jüme:[misal:] teqsir, pëqirliri axsham ulugh azna axshimi ajayip bir sirliq cüsh körüptimen, dep boyaqci köz yëshi qiliptu.
|
|
aznilatmaq |
|
aznilatmaq[yeshmisi:] «aznilimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] balam, − dëdi anisi asimgha, − bügün azna, xotunungni anisining öyige bashlap apirip aznilatmamsen?
|
|
aznilashmaq |
|
|
|
azniliq |
|
|
|
aznilimaq |
|
aznilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] en’eniwi qa’ide boyice këlin ayallar azna küni ata-anisining öyige barmaq؛ ata-anisini yoqlimaq:[misal:] azna qilmaq. ＊ raziye bügün cirayliq kiyinip, budruqqina oghlini egeshtürüp, cong öyge aznilighili mangdi.
|
|
aznimaq |
|
|
|
azot |
|
azot[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] gaz ëlëmënt, xiyiwi belgisi .N rengsiz, puraqsiz këlidu, yanmaydu hem yënishqa yardem bermeydu؛ ximiyiwi xususiyiti aktip emes, hawaning texminen töttin üc qismini teshkil qilidu؛ ösümlük ozuqlinidighan muhim terkiblerning biri.
|
|
azotluq |
|
|
|
aziyishmaq |
|
|
|
azhun |
|
|
|
as |
|
|
|
asatir |
|
|
|
asaret (Ⅰ) |
|
asaret (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ceklime, boyunturuq:[misal:] gerce uning «asasi» bolsimu, biraq u bu yerde yenila en’eniwi idë’alizmning asaritide idi.[yeshmisi:] ② azadliqtin, erkinliktin mehrumluq؛ esirlik, tutqunluq:[misal:] iskender qattiq uyquning asaritide hëcnëmini sezmey yëtiwëriptu.
|
|
asaret (Ⅱ) |
|
asaret (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tesir؛ eser, iz, belge.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] birer këselliktin qalghan ëghir iz, aqiwet.
|
|
asaretlik |
|
asaretlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ceklengen, cüshep qoyulghan, boyunturuqluq:[misal:] dilshat qawaqxanigha yeni tarixtin buyan millitimizni nadanliq we asaretlik yolgha ëlip bëriwatqan ashu tëgi yoq hang terepke këtiwatidu.[yeshmisi:] ② erkinlik, musteqilliqtin mehrum qilinghan؛ esirlik, qulluq we tutqunluqqa ducar bolghan:[misal:] eziz dostum, munggha cöküp qalisen nëcün, ökündüngmu asaretlik on yiling ücün.
|
|
asar’etiqe |
|
asar’etiqe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qedimki dunya insha’atliri, qedimdin qalghan medeniyet, tereqqiyat tarixida melum qimmetke ige yadikarliqlar yeni qurulush, menggütash, qoral-yaragh, turmush buyumliri we sen’et buyumliri qatarliqlar.
|
|
asar-töre |
|
asar-töre[yeshmisi:] uruq-tughqan, qoshna-qolum, mehelle-jama’et öz ixtiyari bilen uyushup, birer kishining toy-tökün, ölüm-yëtim, nezir-ciragh, öy-jay sëlish, dëhqanciliq qatarliq özi yëtiship bolalmaydighan ishlirigha yardemliship bëridighan ijtima’iy hemkarliq heriket.
|
|
asarun |
|
asarun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] zirawende a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük yopurmiqi yürek shekillik, güli tutuq sösün, yiltizi nahayiti incike, temi acciq bolup, dora qilinidu. uning yiltizliq pütün cöpining tebi’iti 2-derijining axirida quruq issiq. yumshitish, tarqitish, tosalghularni ëcish, börek, tal we jinsiy ezani quwwetlesh mënge we ashqazanni yaxshilash, süydük we heyzni yaxshilash, höl soghuqtin bolghan ser’iy, leqwa, palec, istirxa, teshennuj (tartiship qëlish), bihushluq, nërwa ajizliqi, baliyatqu menbelik bash aghriqi, unutqaqliq qatarliqlargha, undin bashqa her xil suluq yaki tosalghu menbelik ishshiqlar, siyishning qiyinlishishi, xun cigilishish, börek we dowsaqta tash peyda bolush, her xil cong-kicik boghum aghriqliri hemde höllüktin bolghan jinsiy ajizliq qatarliq këselliklerge ishlitlidu. öpkige ziyan qilidu. tuxumek bilen qoshup istimal qilinidu.
|
|
asas |
|
asas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① nersining hemme tereplirini tutup yaki kötürüp turidighan qismi, ul.[yeshmisi:] ② ijtima’iy hayat yaki tebi’et hadisilirining nëgizini teshkil qilghan nerse, tayanc, nëgiz, baza:[misal:] sotsiyalizmni penge aylandurush ücün, eng awwal uni rë’al asasqa qoyush kërek.[yeshmisi:] ③ bash qa’idiler, asasiy prinsiplar:[misal:] lughetshunasliq asasliri.[yeshmisi:] ④ sadir bolghan yaki qilinghan ish-heriket we gep-söz qatarliqlargha xizmet qilidighan delil, ispat, seweb:[misal:] hazir qasim toghruluq birnerse dëyishke tëxi asas yoq.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] gë’omëtiriyilik shekilning, cërtyozhning asti teripige parallël bolghan teripi.[yeshmisi:] ⑥ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] derijige kötürülidighan eslidiki san.[yeshmisi:] ⑦ [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] kislatalar bilen öz’ara birikip, tuz hasil qilidighan birikme yeni gidroksil guruppisi bolghan birikmilerning omumiy nami.
|
|
asasen |
|
asasen[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] asasiy jehettin:[misal:] ghulja shehri mongghulküre nahiyisi teyyarliqni asasen püttürüp boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]tirkelme.[yeshmisi:] bina’en, boyice:[misal:] − dadang aldinqi septe urushta qurban boldi. sen tughuldung. dadangning wesiyitige asasen ismingni jasaret qoydum, − dëdi ana oghligha.
|
|
asasci |
|
asasci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersini peyda qilghan, ixtira qilghan, bashlap bergen yaki shuninggha asas salghan kishi:[misal:] zunun qadir hazirqi zaman uyghur proziciliqining asascisi.
|
|
asassiz |
|
asassiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëterlik asasi bolmighan, deliller bilen mustehkemlenmigen, ispatlanmighan, ispatsiz:[misal:] bu gepni anglighan tülke börige ucrap: − öckiler qilce asassizla namingizgha til tegküzishidu, − deptu.[yeshmisi:] ② sewebsiz, meqsetsiz:[misal:] mëni hem waqtince tashlap qoyghini emesken asassiz hemde sewebsiz. bu dëmek ümidning ucquni emma, ümidmu güllimes ejirsiz-tersiz.[yeshmisi:] ③ zörüriyiti yoq, quruq؛ hajetsiz:[misal:] lëkin semet bu endishini asassiz dep hësablaytti.
|
|
asassizliq |
|
|
|
asaslatmaq |
|
|
|
asaslashmaq |
|
|
|
asaslanmaq |
|
asaslanmaq[yeshmisi:] ① «asaslimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] ularning otturigha qoyuwatqini necce ming yilliq tarixiy rë’alliq arqiliq asaslanghan nuqti’inezer.[yeshmisi:] ② melum shey’ini xulasilash yaki höküm qilishning aldinqi sherti qilmaq؛ tayanmaq, yölenmek:[misal:] tilshunasliqqa da’ir tarixiy xatirilerge asaslanghanda, altay tilliri tongghus tili, türkiy tillar we mongghul til tarmaqlirini öz icige alidu.
|
|
asasliq |
|
asasliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① alaqidar shey’iler icide eng muhim bolghan, hel qilghuc rol oynaydighan, aldinqi qatardiki, ehmiyetlik, tüp, bash:[misal:] asasliq ziddiyet. asasliq amil. asasliq shexs.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] asasqa oxshash, tüp xususiyetke ige؛ asasiy rol oynaydighan:[misal:] natriy karbonat kristali (Na2 CO3.IO H2 O) ning sudiki ëritmisi asasliq xususiyetni ipadileydu.
|
|
asaslimaq |
|
|
|
asasiy |
|
asasiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① eng muhim, nëgizlik, hel qilghuc rol oynaydighan, aldinqi qatardiki, ehmiyetliki؛ tüp, bash:[misal:] asasiy ziddiyet. asasiy qanun.[yeshmisi:] ② deslepki, eqelliy؛ omumiy:[misal:] asasiy bilim. asasiy maharet. asasiy cüshence.
|
|
asasiy qanun |
|
asasiy qanun[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] döletning eng zor qanuniy kücke ige tüp qanuni. bashqa qanunlar shuninggha asasen tüzülidu. u adette bir döletning dölet we jem’iyet tüzümi, dölet apparatliri we xelqning asasiy hoquq, mejburiyetlirini belgileydu.
|
|
asan |
|
asan[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ishlinishi, orundilishi jehettin ance qiyin, murekkep bolmighan hem ance köp mëhnet, küc we bilim telep qilmaydighan؛ bosh, yenggil: [misal:] ishning asini, yoq, qilalisang qiyini yoq (maqal).
|
|
asanciliq |
|
|
|
asanlatmaq |
|
asanlatmaq[yeshmisi:] «asanlimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] herbir ishta el xizmitige asaslansaq, qurup tëxnika ëghir ishni asanlatsaq, tereqqiyat yoligha eziz janni atisaq, bu mëning yash ghunce gülüm ëcilatti.
|
|
asanlashturmaq |
|
|
|
asanlashturushmaq |
|
|
|
asanlashturulmaq |
|
|
|
asanlashmaq |
|
asanlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ongaylashmaq, yenggilleshmek:[misal:] ish asanlashti, sür’et tëzleshti, süpet. östi.
|
|
asanliq |
|
|
|
asanliqce |
|
|
|
asanlimaq |
|
|
|
asaw |
|
asaw[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] boysundurulmighan, ademge ögenmigen, shash:[misal:] bu yilqilarning hemmisi intayin asaw bolghacqa, taghqa kële-kelmey terep-terepke tarqap këtiptu.
|
|
asayish |
|
asayish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] urush-talash, jenggi-jëdeldin, ghowgha-teshwishtin xaliyliq؛ tinc-amanliq, xatirjemlik:[misal:] el-yurt padishahning ornigha hemrani shah qildi. hemra bilen hörliqa bir ömür birge yashap, elge asayish berdi.
|
|
asayishte |
|
asayishte[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] urush-talash, jenggi-jëdeldin, ghowgha-teshwishtin xaliy؛ tinc, bixeter, xatirjem:[misal:] bir qëtim, bir yash alim uning behuzur, ongushluq, asayishte turmushigha intayin zoqlinidighanliqini bildürgenidi.
|
|
asayishliq |
|
asayishliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] teshwish-endishe, urush-jëdeldin xaliy turmush, xatirjemlik, amanliq:[misal:] taban elni adalet bilen soraptu, xelq asayishliqta ötüptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] urush-talash, jenggi-jëdeldin, ghowgha-teshwishtin xaliy bolghan, tinc, xatirjem:[misal:] kün ciqidu, qismet’axun, axir asayishliq künler, arman qilghan künler këlidu, dëdi ana.
|
|
aspirant |
|
|
|
aspirantliq |
|
|
|
aspirantura |
|
|
|
aspirin |
|
aspirin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] dora nami, organik birikme bolup, molëkula formulisi .C9H8O4 aq renglik kristal, temi acciq-cücük, qizitmini yandurush hem aghriq toxtitish roli bar؛ bash aghriqi, nërwa aghriqi qatarliqlargha ishlitilidu.
|
|
ast |
|
ast[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning teg qismi, tüwi:[misal:] men barghanda u cëlekning astigha yuqup qalghan layni tazilawatatti.[yeshmisi:] ② nersilerning töwen qismigha, tëgige yëqin jay؛ yëqin etrapi:[misal:] − altidin on ikki jengci tam astigha bërip, tam keynige bomba tashlishi kërek, − dëdi u qoli bilen körsitip turup.[yeshmisi:] ③ nersiler igilep, bësip yaki qaplap turghan jay؛ nersilerning tëgidiki jay yaki boshluq:[misal:] u hoyligha kirip, barangning astida yatti.[yeshmisi:] ④ nersilerning icki qismi, ici, arisi: yer asti süyi. yer asti bayliqliri. yer asti öyi.
|
|
asta |
|
asta[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① töwen sür’et bilen؛ aldirimay:[misal:] sadiq mu’ellim sözini tügitip men bilen xoshliship asta mangghinice öyi terepke qarap këtip qaldi.[yeshmisi:] ② yenggilgine, biliner-bilinmes:[misal:] u qëyin astida yëtip, asta külüp qoydi.[yeshmisi:] ③ ëhtiyat qilip؛ awaylap:[misal:] bir sa’ettin këyin, nurulla muxter mergenni asta oyghatti.[yeshmisi:] ④ tawush ciqarmastin, sezdürmestin, bildürmestin:[misal:] asim, ademler arisidin asta ciqip, öyige qaytip ketti.[yeshmisi:] ⑤ tedrijiy halda, tedrijiy:[misal:] xatire qabiliyiti küclük oqughucilarning este qaldurushi tëz, untulushi asta bolidu.[yeshmisi:] ⑥ töwen awaz bilen:[misal:] rustem öyige kirip, nurullaning quliqigha asta picirlidi.
|
|
asta-asta |
|
asta-asta[yeshmisi:] ① töwen sür’et bilen, aldirimay:[misal:] asmanda bir parce aq bulut asta-asta üzüp ötmekte idi.[yeshmisi:] ② peydinpey, tedrijiy halda, tedrijiy:[misal:] soghuq, acliq we uyqusizliqning derdi uni asta-asta maghdursizlanduruptu.
|
|
astatin |
|
|
|
astane |
|
astane[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer yerge kirishtiki bësip ötidighan jay, orun؛ bosugha:[misal:] sëriq yüzümni astanengge qoymaqtin muradim shu, bolay deymen güzel boynunggha salghan kehriwayingmen.[yeshmisi:] ② paytext:[misal:] gerce ayrip tursimu arimizni tagh-derya, astanida turghandek hës qilimen özümni.[yeshmisi:] ③ öy, dergah, qarargah:[misal:] jahangha köz ëcip sende tughuldum, bu mëning bextim, tëpilmas men ücün sendek hayat astanisi yeken.[yeshmisi:] ④ turpandiki we yene qumuldiki bir jayning ismi.[yeshmisi:] ⑤ qazaqistanning paytexti.
|
|
astrobi’ologiye |
|
astrobi’ologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］grëkce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] astronomiyining bir tarmiqi. u asman jisimlirida janliqlarning mewjut bolush shara’itini tetqiq qilip, melum asman jismida janliqlarning mewjut yaki mewjut emeslikini bëkitidu, shundaqla shu xil janliqlarning halitini tetqiq qilidu.
|
|
astroximiye |
|
astroximiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] astronomiyining bir tarmiqi, u asman jisimlirining ximiyilik tüzülüshi, fizikiliq xususiyiti, qurulmisi, peyda bolushi, yoruqluq, massisi, cong-kicikliki, ximiyilik terkibi qatarliqlarni tetqiq qilidu.
|
|
astrofizika |
|
astrofizika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] astronomiyining bir tarmiqi. u fizikiliq türlük usullar we nezeriyiler arqiliq asman jisimlirining fizikiliq xususiyiti, ximiyilik tüzülüshi, qurulmisi, peyda bolushi, yoruqluqi, massisi, cong-kicikliki, tëmpëraturisi, magnit meydani, zicliqi, qurulmisi, ximiyilik terkibi, quyash we turghun yultuzlarning ënërgiye menbesi qatarliqlarni tetqiq qilidu.
|
|
astrofizikiliq |
|
|
|
astromëxanika |
|
astromëxanika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] astronomiyining bir tarmiqi, mëxanika qa’idilirige asaslinip asman jisimlirining herikiti, shekli, massisi we sün’iy hemrahlarning herikitini tetqiq qilidu.
|
|
astronom |
|
|
|
astronomiye |
|
astronomiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] asman jisimlirining orni, tarilishi, herikiti, shekli, qurulmisi, ximiyilik terkibi, fizikiliq haliti we özgirishi, tereqqiy qilishi qatarliqlarni tetqiq qilidighan pen.
|
|
astronomiyilik |
|
|
|
astma |
|
|
|
asturmaq |
|
|
|
asturulmaq |
|
|
|
astida |
|
astida[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① birer heriket yaki hadise qatarliqlarning bashqisi bilen birge yaki uninggha munasiwetlik halda sadir bolushini ipadilesh ücün ishlitilidu:[misal:] mushundaq ehwal astida ularni sürüshtürüsh öz-özini ölümge tutup bërish bilen barawer-de.[yeshmisi:] ② birer heriket yaki haletni peyda qilghan bashqa bir heriket, halet yaki kecürmishlerni ipadileshte ishlitilidu:[misal:] u turmushning mejburlishi astida axiri uning shertige köndi.
|
|
astirtin |
|
astirtin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yoshurun, xupiyane, mexpiy, kishige bildürmey:[misal:] u hemishe qasimning rohiy keypiyatigha astirtin sepsëlip, arqisidin sayidek egiship yüretti.
|
|
astilatmaq |
|
|
|
astilashmaq |
|
astilashmaq[yeshmisi:] ① «astilimaq» pë’ilining ömlük derijisi.[yeshmisi:] ② sür’iti töwenlimek, astilimaq:[misal:] menmu ornumda turalmay, uning arqisidin mangdim, ëgiz kötürülgensëri astiliship, picaqtek qirliq tashlarni tutup mëngishqa toghra këletti.
|
|
astiliq |
|
|
|
astilimaq |
|
astilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sür’etni töwenletmek, këmeytmek:[misal:] mashina tëximu astilidi.[yeshmisi:] ② peslimek, ajizlashmaq (awaz heqqide):[misal:] miltiq awazi bara-bara astilap këyin jimip qaldi.
|
|
astin |
|
astin[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] astidiki, töwinidiki, astigha jaylashqan:[misal:] astin qewet. astin qapaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] congqur:[misal:] senmu nadan, qedrimni bilmiding sözge astinraq cüshinelmiding.
|
|
astinqi |
|
|
|
astin-üstün |
|
|
|
asratmaq |
|
|
|
asrashmaq |
|
|
|
asralmaq |
|
|
|
asrandi |
|
|
|
asrandiliq |
|
|
|
asrimaq |
|
asrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoghdimaq, ayimaq, saqlimaq:[misal:] asrisang, künde yëngi kiyim, asrimisang, künde kona kiyim (maqal).[yeshmisi:] ② öz qarmiqigha yaki perzentlikke ëlip terbiyilimek؛ baqmaq:[misal:] turghun kicikidila ata-anisidin yëtim qalghan bolup, eyni waqtida bexti’axun ic aghritip uni asriwalghanidi.[yeshmisi:] ③ kütmek, köyünmek:[misal:] ölükke yighla, tirikni asra (maqal). ＊ u balilarni yaxshi köridu, yashlarnimu bek asraydu.
|
|
assotsi’atsiye |
|
assotsi’atsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] nërwa-mënge pa’aliyiti bilen baghliq bolghan alahide psixik tesewwurlar, pikirler, hës-tuyghular arisidiki baghlinish we shu baghlinishqa asaslanghan eqliy xulase.
|
|
assistënt |
|
|
|
assistëntliq |
|
|
|
assigh |
|
|
|
assimilyatsiye |
|
assimilyatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ösümlük yaki janliq organizm pa’aliyiti jeryanida sirttin qobul qilinghan maddilarning özlishishi, singishi, hezim bolushi, özleshtürülüshi, singdürülüshi.[yeshmisi:] ② bir milletning ikkinci bir millet örp-adetlirini, medeniyitini we tilini özleshtürüshi netijiside uninggha qoshulup bir bolup këtishi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞tilshunasliq＜[yeshmisi:] tilda oxshimaydighan, emma öz’ara yëqin ikki tawushning bir-birige tesir qilishi netijiside, birincisi ikkincisige yaki ikkincisi birincisige oxshap këtishi. mesilen:[misal:] uyghur tilidiki «tuzsiz» sözining «tussiz», «atsa» sözining «assa» teleppuz qilinishigha oxshash.
|
|
assimilyatsiyilik |
|
|
|
asfalt |
|
asfalt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikmilerning arilashmisi, qara renglik yaki qongur renglik we yëlimsiman bolidu؛ tebi’iy ciqidighanliri hem nëfit yaki kömür mëyini distillesh arqiliq ëlinidighanliri bolidu؛ terkibi oxshap ketmeydu, yol yasashta yolgha yatquzulidu؛ binakarliqta sudin himaye qilish matëriyali qilinidu.
|
|
asfaltlanmaq |
|
|
|
asfaltliq |
|
|
|
asfaltlimaq |
|
|
|
asqa |
|
|
|
asqaq |
|
asqaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tërilidighan yerning topisini yumshitish, tash-calmilirini ilghap ciqiriwëtish, bughday ëngizliridiki cëcilip ketken bashaqlarni yighish ishlirigha ishlitilidighan cishliq sayman, tirna.
|
|
asqu |
|
|
|
asquc |
|
|
|
asqucsiz |
|
|
|
asqucluq |
|
|
|
aslan |
|
|
|
aslanlatmaq |
|
|
|
aslanlimaq |
|
|
|
asma |
|
asma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ësip qoyidighan, ësip qoyush ücün muwapiqlashturulghan:[misal:] asma böshük. asma köwrük.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim tikidighan mashinining bir uci mëngige yene bir uci cokigha tutiship, ikkisining herikitini maslashturup turidighan bir xil saymini.
