ئىزاھى |
ë |
|
ë[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining ottuzinci heripi, ret tertipi jehettin ottuzincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «ë» heripining ayrim shekli «ë∥ë», bëshidin ulinidighan shekli «ë», bash we axiridin ulinidighan shekli «ë», ayighidin ulinidighan shekli «ë», oqulushi yaki nami «ë». «ë» tawush teleppuz qilighanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe bolup, u til orni we tildiki roli jehettin ara sozuq tawush, lew haliti jehettin lewleshmigen sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikliki jehettin sel ëgiz sozuq tawush. «ë» tawushning fonëtikiliq alahidiliki 1. qedimki uyghur tilidiki bir qisim sözlerdiki «a, e» tawushliri ming yildin buyanqi tarixiy özgirish jeryanida, tüp söz sheklide we qoshumce qoshulghandimu «ë» tawushigha ajizlishidu. ajizlashqini boyice yëzilidu we teleppuz qilinidu. mesilen: eslisi imlasi teleppuzi aghir ëghir ëghir arix ëriq ëriq eshek ësek ëshek cecek cëcek cëcek 2. «a, e» tawushliri bilen tüzülgen bir boghumluq sözlerge «i» bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda, mezkur boghum ocuq boghum halitide qilip, boghumning urghusi këyinki boghumlargha yötkelse, «a, e» tawushliri ajizliship «ë» tawushigha özgiridu, imlada shu boyice yëzilidu hem shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: qash-qëshi, kel-këlish, al-ëlish, ter-tërish, sal-sëlish 3. rus tili we rus tili arqiliq qobul qilinghan sözlerning aldinqi boghumida «ë», këyinkiside «a, o» qatar kelgen sözlerning teleppuzi bilen imlasi oxshash bolidu, bu ehwalda sozuq tawushlar arisigha «y» qoshulup teleppuz qilinmaydu. mesilen: rëyaksiye (emes) rë’aksiye gëyomëtiriye (emes) gë’omëtiriye rëyal (emes) rë’al fëyodalizm (emes) fë’odalizm
|
|
ëptuniy |
|
|
|
ëpopiye |
|
|
|
ëpos |
|
ëpos[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① bedi’iy edebiyatning lirika we dramidin ayrilip turidighan yene bir türi, yeni weqelerni keng hëkaye qilish usuli bilen ipadileydighan edebiy eserler mejmu’esi.[yeshmisi:] ② xelq aghzaki ijadiyitide qehrimanliq we qehrimanlar heqqidiki dastanlar mejmu’esi. mesilen, «oghuzname» uyghurlarning qedimki ëtnik, tarixiy ehwalini we qehrimanliq xususiyitini eks ettürgüci ëpos hësablinidu.
|
|
ëpitaksiye |
|
ëpitaksiye[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] yërim ötküzgüc dëtallirini yasash tëxnikisida yërim ötküzgüc monokristal perdisini östürüshning bir xil usuli. adette gaz faziliq ëpitaksiye, suyuq faziliq ëpitaksiye we molëkula destilik ëpitaksiye qatarliq birqance xilgha bölünidu.
|
|
ëpitëliy |
|
|
|
ëpitit |
|
ëpitit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] nerse, hadisilerning roshen obrazini bërish, shey’ilerning ëniq haletlirini, süpitini gewdilendürüp teriplesh ücün qollinilidighan söz yaki ibare.
|
|
ëpi-jëpi |
|
ëpi-jëpi[yeshmisi:] birer jay, ish, nerse qatarliqlarning omumiy ehwali, yolliri, amal-cariliri:[misal:] ishxanigha bu yerning ëpi-jëpini bilidighan qërilar toshup këtiptu.
|
|
ëpide |
|
|
|
ëpidërma |
|
|
|
ëpizot |
|
ëpizot[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ① ayrim turmush hadisisi.[yeshmisi:] ② roman, drama, sënariye qatarliq bedi’iy eserlerning nisbiy musteqilliqqa ige bolghan bir terkibiy qismi.
|
|
ëpiskop |
|
|
|
ëpiskopluq |
|
ëpiskopluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëpiskop ërishken derije, emel.[yeshmisi:] ② ëpiskop qilidighan ish, xizmet:[misal:] bultur ruminiyige barghinimda uning ëpiskopluq qiliwatqan yerliride boldum.
|
|
ëpifiz |
|
|
|
ëpik |
|
ëpik[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ① ëposqa a’it, ëposta bolidighan, ëposta teswirlengen:[misal:] ëpik qehriman.[yeshmisi:] ② ëpostin ibaret bolghan؛ weqelikke ige:[misal:] ëpik dastan.
|
|
ëpigraf |
|
ëpigraf[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] eserning yaki shu eser icidiki qisim, bablarning bëshida këlip, pütün eserning yaki qisim, bablarning mezmunigha wekillik qilalaydighan jümliler, üzündiler, shë’iriy parcilar, eqliye sözler, qoshaq we maqal-temsiller.