|
|
asmaq (Ⅰ) |
|
asmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① alma, neshpüt, jigde, üzüm. qatarliq mëwilerning mëwiligen jayi bilen mëwisining tutishidighan qismi yaki sapiqi.[yeshmisi:] ② mëwe asidighan asqu:[misal:] bir ückide yëtilgen qosh mëghiz boldi, bir asmaqqa ësilghan qosh alma boldi.
|
|
asmaq (Ⅱ) |
|
asmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini asti yerge tegmeydighan halette baghlimaq, ilmaq, sanggilatmaq؛ bëkiitmek, orunlashturmaq:[misal:] marjan asmaq. qilic asmaq. miltiq asmaq. ＊ öckini öz ayighi bilen asar (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] boynigha sirtmaq sëlip öltürmek:[misal:] dargha asmaq. ＊ mashinici hakimgha: «johutni azad qiling, uning ornigha mëni ësing» deptu.
|
|
asmaq-asmaq |
|
asmaq-asmaq[yeshmisi:] top-top, ghuzhmek-ghuzhmek mëwiligen؛ herbir sapaq yaki bëghidiki mëwilirining sani köp:[misal:] hoylidiki bir tüp alma derixi shunce yoghinighan bolup, asmaq-asmaq alimliri közni qamashturatti.
|
|
asmaqci |
|
|
|
asmaqcilimaq |
|
asmaqcilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] zighirlap, kocilap, yipidin yingnisigice, hëcnëmisini qoymay sorimaq:[misal:] hoshur ünciqmidi. sadirning jawabi uni qayil qildimu, buni asmaqcilap sorashqa so’ali qalmidimu, buni bilgili bolmaytti.
|
|
asman |
|
asman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] ① yer üstide gümbez sheklide körünüp turghan hawa reng boshluq؛ pelek, kök:[misal:] asman yiraq, yer qattiq (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti yuqiri, ëgiz:[misal:] osmanning ucurghan ayropilani tëzla asmangha kötürülüp, mollaq ëtishqa bashlidi.
|
|
asman-pelek |
|
asman-pelek[yeshmisi:] ① ëgiz asman:[misal:] lepildep coqqida tughlar, zeperdin xush xewer berdi. ilim-hëkmet qilip jewlan, süzük asman-peleklerde.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] nahayiti ëgiz, ceksiz ëgiz:[misal:] u shu caghda yiraqtin asman-pelek bir cang-tozanning yëqinlap këliwatqanliqini körüptu.
|
|
asmantapan |
|
|
|
asman-zëmin |
|
|
|
asighdimaq |
|
|
|
asiy |
|
|
|
asiya |
|
asiya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] asiya qit’esi. dunyadiki yette qit’ening icide eng cong qit’e bolup, sherqiq we jenub teripi ayrim-ayrim halda shimaliy muz okyan, tinc okyan we hindi okyan, gherb qismi tëmo arili bilen awstraliye otturisidiki dëngiz arqiliq okyaniye bilen cëgrilinidu.
|
|
asiyaliq |
|
asiyaliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] asiya qit’eside tughulup, ösken, asiyada olturaqlashqan yaki asiyada yashaydighan, asiyada turushluq kishi:[misal:] men asiyaliq.
|
|
ash (Ⅰ) |
|
ash (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qazanda pishurulghan tamaq؛ ghiza, yëmeklik:[misal:] ish bar yerde ash bar (maqal).[yeshmisi:] ② polu, qoyuq’ash:[misal:] biz ash dem yëgüce, baghqa kirip aylinip ciqtuq.[yeshmisi:] ③ un ciqirilidighan danliq zira’et:[misal:] beshinci ayda bëshini kördüm, altinci ayda ëshini (maqal).
|
|
ash bolmaq |
|
|
|
ash (Ⅱ) |
|
|
|
ashpez |
|
ashpez[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ashxanilarda tamaq ëtish bilen shughullidighan, tamaq ëtishni kesip qilghan adem:[misal:] qassap may caynaydu, ashpez gösh caynaydu (maqal).
|
|
ashpezlik |
|
|
|
ashpurcaq |
|
ashpurcaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕ash+purcaq〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① purcaq a’ilisige kiridighan bir xil ösümlük. dëni mashtin yoghan, renggi aq, sëriq we qara bolidu. dëni qoshumce yëmeklikler ornida ishlitilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning dëni.
|
|
ash-ta’am |
|
|
|
ashtaxta |
|
|
|
ash-tamaq |
|
|
|
ash-tuz |
|
|
|
ashxana |
|
ashxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① tamaq teyyarlash, tamaq ëtish ücün mexsus hazirlanghan öy.[yeshmisi:] ② idare, organlardiki xadimlar, mekteplerde bolsa oqutquci-oqughucilar tamaq yeydighan orun:[misal:] ashxana xizmiti qarimaqqa addiy bolghan bilen köpcilikni razi qilip këtish tes oxshimamdu
|
|
ashxaniliq |
|
|
|
ashsu |
|
|
|
ash-ghiza |
|
|
|
ashqazan |
|
|
|
ashqan-tashqan |
|
|
|
ashquda |
|
|
|
ashkara |
|
ashkara[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemmige melum, ëniq körünüp turghan, yoshurunmighan, ocuq:[misal:] aghriqni yoshursang, ölüm ashkara (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yoshurmastin, eynen, op’ocuq:[misal:] uning xatalashqanliqi ashkara körünüp turmamdu?
|
|
ashkarilatmaq |
|
|
|
ashkarilashmaq |
|
|
|
ashkarilanmaq |
|
|
|
ashkariliq |
|
ashkariliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëniqliq, ocuqluq, hemmige ayan, ocuq bolghan halet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] arilash zigotadiki bir xil irsiyetning ipadilinishi, uning ipadilinish tipide sap zigota perqlenmeydu.
|
|
ashkarilimaq |
|
ashkarilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum mexpiyetlikni yaki sirni pash qilmaq, ëcip tashlimaq:[misal:] hëc shtin xewiri yoq tëwip awwal uning tomurini tutti, këyin yarisini körüpla sirni ashkariliwetti.
|
|
ashköki |
|
ashköki[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕ash+köki〔[yeshmisi:] künlüksiman güllükler a’ilisige kiridighan bir yiliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi nöwetliship ösidighan, peysiman murekkep yopurmaq, yopurmaq we gholliri alahide xush puraq, aq cëcekleydu, güli kicik, renggi aq, mëwisi dügilek؛ «yumghaqsüt» depmu atilidu.
|
|
ashlatmaq |
|
|
|
ashlashmaq |
|
|
|
ashlamci |
|
|
|
ashlamciliq |
|
|
|
ashlanmaq |
|
|
|
ashlengpung |
|
|
|
ashliq |
|
ashliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] un ciqirilidighan, ash-tamaq qilinidighan dan:[misal:] danliq ashliq. ＊ ishlepcirish düyimiz yazliq yighimdila 200 ming jing ashliqni ambargha kirgüzdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ash bolidighan, ashqa yëtidighan (aldigha sanaq san ëlip kelgende):[misal:] öyde aran bir ashliq un qalghaniken, shunga azraq un tartip këley dep mangdim.
|
|
ashliq-tülük |
|
|
|
ashliq-tülüksiz |
|
|
|
ashlimaq |
|
|
|
ashmaq |
|
ashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① miqdar yaki hejim jehettin köpeymek: ösmek, artmaq:[misal:] uning shexsiy carwisi 100 tuyaqtin ëship ketti.[yeshmisi:] ② melum bir peyt, waqit cëkidin ötüp ketmek:[misal:] waqit yërim këcidin ëship ketti.[yeshmisi:] ③ mal bahasi ösmek, nerxqe nerx qoshulmaq:[misal:] uning bahasi esliy bahasidin 70 yüen ëship ketti.[yeshmisi:] ④ küceymek, zoraymaq:[misal:] hewisi ashti. ghëmim ashti. gheyriti ashti.[yeshmisi:] ⑤ takamullashmaq, mustehkemlenmek, yaxshilanmaq؛ yuqiri kötürülmek:[misal:] uning lawazimat xizmitige bolghan ishtiyaqi ashatti.[yeshmisi:] ⑥ birer jehettin yaki birer sahede bashqilardin ötüp ketmek, bashqilarni arqida qaldurmaq:[misal:] yëzimizning carwa mehsulati qoshna yëzilargha sëlishturghanda köp ëship ketti.[yeshmisi:] ⑦ melum bir tosaq, cëgra yaki nishanlanghan jaydin halqimaq:[misal:] dawandin ashmaq. ＊ yalghuz qir ashquce, köp dawan ashar (maqal).
|
|
ashmanta |
|
|
|
ashna |
|
ashna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① dost, yar-burader؛ tonush-bilish:[misal:] men u künlerni kitabni yar, tetqiqatni ashna tutup ötküzmigen bolsam, bir minutmu yashiyalmighan bolattim.[yeshmisi:] ② adishi, oynishi:[misal:] ashnanggha ishinip ersiz qalma (maqal).
|
|
ash-nan |
|
|
|
ashnidarciliq |
|
|
|
ashnisiz |
|
ashnisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dost, yar-buradiri yoq, dost, yar-burader tutmighan.[yeshmisi:] ② adishi, oynishi yoq, ashna tutmighan.
|
|
ashniliq |
|
|
|
ash-ozuq |
|
|
|
ashu |
|
|
|
ashut |
|
|
|
ashurma |
|
|
|
ashurmaq |
|
|
|
ashurushmaq |
|
|
|
ashurulmaq |
|
|
|
ashurighi |
|
|
|
ashunce |
|
|
|
ashuncilik |
|
|
|
ashundaq |
|
|
|
ashwaqti |
|
ashwaqti[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕ash+waqti〔[yeshmisi:] kün bir’az kötürülgen, etigenlik tamaq yeydighan mezgil, waqit:[misal:] u xëli oxshighan beseylerning qulaqlirini ciwiq bilen orap baghlap bolghuce ashwaqti bolghanidi.
|
|
ashipte |
|
ashipte[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] meptun bolup qalghan, es-hoshidin adashqan ashiq, sheyda؛ perishan:[misal:] sanga ashipte boldum bir körüp hem eqildin azdim, muhebbettin xewersizler «sarang» dep ëytmidi bikar.
|
|
ashiq |
|
ashiq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birawni intayin yaxshi körüp uninggha xushtar bolup qalghan, muhebbet qoyghan kishi:[misal:] ashiqqa baghdat yiraq emes (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersini yaxshi körüp qalghan, uninggha bërilgen kishi:[misal:] gülge ashiq bolghinim ücün, gül tëridim könglüm bëghigha. wujuudumni eylidim tupraq, tomurumni cëtip shëxigha.[yeshmisi:] ③ terkidunya halda barliqini xudagha bëghishlighan, köpince ibadetxanilarda yëtip-qopidighan, cac-saqalliri östürülgen kishi, derwish:[misal:] « yette ashiq» belki bilmes ërki bir ot mende bar, munce sen hösnüngge meghrur. munce kibring sende bar.
|
|
ashiqane |
|
ashiqane[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ashiqlargha oxshash, ashiqlardek, ashiqlarce:[misal:] kënizek bu ashiqane naxshisini ëytip bolushi bilenla eli ibni bekkar «ah» urup yighlaptu.
|
|
ashiqliq |
|
ashiqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] allagha, birer kishige yaki nersige bolghan congqur muhebbet, intayin amraqliq:[misal:] ashiqliq asan, judaliq tes (maqal). ＊ dilmuradning zërekliki, öginish, izdinishke ashiqliqi mëni uninggha xëlila yëqinlashturghanidi.
|
|
ashiq-meshuq |
|
|
|
agh |
|
|
|
agha |
|
agha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① aka:[misal:] biz agha-ini ücimiz üc xil xaraktërge ige iduq, shunga aqiwetmu üc xil boldi.[yeshmisi:] ② özidin cong, tughqandek yëqin, qedirdan kishi:[misal:] këteyluq agha-inilar, amanliqqa bel baghlap.[yeshmisi:] ③ [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] elning, yurtning kattiliri, congliri, hakimliri:[misal:] agha begler jawab berdim, bügün axir zaman denglar, arman bilen bende boldum, begler sorisa aman denglar.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] muhim yaki alahide bolghan qurulush-eslihelerni bashqurghuci xadim, bashqurghuci:[misal:] ishik aghisi. herem aghisi.
|
|
aghalimaq |
|
|
|
agha-ini |
|
|
|
aghdurma |
|
|
|
aghdurmaq |
|
aghdurmaq[yeshmisi:] ① «aghmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] men derhal közümni abdullagha aghdurdum.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hakimiyet üstidin yaki yuqiri menseptin ëlip tashlimaq, cüshürmek, yiqitmaq:[misal:] 1830-yil 7-ayning 27-künidin 29-künigice parizhda inqilab partlap, borbon sulalisini aghdurup tashlidi.[yeshmisi:] ③ üstige yüklengen, tëngilghan gunah, jinayetni yoqqa ciqarmaq:[misal:] enze aghdurmaq.
|
|
aghdurmici |
|
|
|
aghdurmiciliq |
|
|
|
aghdurushmaq |
|
|
|
aghdurulmaq |
|
|
|
aghritmaq |
|
|
|
aghritishmaq |
|
|
|
aghrishmaq |
|
|
|
aghriq |
|
aghriq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] kësellinish, carcash yaki jarahetlinish netijiside sëzilgen jismaniy azab:[misal:] aghriqni yoshursang ölüm ashkara (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aghrighan, kësel bolghan:[misal:] aghriq bala.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bimar, kësel, saqsiz kishi:[misal:] turmighan mëhmanning ketkini yaxshi, saqaymighan aghriqning ölgini yaxshi (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim. köcme menisi: [yeshmisi:] rohiy azab, derd-elem, azab-oqubet:[misal:] yar mehellisi yiraq emes yoli barmikin, yar aghriqi bolup qaldim dora barmikin.
|
|
aghriqcan |
|
|
|
aghriq-silaq |
|
aghriq-silaq[yeshmisi:] kisel, bimar:[misal:] yëzida kshiler namazdin këyinla aldi bilen tul xotun, yëtim oghul, aghriq-silaq we yashanghanlarni yoqlap, köngül soraytti.
|
|
aghrimaq |
|
aghrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kësel bolmaq, birer këselge yoluqmaq:[misal:] adil oylimighan yerdin ushtumtut aghrip qaldi.[yeshmisi:] ② kësel bolush, jarahetlinish yaki carcash qatarliq sewebler bilen bedenning birer jayi azablanmaq:[söz türkümi:] qeyer aghrisa, jan shu yerde (maqal).
|
|
aghrinmaq |
|
aghrinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① renjimek, narazi bolmaq, xapa bolmaq:[misal:] mëhriban ezizning putini kësishke ongayliqce könmeydu we bu ishta sultandin aghrinidu.[yeshmisi:] ② cidimasliq qilmaq:[misal:] semet nöwiti kelgende özining qorsiqigha birer jing gösh ëlip yëyishkimu aghrinidu.
|
|
aghrinishmaq |
|
|
|
aghzaki |
|
|
|
aghlaqci |
|
aghlaqci[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① heydigüci, süyligüci, nazaretci.[yeshmisi:] ② cëqimci, gep toshughuci.
|
|
aghma |
|
|
|
aghmaq |
|
aghmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer terepke yëtip qiya haletke kelmek, qiysaymaq:[misal:] harwidiki yük sol terepke ëghip harwa örülüshke bashlighanda, harwikesh harwini derhal toxtatti.[yeshmisi:] ② toghra yoldin yaki belgilik yönilishtin cetnimek, cetke ciqmaq:[misal:] ayropilan hawa yoli yönilishidin aghdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghelite, bir qisma bolmaq:[misal:] nëme ücündur yürikim birdinla ëghip, sarasimige cüshüp qaldim.[yeshmisi:] ④ birer terepke yönelmek, qarimaq:[misal:] aghdi közi, kördi undin tal-tal dorini, kördi omaq jilwe eylep turghan yarini.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir terepke ötmek, yötkelmek, mayil bolmaq, yan basmaq:[misal:] hazirqi zamanda kim emeldar bolsa kishiler shuning terepdari bolup uninggha aghidu.
|
|
aghmici |
|
aghmici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① gëpide turmaydighan, özgirip turidighan, meydansiz, iradisiz adem, ikki yüzlimici:[misal:] emdi tëximu tuturuqsizlashting, birdemdila inqilabci, birdemdila aghmici dep acciqlandi sultan raxmangha.[yeshmisi:] ② bash yoldin, tüp nishandin cetnigen, yüz örügen adem:[misal:] ong aghmici. ong aghmicilar guruhi.
|
|
aghmiciliq |
|
|
|
aghmixan |
|
aghmixan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil süt emgüci haywan. bedini kicik, uzunraq, putliri qisqa bolidu؛ quyruqi beden uzunluqining yërimigha toghra këlidu, renggi aq yaki sëriq bolidu.
|
|
aghu |
|
aghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ogha:[misal:] pighan bilen hesret cüshti bashimgha, bir yëtimmen aghu cüshti ashimgha.[yeshmisi:] ② atush shehirige qarashliq bir yëzining nami.
|
|
aghi |
|
aghi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] usul, care, tedbir, amal, bahane؛ seweb:[misal:] aghi qilmaq. ＊ u soghuq we acliqqa aghi bolarmikin dep oylidi bolghay, tamaka cekmekci boldi.
|
|
aghica |
|
aghica[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kona jem’iyette bay, beg we emeldarlarning öyide ishleydighan ayal xizmetci:[misal:] wang we shahzade ücün ikkidin at qoshulghan pocta, xënim we aghicilar ücün cilan reng duxawida tashlanghan penjirilik mepe teyyar qilindi.[yeshmisi:] ② birawgha nikahlanghan, biraw bilen toy qilghan ayal؛ xotun:[misal:] (basit) − bashqa aghiciliri sherwanemning aldida bir ëghiz sözmu qilalmaydu deymen, − dëdi shangyugha.
|
|
aghica xënim |
|
|
|
aghicam |
|
|
|
aghice |
|
aghice[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi üctin yettigice yërilidu, güli taq jinsliq, renggi sëriq këlidu, mëwisi uzun, torliship këtidu, tëbabetcilikte dora qilinidu, a’ililerde qazan yuyush ücün ishlitilidu.[yeshmisi:] ② shu ösümlükning mëwisi. aghicining qurutulghan pishshiq mëwisining tebi’iti 2-derijide quruq issiq. küclük sürüsh roli bar bolup, heyz, cong-kicik teretni rawanlashturush hemde jarahetni püttürüsh, yerqan, istisqa, rëmatizm, siflis, jozam, yötel, dem siqish we xun cigilishish qatarliq këselliklerni dawalashta ishlitilidu. miqdaridin ëship ketse qanliq ic ötkü peyda qilip, ademni öltürüp qoyidu. sëriq may, kala yëghi we bashqa yaghlarni icküzse ziyanliq tesiri qaytidu.
|
|
aghiciliq |
|
aghiciliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aghica bolup aghicilardek turmush kecürüsh, aghicigha aylinish:[misal:] sherwanemge aghiciliq qaltis yarishiptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aghicisi bar, aghicigha ige:[misal:] aghiciliq adem boytaq yigitlerdek bashqilargha köz sëlip yürsem yarashmaydu.
|
|
aghiciyughuc |
|
|
|
aghidimaq |
|
|
|
aghiz |
|
aghiz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ikki lew otturisidiki ozuqlinidighan, sözlesh yaki awaz ciqirish ücün xizmet qilidighan boshluq:[misal:] diwe aghzini ëcip, qizgha hujum qildi.[yeshmisi:] ② ikki lew we ularning bir-birige tëgip turghan jayi, etrapi:[misal:] aghzigha söyüp qoymaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sözligüci kishi؛ adem:[misal:] köp ëghiz bir bolsa, bir ëghiz yëngilidu (maqal).[yeshmisi:] ④ ëtish qorallirining oq ëtilip ciqidighan töshüki:[misal:] miltiq aghzi, zembirek aghzi.[yeshmisi:] ⑤ ici bosh, kawak bolghan nersilerning kirish-ciqish ücün xizmet qilidighan jayi, töshüki:[misal:] quduqning aghzi. tagharning aghzi. ＊ qishliq köktat orisining aghzi mehkem ëtilmigenliki ücün oridiki köktatlar muzlap qaldi.[yeshmisi:] ⑥ melum jayning bashlinish, kirish-ciqish jayi:[misal:] koca aghzi. ＊ biz ikkimiz bazar küni sheher kocisining aghzigha yëtip këlishimizgila toxu-tuxum sëtiwalidighanlar aldimizgha yügürüp këlishti.
|
|
aghzi aghzigha tegmey |
|
aghzi aghzigha tegmey[yeshmisi:] toxtimay, üzüldürmey, arqa-arqidin:[misal:] u kishi torpaqning qowurghisini silap turup, aghzi-aghzigha tegmey maxtap ketti.
|
|
aghzi bar |
|
aghzi bar[yeshmisi:] sözliyeleydu, söz qilishini bilidu:[misal:] uka, bayqap sözle, xeqningmu aghzi bar emesmu?
|
|
aghzi barmasliq |
|
|
|
aghzi bosh |
|
|
|
aghzi burnini qan qilmaq |
|
|
|
aghzi bëzep |
|
|
|
aghzi biseremjan |
|
|
|
aghzi pishshiq |
|
|
|
aghzi tegmek |
|
aghzi tegmek[yeshmisi:] ash-tamaq, yëmek-icmekni yep baqmaq, tëpip körmek:[misal:] bu qoghungha tëxnikningmu aghzi tegsun, dëdi zeynep.