|
|
ëpi-mele |
|
|
|
ëtalon |
|
|
|
ëtan |
|
ëtan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni alkanlarning bir xili. molëkula formulisi rengsiz, puraqsiz, yënishcan gaz. tebi’iy gazlarda saqlinidu. adette organik birikmilerni sintëzlashta ishlitilidu. uningdin bashqa yëqilghumu qilinidu.
|
|
ëtanol |
|
ëtanol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni ispirtlarning bir xili, molëkula formulisi C2H5OH. rengsiz yënishcan suyuqluq, alahide puraqqa ige, qentlik maddilarni ëcitip distilesh arqiliq ëlinidu, ëtilindin paydilinipmu ëlish mumkin. sintëtik kawcuk sulyaw we boyaq qatarliq matëriyallarni ishleshte qollinilidu, yene ximiye sana’itide köp qollinilidighan ëritküci hësablinidu. mikroblarni öltürüsh roligha ige bolup, dëzinfëksiyileshke, cirishning aldini ëlishqa ishlitilidu.
|
|
ëtek |
|
ëtek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kiyimning astinqi keng teripi:[misal:] yaqilar ëtek boldi, ëtekler yaqa boldi (maqal). ＊ künni ëtek bilen yapqili bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② taghning tüz yerge yëqin qismi, taghning töwen teripi:[misal:] birqance waqittin këyin hatem bir tagh ëtikide aram aldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tewelikidiki zëmin, yer؛ baghir:[misal:] weten ëtiki. ＊ men yeken, qaghiliqning ëteklirige bërip sehralarni aylinip yurtdashlar bilen körüshtüm.
|
|
ëtek saldi qilmaq |
|
|
|
ëtek yapmaq |
|
|
|
ëtikini yapmaq |
|
|
|
ëtiki otluq |
|
ëtiki otluq[yeshmisi:] yürüsh-turushi, gep-sözi, xulq-mijezidin kishiler asanla söz cöcek tapidighan, kishiler közige asan cëliqidighan, töhmetke qalidighan:[misal:] ëtiki otluq ayal. ëtiki otluq bala.
|
|
ëteklep |
|
|
|
ëteklik |
|
|
|
ëtnograf |
|
ëtnograf[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] birer milletning këlip ciqishi, turmush ö[yeshmisi:] rp-aditi, maddiy we meniwi hemde ijtima’iy medeniyitining barliqqa këlishidin tartip rë’al halitice közitip, tetqiq qilidighan shexs.
|
|
ëtnografiye |
|
ëtnografiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ① birer milletning këlip ciqishi, turmush örp-aditi, maddiy, meniwi we ijtima’iy medeniyitini biwasite közitish yoli bilen öginidighan sahe.[yeshmisi:] ② birer milletning yaki birer tërritoriyidiki birqance milletning turmushi, medeniyiti we örp-adetlirige xas xususiyetlirining yighindisi.
|
|
ëtnografiyilik |
|
|
|
ëtnologiye |
|
|
|
ëtnologiyilik |
|
|
|
ëtnik |
|
|
|
ëtën |
|
ëtën[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] eng addiy alkin. rengsiz, sel-pel shërin, suda nacar ëriydighan yënishcan gaz. ximiyiwi xususiyiti aktip, oksidlinish, qoshuwëlish we polimërlinish qatarliq rë’aksiyilerge asan kirishidu. adette cala pishqan mëwilerni pishurushta ishlitilidu. u yene ëtanol, ëtanal, poli’ëtën qatarliqlarni ëlishta xam eshya qilinidu.
|
|
ëtibar |
|
ëtibar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer nersige qaritilghan diqqet, nezer؛ perwa:[misal:] ëtibar qilmaq. ＊ munewwer bu kishige ance ëtibar bëripmu ketmidi.[yeshmisi:] ② nezerge ëlish:[misal:] waqit ëtibari bilen biz uni kütmiduq.[yeshmisi:] ③ qedir, qimmet, izzet:[misal:] siz bala derdini tartmighan, shuning ücün aldingizda ëtibari yoq.[yeshmisi:] ④ köngül bölüsh:[misal:] milletlerning menpe’itige teng ëtibar bermeydighan bolsaq, milletlerning ëttipaqliqinimu yaxshiliyalmaymiz.
|
|
ëtibaren |
|
ëtibaren[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ciqish këlish qoshumcisi «-din, -tin» bilen türlengen sözlerdin këyin këlip, «bëri, buyan, bashlap» dëgen menini bildüridu:[misal:] mehellidikiler uni shundin ëtibaren «qizil burun» dep ataydighan bolushti. ＊ merhaba ashu sa’ettin ëtibaren tëximu zor gheyretke keldi.
|
|
ëtibarsiz |
|
|
|
ëtibarsizliq |
|
|
|
ëtibarliq |
|
ëtibarliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëtibari bar, ëtibari bolghan:[misal:] herqance natiq bolsangmu, öz bilginingdin özüngni töwen körset, shundila sözüng ëtibarliq bolidu.
|
|
ëtirap |
|
|
|
ëtiraz |
|
|
|
ëtirazsiz |
|
|
|
ëtiz |
|
|
|
ëtizliq |
|
|
|
ëtiz-ëriq |
|
|
|
ëtish |
|
|
|
ëtishmaq |
|
ëtishmaq[yeshmisi:] ① «atmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ikki terepning ariliqi barghansëri tariyip, ëtishish bashlandi.[yeshmisi:] ② bir-biri bilen tegiship qalmaq, dëyiship qalmaq؛ jëdelleshmek:[misal:] uzun boldi ular ëtiship yürgili.
|
|
ëtishmek (Ⅰ) |
|
|
|
ëtishmek (Ⅱ) |
|
|
|
ëtishwazliq |
|
|
|
ëtiqad |
|
ëtiqad[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer meslekke, idë’ologiyige, köz qarashqa؛ birer kim yaki birer nersige bolghan ishenc, uninggha baghlanghan ümid:[misal:] gül dëgenge gül bolamdu, qati-qati bolmisa, yar dëgenge yar bolamdu ëtiqadi bolmisa.[yeshmisi:] ② xudagha yaki birer gheyriy tebi’y kücke bolghan ishinish:[misal:] diniy ëtiqad. ëtiqad qilmaq.
|
|
ëtiqadci |
|
|
|
ëtiqadciliq |
|
|
|
ëtiqadliq |
|
ëtiqadliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum nersige ëtiqadi bar, ëtiqadi bolghan:[misal:] gül ëcilsa ne bolur, bergi ëcilsa ne bolur. ëtiqadliq yar bilen, danglar kötürse ne bolur.
|
|
ëtik |
|
|
|
ëtika |
|
ëtika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] exlaq we uning menbesi, tereqqiyati, kishiler herikitining mizani, kishilerning bir-birige, kishilerning, döletke öteshke tëgishlik mejburiyiti qatarliqlar toghrisidiki telimat.
|
|
ëtikap |
|
|
|
ëtikapxana |
|
|
|
ëtiklik |
|
|
|
ëtikiliq |
|
|
|
ëtil |
|
|
|
ëtildurmaq |
|
|
|
ëtilma |
|
|
|
ëtilmaq |
|
|
|
ëtilmek (Ⅰ) |
|
|
|
ëtilmek (Ⅱ) |
|
|
|
ëtilën |
|
ëtilën[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni alkinlarning bir xili. rengsiz, yënishcan gaz. mezzilik puraqqa ige. nëfit, kokslardin paydilinip ëlinidu. u muhim sana’et xam eshyasi bolup, kepsherlesh, mëtallarni kësish hem mëwilerning pishishini ilgiri sürüshte ishlitilidu.
|
|
ëtilëndi’amin |
|
ëtilëndi’amin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] qoyuq we yëpishqaq, rengsiz suyuqluq, ximiyiwi formulisi H2 NCH2 CH2NH2. puriqi amyakningkige oxshaydu. suda we ëtanolda ëriydu, ëtil ëfir we bënzolda ërimeydu. ishqarliq xususiyiti bar, hawadiki karbon ( (Ⅳ)) oksidni sümüreleydu, shuningdek an’organik kislatalar bilen öz’ara bir-birige tesir qilip suda ëriydighan tuzlarni hasil qilidu. boyaq, kawcukning günggürtlinishini tëzletküci madda, dora, ëritküci qatarliqlarni ëlishta ishlitilidu.
|
|
ëtim |
|
|
|
ëtimad |
|
|
|
ëtimologiye |
|
ëtimologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] ① tilshunasliqning bir tarmiqi. sözning këlip ciqishi, menbesini tetqiq qilidu.[yeshmisi:] ② sözning menbesi, këlip ciqishi, millet teweliki:[misal:] «adem» sözining ëtimologiyisini ëniqlimaq.
|
|
ëtimologiyilik |
|
|
|
ëtinil |
|
|
|
ëti’ologiye |
|
|
|
ëtiyod |
|
ëtiyod[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] qiyin cëlish usullirini asas qilip, cëlish maharitini ashurush yüzisidin ishlengen ahanglar. ataqliq kompozitorlar ishligen ëtiyodlar köp caghlarda bedi’iylik qimmiti nahayiti yuqiri ahanglar qatarigha kiridu.
|
|
ëje |
|
|
|
ëjriq |
|
|
|
ëjirim |
|
|
|
ëjirimliq |
|
|
|
ëjil |
|
|
|
ëjilliq |
|
|
|
ëcitqu |
|
ëcitqu[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] zemburughlarning bir xili. sarghuc renglik, yumilaq yaki tuxum shekillik. kilëtka yadrosi, suluq püwekce qatarliqlarda bolidu. haraqning we xëmirning ëcishi ëcitquning ishlitilishidin këlip ciqidighan ximiyiwi özgirishtur.