|
|
aghzi tuwaqlanmaq |
|
|
|
aghzi caqqan |
|
|
|
aghzi cing |
|
aghzi cing[yeshmisi:] gepni icide cing saqlaydighan, anglighan, körgen-bilgenlirini asanliqce bashqilargha ëytmaydighan:[misal:] − aghzila cing bolsa, bu ishtin mesile ciqmaydu, − dëdi hashim bizge jëkilep.
|
|
aghzidin bulaq qilmaq |
|
|
|
aghzidin cüshürmeslik |
|
|
|
aghzidin ciqip ketmek |
|
|
|
aghzidin sa’et ciqmaq |
|
|
|
aghzidin shölgeyliri aqmaq |
|
|
|
aghzidin kirip burnidin ciqmaq |
|
aghzidin kirip burnidin ciqmaq[yeshmisi:] kishiler bilen bolghan mu’amilide loliliq, hiyligerlik qilmaq, ustiliq qilmaq:[misal:] u bashliqning aghzidin kirip burnidin ciqip, ongayla uning adimige ayliniwaldi.
|
|
aghzini buzmaq |
|
|
|
aghzini tatilimaq |
|
|
|
aghzini towaqlimaq |
|
|
|
aghzini ghëriclimaq |
|
|
|
aghzini yaman qilmaq |
|
|
|
aghzini yummaq |
|
|
|
aghzini yighmaq |
|
|
|
aghzi ëcilmaq |
|
|
|
aghzi ëcilip qalmaq |
|
|
|
aghzi ittik |
|
aghzi ittik[yeshmisi:] oylimay sözleydighan, aghzigha kelgenni yüz-xatire qilmay deydighan:[misal:] aghzing ittik-de balam, dëdi dadisi ghulamgha, hëliqi gepni u yerde dëmeslik kërek idi.
|
|
aghzi yaman |
|
|
|
aghwat |
|
|
|
aghil-taghil |
|
|
|
aghine |
|
aghine[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕agha+ini〔[yeshmisi:] bir-biri bilen inaq ötidighan dost, adash, burader:[misal:] men yëzamgha kelgen künila atamdin burun bir sinipta oqughan aghinem bextini soridim.
|
|
aghinidarciliq |
|
aghinidarciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aghiniler ara dostane munasiwet, inaqliq, dostluq:[misal:] biz aghinidarciliqni qanun ornigha dessetmigen bolsaq, oghlingiz bu derijide buzulup ketmigen bolatti.
|
|
aghiniliq |
|
|
|
afriqa |
|
afriqa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] afriqa qit’esi. yer sharidiki yette qit’ening biri, asiya qit’esi bilen yawropa qit’esining jenubiy teripige jaylashqan؛ shimaliy teripi ottura dëngiz, jebiltariq boghuzi arqiliq yawropagha, sherqiy shimaliy qizil dëngiz, suweyish qanili arqiliq asiyagha tutishidu؛ gherbiy teripi atlantik okyan, sherqiy teripi hindi okyangha tutishidu؛ pütün qit’ening omumiy yer meydani 30 milyon kwadrat kilomëtirdin artuq, dunyada asiyadin qalsa ikkinci orunda turidighan cong quruqluq hësablinidu.
|
|
afriqiliq |
|
|
|
afghan |
|
|
|
afghance |
|
|
|
afghani |
|
|
|
afëy |
|
|
|
aq |
|
aq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] paxta, qar yaki süt rengdiki؛ qarining eksi:[misal:] aq xese. aq un. aq qeghez. ＊ ularni aq xalatliq, cirayliq bir qiz ittik ornidin turup qizghin qarshi aldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sirti, körünüshi aq rengge mayil:[misal:] aq yüzlük, aq bilek. aq alma.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xet yëzilmighan؛ zira’et tërilmighan؛ bikar, bosh:[misal:] aq bet. ＊ uning yëri tërilmay aq qalsa epleshmes, biz ishlep qoysaq deymen.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pak, gunahsiz:[misal:] oghri ölgüce aqmen dep turar (maqal).[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] toghra, yaxshi ish, heqiqet:[misal:] aqni qara, qarini aq qilmaq.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aqarghan tük, moy؛ cac we saqalning aqarghan qismi:[misal:] cacning ëqi. ＊ saqilingning ëqi bar, baliliqing tëxi bar.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] közning qaricuqini orap turghan tiniq reng qismi:[misal:] közning ëqi.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bezi kësellik netijiside köz qaricuqida peyda bolghan ëqish dagh perde:[misal:] közge aq cüshmek.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tuxumning aqsil maddisi:[misal:] tuxumning ëqi.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sus, aqqa mayil:[misal:] aq yëshil, aq sëriq.[yeshmisi:] 11 [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ölüm-depne ishlirida musibet igiliri matem tutup baghlaydighan aq rext:[misal:] merhumning yalghuz qizi bëshigha aq romal cigip, bëlige aq baghlap jinazining aldida mangdi.
|
|
aq tashliq kitab |
|
aq tashliq kitab[yeshmisi:] bezi döletlerdiki hökümet yaki parlamëntning ashkara ëlan qilghan siyasiy, diplomatiye, maliye we bashqa jehetlerdiki höjjetliri. bu höjjetlerning muqawisi aq bolghacqa «aq tashliq kitab»dep atalghan.
|
|
aq tenlikler |
|
aq tenlikler[kesip türi:]＞irqshunasliq＜[yeshmisi:] dunyadiki üc cong irqning biri, tërisi aq, cëci yumshaq hem dolqunsiman, qangsharliq këlidu, yawropa, amërika qit’eliri we asiyaning gherbi we jenubida yashaydu.
|
|
aq xun |
|
|
|
aq saray |
|
|
|
aq shebnem |
|
|
|
aq qaptal |
|
aq qaptal[yeshmisi:] gep kar qilmaydighan, gep ötmeydighan, qashang, teyyar tap:[misal:] u bir aq qaptal adem.
|
|
aq qar |
|
aq qar[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] 24 mewsumning 21-mewsumi bolup, miladiye boyice 6-, 7-, yaki 8-dëkabrdin bashlinidu.
|
|
aq köngül |
|
|
|
aq oghut |
|
|
|
aq öpke |
|
aq öpke[yeshmisi:] özini tutalmaydighan, oylimay sözleydighan, aldirap-tënep, qarisighila ish qilidighan.
|
|
aq örük |
|
|
|
aqartquc |
|
|
|
aqartquci |
|
aqartquci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① aqartish ishi bilen shughullanghuci:[misal:] öy aqartquci.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarning sewiyisini östürgüci, bilim-meripet bergüci, terbiyiligüci.
|
|
aqartmaq |
|
|
|
aqartish |
|
|
|
aqartishmaq |
|
|
|
aqartilmaq |
|
|
|
aqarmaq |
|
aqarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① aq tüske kirmek, aq tüs almaq:[misal:] cac aqarmaq.[yeshmisi:] ② öngmek, renggini özgertmek:[misal:] tursun kiygen kök capan aptapta aqirip ketkenidi.[yeshmisi:] ③ yorumaq, yoruq cüshmek, süzülmek:[misal:] tang süzülüp yer-jahan aqirishqa bashlighanda, öyimizge yëtip kelduq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] pakizlimek, tazilimaq, kirini ciqarmaq:[misal:] kiyim-këcek pakiz yuyulup kiri toluq ciqirilsa aqiridu.
|
|
aq’ash |
|
aq’ash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕aq+ash〔[yeshmisi:] ① ölüm-yëtim ishlirida matem tutup musibette bolghanlargha we aq baghlighanlargha bërilidighan ash, tamaq.[yeshmisi:] ② poluning bir türi. gürücni qaynawatqan sugha sëlip bir qaynitip süzüwëlinidu, andin süzüwëlinghan göshning shorpisigha sewze sëlip pishurup gürüc demlinidu, këyin dem yëgen ashning üstige bashqa qazanda daghlanghan yaghni cëcip, arilashturup ligenge usilidu we uning üstige gösh bësilidu.[yeshmisi:] ③ aq ashliq (bughday, gürüc):[misal:] hazir bezi yëzilardiki dëhqanlar özliri aq ash yep, qara ashni ulaghqa bëridighan boldi.
|
|
aq’anam |
|
|
|
aqawa |
|
|
|
aqey-kökey |
|
|
|
aqpishmaq |
|
|
|
aqtozghaq |
|
|
|
aqturma |
|
|
|
aqturmaq |
|
|
|
aqturushmaq |
|
|
|
aqturulmaq |
|
|
|
aqtiken |
|
aqtiken[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕aq+tiken〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] catqal tipidiki bir xil ösümlük. renggi aq, tikini uzun, tal-tal ösidu؛ yopurmiqi uzuncaq bolup, qariqatningkidek yumilaq qara mëwisi bolidu.
|
|
aqca |
|
aqca[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «pul»gha qarang:[misal:] lashmanliqqa mangghanda, yerkenlerge qar yaghqan, qëyum beg haji bolup, bizni aqcigha satqan.
|
|
aqceshke |
|
|
|
aqcëcek |
|
|
|
aqci |
|
|
|
aqci-kökci |
|
aqci-kökci[yeshmisi:] undaq ishnimu qilghuci, mundaq ishnimu qilghuci, yaxshi-yaman hemmini qilghuci, undaqci-mundaqci:[misal:] u caghda aqci-kökci dep eyib qoymighan ademler az qalghanidi.
|
|
aqsa |
|
|
|
aqsatmaq |
|
|
|
aqsashmaq |
|
|
|
aqsaq |
|
|
|
aqsaqal |
|
aqsaqal[qurulmisi:]〕aq+saqal〔[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yashanghan, moysipit mötiwer kishi:[misal:] bu turghan aqsaqal zawutimizning pëshqedem ishcisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir yaki birnecce mehelle, yëza-qishlaqqa bashliq bolghan mehelliwi emeldar:[misal:] bu yerge yighilishqan mehellining aqsaqalliri yëngi derwazigha qarap, noderning gheyritige apirin oqushti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] atikarci, özige munasiwetsiz ishlargha arilishiwalidighan:[misal:] bek aqsaqal baliken bu, dadisidek ademlerning aghzidin gepni tartiwëlip turghinini qara.
|
|
aqsaqalliq |
|
aqsaqalliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① aqsaqallar qilishqa tëgishlik xizmet, bashliqliq:[misal:] u baghdat sodigerlirining aqsaqalliqigha, këyin re’islikige kötürülgenidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] özige munasiwetsiz gep-sözlerge arilishiwëlish, hemmila gepke loqma sëlish qilmishi؛ atikarciliq:[misal:] hey bengwash, aqsalliqingni qara, sanga undaq gepni sorashni kim qoyuptu.
|
|
aqsaq-colaq |
|
|
|
aqsaqliq |
|
|
|
aqsaqlimaq |
|
|
|
aqsu |
|
aqsu[söz türkümi:] isim. [qurulmisi:]］aq+su［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] guangshüyning 9-yili (1883-yili) aqsu yëngisheher qel’esi yasilip, bu jay bash mehkime turushluq jay boldi. bu jaygha (yëngisheherge) «onsu» aymiqi tesis qilindi, shu yili bu jaygha aqsu wilayiti tesis qilindi. aqsu wilayiti aqsu konisheher, qarasheher mehkimilirini we ucturpan, kucar aymaqlirini bashquridighan boldi. guangshüyning 28-yili (1902-yili) onsu aymiqi onsu mehkimisige özgertildi. onsu mehkimisi aqsu konisheher (onsu), bay we kelpin nahiyilirini bashquridighan boldi. onsu mehkimisining özi bügünki aqsu yëngishehiri we awat nahiyilirining tewesini öz icige alatti. eyni caghda, u yerde 12 ming 52 tütün, 55 ming 202 nopus bar idi. jungxua mingo yilliri (1913-yili) unsu mehkimisi aqsu nahiyisige özgertildi. bu caghda aqsu nahiyisi yenila aqsu yëngishehiri we awat nahiyilirini öz icige alatti. 1928-yili awat öz aldigha ayrim nahiye boldi. aqsu nahiyisi yenila aqsu wilayitige tewe boldi. 1983-yili aqsu nahiyisining bashqurush tewesi bilen aqsu konisheher nahiyisining «xungcipu» «xungcipu» (qizil bayraq shejerisi) dëhqanciliq meydanining esli yer nami «molla qoghunci» idi. dëhqanciliq meydani we tejribe orman meydanining 5-, 6-düyliri qoshulup, nahiye derijilik aqsu shehiri quruldi. aqsu nahiyisi emeldin qaldi. hazir aqsu shehirige igerci, beshtügmen, qaratal, topiliq, qumbash, ayköl, toqay qatarliq yette yëza qaraydu. 1986-yildiki melumat boyice omumiy nopusi 81 ming 634, sheher rayoni nopusi 19 ming 114.[yeshmisi:] aqsu shehiri sherqiy uzunluq 39°79～01°82 we shimaliy kenglik 31°39～27°41 ariliqigha toghra këlidu. uning omumiy kölimi 18 ming 5.264 kwadrat kilomëtir. sheher rayoni bilen ürümcining ariliqi 1080 kilomëtir. yëri tinma tüzlenglik bolup, gherbiy shimaldin sherqiy jenubqa pesiyip baridu. dëngiz yüzidin 940 ～ 1410 mëtir ëgiz. aqsu deryasi we dolan östingi sheher icidin ëqip ötidu. ularning yilliq ëqin miqdari 7 milyard 200 milyon kub mëtir, uningdin ëtiz ëriqlargha bashlinidighini 1 milyard 240 milyon kub mëtir. tarim deryasining jenubida «yuqiri ëqin» su ambiri, shimalida dolan su ambiri bar. ularning omumiy su sighimcanliqi 148 milyon kub mëtir. yilliq otturice tëmpëraturisi ℃8.9℃～4.11, 7-aydiki tëmpëraturisi ℃7.23℃ ～ 2.26, 1-aydiki otturice tëmpëraturisi nöldin töwen ℃5.8℃ ～ 5.9, eng yuqiri tëmpëraturisi ℃7.40, eng töwen tëmpëraturisi nöldin töwen ℃6.27 bolidu. kün nuri cüshüsh waqti 2862 ～ 2996 sa’et. qirosiz mezgili 205 ～ 228 kün. höl yëghin miqdari 43 ～ 65 millimëtir. pargha aylinish miqdari 1890 millimëtir.
|
|
aqsöngeng |
|
|
|
aqsitilmaq |
|
|
|
aqsirimaq |
|
aqsirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① aq nan, aq ash tamiqini yëyishni sëghinmaq:[misal:] öyge el-aghiniler yaki mëhman-yocun këlip qalsa, aq nan bolmisa set turidiken, balilarmu aqsirap këtidiken.[yeshmisi:] ② süt, qëtiqni sëghinip qalmaq:[misal:] bu yil kalimiz qisir qëlip xëli aqsiriduq.
|
|
aqsil (Ⅰ) |
|
|
|
aqsil (Ⅱ) |
|
|
|
aqsimaq |
|
aqsimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir putining mëyipliki yaki aghrighanliqi seweblik aqsap, dinggoslap mangmaq:[misal:] uning sunghan puti saqiyip ketmigen we bir’az aqsap mangidighan bolsimu, qet’iy telep qilip, teshmide ishlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] arqida qalmaq, keynige sürülmek, dexli yetmek:[misal:] er emgek kücliridin bir qismi yëzidin sheherge kiriwalghanliqtin, östeng qurulushi xëli aqsidi.
|
|
aqshil |
|
|
|
aqshimar |
|
|
|
aq-qara |
|
|
|
aqqutan |
|
|
|
aqqulaq |
|
aqqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕aq+qulaq〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bir xil zemburugh, qurup ölgen yaki yërim qurup ölgen purupka derixi qatarliq derexlerde yashaydu؛ aq renglik hemde yërim süzük bolup, terkibide yëlim maddisi köp bolidu؛ adem istëmal qilsa, beden quwwetlinidu.
|
|
aqqun |
|
|
|
aqquyruq |
|
|
|
aq-kök |
|
|
|
aqkësel |
|
aqkësel[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕aq+kësel〔[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] tëre këselliki. köprek tëride qara pigmënt shekillinelmeslik sewebidin peyda bolidu, kësellik alamiti tëride parce-parce aq daghlar peyda bolidu, aghrimaydu. hem qicishmaydu. «pëse», «beres» depmu atilidu.
|
|
aqlatmaq |
|
|
|
aqlashmaq |
|
|
|
aqlanghuci |
|
|
|
aqlanmaq |
|
|
|
aqlighuc |
|
|
|
aqlighuci |
|
aqlighuci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum nersini aqlash, aqartish bilen shughullanghuci:[misal:] öy aqlighuci. shal aqlighuci.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] sotta bir kishi yaki terepni himaye qilghuci, shular ücün sözligüci, adwokat.
|
|
aqliq |
|
aqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] omumen aq-bolghan halet, aq bolush, her jehettin pak bolush:[misal:] könglekning aqliqi. yüzning aqliqi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] sütlük, süti köp:[misal:] aqliq inek.
|
|
aqlimaq |
|
aqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① hak we borgha oxshash aq türge kirgüzgüci nersiler bilen boyimaq, aqartmaq:[misal:] öy aqlimaq.[yeshmisi:] ② dan, derex (yaghac), köktatlarning postini, qowziqini soymaq, ayrimaq, shilip almaq:[misal:] qonaq aqlimaq. shal (gürüc) aqlimaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] gunahsiz ikenlikini ispatlimaq؛ özini aqlimaq.[yeshmisi:] ④ ümid, burc, wedige munasip ish qilmaq, orunlimaq:[misal:] ümidni aqlimaq. wedini aqlimaq.[yeshmisi:] ⑤ singdürgen emgek, bergen tuzning bedilige tushluq ish qilmaq:[misal:] senmu tuzumni aqlap, halalliq bilen ishliding.
|
|
aqma |
|
aqma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aqidighan xususiyetke ige:[misal:] aqma jins.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem yaki haywanlar tënide yiringliq ishshiq peyda bolghanda hasil bolidighan turuba, turubining ëghizi tëre yüzide bolidu yaki u bashqa icki ezalar bilen tutishidu, kësel ociqi icidiki ajralmilar ene shu turubidin ëqip ciqidu.
|
|
aqmaq |
|
aqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① pes terepke qarap sürülmek, heriketlenmek, yürüshmek:[misal:] su jilghigha aqti.[yeshmisi:] ② topliship birer terepke qarap yürüsh qilmaq, mangmaq:[misal:] bügün adette namazgha barmaydighanlarmu jüme mesciti terepke aqti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] inawetlik dep qaralmaq, ötmek, yürüshmek:[misal:] uning sözi amma icide xëli aqidu.[yeshmisi:] ④ sizmaq, ërip ketmek:[misal:] bicare derd ëytidighan bolsa yürek-baghri yëshi bilen qoshulup ëqip këtidu, zadi.
|
|
aqmuc |
|
|
|
aqnawat |
|
|
|
aq’orus |
|
|
|
aq’ushshaq |
|
|
|
aq’öy |
|
|
|
aqwaldaq |
|
|
|
aqidi-kökidi |
|
|
|
aqirqerha |
|
aqirqerha[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce＞hindice［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi incike, güli aq yaki qizil bolidu؛ qurutulghan gülidin qilinghan parashok bilen pasha, ciwin qatarliq ziyandash hasharatlarni yoqatqili bolidu.
|
|
aqil |
|
|
|
aqilane |
|
|
|
aqilanilik |
|
|
|
aqiley-kökiley |
|
|
|
aqileymoncaq |
|
|
|
aqilliq |
|
|
|
aqin |
|
|
|
aqiwet |
|
|
|
aqyaghliq |
|
|
|
aqyol |
|
|
|
aqyolluq |
|
|
|
aka |
|
|
|
akatsiye |
|
akatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan gholluq derex. shëxi tikenlik, peysiman murekkep yopurmaqliq, güli aq, puraqliq, mëwisi yapilaq tashma shekillik bolidu.
|
|
akatsiyilik |
|
akatsiyilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] akatsiye köp ösken, akatsiye bilen qaplanghan jay:[misal:] men tapancamni tutqinimce akatsiyilikke bardim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] akatsiye ösken, akatsiye bilen qaplanghan:[misal:] akatsiyilik yol.
|
|
akadëmik |
|
|
|
akadëmiklik |
|
|
|
akadëmiye |
|
|
|
akadëmiyilik |
|
|
|
aka-uka |
|
|
|
aka-ukilarce |
|
|
|
aka-ukiliq |
|
|
|
akt |
|
|
|
aktu’al |
|
|
|
aktu’alliq |
|
|
|
aktip |
|
aktip[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] heriketcan, ilghar, ijabiy:[misal:] aktip amil. aktip tedbirler.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pa’al, qizghin, ijabiy yosunda:[misal:] ular köcet tikishke aktip qatnashti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer teshkilat yaki kollëktipning ilghar, teshebbuskar ezasi:[misal:] aktiplar yighini. ishlepciqirish aktipi.
|
|
aktiplashturmaq |
|
|
|
aktiplashturushmaq |
|
|
|
aktiplashmaq |
|
|
|
aktipliq |
|
aktipliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herketcanliq, qizghinliq, gheyret, jasaret:[misal:] aktipliq bilen ishlimek. aktipliq körsetmek.
|
|
aktiniy |
|
|
|
aksi’oma |
|
aksi’oma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] insanlarning uzaq muddetlik tekrar emeliyitining siniqidin ötken, qayta ispatlash hajetsiz bolghan höküm.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] jem’iyette köp sanliq kishiler ëtirap qilghan toghra qa’ide.