|
|
ëcitquluq |
|
ëcitquluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëcitqu sëlinghan, terkibide ëcitqu bolghan:[misal:] uyghurlarda tamaqqa qoshup ëcitquluq icimliklerni icish aditi tëxi omumlashmighan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qutratquluq, ot[yeshmisi:] quyruqluq:[misal:] hoy bu yerde ëcitquluq qilip, xeqqe jëdel tëpip bermey öz ishingni qilsang bolmamdu.
|
|
ëcitmaq |
|
ëcitmaq[yeshmisi:] ① «ëcimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] mana bu öz qolum bilen uzun zaman ëcitip yasighan shërin qonaq hariqi, dëdi asim manga bir romka sunup.[yeshmisi:] ② qutratmaq, küshkürtmek:[misal:] u uni dep, bu buni dep erkinni qattiq ëcitmaqta.
|
|
ëcitish |
|
|
|
ëcitilmaq |
|
|
|
ëcirqatmaq |
|
|
|
ëcirqashmaq |
|
|
|
ëcirqimaq |
|
|
|
ëcishturmaq |
|
|
|
ëcishmaq (Ⅰ) |
|
|
|
ëcishmaq (Ⅱ) |
|
ëcishmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yarilanghan yaki jarahetlengen jay melum birnersining tesiridin köyüp aghrimaq:[misal:] uning oq tegken yëri ëciship aghrishqa bashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd-elem, rohiy azab-oqubet tartmaq:[misal:] qizining halini körüp bextining yüriki ëciship ketti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cidimay qalmaq:[misal:] bir tawaq altungha padishahningmu bir yerliri ëcishqaniken, artuqce gep qilmaptu.
|
|
ëcishqan yerge tuz sepmek |
|
ëcishqan yerge tuz sepmek[yeshmisi:] ① küshkürtmek, qutratmaq:[misal:] icishqan yerge tuz sëpip nëmeqilisen, gep bilen epleshtürüp qoyghinimiz yaxshi.[yeshmisi:] ② acciq, xapiliq, ghem-qayghu, derd-elemni tëximu ëghirlatmaq, küceytmek:[misal:] ëcishqan yerge tuz sepkendek, bu gep medikarlarning söngek-söngikidin ötti.
|
|
ëciq |
|
ëciq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëriq-östenglerning ëtizlargha su bashlaydighan ëghizi:[misal:] biz ëciq ëtish ücün qomurup kötürgen cimni ikki-üc adem kötürelmeydighan idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëcilghan, ëciwëtilgen, ocuq.
|
|
ëciqsiz |
|
|
|
ëciqliq |
|
|
|
ëcildurmaq |
|
|
|
ëcilma |
|
ëcilma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëcilghan, ëcilidighan:[misal:] ëcilma bayliqlar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] tagh jinsi, yer qatlamliri, kan tomurliri we kan yatmilirining yer üstige ëcilghan qismi. ëcilma kan yatmisi mewjutluqining biwasite körsetkücisidur.
|
|
ëcilmaq |
|
ëcilmaq[yeshmisi:] ① «acmaq (Ⅰ)» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] ishik ëcilip kimdur biri kirip keldi.[yeshmisi:] ② ghunce we porek gül kassisida yëyilip ashkara bolmaq, körkem haletke kelmek:[misal:] gül seherde ëcilar, xiyal këcide (maqal).[yeshmisi:] ③ bulutlar tarap asman ëniq körünmek:[misal:] hawa ëcildi.[yeshmisi:] ④ xapiliqi, qehri-ghezipi yoqalmaq, keypiyati yuqiri örlimek:[misal:] rena arslanni körüp birdin cirayi ëcilip, xushalliqidin sekriginice këlip uni qucaqliwaldi.[yeshmisi:] ⑤ hösnige-hösn qoshulmaq, tëximu güzel, körkem bolmaq, yarashmaq:[misal:] buni kiyiwiding ciraying tëximu ëcilip ketti.
|
|
ëcilip-yëyilip |
|
|
|
ëcimaq |
|
|
|
ëcinarliq |
|
|
|
ëcindurmaq |
|
|
|
ëcinmaq |
|
|
|
ëcinishliq |
|
ëcinishliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishining rehmini keltüridighan, ëcinduridighan, ëcinarliq:[misal:] colpanning ëcinishliq kecürmishlirini anglap, uning köngli buzulghanidi.
|
|
ëcinishmaq |
|
|
|
ëci’urida |
|
|
|
ëci’urida qurti |
|
ëci’urida qurti[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] omurtqisiz haywanlarning bir klasi. taq jinsliq, tëni uzun kanay sheklide, boghumi yoq. az bir qismining qilciqliri bolidu. dëngiz astidiki patqaqliqlarda yashaydu.
|
|
ëx |
|
|
|
ëxinokok |
|
ëxinokok[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] it tasmisiman medde qurtining licinkiliri teripidin qozghitilidighan parazit kësellik. yëtilgen qurt it üciyide yashap, tuxumliri teret bilen bille sirtqa ciqirilidu. qurt tuxumi bilen bulghanghan yëmeklikler arqiliq adem yaki öy haywanliri yuqumlinidu. qurt tuxumliri jiger yaki öpkige orunliship, jigerni zoraytidu, jiger da’irsi aghriydu yaki yötilidu. adette opëratsiye qilip dawalashqa toghra këlidu.