|
|
akisi’onër |
|
|
|
aksiye |
|
|
|
akkord |
|
|
|
akkordshunas |
|
|
|
akkordshunasliq |
|
|
|
akkordlashturmaq |
|
|
|
akkordlashturushmaq |
|
|
|
akkordlashturulmaq |
|
|
|
akkordlashmaq |
|
|
|
akkordluq |
|
|
|
akkordiyon |
|
akkordiyon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] yërim awazliq garmon. titrigüci mëtal plastinka, qatlinidighan tëre shamal sanduqi we bir qatar tillardin terkib tapidu؛ calghan caghda sol qol bilen shamal tartilidu, ong qol barmaqliri bilen tillar bësilidu.
|
|
akkordiyonci |
|
|
|
akkordiyonluq |
|
|
|
akkumulyatsiye |
|
akkumulyatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[yeshmisi:] cökündining toplinishi yeni yer yüzidiki aqar su, muzluq, shamal we bashqa gë’ologik kücler tesiride mëniral hem organik cökündilerning toplinish hadisisi.
|
|
akkumulyator |
|
|
|
akkumulyatorluq |
|
|
|
akop |
|
|
|
akopdash |
|
|
|
akustika |
|
akustika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] fizikining bir tarmiqi, awaz dolqunining hasil bolushi, tarqilishi, roli we uni qobul qilish qatarliq bir qatar mesililerni tetqiq qilidu.
|
|
akustikiliq |
|
|
|
akushër |
|
|
|
akushërka |
|
|
|
akushërkiliq |
|
|
|
akushërliq |
|
|
|
akula |
|
akula[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] bir xil bëliq. türi köp, dëngiz, okyanlarda yashaydu؛ tëni urcuq sheklide bolup sel yapilaq këlidu. herikiti caqqan bolup yirtquc këlidu, bashqa xildiki bëliqlar bilen ozuqlinidu؛ iqtisadiy qimmiti yuqiri.
|
|
akile |
|
|
|
akiliq |
|
|
|
agah |
|
|
|
agahlandurmaq |
|
agahlandurmaq[yeshmisi:] ① «agahlanmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] − birnersini körmisem we anglimisam sizni agahlandurmas idim, − dëdi abit ishenc bilen.[yeshmisi:] ② segekleshtürmek, pexes bolushqa ündimek:[misal:] − hey exmeq, këyin pushayman qilip qalisen. − dep agahlandurdi baghwen uninggha köyünüp.
|
|
agahlandurush |
|
|
|
agahlandurushmaq |
|
|
|
agahlandurulmaq |
|
|
|
agahlanmaq |
|
agahlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xewer tapmaq, xewerdar bolmaq, waqiplanmaq:[misal:] xushal boldum ishing, ditingdin, agahlandim yazghan xëtingdin.
|
|
agrotëxnik |
|
|
|
agrotëxnika |
|
|
|
agrotëxnikiliq |
|
|
|
agroximiye |
|
agroximiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ösümlüklerni ozuqlandurush, yuqiri hosul ëlish meqsitide ularni oghutlash, ximiyiwi usullar arqiliq ziyan-zexmettin saqlash toghrisidiki pen.
|
|
agroximiyilik |
|
|
|
agronom |
|
|
|
agronomiye |
|
|
|
agronomiyilik |
|
|
|
aggilyotinatip |
|
|
|
agënt |
|
agënt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① birer teshkilat, mu’essese qatarliq orunlarning melum wezipini ötesh ücün belgilengen wekili.[yeshmisi:] ② bashqilar teripidin qoyulghan, shularning menpe’iti ücün xizmet qilidighan shexs:[misal:] burzhu’aziye agëntliri.[yeshmisi:] ③ birer dölet razwëdkisining mexpiy xadimi, jasus, ayghaqci.
|
|
agëntliq |
|
|
|
ang (Ⅰ) |
|
ang (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pikir qilish qabiliyiti, eqil-idrak:[misal:] ademning ëngi uning ösüshige egiship tedrijiy tereqqiy qilip baridu.[yeshmisi:] ② ijtima’iy turmushqa bolghan cüshence؛ sezgürlük:[misal:] siyasiy ang. sinipiy ang.[yeshmisi:] ③ rohiy dunya, meniwilik:[misal:] madda birlemci, ang ikkilemci.[yeshmisi:] ④ nuqti’inezer:[misal:] sotsiyalistik ang. kommunistik ang.
|
|
ang (Ⅱ) |
|
|
|
ang-pikir |
|
ang-pikir[yeshmisi:] kishilerning melum shey’ige, weqe, hadisilerge bolghan tonushi, tepekkuri, cüshencisi:[misal:] bu pa’aliyetler arqiliq yashlarning ang-pikri tëximu ëcildi.
|
|
angci |
|
|
|
ang-sewiye |
|
|
|
ang-sewiyilik |
|
|
|
ang-sëzim |
|
|
|
angsiz |
|
angsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ëngi yoq, anggha ige emes, eqil-idraksiz:[misal:] angsiz haywan. angsiz janliqlar.[yeshmisi:] ② bilimsiz, cüshenmigen, bilim-sewiyisi töwen, qalaq؛ medeniyetsiz:[misal:] idiyiwi, siyasiy terbiyini yalghuz angsiz kishilergila emes, belki angliq ziyalilarghimu ishlesh kërek.[yeshmisi:] ③ meqsetsiz؛ qarisigha, texminen:[misal:] ular angsiz halda bu heriketke qatnashti.
|
|
angsizliq |
|
angsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① angning yuqluqi, bilimsizlik:[misal:] medeniyet jehettiki nadanliq siyasiy jehettiki angsizliqqa ëlip baridu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] özi bilmey, meqsetsiz ëlip barghan heriket.
|
|
angqarmaq |
|
angqarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] cüshenmek, bilmek, sezmek, hës qilmaq:[misal:] ana qizidin: − birer nersini angqiralidingmu? − dep soridi.
|
|
angqaw |
|
|
|
angqawlashturmaq |
|
|
|
angqawlashmaq |
|
|
|
angqawliq |
|
angqawliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dötlük, galwangliq, bixudluq:[misal:] u angqawliq qilip, hësabatta xatalashti.
|
|
angqirishmaq |
|
|
|
angqirilmaq |
|
|
|
anglatmaq |
|
anglatmaq[yeshmisi:] ① «anglimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u gëpini bizge anglatmasliq ücün awazini qance peslitip sözligini bilen, biz yenila anglap qalduq.[yeshmisi:] ② radi’o yardimi arqiliq yetküzmek, tarqatmaq:[misal:] shinjang xelq radi’o istansisi yene besh minuttin këyin sen’et nomurlirini anglitidu.
|
|
anglashmaq |
|
|
|
anglanmaq |
|
|
|
anglitish |
|
|
|
anglitilmaq |
|
|
|
anglishilmaq |
|
anglishilmaq[yeshmisi:] ① «anglashmaq» pë’ilining mejhul derijisi.[yeshmisi:] ② bilinmek, uqulmaq, ipadilenmek:[misal:] meqsetni qisqa sözler bilen bayan qilishta shundaq ustiliq kërekki, qisqa yollar arqiliq kengri pikirler ëniq ipadilensun, ocuq anglishilip tursun.
|
|
angliq |
|
angliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] anggha ige, eqil-idrakliq:[misal:] adem angliq mexluq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ijtima’iy hayatni, özining mewqesi we tarixiy burcini toghra cüshinidighan, cüshengen:[misal:] − qizim siz angliq we yaxshi ishci, − dëdimmen mumkinqeder siliq sözleshke tiriship.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] ilmiy cüshencige ige, bilimlik, medeniyetlik:[misal:] xeyrullaning anisi angliq ayal bolghacqa, oghlining tapqan layiqigha derhal razi boldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ang, eqil-idrak bilen baghlanghan, eqil-idrak teqezzasi bilen qilinidighan:[misal:] angliq hayat. angliq heriket.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] özlükidin, öz ixtiyari bilen, meqsetlik halda, körüp, bilip turup:[misal:] rehbiriy yoldashlar özige qattiq telep qoyup, xilmuxil natoghra istillarni angliq tosup, her millet ammisigha ülge bolushi lazim.
|
|
angliqliq |
|
|
|
anglimaq |
|
anglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tawushni anglash orgini arqiliq qobul qilmaq:[misal:] muzika anglimaq. ders anglimaq.＊ qizim sanga ëytay, këlinim sen angla (maqal).[yeshmisi:] ② bilmek, xewer tapmaq, xewerdar bolmaq, waqiplanmaq:[misal:] baharxan ölgendin këyin baqining kësili ëghirliship, orun tutup yëtip qalghanliqini anglighanidim.[yeshmisi:] ③ köngül bölmek, ëtibar bilen qarimaq, diqqet-ëtibarini qaratmaq:[misal:] ammining pikrini anglimaq. ＊ exmetjan qasimi bu wekiller bilen körüshüp, xelqning yaxshi telep-arzulirini anglidi.[yeshmisi:] ④ qobul körmek, maqul bolmaq:[misal:] gep anglimaq. terbiye anglimaq.[yeshmisi:] ⑤ aghzaki tenbih, dekke, deshnem we shu qatarliqlarni ishitmek:[misal:] sëni dep apamdin birmunce gep anglidim.
|
|
ala |
|
ala[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① aq-qara, asasen aq bilen bashqa rengning arilishp këlishidin hasil bolghan (haywanlar heqqide):[misal:] ala at. ala kala. ＊ ademning alisi icide, haywanning alisi tëshida (maqal).[yeshmisi:] ② her xil renglik yaki yolluq؛ cipar:[misal:] ala beqesem. ala könglek. ala baldaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] barawer, tekshi ünüp ciqmighan, shalang؛ bir yerde bar, bir yerde yoq:[misal:] ala bughday.[yeshmisi:] ④ bir xil emes, yaman:[misal:] ala köngül. ala niyet.
|
|
ala cekmen |
|
|
|
ala qap |
|
|
|
ala qagha |
|
ala qagha[yeshmisi:] ① qara we kül reng bir türlük qagha.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] xewer tarqatquci, gep toshughuci:[misal:] bu gepni nedin angliding dep sorisam, bir ala qaghidin, dep jawab berdi u quliqimgha picirlap.
|
|
ala qanat |
|
ala qanat[yeshmisi:] gep-sözi, herikiti turaqsiz, hemme ishta bar, tinim tapmaydighan:[misal:] pul utuwalghuci mendin cong hem küclük, ucigha ciqqan ala qanat idi.
|
|
ala qol |
|
|
|
ala geden |
|
ala geden[yeshmisi:] terbiye körmigen, heddidin oshuq qopal we qattiq mu’amile qilidighan:[misal:] hoy, qapaq bash alageden, silige oxshash bohtan caplap xeqning qënini shorawatqinim yoq, tillirini ongshap gep qilsila.
|
|
ala öpke |
|
|
|
ala-bula |
|
ala-bula[yeshmisi:] ① aq we bashqa her xil reng arilashqan :[misal:] bir yëri aq, bir yëri bashqa rengde:[misal:] u bir qoli bilen cëkisini tirep, ikkinci qolini bala yögelgen ala-bula körpige qoyup olturatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tuturuqsiz, tutami yoq, taqqa-tuqqa:[misal:] u ala-bula sözlep qaldi.[yeshmisi:] ③ xususiyetliri jehettin bir xil bolmighan؛ her xilliqqa ige:[misal:] omumiy jehettin ëytqanda, tejribe tenqidciliki bir «ala-bula arilashma».
|
|
ala-bulimac |
|
|
|
alarmen |
|
alarmen[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «almaq» pë’ilining kelgüsi zaman (Ⅰ)shexs birlik sanda türlengen shekli.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mal yaki nerse-kërek sëtiwalghuci, xëridar bolghuci kishi:[misal:] bërermenning bëshini alarmen ongshaptu (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilargha qilce nerse ötküzmeydighan, bashqilarning puli, mal-mülkini alsam dep turidighan kishi.
|
|
alaqe |
|
alaqe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① öz’ara munasiwet mu’amile, bardi-keldi, icki-tashqi baghlinish:[misal:] dostluq alaqisi. soda alaqiliri. alaqe baghlimaq. alaqe qilmaq.[yeshmisi:] ② ikki nuqta yaki ikki ariliqta turup xewerlishish, baghlinish wasitisi:[misal:] tëlëfon alaqisi. alaqe yolliri.[yeshmisi:] ③ yigit, qiz yaki er-xotun otturisidiki qelbdashliq tuyghu, keypiyat؛ ishq-muhebbet؛ jinsiy munasiwet:[misal:] bu üzüklerning igiliri xuddi silerge oxshash men bilen alaqide bolghan, deptu hëliqi ayal.[yeshmisi:] ④ birer idare, teshkilatning tonushturush yaki ispat xëti:[misal:] sen kentning alaqisini ëlip yëzigha barghin.
|
|
alaq-jalaq |
|
|
|
alaqzade |
|
alaqzade[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nëme qilishni ëniq bilmey tënep-temtirep, alaq-jalaq halette, qorqqan halda:[misal:] düshmenler alaqzade bolushup oqni qayaqqa qaritip ëtishni bilmey qalghanidi.
|
|
alaqzadileshmek |
|
|
|
alaqzadilik |
|
|
|
alaqici |
|
|
|
alaqicilik |
|
|
|
alaqidar |
|
|
|
alaqisiz |
|
alaqisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alaqisi, munasiwiti, tesiri yoq, munasiwetsiz:[misal:] bu ish uning bilen alaqisiz.
|
|
alaqileshtürmek |
|
|
|
alaqileshmek |
|
|
|
alaqilik |
|
|
|
alaqiwaz |
|
|
|
alaqiwazliq |
|
|
|
alang |
|
alang[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] arisigha zira’et yaki bashqa ösümlükler ünmigen, bosh, ala, aq:[misal:] alang yer.
|
|
alangghu |
|
|
|
alangghuluq |
|
|
|
alangqa |
|
|
|
alanglimaq |
|
|
|
alamet |
|
alamet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] belge, nishane, ipade, ishare:[misal:] ëlish alamiti. köpeytish alamiti. ＊ zunun qadir hëkayilirida përsonazh xaraktërining biz ëytqan bu muhim alametlirining hemmisi tëpilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti ajayip:[misal:] bügün nahayiti azade kyingen bir shahzade, alamet këlishken bir zor arghimaq atni mënip këlip, capqance 20-pelempeygice ciqti.
|
|
alametlik |
|
alametlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alamiti bar, alametke ige, belgisi, isharisi bar:[misal:] köp alametlik tenglimiler.
|
|
alahazel |
|
alahazel[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] («alahazelqiyas» sözining qisqarghan shekli) texminen, qiyas qilinishice, mölcerlinishice:[misal:] aridin alahazel ikki ay ötkende, saylanghanlar resmiy ëlan qilindi.
|
|
alahazelqiyas |
|
|
|
alahide |
|
alahide[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashqilardin perqliq, ayrim:[misal:] alahide tawarlar. ∥ bu atlar alahide bëqilidighan atlar bolup, xalighan jayda otlishi shert idi.[yeshmisi:] ② özige xas, mexsus:[misal:] zhurnalning alahide sani.∥ ukam ghalibjan, men sizni alahide yoqlap keldim.
|
|
alahidileshtürmek |
|
|
|
alahidileshmek |
|
|
|
alahidilik |
|
alahidilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] perqliq xususiyet, belgilik artuqciliq, mexsus ayrimliq:[misal:] biz hemme xizmette shinjangning milliy rayonluq alahidilikini közde tutmaydighan bolsaq, xizmetlerni yaxshi ishliyelmeymiz.
|
|
alaytmaq |
|
|
|
alayllida |
|
|
|
alayli |
|
|
|
alaymaq |
|
|
|
alayiten |
|
|
|
ale |
|
|
|
ale sheringni |
|
|
|
alet |
|
|
|
alem |
|
alem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pütün mewjudat, barliq ka’inat, dunya, pütün jahan:[misal:] kongka? towa alem peyda bolghandin buyan bu yerge kongkining birinci qëtim këlishighu bu?[yeshmisi:] ② bu dunya:[misal:] alemdin ötmek. alemdin ketmek.[yeshmisi:] ③ weziyet, halet:[misal:] ejebmu zaman boldi, alem cörgiley deydu, yürektiki zerdab su qangha örgiley deydu (qoshaq).[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] waqit, zaman:[misal:] exmet bu yerdin ketkili ne alem boldi?
|
|
alem ayropilani |
|
|
|
alem këmisi |
|
|
|
alemni bashqa kiymek |
|
|
|
alemni bir almaq |
|
|
|
alemni malem qilmaq |
|
|
|
alembexsh |
|
|
|
alemce |
|
alemce[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alemge teng këlidighan, nahayiti keng, nahayiti köp:[misal:] wetendur biz milyon perzentke ana, wetendur muqeddes menggü bashpanah, oghlimen, dëmekki muhebbitimni alemce bar dësem az këler yana.
|
|
alemshumul |
|
|
|
alemshunas |
|
|
|
alemshunasliq |
|
alemshunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] astronomiyilik közitish matëriyalliri we fizikiliq qanuniyetler asasida alem boshluqidiki maddilarning tarqilishi, herikiti, özgirishi we alem boshluqining gë’omëtiriyilik alahidiliki qatarliq bir qatar mesililerni tetqiq qilish kespi.
|
|
alemlik |
|
|
|
alemiy |
|
alemiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] dunyawi, pütün alemge te’elluq:[misal:] qushni egiship yürgen kishiler yügürüp këlip:[misal:] way alemiy xan, mubarek bolsun dëyiship hörliqani xan ordisigha ekitiptu.
|
|
alban |
|
|
|
albance |
|
albance[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] albanlargha, alban xelqi we medeniyitige a’it, alban xelqige xas:[misal:] albance ussul, albance adet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] alban tili yaki yëziqi:[misal:] albance sözlimek.
|
|
albom |
|
|
|
albomluq |
|
|
|
alpinizm |
|
|
|
alpinist |
|
|
|
altay |
|
|
|
altay tëghi |
|
altay tëghi[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] xenzuce tarixiy kitablarda altay tëghi «金山» (altuntagh) dëyilidu. bu söz taghning güzellikini we bayliqini nahayiti obrazliq ipadilep bergen. türkiy milletlerning, jümlidin türkiy milletlerning terkibiy qismi bolghan uyghurlarning ana makani bolup, türkiy milletler eng qedimki zamanlardin tartip mushu yerde yashap carwiciliq bilen shughullinip kelgen. altay tagh tizmiliri shinjang uyghur aptonom rayonining shimaligha jaylashqan, shundaqla asiyaning otturisidiki cong tagh tizmiliridin bolup, uning gherbiy shimaldin sherqiy jenubqa qarap sozulghan uzunluqi 2000 kilomëtrdin oshuq, gherbiy shimal qismi qazaqistan, sherqiy jenub qismi junggo bilen mongghuliye xelq jumhuriyitining cëgrisigha jaylashqan. uning eng ëgiz coqqisi bëloxa coqqisi bolup, dëngiz yüzidin 4620 mëtir ëgiz. junggo mongghuliye cëgrisidiki dostluq coqqisi dëngiz yüzidin 4374 mëtir ëgiz. altay tagh tizmilirida këngiyiwatqan hazirqi zaman muzluqliri bar. tagh gherbiy shimaldin sherqiy jenubqa qarap tedrijiy töwenleydu, uning ëgizliki 3000 ～ 3500 mëtirgha aylinidu. tagh omurtqa siziqining otturice ëgizliki 3000 mëtirgha yetmeydu. uning jenubiy yanbaghrining qar siziqi 3200 ～ 3300 mëtir. taghning 1100 mëtirdin töwen qismini yapyëshil otlaq belbëghi qaplap turidu. bu yerde asasliq orman türliridin sibiriye qarighiyi, soghuqqa cidamliq shemshad, qizil qarighay, qëyin, tagh tëriki qatarliq derexler ösidu. 2300 mëtirdin ëgiz qismi sazliq we otlaq belbëghi qaplap turidighan yaxshi yaylaq.altay tagh tizmisining menzirisi intayin güzel, u renggareng tagh gülliri poreklep ëcilip turidighan menzirilik jay, shundaqla shinjangning asasliq carwa mal we yaghac matëriyal bazisi. altay tagh tizmilirining su menbesi mol. biraq, uningdin toluq paydilinish imkaniyiti bolmaywatidu. her yili 10 milyard kub mëtir su qazaqistangha ëqip ciqip këtidu. uningdin bashqa, bu taghda yene yawayi haywan türliri köp bolup, tülke, böre, ëyiq, toshqan, müshükyapilaq, qirghawul qatarliq haywanlar bar. qimmetlik dora matëriyalliridin bogha mönggüzi, soghur, sësiq ot, ketra, soghigül, tagh leylisi, hing, cücükbuya, cakanda, ucarcashqan mayiqi qatarliq 40 necce xili bar.altay taghliridin yene kömür, tömür, altun, mis, nëkil, xrom, bëral, cirimtal, haktëshi, kristal tash, merwayit tash, barst qatarliq 56 xil kan bayliqi tëpildi. këpek altun bayliqimu intayin mol, shunga «altayda bar 72 jilgha jira, ciqar altun jilghilar ara» dëgen gep tarqalghan. altay tëghidiki derya köllerde yene qizilbëliq, aqbëliq, wucang bëliqi, somol bëliqi we meshhur qiltiriqsiz bëliq qatarliq herxil bëliqlar ciqidu.
|
|
alte |
|
|
|
alte patman |
|
|
|
alte tok-tok |
|
|
|
alte künlük alem |
|
alte künlük alem[yeshmisi:] tëz ötüp këtidighan, uzun bolmighan hayat:[misal:] men sëni panah tartip aywaningda yataymu, alte künlük alemde sëning derdingni tartaymu.