|
|
ëder |
|
|
|
ëder tutmaq |
|
|
|
ëder salmaq |
|
|
|
ëder qilmaq |
|
|
|
ëder waqti |
|
|
|
ëdës |
|
|
|
ëdës pashisi |
|
ëdës pashisi[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] pashining bir xili. yëtilginining renggi qara yaki qongur, putida aq renglik yolliri bolidu, qanitida daghliri bolmaydu. toxtighanda tëni toxtighan jaydiki tekshilik bilen parallël haletke këlidu. licinkisi we qorciqi derex kamarliri we oyman jaylardiki yighilip qalghan su kölcekliride yashaydu. tuxumi su astigha tarqaq halette tinip qalidu. adette u tarqilishcan B tipliq mënge yallughi qatarliq këselliklerning wasticisi hësablinidu.
|
|
ëdit |
|
|
|
ëditlatmaq |
|
|
|
ëditlashmaq |
|
|
|
ëditlanmaq |
|
|
|
ëditliq |
|
|
|
ëditlimaq |
|
|
|
ëdir |
|
ëdir[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tekshilikke nisbeten ëgiz yer, töpilik؛ ëgizlik:[misal:] ëlimizde taghliq rayon, ëdirliqlarning kölimi keng bolup, memliket yer meydanining % 60 tin köprekini igileydu.
|
|
ëdirliq |
|
|
|
ëra |
|
|
|
ëratyom |
|
|
|
ërekte |
|
|
|
ërem |
|
ërem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] cöceklerde teswirlinidighan güzel bir baghning nami:[misal:] ne imish bostan, ëremdur barce shad yayraydighan, shirnisi baldek üzümni yagh kebi caynaydighan.
|
|
ëren (Ⅰ) |
|
|
|
ëren (Ⅱ) |
|
ëren (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] hamamëlis catqili a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi ücke yërilghan bolup, nöwetliship ösidu, girwekliride heriningkidek cishliri bolidu, küz peslide qizil rengge özgiridu. güli sarghuc qongur, mëwisi qanatliq mëwe. derixidin ëlinghan mayni dorigha ishlitishke bolidu.
|
|
ërensiz |
|
|
|
ërensizlik |
|
|
|
ërenshimek |
|
|
|
ërenlik |
|
|
|
ërbiy |
|
|
|
ërpan |
|
ërpan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] kishilerning ang sewiyisini, medeniyitini ashurushqa qaritilghan telim-terbiye؛ meripet, ma’arip:[misal:] ilim-bilim menbesi nuri ërpandur kitab, tëxnikisining xezinisi kengri imkandur kitab.
|
|
ërtmaq |
|
ërtmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sürtküc, lata, qeghez qatarliq nersiler bilen nersilerni sürtüp tazilimaq, sürtmek:[misal:] qol ërtmaq. dërize ërtmaq. joza ërtmaq.
|
|
ërtishmaq |
|
|
|
ërtilmaq |
|
|
|
ërsal |
|
ërsal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ewetish, yollash:[misal:] ishq baghidin barar bu name ërsalim sanga, shu bilen bolghay ayankim namu’emalim sanga.
|
|
ërsalname |
|
|
|
ërg |
|
ërg[söz türkümi:] miqtar söz.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] santimëtir, gram, sëkunt sistëmisidiki ish bilen ënërgiyining birliki. bir ërg dëginimiz bir dina küc jisimni küc yönilishide bir santëmëtir ariliqqa yötkigende ishligen ishqa teng bolidu.
|
|
ëroglif |
|
ëroglif[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] qedimki misirliqlar we bezi xelqler yëziqida pütün bir cüshence, ibare, söz, boghum, yaki tawushni ipadiligen, haywan, adem, her xil buyum eswab we shu qatarliqlar teswiridin ibaret bolghan belge.
|
|
ëroglifliq |
|
|
|
ëroglifliq yëziq |
|
|
|
ëroniye |
|
ëroniye[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] hejwiyning yaki hezil, yumurning bir xil körünüshi, u yene öz menisidin köcürülgen sözlerningmu bir türi bolup, uningda söz, ibare eksice menide, yeni qarimuqarshi halette këlidu.
|
|
ërur |
|
ërur[söz türkümi:] pë’il. kona[yeshmisi:] «bolar, bolidu» dëgen menidiki söz:[misal:] tughulup qoynungda östüm shir yürek oghlan bolup, shu seweb qelbimde pexrim, shadliqim fontan ërur.
|
|
ërit |
|
|
|
ëritromitsin |
|
ëritromitsin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] antib’iotik dorilarning bir xili, yeni aq yaki sus sëriq renglik kristal. adette u üzümsiman sharce baktëriye, boghma tayaqce baktëriyisi, öpke yallughi, qosh sharsiman baktëriye qatarliqlarning yuqumlandurushigha qarita dawalash rolini oynaydu.