|
|
alteylen |
|
|
|
altun |
|
altun[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi Au(Aurum). renggi qizghuc sëriq, suzulushcan, ximiyiwi xususiyiti turaqliq, pul we zinnet buyumliri yasilidighan qimmet bahaliq, etiwar mëtal؛ zer. tibabette dora süpitide ishlitilidu. uning kandin ciqidighan mednining tebi’iti mötidil issiqqa mayil. yürekni quwwetlep, köngülni xushallandurush, zëhnini ëcish, ghem endishe, beden ajizliqi, bowasir, qan tolghaq, tutqaqliq, qan qusush, ëghiz purash, köz yashangghurash qatarliqlargha ishlitilidu. dowsungha eks tesir qilidu. hesel, hebbul’as, shahi bellut qatarliqlar bilen qoshup istimal qilinidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet. [köcme menisi:] [yeshmisi:] qimmetlik, bibaha, güllengen, tengdishi yoq:[misal:] altun dewr. altun pesil.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] altungha oxshash sarghuc qizil:[misal:] etiyaz quyashi altun nurliri bilen qarliq dalilarni nurlandurushqa bashlidi.
|
|
altunshax |
|
altunshax[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕altun+shax〔[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisige kiridighan köp yilliq, saman gholluq ösümlük. güli sëriq rengde bolup, küzde ëcilidu. menzire ösümlüki ornida ishlitilidu. pütün tënidin sëriq reng boyaq ayrishqa we dora yasashqa bolidu. dorisining tebi’iti soghuq, temi cücümel bolup, issiqliq, zeher we ishshiq qayturidu. gal aghriqi, zukamdin qizish we yara-jarahet qatarliq kësellerni dawalashta ishlitilidu.
|
|
altungül |
|
altungül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕altun+gül〔[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ëyiqtapan a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqining uzun sapiqi bar, yopurmiqi besh burjek sheklide bolidu, yaz peslide cëcekleydu, güli cong bolidu, menzire ösümlüki qilinidu, güli dorigha ishlitilidu.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
altungüllük |
|
|
|
altunluq |
|
|
|
alti’atar |
|
|
|
altilik |
|
|
|
altinci |
|
|
|
altincilik |
|
|
|
aljitmaq |
|
|
|
aljiriye |
|
aljiriye[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] aljiriye dëmokratik xelq jumhuriyiti afriqining gherbiy shimaligha jaylashqan bolup, yer meydani 2 milyon 381 ming 741 kwadrat kilomëtr këlidu. ahalisining mutleq köp qismini erebler, qalghan qismini parpalar, bezi yawropaliqlarning ewladliri teshkil qilidu. ereb tili dölet tili bolup, fransuz tili omumyüzlük qollinilidu, islam dölet dini hësablinidu. aljiriyide miladidin burunqi Ⅲ esirde ikki parpa padishahliqi qurulghan. miladi Ⅶ esirde erebler bësip kirgendin këyin, yerlik parpilarning köp qismi erebliship ketken. ⅩⅥ esirde osman türk impëriyisining bir ölkisi bolghan. 1830-yili fransiye bësiwalghan. 1954-yili 11-ayning 1-küni fransiyige qarshi quralliq qozghilang partlighan. 1958-yili 9-ayning 19-küni aljiriye jumhuriyiti waqitliq hökümiti qurulghan. 1962-yili 7-ayning 3-küni musteqilliq jakarlap, aljiriiye dëmokratik xelq jumhuriyitini qurghan. 1958-yili 12-ayning 20-küni dölitimiz bilen diplomatik munasiwet ornatqan. aljiriyining nëfit zapisi bir milyard 200 milyon tonna, tebi’iy gaz zapisi 3 tirliyon 800 milyard kup mëtir bolup, tebi’iy gazi sabiq sowët ittipaqi, iran we amërikidin qalsila dunya boyice tötinci orunda turidu. nëfit we tebi’iy gaz sana’iti aljiyirining iqtisadi tüwriki hësablinidu. undin bashqa aljiriye qol hunerwencilikning tarixi uzun bolup, mehsulatliri dunyagha dangliq, ashliqta özini teminliyelmeydu. asasliq sheherliri: ① aljër, dölet paytexti, döletning siyasiy, iqtisad, soda, qatnash we medeniyet merkizi. ② olland, ikkinci cong shehiri we porti. ③ konstantn, qedimiy sheher bolup, qol hünerwenciliki meshhur.
|
|
aljishmaq |
|
|
|
aljimaq |
|
aljimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xiyaligha kelgenni deydighan bolup qalmaq؛ es hoshini yoqatmaq:[misal:] aljip qaldingmu, sawut! − dëdim men ghezeplinip. — nëme dewatisen, hey, eblex!
|
|
alcang |
|
|
|
alcanglatmaq |
|
|
|
alcanglashmaq |
|
|
|
alcanglimaq |
|
alcanglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① putini kërip, ighanglap mangmaq:[misal:] u bu qëtim këseldin qopqandin bëri alcanglap mangidighan bolup qaldi.[yeshmisi:] ② körenglimek, gideymek:[misal:] semet azraq qëtiwëlipla alcanglighili turdi.
|
|
alcaytmaq |
|
|
|
alcayghaq |
|
|
|
alcaymaq |
|
|
|
alcu |
|
|
|
alcu cüshmek |
|
|
|
alciyishmaq |
|
|
|
ald |
|
ald[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning közetkücige qarap turghan qismi؛ yüzi:[misal:] taghning aldi shëghil arilash shiben tash idi.[yeshmisi:] ② huzuri, uduli, qëshi:[misal:] mexsut alimning aldigha keldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaxshisi, elasi, algha basqini:[misal:] batur zawutimizdiki yigitlerning aldi.[yeshmisi:] ④ bëshi, deslepkisi, awwalqi:[misal:] baqqalning aldi yaxshi, qassapning keyni yaxshi (maqal). ＊ mana, mëhmanlarning aldi këlishke bashlidi.[yeshmisi:] ⑤ ilgiri, awwal, burun:[misal:] biz aldi bilen öz xizmitimizni kemkütisiz, toluq ishlishimiz kërek.[yeshmisi:] ⑥ jinsiy ezaning siliqlashturulup atalghan yene bir nami.
|
|
aldi pëshab |
|
|
|
aldap-saldap |
|
|
|
aldap-silap |
|
|
|
aldatmaq |
|
|
|
aldashmaq |
|
|
|
aldam |
|
|
|
aldam xalta |
|
|
|
aldamci |
|
|
|
aldamciliq |
|
|
|
aldanmaq |
|
|
|
aldurmaq |
|
|
|
aldëgid |
|
aldëgid[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] organik birikmilerning bir türi. karbonil bilen birdane alkil, birdane hidrogën atomining birikishidin hasil bolidu. asasliqliridin formaldëgid, atsëtaldëgid qatarliqlar bar.
|
|
aldi-arqisi |
|
aldi-arqisi[yeshmisi:] ① aldi we arqa teripi, etrapi:[misal:] aldi-arqisigha qarimaq. aldi-arqisi güllük öy.[yeshmisi:] ② birer nersining ong we tetür teripi, asti-üsti:[misal:] aldi-arqisi qizirip pishqan nan. aldi-arqisi siliq toqulghan gilem.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaxshi-yaman teripi, bolidighan-bolmaydighan teripi:[misal:] ey oghul, sözning aldi-arqisigha qarap, menisini bilip sözle. bir kishi sözning menisini bilip sözlimise, tuti qushqa oxshap qalidu.
|
|
aldi-berdi |
|
|
|
aldice |
|
|
|
aldida |
|
aldida[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① huzurida, qëshida:[misal:] ishni yaxshi qilsaq, amma aldida yüzimiz yoruq bolidu.[yeshmisi:] ② burun, ilgiri, peytide:[misal:] zeytunem bashlighan atliq düy jiddiy atlinish aldida turghanda, tëbbiy yardem somkisini boynigha ësip, aldirap qadir yëtip keldi.[yeshmisi:] ③ nisbeten, qarighanda:[misal:] ders qance qiyin bolsimu, oqughucilarning tirishcanliqi aldida hëc nerse bilinmidi.
|
|
aldida yip ëshelmeydu |
|
|
|
aldidiki |
|
|
|
aldidin |
|
|
|
aldidin toghra ötmek |
|
|
|
aldidin ötküzmek |
|
|
|
aldirap-tënep |
|
aldirap-tënep[yeshmisi:] ① hem aldirap hem tënep؛ özini toxtitiwalalmay, toluq teyyarliqsiz:[misal:] u boynini aldirap-tënep juwisining icige yoshurup prikazcikqa pul uzatti, soda pütti.[yeshmisi:] ② oylanmay, pikir yürgüzmey:[misal:] bezi yazghucilar aldirap-tënep yëzilghan eserliri bilen tehrirlerning bëshini qaturidu.
|
|
aldirap-saldirap |
|
|
|
aldiratmaq |
|
|
|
aldirash |
|
aldirash[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] jiddiy halda, birdem turmastin, toxtimay:[misal:] aldirash ishlimek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muhim, waqti qisqa, tëzlikni telep qilidighan:[misal:] yëzining eng aldirash we jiddiy peyti-orma bashlandi.
|
|
aldirash-tënesh |
|
|
|
aldirashciliq |
|
|
|
aldirashliq |
|
|
|
aldirashmaq |
|
|
|
aldiraqsan |
|
|
|
aldiraqsanliq |
|
|
|
aldirangghu |
|
aldirangghu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] da’im aldiraydighan؛ aldiraqsan:[misal:] behzat köp ilimlerni oqughan, eqil-parasetlik yigit bolsimu, aldirangghu, qana’etsiz iken.
|
|
aldirangghuluq |
|
|
|
aldirimaq |
|
aldirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer jaygha yëtip bërish we birer ishni bëjirish herikitini tëzleshtürmek؛ tëz yürmek:[misal:] u cilighan nanning yërimini yepla mektipige aldiridi.[yeshmisi:] ② tosattin yüz bergen ish-heriket sewebidin hoduqmaq, hayajanlanmaq, ensirimek:[misal:] jëlil boway buni anglap goya bir ish yadigha cüshkendek aldirap bankigha kirdi.
|
|
aldi-satti |
|
aldi-satti[yeshmisi:] ëlish-sëtish pa’aliyiti؛ soda:[misal:] ular yürüsh-turushta sipaye, sözde mulayim, aldi-sattida adil, herikette tüz bolup kishilerge illiq mu’amile qilidiken.
|
|
aldi-keyni |
|
|
|
aldi-keynige qarap qalmaq |
|
|
|
aldimaq |
|
|
|
aldin |
|
aldin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] awwal, ilgiri, burun:[misal:] ete yëziliq partkom hey’etler yighini ëcip, aldin muzakirilishiwëlishqa toghra këlidu.
|
|
aldin’ala |
|
|
|
aldinqi |
|
aldinqi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① aldi tereptiki, aldi terepke jaylashqan:[misal:] aldinqi post. aldinqi ret.[yeshmisi:] ② ilgiri, burun ötken؛ awwalqi, burunqi:[misal:] aldinqi inqilabcilarning ish-izliri.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldinqi qatarda turidighan, birinci:[misal:] aldinqi shert. tursunjan uzungha yügürüsh türi boyice aldinqisi bolup birincilikni aldi.
|
|
aldinqi sep |
|
|
|
algha |
|
algha[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] aldigha, aldi terepke:[misal:] algha mangmaq. algha ilgirilimek. algha camdimaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq.[köcme menisi:] [yeshmisi:] algha qarap siljishqa, aldigha qarap yürüsh qilishqa caqirish, ündesh:[misal:] ulugh ghelibiler ücün algha
|
|
alghu-bergü |
|
|
|
alghur |
|
|
|
alghurluq |
|
|
|
alghusiz |
|
|
|
alfawit |
|
|
|
alqat |
|
|
|
alqish |
|
alqish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① rehmet sözi, rehmet tuyghusi, qollash, hëmaye qilish:[misal:] alqishqa ërishmek.[yeshmisi:] ② alqishlap cëlinghan cawak:[misal:] döletbay sözini tügetkende, zal icini qizghin alqish sadaliri lerzige keltürüwetkenidi.
|
|
alqishlatmaq |
|
|
|
alqishlashmaq |
|
|
|
alqishlanmaq |
|
|
|
alqishlimaq |
|
alqishlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] memnuniyet bilen hörmet bildürmek, alqish sözliri bilen tebriklimek؛ tebriklep, qarshi ëlip cawak calmaq:[misal:] sha’ir özining jenggiwar shë’irini oqup bolghandin këyin, öz ornida olturdi. köpcilik qizghin cawak cëlip alqishlidi.
|
|
alkogol |
|
|
|
alkogolizm |
|
|
|
algrat |
|
|
|
algëbra |
|
|
|
algëbraliq |
|
|
|
alla (Ⅰ) |
|
alla (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] xuda, tengri, perwerdigar:[misal:] alla, özüng bar, − dep asta ornidin turdi boway.
|
|
alla (Ⅱ) |
|
|
|
allata’ala |
|
|
|
alla-towa |
|
|
|
alla-towa dëgüzmek |
|
|
|
alla-cuqan |
|
|
|
ala-kalla |
|
|
|
alla-kalla dep |
|
|
|
allahu’ekber |
|
|
|
allëgoriye |
|
|
|
allëgoriyilik |
|
allëgoriyilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] allëgoriyige a’it, allëgoriyidin, kinayidin ibaret bolghan, kinayilik.
|
|
alliburun |
|
|
|
allibir |
|
allibir[söz türkümi:] almash.[qurulmisi:]〕alla+bir〔[yeshmisi:] kim we nëmiliki namelum bolghan bir, qandaqtur bir:[misal:] uning jiddiyleshken esebiyliri birdinla boshiship, quliqigha allibir sorunlardiki romkilarning jaranglighan awazi anglinishqa bashlidi.
|
|
alliqacan |
|
|
|
alliqacanqi |
|
|
|
alliqance |
|
|
|
alliqandaq |
|
alliqandaq[söz türkümi:] almash.[qurulmisi:]〕alla+qandaq〔[yeshmisi:] qandaqliqi ëniqsiz, qandaqtur, namelum, natonush:[misal:] u baturning cirayida ëcinish emes, belki alliqandaq bir xil xatirjemlikni körüp, ghezipi tëximu örlidi.
|
|
alliqayaq |
|
|
|
alliqaysi |
|
|
|
alliqeyer |
|
alliqeyer[söz türkümi:] almash.[qurulmisi:]〕alla+qeyer〔[yeshmisi:] qaysi yer ikenliki ëniqsiz, namelum jay:[misal:] ular höpigerlerning her yangza awazlirini, zawutlarning güdüklirini, mezinlerning ezanlirinimu alliqeyerlerde qaldurup, güzel ilixoning sap hawasida peleklerde perwaz qilmaqta.
|
|
allikim |
|
allikim[söz türkümi:] almash[qurulmisi:]〕alla+kim〔[yeshmisi:] qandaqtur namelum shexs؛ kimdu, biraw:[misal:] allikimler yene nëmilerde öldi, yene qaysimiz qandaq qapqinida ölimiz, buni kim bilidu.
|
|
allinëme |
|
allinëme[söz türkümi:] almash.[qurulmisi:]〕alla+nëme〔[yeshmisi:] qandaqtur ëniqsiz, namelum birnerse, nëmidur:[misal:] bezide men tonumaydighan kshiler allinëmiler bësilghan ëshek harwisini heydep mamutning qorusigha kirip këtishetti.
|
|
alma |
|
alma[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① etirgül a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi ëllips sheklide, güli qizghuc aq, qizil këlidu؛ mëwisi yumilaq, temi tatliq yaki cücümel bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil derexning mëwisi.
|
|
almas |
|
|
|
almash |
|
almash[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tilshunasliq＜[yeshmisi:] uyghur tilidiki söz türkümlirining biri, u isim, süpet, sanlarning ornida qollinidu:[misal:] kishilik almash. soraq almash.
|
|
almashturmaq |
|
|
|
almashturushmaq |
|
|
|
almashturulmaq |
|
|
|
almashmaq |
|
almashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① biri-birining ornini almaq, igilimek؛ yëngilanmaq:[misal:] wehalenki, bu öylerning hemmiside hayat dawam qilmaqta, hewes qaynimaqta, ewlad ewlad bilen almashmaqta.[yeshmisi:] ② kiriship qalmaq, yögiship qalmaq:[misal:] erkinning üciyi almiship qëlip, opëratsiye qilindi.[yeshmisi:] ③ bir orundin yene bir orungha yötkelmek:[misal:] u xizmet shara’iti yaxshi orungha almashti.
|
|
almaq |
|
almaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersini ocumlap, siqimlap yaki birer eswab bilen tutup qolgha kirgüzmek:[misal:] cëlektin su almaq. yancuqtin pul almaq. ekber tëlëfonni qoligha aldi.[yeshmisi:] ② qobul qilmaq:[misal:] oqughuci almaq. ishqa almaq. yataqqa almaq. ＊ − doxturlar mëni yataqqa almidi, − dëdi ana ëngrighan awaz bilen.[yeshmisi:] ③ boshatmaq, bikar qilmaq, cüshürmek:[misal:] wezipidin almaq.[yeshmisi:] ④ qirqimaq, kesmek, sughurup ciqarmaq:[misal:] cac almaq. tirnaq almaq. saqal almaq.[yeshmisi:] ⑤ qolgha kirgüzmek, ige bolmaq, qazanmaq, hasil qilmaq, ërishmek:[misal:] daramet almaq, xaman almaq. hosul almaq. payda almaq. olja almaq. behri almaq. nep almaq. sawaq almaq. ilham almaq.[yeshmisi:] ⑥ yëmek, icmek, istëmal qilmaq:[misal:] − bir künlük hemrahqa qiriq kün salam, deptiken, herqaysiliridin artuq emes, qëni alsila![yeshmisi:] ⑦ melum reng, haletni özige singdürmek؛ peyda qilmaq:[misal:] reng almaq. tüs almaq. xaraktër almaq. közige yash almaq.[yeshmisi:] ⑧ öylenmek:[misal:] xotun almaq.[yeshmisi:] ⑨ nerse-kërek sëtiwalmaq:[misal:] bu ayaghni necce pulgha aldingiz[yeshmisi:] 01 üstige qoymaq:[misal:] yerde cëcilip yatqan kitablarni yighip jozigha aldim.[yeshmisi:] 11 boshatmaq, cüshürmek, xaliy qilmaq:[misal:] mürisidin xurjunni almaq. harwidin sanduqni almaq. mashinidin yeshikni almaq.[yeshmisi:] 21 orunlashturmaq, melum jay we orunda qoymaq:[misal:] daldigha almaq. birer sa’et qadilip ishligen bolsammu, ishqa berdashliq bërelmey colaq tam sayisigha özümni aldim.[yeshmisi:] 31 igilimek, ishghal qilmaq:[misal:] orun almaq. nam almaq. sheher almaq.[yeshmisi:] 41 qaplimaq, orimaq:[misal:] ot almaq. ＊ yamghur alemni bir aldi. ＊ yëngi demlengen poluning hidi öyni bir aldi.[yeshmisi:] 51 peyda qilmaq, hasil qilmaq:[misal:] et almaq. yagh almaq. yash almaq.[yeshmisi:] 61 keltürmek:[misal:] eske almaq. yadigha almaq. zëhinge almaq.[yeshmisi:] 71 yoqatmaq, ketküzmek:[misal:] zeherni zeher alidu (maqal).[yeshmisi:] 81 telep qilmaq, izdimek؛ waqiplanmaq: pikir almaq. jawab almaq. dërek almaq. ruxset almaq. ijazet almaq.[yeshmisi:] 91 xatirilimek, resimni qaldurmaq:[misal:] enge almaq. deptere almaq. hësabqa almaq. süretke almaq. notigha almaq.[yeshmisi:] 02 basmaq, mangmaq:[misal:] qedem almaq. yol almaq.[yeshmisi:] 12 mehkem tutmaq, cishlimek, kesmek:[misal:] bëlidin almaq. yaqisidin almaq. quliqidin almaq.[yeshmisi:] 22 qoshmaq:[misal:] arigha almaq. qatargha almaq.[yeshmisi:] 32 ige dep qarimaq:[misal:] inawetke almaq. ëtibargha’almaq. hësabqa almaq.[yeshmisi:] 42 turghun sözlerge qoshulup, ularni pë’illashturidu:[misal:] ewj almaq. ariyet almaq. öc almaq. qisas almaq. hësab almaq. tesir almaq. imtihan almaq. bash almaq. kün almaq.[yeshmisi:] 52 rewishdash bilen këlip töwendiki menilerni bildüridu: [yeshmisi:] 1) heriketning obyëkti yaki ünümning subyëkt terepke yönilishi yaki subyëkt tewelikige ötüshni bildüridu:[misal:] ular bu yil ikki ëghiz öy sëliwaldi.[yeshmisi:] 2) subyëktning herikettin menpe’etdar bolushni bildüridu:[misal:] tamaq yewëlip andin ishleyli.[yeshmisi:] 3) heriketning melum pursettin paydilinip orunlishini bildüridu:[misal:] kücüngning bërida ishliwal. ＊ yamghur yaghquce öyge yëtiwalayli.[yeshmisi:] 4) heriketning mudapi’e ücün yaki qarshiliq körsitish ücün ëlip bërilishini bildüridu:[misal:] u olturuwëlip mangghili unimidi.[yeshmisi:] 5) bezi pë’illar bilen birikip heriketning yalghandin orunlinishini bildüridu: anglimighan boluwëlip jim olturghinini qaranglar uning.