|
|
ëritküc |
|
ëritküc[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bashqa xil maddilarni ëritidighan suyuqluq. mesilen, su bir xil ëritküc bolup, qent, ash tuzi qatarliq maddilarni ëritip ëritme hasil qilidu.
|
|
ëritküci |
|
|
|
ëritme |
|
ëritme[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] maddilarning suyuqluqta ërishidin hasil bolghan tekshi halettiki arilashma. mesilen, qent suda ërip qent ëritmisini (qent süyini) hasil qilghinigha oxshash. pen-tëxnikida ikki yaki ikkidin artuq maddilardin terkib tapqan tekshi arilashma közde tutulidu.
|
|
ëritmek |
|
|
|
ëritilmek |
|
|
|
ërish |
|
ërish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] qattiq, suyuq we gaz halettiki madda molëkulilirining bashqa suyuqluq icige tekshi tarqilishi. mesilen, shëkerning qacidiki suni shëker süyige özgertkinige oxshash.
|
|
ërish nuqtisi |
|
ërish nuqtisi[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] kristal maddilarning ërigen caghdiki tëmpëraturisi. oxshash bolmighan kristallarning ërish nuqtisimu oxshash bolmaydu. mesilen, wolframning ërish nuqtisi ℃3410, tömürning ℃1535, muzning ℃0.
|
|
ërishtürmek |
|
|
|
ërishcan |
|
|
|
ërishcanliq |
|
ërishcanliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] her xil maddilarning ëritkücte ërish xususiyiti. eger öy tëmpëraturisidiki yüz gram suda birer madda on gramdin artuqraq ërise, bundaq madda ërishcan madda؛ bir gramdin kemrek ërise, teste ëriydighan madda؛ 01.0 gramdin kemrek ërise, emeliy jehettin ërimeydighan madda dep atilidu.
|
|
ërishme |
|
|
|
ërishmek (Ⅰ) |
|
|
|
ërishmek (Ⅱ) |
|
|
|
ërishilmek |
|
|
|
ërigh |
|
ërigh[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sap, pakiz, taza:[misal:] ërigh mal.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, sapla:[misal:] ërigh ushshaq balilar keptu.
|
|
ërigh mal |
|
|
|
ërighdatmaq |
|
|
|
ërighdashmaq |
|
|
|
ërighdalmaq |
|
|
|
ërighdimaq |
|
|
|
ëriq |
|
|
|
ëriqce |
|
|
|
ëriqshimaq |
|
|
|
ëriq-östeng |
|
|
|
ërik |
|
|
|
ërigüci |
|
ërigüci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ërish xususiyitige ige, ëriydighan:[misal:] ërigüci madda.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëritkücte, ërigen madda. mesilen, ash tuzi sudiki ëritmiside ërigüci bolidu.
|
|
ëringay |
|
|
|
ërime |
|
|
|
ërimek |
|
ërimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qattiq halettin suyuq haletke aylanmaq:[misal:] kün kötürülgensëri yer-jahan issip, qar-muzlar ërishke bashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngli yumshimaq, xapiliqi kötürülüp ketmek, rehimdil bolmaq:[misal:] u birdinla ërip xushxuy bolup qaldi.
|
|
ërincek |
|
ërincek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ish xush yaqmaydighan, ishqa xushi yoq؛ hurun, yalqaw:[misal:] ërincek adem. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ish xushyaqmaydighan, hurun adem:[misal:] ërincekning etisi tügimes (maqal).
|
|
ërinceklik |
|
|
|
ërinmek |
|
ërinmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ish xushyaqmasliq, qilishni xalimasliq, ërinceklik, yalqawliq qilmaq:[misal:] mëngishqa ërinseng, këyin yügürisen (maqal). ＊ ërinseng ishingni kim qilar, uyalsang sözüngni kim qilar (maqal).
|
|
ëzitqu |
|
ëzitqu[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] atmosfëradiki nurning sunushi tesiride shekillinidighan bir xil tebi’iy hadise. bu waqitta, hawa yaki yiraq jaydiki nersilerning eksini körgili bolidu. bu xil hadise köpince yazda dëngiz boyidiki jaylar yaki cöllerde peyda bolidu. burunqi kishiler uni xata halda jin-shayatunlarning kishilerni azdurushi ücün ishletken hiylisi dep qarap kelgen.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] xurapiy cüshencide kishilerge ucraydighan jin, alwasti:[misal:] ëzitqugha ucrimaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] azduridighan:[misal:] sen bu ëzitqu gepliring bilen mëni hergizmu aldiyalmaysen.
|
|
ëzitquluq |
|
|
|
ëziq |
|
|
|
ëziqturghuci |
|
|
|
ëziqturmaq |
|
|
|
ëziqmaq |
|
ëziqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öz nishanini perq ëtelmey qalmaq؛ azmaq, adashmaq:[misal:] bu yigitler taghning oy-congqurini angqiralmay ëziqip qalghanidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman yolgha kirip qalmaq, natoghra ishlarni qilip qoymaq:[misal:] bala emesmu ëziqiptu, bundin këyin tüzetsila boldi, dëdi boway.