|
|
almaq-satmaq |
|
|
|
alman |
|
alman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ëlishta ittik, tëz, caqqan؛ tëz alidighan:[misal:] alghuce alman, bergüce bezgek (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] owda salghanni alidighan؛ alghur:[misal:] alman qush. ＊ bu qarcigha nahayiti alman ciqti.
|
|
almanax |
|
|
|
alman-talman |
|
alman-talman[yeshmisi:] opul-topul, aldirash-tënesh, aldirap-saldirap:[misal:] ular aldirap kirip kelgen sadiqni körüp, alman-talman orunliridin turushti.
|
|
alma-örük |
|
|
|
almizar |
|
|
|
almizarliq |
|
|
|
almighan |
|
|
|
almighan-bermigen |
|
|
|
almiliq (Ⅰ) |
|
almiliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alma derixi bar, alma derixi östürülgen:[misal:] almiliq bagh.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] alma derixi östürülgen yer, meydan, bagh:[misal:] bu almiliq qurtqa qarshi jiddiy jeng meydanigha aylanghanidi.
|
|
almiliq (Ⅱ) |
|
|
|
almimaq |
|
|
|
aloy |
|
|
|
aluca |
|
aluca[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① etirgül a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan mëwilik derex. güli qizghuc, qizil këlidu, mëwisi yumilaq bolup pishqanda qiziridu.[yeshmisi:] ② shu xil derexning mëwisi.
|
|
alude |
|
|
|
alwasti |
|
|
|
alwastiliq |
|
|
|
alwan |
|
|
|
alwanci |
|
|
|
alwan-sëliq |
|
|
|
alwan-yasaq |
|
alwan-yasaq [yeshmisi:] «alwan-sëliq»qa qarang:[misal:] he, mana bizni shundaq ac köz xojayinlar, alwan-yasaqlar, xorluq-haqaretler quruq qaqshal qilip qoydi.
|
|
alwun |
|
|
|
alibota |
|
|
|
alibörek |
|
alibörek[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕ala+börek〔[yeshmisi:] ① toluq bir xil rengge kirmigen, ala-bula:[misal:] pemidur toq qizarmidi, emdi alibörek boldi.[yeshmisi:] ② tolmighan, yëtiship bolmighan:[misal:] bügün soyghan qoy alibörek ciqti.
|
|
alip |
|
|
|
alipasaq |
|
|
|
alipte |
|
alipte[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cirayliq, körkem: yëtilgen:[misal:] men ittik buruldum, yënimda ëgiz boy, aq pishmaq, alipte kiyingen bir yigit turatti.
|
|
alipëse |
|
|
|
alitaghil |
|
alitaghil[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕ala+taghil〔[yeshmisi:] ① aq daghliri bolghan, her xil reng alghan:[misal:] alitaghil torpaq. alataghil ayghir.[yeshmisi:] ② bir xil bolmighan tertipsiz, qalaymiqan؛ ëgiz-pes, yuqiri-töwen:[misal:] alitaghil awaz. ∥alitaghil towlimaq.
|
|
alitopilang |
|
alitopilang[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕ala+topilang〔[yeshmisi:] qalaymiqanciliq, ghelwe-ghowgha, tincsiz heriket we halet:[misal:] alitopilang kötürmek. ＊ ular yewatqan ashlirini cala tashliship, alitopilang bolup talagha yügürüp ciqip këtishti.
|
|
alitopilangci |
|
|
|
alitopilangciliq |
|
|
|
alijoqa |
|
|
|
alijoqiliq |
|
|
|
alica |
|
|
|
alicuq |
|
alicuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki yan teripi yantu, üsti (coqqisi) bir nuqtida tutashturulup, üc burjek yasalghan, sirti kigiz yaki qomush ot-cöpler bilen yögelgen kepe.
|
|
alicipar |
|
|
|
alizarin |
|
|
|
alisëriq |
|
|
|
alighay |
|
|
|
aliqaraq |
|
|
|
aliqan |
|
|
|
aliqanda kötürmek |
|
|
|
aliqinida oynatmaq |
|
|
|
aliqini qicishmaq |
|
aliqini qicishmaq[yeshmisi:] ① birer ish-emgek qilghusi kelmek:[misal:] − yaraysen, ënim, ketmenni körüp aliqiningning qicishiwatqinini bilip turuwatimen, − dëdi akam.[yeshmisi:] ② qolgha pul kirish istigide ëytilidu.
|
|
aliqini qizimaq |
|
aliqini qizimaq [yeshmisi:] «aliqini qëcishmaq»qa qarang:[misal:] − shaniyaz uka, aliqining tazimu qizip këtiptu-de, oltur, − dëdi emet uni olturughuziwëtip.
|
|
aliqinini yalaydighan |
|
aliqinini yalaydighan[yeshmisi:] kishilerge nep bermeydighan, bëxil, pixsiq:[misal:] u bay rasa pishshiq, aliqinini yalaydighan adem, shundaq bolsimu almay ilaji qance?
|
|
aliqini ocuq |
|
aliqini ocuq [yeshmisi:] «qoli ocuq»qa qarang:[misal:] qir we östeng boyida shaxlap zarangza oxshighan, yer dëgen adil sëxiy, keng, aliqini ocuq iken.
|
|
aliqance |
|
|
|
aliqancilik |
|
|
|
aliqansiman |
|
|
|
alilanmaq |
|
|
|
aliliq |
|
aliliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ala bolghan körünüsh, ala ikenlik, ala halet.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] könglide saqlanghan naraziliq, niyitidiki ikki xilliq, könglidiki düshmenlik:[misal:] uning könglining aliliqidin qilghan ishi rawaj tapmaydu.
|
|
alilimaq |
|
|
|
alim |
|
|
|
alimac |
|
alimac[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ala-bula, her xil reng, tüs alghan:[misal:] alimac bugha, alimac aslan.
|
|
alimadis |
|
alimadis[söz türkümi:] yüklime.[qurulmisi:]〕alem+hadis〔[yeshmisi:] mubada, ëhtimal؛ ushtumtut, kütmigende, kütülmigende:[misal:] mator bashqurghanda alimadis xeter ciqip qëlishtin hoshyar bolush lazim.
|
|
aliman |
|
|
|
alimliq |
|
|
|
aliwar |
|
|
|
aliy |
|
|
|
aliyjanab |
|
aliyjanab[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕aliy+janab〔[yeshmisi:] ① bek edeblik, ademgerciliki intayin yaxshi؛ ulugh, ësil:[misal:] aliyjanab adem.[yeshmisi:] ② intayin yaxshi, misli körülmigen derijide yaxshi:[misal:] aliyjanab ish.
|
|
aliyjanabliq |
|
|
|
aliyliri |
|
|
|
aliyliq |
|
|
|
aliyëshil |
|
|
|
aliyëshilliq |
|
|
|
aliyishmaq |
|
|
|
alyumin |
|
alyumin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtallo’ëd ëlëmënt, belgisi (Aluminu) Al . kümüshsiman aq, yenggil, ëlastikliqi küclük, asan tok ötidu.
|
|
amal |
|
amal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] care-tedbir, ilaj, usul-care:[misal:] asta sözligen kishining amali köp (maqal). ＊ seweb qilsang zawal yoq, qilalmisang amal yoq (maqal).
|
|
amal qance |
|
amal qance[yeshmisi:] nëme care bar, qandaq ilaj qilghili bolsun, ilaj yoq:[misal:] − amal qance, herbiy bolghandin këyin, qomandigha boysunush kërek-te, − dëdi yigit mulayimghina.
|
|
amalsiz |
|
amalsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilajisi bolmighan, carisi yoq, ilajisiz:[misal:] amalsiz ish, amalsiz mesile. ＊ u her ikki ishni teng ëlip bërishqa amalsiz idi.
|
|
amalsizliq |
|
|
|
amallimaq |
|
|
|
aman |
|
aman[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① saq-salamet, xëyim-xetersiz:[misal:] bash aman bolsa, doppa tëpilar (maqal). ＊ el aman — shehiring aman (maqal).[yeshmisi:] ② tinc, asayishliq, ghem-endishsiz:[misal:] ana yurtung aman bolsa, renggiroyung saman bolmas (maqal).[yeshmisi:] ③ erler ismi.
|
|
amanet |
|
|
|
amanetci |
|
|
|
amanet-qerz |
|
|
|
amanlashmaq |
|
|
|
amanliq |
|
amanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① saq-salametlik, ësenlik:[misal:] kishige qilsang yamanliq, özüngge tapmaysen amanliq (maqal).[yeshmisi:] ② tincliq, asayishliq, bixeterlik:[misal:] amanliq bolsa yene körüshermiz.
|
|
amannisaxan |
|
amannisaxan[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:]ataqliq muqamshunas we talantliq sha’ire melike amannisaxan 1523-yili hazirqi mekit nahiyisining tiznap deryasi boyidiki qomush mehelle yëzisida namrat a’ilide dunyagha kelgen. u «nefise» texellusi bilen tonulghan. sha’ire amannisaxan ömride muzika, xettatliq, shë’iriyet we ijtima’iyet jehetlerdimu zor töhpilerni qoshqan. u «cong neghme», «dastan» we «meshrep»tin ibaret muqam shekillirini küy shekli boyice yürüshleshtürgen we qëliplashturghan. u muqamlarni retlesh bilen bille uni tëximu bëyitish niyitide «ishret enggiz» muqamini ijad qilghan. xotun qizlargha nesihet qilish mezmunidiki «exlaqiy jemile» namliq kitabini we «shuruhulqulup» («qelbler sherhi») namliq bir risalini yazghan. u 1557-yili 34 yëshida tughutida wapat bolup ketken.
|
|
aman-ësen |
|
|
|
aman-ësenlik |
|
|
|
amet |
|
amet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ishning ongdin këlishi, ilgiri bësishi؛ bext, teley:[misal:] amet kelse qosh këler, kelmise musht këler (maqal). ＊ amet kelse ishik, tünglüktin kirer (maqal).
|
|
ametsiz |
|
|
|
ametlik |
|
ametlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① amiti, teliyi bar, bextlik:[misal:] ametlik adem. ametlik a’ile.[yeshmisi:] ② amet ata qilidighan, amet ëlip këlidighan:[misal:] uning bu ametlik künliri uzaqqa barmidi.
|
|
ambar |
|
|
|
ambarci |
|
|
|
ambarciliq |
|
|
|
ambarlashturmaq |
|
ambarlashturmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ambargha sëlinidighan nersilerni ambargha ekirip, türler boyice orunlashturmaq, qacilimaq:[misal:] ular sëx-sëxlargha xam matëriyal toshuwatatti yaki yëngi mehsulatlarni ambarlashturmaqta idi.
|
|
ambarliq |
|
|
|
ambal |
|
ambal[söz türkümi:] isim. tarixiy söz[yeshmisi:] ① cing sulalisining shinjang we icki mongghullarda turghuzghan ish bëjirgüci wezirliri.[yeshmisi:] ② nahiyining bashliqi, hakim:[misal:] u özidin burunqi amballargha oxshash keynige muhapizetci sëlip heshem körsitip yürmeytti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] emeldar, mensepdar:[misal:] ambalning ëtini sughar, pulini al (maqal).
|
|
amballiq |
|
amballiq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ambalgha xas, ambalgha te’elluq bolghan:[misal:] u inqilab mezgilide amballiq tamghisini tashlap, özige girim qilip, merkezge qëcip këliwalghanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] ambalgha xas, mijez amballargha xas ish, heriket؛ hökümranliq:[misal:] u ërining qilghinini az dep he dëgende amballiq qilghili turdi.
|
|
ambur |
|
ambur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] mëtallarni qisish, sughurush, sundurush, ëgish we ajritish qatarliq ishlar ücün ishlitilidighan qisquc eswab:[misal:] aghrighan cishning dorisi ambur (maqal).
|
|
ambulatoriye |
|
|
|
ambulatoriyilik |
|
|
|
ampul |
|
|
|
ampër |
|
ampër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tok kücining birliki, ötküzgüctin her sëkuntta ötken zeret miqdari bir kolon bolghanda, tok küci bir ampër bolidu.
|
|
ampër sa’et |
|
|
|
ampërliq |
|
|
|
ampërmëtir |
|
|
|
ampilituda |
|
|
|
amraq |
|
amraq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① mëhir-muhebbiti bar, mëhirdin këcelmeydighan, mëhrini üzelmeydighan, ishtiyaq baghlighan, yaxshi körgen, yëqin, ëjil:[misal:] müshükning puli yoq bezge amraq (maqal).[yeshmisi:] ② hewes qilghan, qiziqidighan؛ xushtar:[misal:] yashlar oyungha amraq, qërilar uyqugha amraq (maqal).
|
|
amraqlashmaq |
|
amraqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] mëhir-muhebbiti küceymek, ishtiyaq baghlimaq, yaxshi körmek, yëqinlashmaq:[misal:] yëqindin bëri u ustisi bilen tëximu amraqliship ketti.
|
|
amraqliq |
|
amraqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köyünüsh, yaxshi körünüsh؛ xushtarliq, hewes qilish:[misal:] u kicik waqtida eqilliq we zërek bolup, momisi uninggha tolimu amraqliq qilatti.
|
|
amfibol |
|
amfibol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] minëral nami, terkibide magniy, tömür, kaltsiyning silkati bar؛ tutuq yëshil, qara qatarliq renglerdiki kristallashqan jisim.
|
|
amma |
|
amma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ijtima’iy guruhning zor köpciliki؛ omum, köpcilik, xelq:[misal:] dëhqanlar ammisi. ishcilar ammisi. ziyaliylar ammisi. ＊ amma heqiqiy qehriman.[yeshmisi:] ② kompartiyige, yashlar ittipaqigha eza bolmighan yaki rehberlik xizmitini ötimigen kishiler:[misal:] yuqirigha ikki wekil saylap berduq, biri partiye ezaliridin, biri ammidin boldi.
|
|
ammoniy |
|
|
|
ammibab |
|
ammibab[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]〕amma+bab〔[yeshmisi:] omumgha, ammigha tëgishlik bolghan؛ amma ücün yaritilidighan, ammigha qaritilidighan؛ amma cüshineleydighan:[misal:] ammibab edebiyat. ammibab til.
|
|
ammibablashturmaq |
|
|
|
ammibablashturushmaq |
|
|
|
ammibablashturulmaq |
|
|
|
ammibablashmaq |
|
ammibablashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ammigha layiqlashmaq, ammigha muwapiq këlidighan, amma cüshineleydighan derijige kelmek:[misal:] maqale hetta dëhqanlar oqusa cüshineleydighan derijide ammibablashqan til boyice yëzilishi kërek.
|
|
ammibabliq |
|
|
|
ammiwi |
|
|
|
ammiwilashturmaq |
|
|
|
ammiwilashturulmaq |
|
|
|
ammiwilashmaq |
|
|
|
ammiyak |
|
ammiyak[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] azot bilen hidrogënning birikmisi, molëkula formulisi . NH3 rengsiz, sësiq puraqliq gaz, suda asan ëriydu.
|
|
ammiyakliq |
|
|
|
amortizatsiye |
|
|
|
amorf |
|
amorf[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① tüzülüshi kristal sheklide bolmighan, kristallanmighan:[misal:] amorf maddilar.[yeshmisi:] ② shekilsiz, formisiz, uyushmighan:[misal:] amorf halet. amorf tillar.
|
|
amorf tillar |
|
|
|
amut |
|
amut[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① azghan a’ilisidiki ösümlük. neshpütning bir sorti, pishqanda mëwe shöpüki sëriq yëshil rengge kiridu. mëwisining temi sel qirtaq bolidu.[yeshmisi:] ② shu ösümlükning mëwisi. mëwsining tebi’iti 2-derijide höl soghuq. yürek, mëngini quwwetlesh, tërini yumshitish we parqiritish, ashqazanni küceytish, qanni normallashturush we icini yumshitish, yürek, mënge, ashqazan ajizliqi, bedenning qurghaqliqi, qewziyet, xefeqan qatarliqlargha ishlitilidu. soghaqjanlargha we ashqazini ajizlargha ziyan qilidu. muwapiq miqdarda zenjibil murabbasi, badiyan bilen qoshup istimal qilishqa bolidu.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
amutsiman |
|
|
|
amutluq |
|
|
|
amëritsiy |
|
amëritsiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] radi’o’aktip mëtal ëlëmënt, ximiyilik belgisi. Am kümüsh renglik, parqiraq-yumshaq hem sozulushcan këlidu؛ eng turaqliq izotopining yërim yimirilish dewri texminen 8 ming yil.
|
|
amërika |
|
|
|
amërikan |
|
|
|
amërikiliq |
|
|
|
amixas |
|
amixas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] köpcilik we shexs, hemme kishi, xalayiq:[misal:] nëcün qeshqer we yekende amixas, uninggha bu qeder baghlaptu ixlas?
|
|
amil |
|
|
|
amile |
|
|
|
amin |
|
amin[söz türkümi:] imliq[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] patihede «ilahi shundaq bolsun, ëytqiningiz kelsun» dëgen menide ishlitilidighan söz:[misal:] abdulla ixtiyarsiz du’agha qol kötürüp: − shundaq bolghay amin, alla medet qilsun, amin, − dëdi.
|
|
amyoba |
|
|
|
amyobaliq |
|
|
|
an |
|
|
|
ana |
|
ana[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① perzentlik yaki bala-caqiliq ayal kishi (öz-balilirigha nisbeten):[misal:] öz ana. ögey ana. ＊ ana ayighida jennet bar (maqal).[yeshmisi:] ② yëshi cong, qëri ayallarni hörmet bilen caqirish, muraji’et qilish formisi:[misal:] ana, qeyerdin keldile[yeshmisi:] ③ yëshi cong, qëri ayallarni hörmet bilen caqirishta yaki muraji’et qilshta, ularning namigha qoshup ëshlitilidu:[misal:] rewixan ana uzundin bëri newriliri ücün saqlap qoyghan güle-qaqliri sëlinghan sëwitini bilikige ötküzüp, asta qedemler bilen sheherge qarap yürüp ketti.[yeshmisi:] ④ bala tughqan janiwar:[misal:] ana kepter. ana toshqan.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] köcme menisi: [yeshmisi:] birer ish, hadise yaki nersining peyda bolushigha seweb bolidighan, uni keltürüp ciqiridighan yaki uning këlip ciqishqa seweb bolidighan amil؛ seweb:[misal:] zukam, këselning anisi.[yeshmisi:] ⑥ shu nersining gholluq, asasiy qismi:[misal:] ana ëriq. ana östeng. ana til.[yeshmisi:] ⑦ ana ornida bashqilarning derdige derman bolidighan, yardemlishidighan, yaxshiliq qilidighan ayal kishi:[misal:] ana bolmaq. tughut anisi.[yeshmisi:] ⑧ bezi rayonlardaⅢshexs qoshumcisi (-si) qoshulup erlerning öz ayallirini caqirishini bildüridu:[misal:] hoy anisi, sile nede
|
|
ana bolmaq |
|
ana bolmaq[yeshmisi:] ① baliliq bolmaq, baliliq ayallar qatarigha ötmek.[yeshmisi:] ② ana ornida bashqilarning bëshini silap, derdige derman bolmaq, yaxshiliq qilmaq:[misal:] perzentlerge mëhri pütmes ana boldung, külseng ular külidu, ghëmide ghemge toldung.
|
|
ana til |
|
|
|
ana mektep |
|
|
|
ana weten |
|
|
|
ana yurt |
|
ana yurt[yeshmisi:] tughulup ösken, kindik qëni tökülgen, cong bolghan, muqeddes sanilidighan yurt, orun, jay.
|
|
anidin tughma |
|
|
|
anisi gepke tughqan |
|
|
|
anisini közige körsetmek |
|
|
|
anisining emcikini qattiq cishligen |
|
anisining emcikini qattiq cishligen[yeshmisi:] teleysiz, ishi onggha tartmighan, shor pëshane:[misal:] − anisining emcikini qattiq cishligenler bu ishni qilidu, siler ete-ögün bilip qalisiler, − dëdi u.
|
|
ana-bala |
|
|
|
anatomiye |
|
|
|
anatomiyilik |
|
|
|
anar |
|
anar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] anar a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal yaki kicik derex. yopurmiqi uzun hem yumilaq؛ güli qizil, aq yaki sëriq rengde؛ mëwisi sharsiman bolidu. mëwisi pishqan tatliq anarning tashqi postining tebi’ti issiq. peyni cingitish, ic sürüsh we qanashni toxtitish, menini qoyuqlitish, kona ishal, her xil ezalardin qan këlish, meni suyulup këtish, ücey meddisi qatarliqlarda ishlitilidu. köp istimal qilinsa qewziyet peyda qilidu. adette hesel bilen qoshup istimal qilinidu. anar mëwisining gülining tebi’iti 2-derijide quruq soghuq. ishal we qanashni toxtitish, bedenni qurutush, ishal, ëghizdiki suluq jarahet, cish aghrish, buwasir, suluq qicishqaq, songi ciqip qëlish qatarliq këselliklerde ishlitilidu. köp istëmal qilinsa bash aghriqi we tosalghu peyda qilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi. tatliq, acciq anar mëwisini siqip süyini birleshtürüp (ayrim) teyyarlanghan jiger renglik rub (ëkstrakit)ning tebi’ti quruq issiq. ücey qurtlirini öltürüsh, süydük tëmip këlishke shipa bolidu. köp ishlitilse tosalghu peyda qilidu. pishqan mëwisining qurutulghan uruqi 2-derijide quruq soghuq. ashqazanni quwwetlesh, ishtihani ëcish, ishalni toxtitish, cish tüwini cingitish, tolghaq, hezimning nacarliqi, cish boshap këtish qatarliqlarda muwapiq usulda ishlitilidu. köp istimal qilinsa qewziyet peyda qilidu. acciqsu bilen qoshup istimal qilishqa bolidu. acciq anarning miwisining tebi’iti 2-derijide quruq soghuq. issiqtin bolghan xefeqan, ic sürüshni toxtitish, jiger hararitini peseytish, qursaq aghriqi, ic sürüsh, ëghiz purash qatarliqlargha ishlitilidu. köp istimal qilinsa öpkige ziyan qilidu. zenjiwil bilen qoshup istimal qilinsa muwapiq.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
anartash |
|
anartash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕anar+tash〔[yeshmisi:] kan maddisi bolup, terkibi turaqsiz, her xil rengdikiliri hemde eynektek parqiraydighanliri bar, qattiqliqi yuqiri, uningdin caqlash matëriyali yasighili bolidu, yene lazër nuri üskünisi yasashtiki muhim matëriyallarning biri.
|
|
anarxizm |
|
|
|
anarxist |
|
|
|
anarxiye |
|
anarxiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① herqandaq dölet hakimiyitini, hemme ücün mejbur bolghan qanun-qa’idilerni, edep-exlaq prinsiplirini inkar qilish, hökümetsizlik.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashbashtaqliq, qanunsizliq, tertipsizlik.
|
|
anarxiyilik |
|
|
|
anargül |
|
|
|
anarliq |
|
anarliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① anar derixi bar, anar derixi ösken:[misal:] u bizni anarliq bëghigha bashlap kirdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mexsus anar tikilgen yer, anar derixi östürülgen bagh:[misal:] biz mehelle arilap mëngip, mehellining ayighigha jaylashqan anarliqqa këlip toxtiduq.
|
|
analitik |
|
|
|
analitik til |
|
|
|
analiz |
|
analiz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① tekshürüsh obyëktini türlerge ajritip tetqiq qilish usuli, tehlil؛ her tereplime tehlil qilish, congqur tekshürüsh:[misal:] obyëktni özgertishte söz arqiliq körsitish bilen analiz qilishni birleshtürüsh kërek.[yeshmisi:] ② maddining terkibini ëniqlash:[misal:] ximiyiwi analiz. matëmatikiliq analiz.
|
|
ananas |
|
ananas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞ispance［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] köp yilliq, da’im kökirip turidighan saman gholluq ösümlük. mëwisini yëyishke we uningdin konsërwa yëmekliklerni yasashqa bolidu. yopurmaq talaliri arghamca ëshishke yaki toqumiciliq, qeghezcilik xam eshyalirigha ishlitilidu.
|
|
ant |
|
|
|
antanta |
|
|
|
antarktika |
|
|
|
antagonizm |
|
|
|
antagoniye |
|
antagoniye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] keskin toqunush bolup ipadilengen küresh shekli, u ziddiyetlerning kürishining hemme shekli emes, uning bir xili.
|
|
antagoniyisiz |
|
|
|
antagoniyilik |
|
|
|
antxor |
|
|
|
antratsit |
|
|
|
antologiye |
|
|
|
antologiyilik |
|
|
|
antënna |
|
|
|
antënnasiz |
|
|
|
antënnaliq |
|
|
|
antigën |
|
antigën[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] organik madda. u adem yaki haywanlarning qan suyuqluqi icige kirgendin këyin qan zerdibide antitëlni hasil qilidu, shuningdek antitël bilen ximiyiwi rë’aksiyige kirishidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] organizmda imunitëtliq rë’aksiye qozghiyalaydighan maddilarning hemmisi «antigën» dëyilidu.
|
|
anjirgha |
|
|
|
ance |
|
|
|
ance-munce |
|
ance-munce[yeshmisi:] az miqdarda, az-tola, bezi-bezi, anda-sanda:[misal:] men dadamning arqisida yürüp ance-munce qara xet tonup qalghanidim.
|
|
anciki |
|
|
|
ancilik |
|
|
|
ancinan |
|
|
|
anciwala |
|
|
|
anda |
|
anda[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① u yerde, bu yerde, shu yerde:[misal:] xanimanim anda qaldi, gül cëhrim bende boldi, qaraqcilar qolida qaldi, kishi öz yarigha oxsharmu.[yeshmisi:] ② u yerge, bu yerge, shu yerge:[misal:] yürüng anda barayli, derya boyi boylayli. bëliqlargha erz ëytip, biz xudagha yighlayli.
|
|
anda-sanda |
|
anda-sanda[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① bezi-bezide, bire-bire, gah-gah:[misal:] sheher sëpilining töt derwazisi üstidiki qarawul poteylirige kiriwalghan düshmen eskerliri anda-sanda oq ciqirip qoyatti.[yeshmisi:] ② u yer, bu yerde, unda-munda:[misal:] uning cëki caclirigha anda-sanda aq sanjilghan, közlirining jiyeklirige incike siziqlar tartilghanidi.
|
|
andaq |
|
|
|
andaq-mundaq |
|
andaq-mundaq[yeshmisi:] ① her xil, her qisma, andaq we mundaq:[misal:] turmushta kishiler otturisida andaq-mundaq gepler, ishlar ötülüp turidu.[yeshmisi:] ② addiy, adettiki:[misal:] xëwirjan andaq-mundaq ademning oghli emes, gep-söz, mu’amilide diqqet qil, dëdi u ilhamgha homiyip.
|
|
andaqci |
|
|
|
andaqci-mundaqci |
|
|
|
anda-munda |
|
|
|
andin |
|
andin[söz türkümi:] almash[yeshmisi:] ① shert-bëqindi jümlilerde baghlighuciliq wezipiside këlip, shu caghda, shu waqittila dëgen menilerni ipadileydu:[misal:] eger u, shu cëkinginice kozupqa bërip taqalsa, andin men uning yaqisidin tutuwëlip kozupning yan yaghicigha këlishtürüp üstürüshni oylighanidim.[yeshmisi:] ② uningdin këyin, shu waqittin këyin؛ ulapla:[misal:] awwal ishle, andin oyna (maqal).[yeshmisi:] ③ undin, undinmu, uningdin, uningdinmu:[misal:] el aman, derding yaman, köydürüshüng andin yaman.
|
|
ansambil |
|
|
|
ankit |
|
|
|
annay |
|
|
|
an’organik |
|
|
|
anëmomëtir |
|
|
|
anijan |
|
|
|
anika |
|
anika[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] anisi yaki anisi qatarliq ayallargha yëqinciliq qilip ularni hörmetlep ëytidighan muraji’et shekli:[misal:] ah, deptu perizat, yaman qildila anika, mëning maymun süretlik niqabimning is-tütekliri ata-anamning dimiqigha yëtip barghan haman, ular mëni izdep këlidu.
|
|
anilarce |
|
|
|
aniliq |
|
aniliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① anisi bar, anisi hayat:[misal:] atiliqlar atam dëse quyuldi yashim. aniliqlar anam dëse, ëgildi bashim.[yeshmisi:] ② anigha xas, anigha alaqidar:[misal:] aniliq muhebbet. aniliq mëhir.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ana terep bilen qandashliq we uruqdashliq munasiwiti bar bolghan:[misal:] aniliq tüp. aniliq ten. aniliq gül.
|
|
anilin |
|
anilin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞erebce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. u yaghliq, zeherlik suyuqluq bolup, boyaq we dora yasash ücün ishlitilidu. u yene «fënil’amin» depmu atilidu.
|
|
aniwëshi |
|
|
|
aniy |
|
|
|
ah |
|
ah[söz türkümi:] imliq[yeshmisi:] ① mëhir-muhebbet, küclük hëssiyat, sëghinish, intizarliq, xushalliq qatarliq hës-tuyghularni ipadileydu:[misal:] ah, jënim balam sëni köridighan künlermu bolidiken-he.[yeshmisi:] ② ëcinish, derd-elem, hesret-nadamet, nale-tuyghusini ipadileydu:[misal:] «ah» dëse öpkisi körünüptu (maqal). ＊ ah, shu küni özümning nëme bolghanliqimni hëc bilmidim.[yeshmisi:] ③ nale, zar, derd, pighan:[misal:] yigit ayrilish azabidin bir ah urghaniken, uning ahi yette qat asmanni, yette qat zëminni titritiptu. ＊ ah urarmen, ah urarmen, 90ahlirim tutqay sëni؛ 90köz yëshim derya bolup, 90bëliqlirim yutqay sëni.
|
|
aha |
|
|
|
ahang |
|
|
|
ahang |
|
ahang[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① bir-birige ulanghan, uyghunlashqan tawushlar ëqimi:[misal:] patimining quliqigha bir xil ahangda gürkiresh anglinatti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] türlük tawushlarning melum tertipte uyghunliship, muzika pütünlükini teshkil qilghan birikmisidin ibaret muzika esiri, küy:[misal:] birinci muqam yigirme ikki ahang ëytilghandin këyin tügidi.[yeshmisi:] ③ nutuqta menige qarap awazning kötürülüshi we pesiyishi, küclük yaki ajiz ëytilishi؛ intonatsiye:[misal:] men bowaygha: − siz derhal bërip adil shujini caqirip këling! − dëdim buyruq ahangida.[yeshmisi:] ④ sözligücining hës-tuyghusini ipadileydighan teleppuz uslubi:[misal:] yighlamsirighan ahangda sözlimek.
|
|
ahangdar |
|
ahangdar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qulaqqa xushyaqidighan, huzur bëghishlaydighan, yëqimliq:[misal:] naxshici sayramning söygini hörning awazi bulbuldek ahangdar iken.[yeshmisi:] ② melum ahanggha ige bolghan؛ ahangliq, jarangliq:[misal:] bu shë’ir nëmidëgen ahangdar-he?
|
|
ahangdarliq |
|
|
|
ahangdash |
|
ahangdash[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ëytilishi oxshash, teleppuzdiki ahangi bir xil:[misal:] ahangdash söz.[yeshmisi:] ② melum ahanggha, melum küyge mas këlidighan:[misal:] ahangdash naxsha. ahangdash shë’ir. ＊ shawqunliringgha ahangdash uyghur, ëytidu sanga dildin teshekkür.
|
|
ahangdashliq |
|
|
|
ahangliq |
|
ahangliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum bir ahang yaki muzikigha ige, melum bir ahang, muzika bilen ipadilinidighan, cëlinidighan yaki ëytilidighan:[misal:] ularning mu’amililiri siliq, qa’idilik, öz’ara sözlishishliri ahangliq we jarangliq idi.[yeshmisi:] ② ahangdar:[misal:] këlishken burutini burap yigit, caldi-de, xush ahangliq dutarini. yëqimliq lerzan naxsha ketti yangrap, titritip yüreklerning zil tarini.
|
|
ahale |
|
|
|
ahalisiz |
|
|
|
ahalisizlik |
|
|
|
ahalilik |
|
|
|
ahanet |
|
ahanet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① haqaret, töhmet, bohtan:[misal:] ömrümde anglap baqmighan bu ahanetke cidap turalmay ittik talagha ciqtim.[yeshmisi:] ② xorluq, naheqcilik, uwalliq:[misal:] nomus we ahanetke cidimighan bextigülning dadisi bir küni kecqurun ghezep bilen quddusningkige bërip, bextigülning öyige kirdi.[yeshmisi:] ③ nomus, iza, uyat:[misal:] ciqirar ademni kardin yarimas exlet qilip, qelbi sap insan ücün qattiq ahanettur teme.
|
|
ahanetlik |
|
ahanetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① haqaretlengen, til-ahanet ishitken, qarilanghan, xorlanghan:[misal:] mënimu, özingiznimu ahanetlik qilishingizgha emdi hergizmu cidap turalmaymen cüshendingizmu[yeshmisi:] ② kishini seskendüridighan, nomus qilduridighan, uyalduridighan:[misal:] yëshing ottuzgha yetmey turup üc qëtim öylending, shunga «xotun bëdiki» dëgen ahanetlik namgha ërishting.
|
|
ah-epghan |
|
|
|
ah-peryad |
|
|
|
ah-pighan |
|
|
|
ah-zar |
|
|
|
ah-nadamet |
|
|
|
ahhay |
|
ahhay[söz türkümi:] imliq.[yeshmisi:] kütülmigen weqe yaki hadisidin ejeblinish, heyran qëlish, yaki xushallinish we yaqturush tuyghusini ipadileydu: almas:[misal:] − ahhay, hemmisi heq, muhim gepler, toghra söz, − dëdi.
|
|
ahu |
|
|
|
ahuperyad |
|
|
|
ahupighan |
|
|
|
ahuzar |
|
|
|
ahunadamet |
|
|
|
ah-uh |
|
ah-uh[yeshmisi:] ① kësel kishining aghriq azabidin ingrighan nalisi, ah we uh.[yeshmisi:] ② ëcinishliq nale-zar, qayghu-hesret tuyghusi, ah we uh.
|
|
ah-uhlimaq |
|
|
|
ah-wah |
|
|
|
a’orta |
|
a’orta[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem bedinidiki cong artëriye bolup, u sol yürek dalancisidin ciqip yuqirigha sozulup, onggha qayrilip, andin töwenge sanggilap yay sheklini hasil qilidu. andin omurtqa boylap töwenge sanggilaydu, kökrek, qorsaq qatarliqlarda köpligen kicik artëriyilerge bölünidu. u pütün bedenning herqaysi orunlirigha qan yetküzüp bëridighan asasliq tomur. u yene «cong artëriye» depmu atilidu:[misal:] a’orta yayi.
|
|
awap |
|
|
|
awat |
|
awat[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① güllep yashnighan, rawaj tapqan: awat sheher.[yeshmisi:] ② adem köp yighilidighan؛ adem zic yashaydighan؛ qaynam-tashqinliqqa cömgen, qaynaq, qiziq:[misal:] dastixan mëhman bilen awat (maqal).[yeshmisi:] ③ bezi isim yaki ayrim süpetlerge qoshulup këlip, sheher, qishlaq we shu qatarliqlarning xas isimlirini yasaydu:[misal:] qosh’awat. yëngi’awat.[yeshmisi:] ④ aqsu wilayitige qarashliq bir nahiyining nami.
|
|
awatciliq |
|
|
|
awatlashturmaq |
|
|
|
awatlashturushmaq |
|
|
|
awatlashturulmaq |
|
|
|
awatlashmaq |
|
|
|
awatliq |
|
awatliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] awat, qaynam-tashqin halet, bayashatliq, güllep yashnash:[misal:] bizge kërek yërimizning awatliqi, bizge kërek xelqimizning azadliqi.
|
|
aware |
|
aware[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer jayda tinim tapalmighan؛ sersan-sergerdan:[misal:] baqsang mëningdek diwanilerge, isyan cölide awarilerge.[yeshmisi:] ② birer ish-heriket bilen bend, meshghul:[misal:] hazir her adem öz ishi bilen aware.[yeshmisi:] ③ amalsiz, bicare؛ qiynalmighan:[misal:] we ya dacen derdidin awarimusen yaki oghri, bulangci qaraqcimu sen.[yeshmisi:] ④ ajiz, oruq, jüdenggü:[misal:] aware qoy. aware at.
|
|
awaricilik |
|
awaricilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] omumen kishini aware qilidighan namuwapiq qiyinciliq, japa, ish-emgek:[misal:] u bu sözidin bir’az xijil bolghandek:[misal:] − biz këlip silerge köp awaricilik sëlip qoyduq, − dëdi astaghina.
|
|
awariz |
|
|
|
awarikesh |
|
|
|
awarikeshlik |
|
|
|
awarigercilik |
|
|
|
awaz |
|
awaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① maddilarning tewrinishi, nersilerning urulushidin peyda bolghan tawush:[misal:] sa’etning awazi. yamghur awazi. dumbaq awazi. ＊ qeyerdindur ney bilen rawabning awazi anglandi.[yeshmisi:] ② öpkidin ciqqan hawaning urulushi bilen tawush perdilirining tewrinishidin ciqqan tawush؛ sada:[misal:] − ey oghlum, − dëdi u yëqimliq awaz bilen, − nëme siring bar, manga ëyt.[yeshmisi:] ③ pikir-telep, nale:[misal:] ammining awazi.[yeshmisi:] ④ muzakire yaki saylamda öz pikrini bayan qilish hoquqi, ixtiyarliq, ray:[misal:] yoshurun awaz. bir awazdin maqullimaq.
|
|
awaz bermek |
|
awaz bermek[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞kino＜[yeshmisi:] kino yaki terjime filim ishleshte, awaz artisliri öz awazini shu filimdiki përsonazhlarning di’alogi yaki naxshilirigha maslashturup lëntigha aldurmaq.[yeshmisi:] ② saylam we muzakirilerde birer kishini saylash-saylimasliq, pikirige qoshulush-qoshulmasliq heqqide öz ixtiyarini bildürmek.
|
|
awaz qoshmaq |
|
awaz qoshmaq[yeshmisi:] melum caqirq yaki teshebbusqa qoshulidighanliqini, qollaydighanliqini, razi bolidighanliqini bildürmek:[misal:] hëkmet hökümetning caqiriqigha awaz qoshup, xizmettin cëkindi.
|
|
awazgha qoymaq |
|
|
|
awazsiz |
|
|
|
awazshunas |
|
|
|
awazshunasliq |
|
|
|
awazliq |
|
awazliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① awazi bar, awaz ciqiridighan:[misal:] − hey, uka, manga qarighina, bu yol bilen qeyerge barghili bolidu, − dep soridi yoghan awazliq bir kishi.[yeshmisi:] ② awazi küclük, awazi cing:[misal:] dileysaxan awazliq qilip: − hey exmeq! tillani tëzekke ayriwash qiliwatqiningni qara, − dëdi.
|
|
awaq |
|
|
|
awaqta |
|
awaqta[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] solaq, türme, zindan:[misal:] qul-yëtimning yatqan yëri pitliq awaqta. qul-yëtimgha ash bërerken sunuq tawaqta.
|
|
awaqlashturmaq |
|
|
|
awaqlashturulmaq |
|
|
|
awaqlashmaq |
|
|
|
awaqliq |
|
|
|
awam |
|
awam[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ammiwi, omumiy:[misal:] awam xelq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] addiy xelq, amma, puqra:[misal:] begde bari awamdimu bar.
|
|
awam palata |
|
|
|
awam xelq |
|
|
|
awans |
|
|
|
awangart |
|
|
|
awangartliq |
|
|
|
awaylashmaq |
|
|
|
awaylimaq |
|
awaylimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëhtiyat qilmaq, diqqet qilmaq, ayimaq, asrimaq:[misal:] awaylimay uruwidim, aghrimay ölüp qaldi (maqal).
|
|
awghust |
|
|
|
awlaq |
|
|
|
awu |
|
|
|
awutmaq |
|
|
|
awutushmaq |
|
|
|
awutulmaq |
|
|
|
awushqa |
|
|
|
awughay |
|
|
|
awul |
|
|
|
awulimaq |
|
|
|
awumaq |
|
awumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köpeymek, nurghunlimaq, ashmaq, ulghaymaq:[misal:] u uruqini qolda sëliwidi süpetke dexli yetti, hem ish awumidi. bu tirishcanliqlar kargha kelmidi.
|
|
awun |
|
awun[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köp, jiq, nurghun:[misal:] uruq yëngi, sap we xasiyetlik bolghandila awun hosul ëlish mumkin.
|
|
awuncaq |
|
awuncaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köngülni tincitquci, bezligüci, xatirjem qilghuci:[misal:] ciqardim bir yekün axir ömür menzilidin shundaq, ömürdur bir küresh, hergiz emes u bizge awuncaq.
|
|
awundurmaq |
|
|
|
awundurushmaq |
|
|
|
awundurulmaq |
|
|
|
awunmaq |
|
awunmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özini tincitmaq, bezlimek, xatirjem bolmaq, derd-elem, qayghu-hesrettin xalas bolmaq:[misal:] ana qizining tesellisining küci bilen asta-asta awunup, köz yashlirini sürtti.
|
|
awwal |
|
awwal[söz türkümi:] rewish. [til teweliki:]]erebce［[yeshmisi:] ① bashlinish peyti, waqti؛ deslepki peyt:[misal:] awwal-axir. awwal axsham.[yeshmisi:] ② ilgiriki waqitlarda؛ ilgiri, burun:[misal:] ularning turmushi awwal qandaq bolsa, hazirmu shundaq iken.[yeshmisi:] ③ hemmidin aldin, aldin, deslep:[misal:] kirishtin awwal ciqishni oyla (maqal).
|
|
awwal axsham |
|
|
|
awwal-axir |
|
|
|
awwalqi |
|
awwalqi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilgiri bolghan, ilgiriki, aldinqi, burunqi:[misal:] zöhre shu an qebre icige özini atti. qebre yene «güp» qilip awwalqi eslige keldi.
|
|
awi’atsiye |
|
|
|
awi’amatka |
|
|
|
awiy |
|
|
|
a’it |
|
a’it[söz türkümi:] tirkelme[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tëgishlik, te’elluq, da’ir, munasiwetlik:[misal:] rastini yëtqanda, shu tapta mëni ikkimizning congqurraq tonushushimizgha a’it paranglar bekrek qiziqturidu.
|
|
a’ile |
|
a’ile[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① er-xotun we ularning bala-caqiliri hem eng yëqin tughqanliridin ibaret birge yashighuci kishiler topi:[misal:] u shu yol bilen bu a’ilining ishencisini qolgha keltürüshke kirishiptu.[yeshmisi:] ② bir meqset, bir meslek bilen birleshken köp kishiler:[misal:] junggodin ibaret bu cong a’ilide ellik necce millet yashaydu.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlar sistëmisidiki tüzülüsh jehettin bir-birige oxshash, këlip ciqish jehettin öz’ara yëqin bolghan hemde birnecce uruqni öz icige alghan guruppa.