|
|
ëziqishmaq |
|
|
|
ëzilenggü |
|
ëzilenggü[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① gepni sozup, injiqlap qilidighan؛ mis-mis:[misal:] mexsut beg mundaq ëzilenggü söhbetni yaqturmaytti.[yeshmisi:] ② ëzilip, laghaylap yüridighan؛ boshang, ezme, hurun:[misal:] ëzilenggüning ishi awumas (maqal).
|
|
ëzilenggülük |
|
|
|
ëzildürmek |
|
|
|
ëzilgüci |
|
ëzilgüci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning ëzishige, qul qilishigha ucrighan kishi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilar teripidin ëzilgen, qul qilinghan:[misal:] ëzilgüci sinip.
|
|
ëzilmek |
|
|
|
ëzilishmek |
|
|
|
ësedeshmek |
|
|
|
ësedimek |
|
|
|
ësekimek |
|
|
|
ëselenmek |
|
|
|
ësen (Ⅰ) |
|
ësen (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aghriq-silaqtin taza, salamet, saq:[misal:] öy ici, bala-caqiliri ësendu
|
|
ësen (Ⅱ) |
|
|
|
ësencilik |
|
|
|
ësengiretmek |
|
|
|
ësengireshmek |
|
|
|
ësengirimek |
|
ësengirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hoduqmaq, ganggirimaq, sarasimige cüshmek, ësini yoqatmaq:[misal:] wang darin ësengirep ghal-ghal titrep ketti.
|
|
ësenleshmek |
|
|
|
ësenlik (Ⅰ) |
|
ësenlik (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] saq-salametlik, amanliq؛ tincliq, asayishliq, bixeterlik:[misal:] özlirimu obdan turdilimu ayimxan dep, momaydin ësenlik soridi tashmet aka.
|
|
ësenlik (Ⅱ) |
|
|
|
ësenlikke |
|
|
|
ëspëranto |
|
ëspëranto[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] dunya tili, bu til polshiliq l. l. zaminxop(1917 1859) teripidin ixtira qilinghan sün’iy til bolup, insanlarning dunyawi alaqisini asanlashturush’ücün layihilengen.
|
|
ëstëtizm |
|
ëstëtizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① güzellikni söyüsh, güzellikke intilish.[yeshmisi:] ② güzellikni, ëstëkini hemmidin üstün qoyush, güzellikkila coqunush؛ güzellik hemmidin muhim deydighan qarash.
|
|
ëstëtika |
|
ëstëtika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞güzel sen’et＜＜[yeshmisi:] tebi’et dunyasi, jem’iyet we sen’et sahesidiki güzellikning qanuniyetlirini tetqiq qilidighan pen. u asasliqi güzellikning mahiyiti, sen’et bilen rë’alliqning munasiwiti, sen’et ijadiyitining qanuniyetlirini muhakime qilidu.
|
|
ëstëtikiliq |
|
|
|
ëstër |
|
ëstër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikmilerning bir türi. töwen derijilik ëstërlar xush puraq, ucushcan suyuqluq؛ yuqiri derijilik ëstërlar mom halettiki qattiq madda yaki intayin yëpishqaq suyuqluqtur. adette u ösümlük we haywan maylirining muhim bir terkibiy qismi hësablinidu.
|
|
ëstërlimaq |
|
|
|
ëskudo |
|
|
|
ëskulus |
|
ëskulus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ëskulus a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. u meshhur menzire ösümlüki bolup, yaghici sarghuc aq, yolliri zic këlidu. adette uningdin nepis öy jahazliri yasilidu.
|
|
ëskimos |
|
|
|
ëskimos tili |
|
|
|
ësirkimek |
|
|
|
ësishmaq |
|
|
|
ësiqliq |
|
|
|
ësikimek |
|
|
|
ësil |
|
ësil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① süpet jehette alahide yaxshi, eng obdan:[misal:] ësil buyum. ësil mal.[yeshmisi:] ② yaxshi xislet we peziletke ige bolghan, aliyjanab:[misal:] ësil adem. ësil ayal. ＊ bu kishi bek ësil adem iken.
|
|
ësildurmaq |
|
|
|
ësilzade |
|
|
|
ësilzadilik |
|
|
|
ësilmaq |
|
|
|
ësilishmaq |
|
|
|
ëshek |
|
ëshek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. shekli atqa oxshaydu, emma attin kicikrek. bëshi yoghan, quliqi uzun, pacaqliri incike, meydisi tarraq, quyruqida tükliri bolidu. adette minish, yük toshush qatarliq meqsetler ücün öyde bëqilidu:[misal:] yawa ëshek. ëshek harwisi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hayani bilmeydighan adem (bihaya kishiler heqqide):[misal:] boway derghezepke këlip:[misal:] hu ëshek, ciq öydin... dëginice uni öydin qoghlap ciqardi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip ishekke artilidighan yükning miqdarini bildüridu:[misal:] u: lëkin tagh tëshishtin ish ciqarmisa, 50 ëshek otun puligha ziyan-de, ziyan, dep gëpini tügetti.