|
|
a’ile tawabi’at |
|
|
|
a’ile tewe |
|
|
|
a’ililik |
|
a’ililik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] a’ilisi, bala-caqisi we ruzighari bar, öylengen yaki erge tegken:[misal:] uningda pëshqedem kadirlar ücün sëlinmaqci bolghan besh a’ililik qurulushning layihisi sizilghanidi.
|
|
a’iliwi |
|
|
|
ay |
|
ay[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞astirnomiye＜[yeshmisi:] ① yer sharini aylinidighan seyyare, yüzi ongghul-dongghul bolup tekshi emes, özi nur ciqarmay, quyash nurini qayturidu. di’amëtiri yer shari di’amëtirining töttin birige, tartish küci yer shari tartish kücining altidin birige toghra këlidu.[yeshmisi:] ② shemsiye yaki qemeriye yilining on ikkidin biri:[misal:] ayning on beshi ayding, on beshi qarangghu (maqal). ＊ ayda yëgen toq bolar, künde yëgen ac bolar (maqal).[yeshmisi:] ③ aygha oxshash nurluq؛ cirayliq:[misal:] turmushumni bay qilarsen ketminim, ëghizimni may qilarsen ketminim, yaxshi tutup asriwalsam ketminim, yüzlirimni ay qilarsen ketminim.[yeshmisi:] ④ ayallarning ismining terkibiy qismi bolidu:[misal:] ayxan, aynur, aygül, güzel’ay, tursun’ay.
|
|
ay kalëndari |
|
|
|
ay körmek |
|
|
|
ay gerdishi |
|
|
|
aya |
|
|
|
ayaz |
|
ayaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qehritan qish pesli, qish:[misal:] aqti egiz, keldi köklem, ketti ayaz, turnilarmu toy tartiship qildi perwaz.
|
|
ayash |
|
|
|
ayashmaq |
|
|
|
ayagh |
|
ayagh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem, haywan yaki bashqa janliqlarning gewdisining tayinip turushi, yürüshi yaki ömilishi ücün xizmet qilidighan qismi؛ put:[misal:] ayagh yügürüki ashqa, ëghiz yügürüki bashqa (maqal). ＊ dost bashqa qaraydu, düshmen ayaghqa (maqal).[yeshmisi:] ② kön, xurum qatarliq rextlerdin putqa kiyish ücün tikilgen ötük, topley, keshke oxshash ayagh kiyimi:[misal:] ishim hel bolghuce ayighimning cemi tëshilip ketküdek boldi.[yeshmisi:] ③ yene bir teripi, yene bir bëshi:[misal:] kariwatning ayighi. mehellining ayighi.[yeshmisi:] ④ axir, dawam:[misal:] u shundaq zërek idiki, gepning bëshi ciqip bolghuce, ayighini bilip bolatti.
|
|
ayagh asti bolmaq |
|
|
|
ayagh asti qilmaq |
|
|
|
ayagh salmaq |
|
|
|
ayighi ciqmaq |
|
ayighi ciqmaq[yeshmisi:] ① yol mëngishni öginiwalmaq, mangalaydighan bolmaq.[yeshmisi:] ② netijisi ciqmaq, xulasilanmaq؛ axirlashmaq, tügimek:[misal:] tashway: bu ishning ayighi ciqishqa zadi közüm yetmeydu.
|
|
ayighidin shamal ötüp turmaq |
|
ayighidin shamal ötüp turmaq[yeshmisi:] ölmey hayat turmaq؛ ishqilip tirik yürmek:[misal:] yaxshi balam, yaxshi, ishqilip ayighimdin shamal ötüp turuwatidu, dëdi ana aranla.
|
|
ayighi qurghaq |
|
|
|
ayighi ëghir |
|
|
|
ayighi yarashmaq |
|
|
|
ayighi yënik |
|
|
|
ayaghlap |
|
|
|
ayaghlashturmaq |
|
|
|
ayaghlashturushmaq |
|
|
|
ayaghlashturulmaq |
|
|
|
ayaghlashmaq |
|
ayaghlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] axirlashmaq, tamamlanmaq, toxtimaq, tügimek:[misal:] naxsha ayaghlashqanda qurban qilic yene hëkayisining dawamini sözleshke bashlidi.
|
|
ayaghliq |
|
|
|
ayaq |
|
ayaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yaghactin oyup yasalghan, texsige oxshap këtidighan cong qaca:[misal:] uning qolida dez ketken bir qapaq, yëriqliri cemberlengen qopal ayaq we bashqa eski-tüskiler bar idi.[yeshmisi:] ② tarixta jam, piyale, qedeh qatarliqlarmu bu nam bilen atalghan:[misal:] mextumsula öz qoli bilen ayaqlargha süt hariqini toldurup quyup bir demde hemmisini mest qiliwëtiptu.
|
|
ayal |
|
ayal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xotun-qizlarning omumiy nami, xotun kishi:[misal:] ayallar bayrimi. ayallar bölümi. ayallar kësili.[yeshmisi:] ② ëri bar xotun, repiqe (öz ërige nisbeten):[misal:] − hey mexluq, qandaq yüzüng bilen mëning ërim üstide gep qiliwatisen? − deptu kemek heyyarning ayali.
|
|
ayalce |
|
ayalce[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ayal kishige xas, ayal kishige atalghan, ayallargha munasip:[misal:] ayalce könglek. ayalce sa’et.[yeshmisi:] ② ayal kishige oxshash, ayal kishi sheklide:[misal:] ayalce sözlimek. ayalce yasanmaq.
|
|
ayalciliq |
|
|
|
ayalliq |
|
ayalliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ayali bar, xotun alghan:[misal:] ayalliq er dëgen talagha qarisa set bolidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ayal kishige xas, ayal kishide bolidighan:[misal:] uni shu tapta ayalliq wijdani eyiblimekte idi.
|
|
ayalmaq |
|
|
|
ayan |
|
ayan[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ocuq körünüp turghan, roshen, melum, ëniq:[misal:] yëngiyerning tarixi tömür bowamgha besh qoldek ayan idi.
|
|
ayanc |
|
|
|
ayancliq |
|
|
|
ayanmaq |
|
|
|
ayet |
|
|
|
ayem |
|
ayem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① barat ëyining on beshidiki tüneydighan kün, tünek këcisi.[yeshmisi:] ② hëyt küni, hëyt:[misal:] u mushu ayem künlerde öz yëzisini, yëzida ötküzgen hëytlirini sëghinip xiyalgha cökti.
|
|
ayemlik |
|
|
|
ayemlimek |
|
ayemlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ayem küni ayemni mubareklep kelmek yaki barmaq:[misal:] bügün harpa, ete hëyt, men jiqla sangza saldim. uning üstige qizim ayemlep bir deste sangza ëlip keptu.
|
|
aypang |
|
|
|
aypalta |
|
|
|
aydala |
|
|
|
ayda-yilda |
|
ayda-yilda[yeshmisi:] uzaq waqitni ötküzüp birer qëtim؛ anda-sanda, bire-bire, nagan-naganda:[misal:] emdilikte, er-xotun ikkiylenning pütün tirikciliki qizi cet eldin ayda-yilda ewetidighan xaltighila qarashliq bolup qaldi.
|
|
ayding |
|
ayding[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ay nuri bilen yorughan, yoruq:[misal:] ayding këce. ＊ ayning on beshi ayding, on beshi qarangghu (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] roshen, cüshinishlik:[misal:] hemme nerse ayding boldi, bundaq bëshem xotungha nëme dëgili bolidu?
|
|
ayding bash |
|
|
|
aydingda qëtiq icishmigen |
|
|
|
aydinglashturmaq |
|
|
|
aydinglashturushmaq |
|
|
|
aydinglashturulmaq |
|
|
|
aydinglashmaq |
|
aydinglashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëniq, roshen, cüshinerlik bolmaq, ashkarilanmaq, ëniqlanmaq, yëshilmek:[misal:] ularning nahiyidiki bir enze bilen bolghan murekkep munasiwitimu aydinglashti.
|
|
aydingliq |
|
|
|
aydin-aygha |
|
|
|
ayran |
|
|
|
ayropilan |
|
|
|
ayropilansazliq |
|
|
|
ayrodrom |
|
|
|
ayrodinamika |
|
|
|
ayrodinamikiliq |
|
|
|
ayrostat |
|
|
|
ayritmaq |
|
|
|
ayrishmaq |
|
|
|
ayrilmaq |
|
|
|
ayrilish |
|
|
|
ayrim |
|
ayrim[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① öz aldigha musteqil, alahide, yekke:[misal:] ayrim qimmet. ∥ ayrim terbiyilesh.[yeshmisi:] ② bezi, bezibir:[misal:] ular bezide dölet yaki kollëktipning bayriqini kötürüwalmaqta, beziliri hetta partiyining ayrim rehbiriy kadirlirining qollishigha ërishmekte.
|
|
ayrima |
|
ayrima[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① perq:[misal:] yash ayrimisi, jinsiy ayrima. ＊ bir cagh idim esiri shu ajayip tuyghuning, ayrimisi qancilik insan bilen toxuning.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ëlishtin këlip ciqqan netije.
|
|
ayrimaq |
|
ayrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerni pütündin ajratmaq, ajritip almaq, terkibiy qisimlargha bölmek, böleklimek:[misal:] tuxumning sëriqini ëqidin ayrimaq.[yeshmisi:] ② türige, xiligha qarap bölmek:[misal:] merike igisi mëhmanlarning salahiyitige qarap üc bölekke ayrip kütüwaldi.[yeshmisi:] ③ yiraqlashturmaq, untuldurmaq؛ tandurmaq:[misal:] balini emcektin ayrimaq.[yeshmisi:] ④ mehrum qilmaq, juda qilmaq:[misal:] es-hoshidin ayrimaq.[yeshmisi:] ⑤ perqlendürmek, eks ettürmek؛ tonumaq:[misal:] awazini ayrimaq.[yeshmisi:] ⑥ ajritip qoymaq, arigha cüshüp yaki küc bilen ajratmaq:[misal:] jëdelni ayrimaq.[yeshmisi:] ⑦ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ayrish emilini bëjirmek, bir sandin ikki sanni almaq.
|
|
ayrim-ayrim |
|
ayrim-ayrim[yeshmisi:] bashqa-bashqa, bölek-bölek, yekke-yekke:[misal:] − yaq, ayrim-ayrim ketsek xewp azraq bolar dep oylaymen, − dëdi u ötkür közlirini semetke tikip.
|
|
ayrimce |
|
|
|
ayrimliq |
|
ayrimliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilardin perq qilidighan, bölünüp ciqqan ehwal, halet:[misal:] omumiy qa’idige sighmaydighan ayrim halet bolidu, pütünlükke nisbeten ayrimliq bolidu.
|
|
ayrimici |
|
|
|
ayrimiciliq |
|
|
|
ayriwash |
|
|
|
ayriwashlatmaq |
|
|
|
ayriwashlashmaq |
|
|
|
ayriwashlanmaq |
|
|
|
ayriwashlimaq |
|
|
|
ayghaq |
|
ayghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikki otturida gep-söz toshuydighan, paylaqciliq qilidighan, xewercilik qilidighan:[misal:] ëghiz-ayghaq, til-tayghaq (maqal).
|
|
ayghaqci |
|
|
|
ayghaqciliq |
|
ayghaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gep toshush, xewer yetküzüsh, paylash, jasusluq pa’aliyiti, ishi.
|
|
ayghaqlimaq |
|
|
|
ayghir |
|
|
|
ayqin |
|
|
|
ayqin-sayqin |
|
ayqin-sayqin[yeshmisi:] qalaymighan, cuwalcaq, ongtey-tongtey, retsiz:[misal:] u yerde axshamqi qaca-qomuclar ayqin-sayqin turatti.
|
|
ay-kün |
|
ay-kün[yeshmisi:] ① ay we kün.[yeshmisi:] ② waqit, cësla:[misal:] xënimgha ayrim keshpiyatlarning ay-künliri kërek emesmikin[yeshmisi:] ③ (ikkinci terkibige Ⅲ shexs tewelik qoshumcisi qoshulghanda) tughutning waqti-sa’itini bildüridu:[misal:] zöhrening ay-küni yëqinlashqansëri, patimining ayighi qoyuqliship, künde dëgüdek singlisini yoqlaydighan boptu.
|
|
aygül |
|
|
|
ayla |
|
ayla[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① özidin cong ayal bir tughqini, aca؛ hede.[yeshmisi:] ② özidin cong ayallarni hörmetlep atashta ishlitilidu:[misal:] zeynep: − ayla boldi qiling, − dëginice saniyening quciqigha ëtildi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] wang jemetidin bolmighan orda xizmetcilirining xotunlirining hörmet nami.
|
|
aylap |
|
aylap[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birnecce ay mabeynide, aylar dawamida:[misal:] bezi dëhqanlar bolsa, xanglargha ciqip, zuxangdin yer astigha cüshüp këtidu-de, aylapmu yuqirigha ciqalmaydu.
|
|
aylap-aylap |
|
|
|
aylap-yillap |
|
|
|
aylandurmaq |
|
aylandurmaq[yeshmisi:] ① «aylanmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ular bir küni dadamghimu qalpaq kiydürüp, yüzini qara boyap koca aylandurup, sazayi qildi.[yeshmisi:] ② aldimaq, qaymuqturmaq:[misal:] hisamidin: − sëni tazimu aylanduruptu-de, boldi, waqtida bërip capanni ëliwalayli, yürünglar, − dëdi.
|
|
aylandurushmaq |
|
|
|
aylandurulmaq |
|
|
|
aylansun |
|
aylansun[yeshmisi:] ① «aylanmaq» pë’ilining Ⅲ shexs buyruq-telep meyli.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq.[yeshmisi:] sadighisi ketsun؛ örgülsun:[misal:] jamal aka: − uni bir deysen, ziyapet sëningdin aylansun bügün dëgen yërimdin ciqalisang, sanga atap paqlan soyuwëtimen tëxi, ha... ha... ha...[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] imliq.[yeshmisi:] yëqinciliq yaki hörmetni ipadiligüci muraji’et sözi:[misal:] − aylansun, balam, taghang aylansun, − dëdi kibir.
|
|
aylanma |
|
aylanma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① öz oqida, birer da’ire icide yaki birer nersini boylap heriket qilidighan, aylinidighan, pirqiraydighan:[misal:] aylanma orunduq. aylanma heriket. aylanma ghaltek.[yeshmisi:] ② aylandurup yasalghan yaki yay sheklide orunlashqan, yaysiman:[misal:] aylanma yol. aylanma pelempey.[yeshmisi:] ③ yürüshüp turidighan, oborot bolidighan:[misal:] aylanma kapital.
|
|
aylanmaq |
|
aylanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öz oqida, birer da’ire icide yaki birer nersini boylap heriket qilmaq:[misal:] qëyiq doqmushtin aylinip, cong sazliqqa keldi.[yeshmisi:] ② seyle, tamasha qilmaq؛ kezmek, arilimaq:[misal:] almas tëxice sheher icide aylinip yüretti.[yeshmisi:] ③ közdin kecürmek, tekshürmek:[misal:] meghriptin kelgen adem aylinip yürüp, sirni obdan uquwaptu.[yeshmisi:] ④ bashqa haletke, körünüshke kirmek, bashqa tüs almaq, özgermek:[misal:] yamghur asta-asta qargha aylandi. ＊ turap uning neziride pütünley kardin ciqqan, yarimas ademge aylandi.[yeshmisi:] ⑤ yürüshmek, oborot bolmaq:[misal:] tijarette pul qance tëz aylansa, payda shunce köp bolidu.[yeshmisi:] ⑥ toghra kelmek, teqsimlenmek:[misal:] uning yëri nacar bolghacqa, ciqqan hosuli aran bir mogha besh xodin aylanghan.[yeshmisi:] ⑦ meshghul bolmaq, tutunmaq:[misal:] adil ushshaq-cüshshek ishlar bilen aylinip qëlip, yighingha waqtida këlelmidi.
|
|
aylanmiliq |
|
|
|
aylu |
|
|
|
aylinay |
|
aylinay[yeshmisi:] ① «aylanmaq» pë’ilining buyruq-telep meyli (Ⅰ) shexs, birlik shekli.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq.[yeshmisi:] sadighang këtey, sediqe, qurban bolay, örgiley:[misal:] qoy qotanda, aylinay, baya akingizning mijezi buzulushqa bashliighandila soliwetkenmen.
|
|
ayliq |
|
ayliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ay boyi dawam qilidighan, aygha yetküdek, aygha mölcerlengen:[misal:] bir ayliq wezipe. ikki ayliq yol. ayliq zhurnal.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aygha tolghan:[misal:] bu caghda anamning qorsiqida yette-sekkiz ayliq bolup qalghanidi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir ay dawamida serp qilghan mëhnet ücün bërilidighan heq, ma’ash:[misal:] ay toshup sawutjan boghaltirning qëshigha ayliqini alghili kirgende, taghisi bawudun bilen ucriship qaldi.
|
|
ayliqci |
|
ayliqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ish mudditi bir ay bilen ceklengen, yaki bir ayni hësabat birliki qilidighan ishci:[misal:] men ularning öyide ayliqci bolup ishlidim.[yeshmisi:] ② her ayda ma’ash (heq) alidighan ishci yaki xizmetci:[misal:] u ayliqci bolghini bilen her ayliq ma’ashini özige yetküzelmeydu.
|
|
aylinish |
|
|
|
aymaq |
|
|
|
aymaqbëgi |
|
aymaqbëgi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]〕aymaq+beg+i〔[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz[yeshmisi:] ① fë’odal kona jem’iyette wilayet, nahiyilerni bashquridighan waliy, hakim derijilik yerlik emeldar.[yeshmisi:] ② qebile bashliqi.[yeshmisi:] ③ yëza bashliqi.
|
|
aymaqliq |
|
|
|
aymu’ay |
|
|
|
aynitmaq (Ⅰ) |
|
aynitmaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① «aynimaq (Ⅰ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qangsiq ter hidi ularning könglini aynitip, icini siqatti.[yeshmisi:] ② özige qaratmaq, ram qiliwalmaq:[misal:] alim mëhribanni tamamen aynitip boptu.
|
|
aynitmaq (Ⅱ) |
|
aynitmaq (Ⅱ)[yeshmisi:] «aynimaq (Ⅱ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ilgharliqni aynitip, traktorni yangritip, xush sadalar anglitip, gülliteyli wetenni.
|
|
aynitilmaq (Ⅰ) |
|
|
|
aynitilmaq (Ⅱ) |
|
|
|
aynishmaq |
|
|
|
aynimaq (Ⅰ) |
|
aynimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tüsi, renggi özgirip, burunqi halitini, burunqi renggini yoqatmaq؛ öngmek.[yeshmisi:] ② mijez-xulqi, edep-exlaqi yamanlashmaq, yaman terepke özgermek, buzulmaq:[misal:] yiraqtiki düshmendin, aynip ketken dost yaman (maqal).[yeshmisi:] ③ pikridin, niyitidin, sözidin qaytmaq, pikrini, niyitini özgertmek:[misal:] madoteyning xëtini mendin aldingiz, emdi nëcün bilmidim aynip qaldingiz[yeshmisi:] ④ eqlidin azmaq, ëliship qalmaq, sarang bolmaq:[misal:] hey, kicik ependi, qarighina, cong ependingni aynip qaldimu nëme?[yeshmisi:] ⑤ ilishmaq:[misal:] köngli aynimaq.
|
|
aynimaq (Ⅱ) |
|
aynimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tutmaq, awumaq, köpeymek:[misal:] xop aynidi köcetlermu cëceklep, mëwe alduq küzde rasa ëteklep.[yeshmisi:] ② küceymek, ëghirlashmaq:[misal:] enwerning kësili tëximu aynip qaldi.
|
|
ayhay |
|
ayhay[söz türkümi:] imliq.[yeshmisi:] xushallinish, hayajanlinish yaki heyran qëlish sewebidin qilinidighan nida, xitab, shawqun-süren:[misal:] boway börining wapasizliqidin ghezipi örlep uni ketmen bilen salghili turuptiken, ayhay, böre dunyagha kelginige mingbir pushayman yeptu.
|
|
ayhaylatmaq |
|
|
|
ayhaylashmaq |
|
|
|
ayhaylimaq |
|
ayhaylimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yiraqtiki ademni yuqiri awaz bilen caqirmaq.[yeshmisi:] ② xitab qilmaq, shawqun-süren kötürmek, warang-curung qilmaq, warqirimaq:[misal:] u ayhaylap jahanni bëshigha kiydi.
|
|
aywan |
|
|
|
aywanliq |
|
|
|
ayim |
|
|
|
ayimaq |
|
ayimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① rehim-shepqet qilmaq, yüz-xatirisini qilmaq, eziz dep bilmek:[misal:] yamanni ayisang yaxshiliq yoq (maqal).[yeshmisi:] ② ëhtiyat qilmaq, asrimaq, awaylimaq, tëjimek:[misal:] düshminingni qattiq ur, kaltikingni ayima (maqal). ＊ at ayighan at miner, kiyim ayighan ton kiyer (maqal).[yeshmisi:] ③ yoshurmaq, qizghanmaq:[misal:] xuda uningdin hëcniëmini ayimay, sëmizlik we saghlamliqni eng aliy mukapat süpitide bexshende qiptu.
|
|
ayimqiz |
|
|
|