|
|
ëshek bëshi tutmighan |
|
|
|
ëshek sizip, münggüz ciqirip qoymaq |
|
ëshek sizip, münggüz ciqirip qoymaq[yeshmisi:] emeliyetke sighmaydighan, qamlashmighan, ghelite ish qilmaq:[misal:] ish dëgenni jayida qilsa bolidu, ëshek sizip, münggüz ciqirip qoysa bolamdu?
|
|
ëshek qulaq |
|
|
|
ëshek qulan |
|
ëshek qulan[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qulanning bir xili. shekli qëcirgha bek oxshaydu. boyi pakar, renggi aq ala, sarghuc ala, sur, sëriq bolidu.
|
|
ëshek qëciri |
|
|
|
ëshekning quliqigha rawab calmaq |
|
|
|
ëshek hangrighan, dap daranglighan yerde yürmek |
|
ëshek hangrighan, dap daranglighan yerde yürmek[yeshmisi:] özi xalighan yerde yürmek:[misal:] necce yil ëshek hangrighan, dap daranglighan yerde yürüp, alahazel bügünki künge kelgende tapa-tenisini bizge qilamdiken.
|
|
ëshek ucisi |
|
|
|
ëshiki besh tengge, toqumi on tengge bolmaq |
|
ëshiki besh tengge, toqumi on tengge bolmaq[yeshmisi:] ërishken nersining qimmitidin serp qlghan nersining qimmiti hessilep ëship ketmek:[misal:] qiziq boldi, ëshiki besh tengge, toqumi on tengge boldi, bundaq bolushini bilsem almaydikenmen.
|
|
ëshiki töt cishliq bolmaq |
|
|
|
ëshiki üc tengge, toqumi besh tengge bolmaq |
|
|
|
ëshikini bëqip, tëzikini termek |
|
|
|
ëshekci |
|
|
|
ëshekcilik |
|
|
|
ëshekqomushi |
|
|
|
ëshekqurti |
|
ëshekqurti[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ëshek+qurt+i［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. tëni ëllips sheklide, kül reng këlidu. 1-sezgü münggüzcisi qisqa hem kicik, 2-sezgü münggüzcisi tereqqiy qilghan. meyde qismida yette boghumi bolup, herbir boghumining axirqi uci münggüzdek ucluq këlidu. qorsaq qismida alte boghumi bolidu. axirqi boghumi quyruq boghumi bolup, üc bulung sheklide këlidu. adette u zey, nem jaylarda yashaydu.
|
|
ësheklik |
|
ësheklik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ëshiki bar, ëshiki bolghan:[misal:] shundaq qilip, biz bir ësheklik bolup qalduq.[yeshmisi:] ② ëshek mingen, ëshek minip, ëshek bilen:[misal:] ësheklik adem. ∥ ular yuqiri tereptin atliq, ësheklik këliwatqan bir top kishilerni kördi.
|
|
ëshekmediki |
|
|
|
ëshekyëlimi |
|
|
|
ëshekyëmi |
|
ëshekyëmi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ëshek+yem+i［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] carwilarning zeherlik ot-cöp yaki dorilarni yep qoyushi, bezi hasharatlarning cëqishi, shuningdek ashqazan-ücey yallughi, qewziyet bolush netijiside zeherlik maddilarning ücey arqiliq shümürülüp qangha ötüshi bilen tërining sezgürlükining ëship këtishidin bolidighan bir xil tëre kësili.
|
|
ëship-tëship |
|
ëship-tëship[yeshmisi:] ① mol, köp halda, nurghun: yel-yëmish dëgen bizde ëship-tëship turidu.[yeshmisi:] ② hemmisining neziridin cüshüp, tüzükrek adem tëpilmay:[misal:] ëship-tëship sen bilen mangimenmu dëdi qiz uninggha zerde qilip.
|
|
ëshiglik |
|
|
|
ëshilmek |
|
|
|
ëshinca |
|
|
|
ëshindi |
|
|
|
ëshinmaq |
|
|
|
ëghir |
|
ëghir[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] massisi, wezni cong:[misal:] ëghir yük artilghan at-ulaghlar cighir yolda aran këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [misal:] süpet.[yeshmisi:] köp küc, mëhnet, bilim telep qilidighan, qiyin, tes:[misal:] wezipisi ëghir. xizmiti ëghir.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] özini tutushni bilidighan, salmaq:[misal:] oghlum özüngni tutuwal, ëghir bol.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman aqiwet këlip ciqishi mumkin bolghan, xewplik, xeterlik:[misal:] jarahiti ëghir. ＊ uning kësili bek ëghir iken.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kecürgüsiz, adettin tashqiri:[misal:] sen özüngning gunahining qancilik ëghir ikenlikini bilemsen[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kün kecürüsh tes bolghan, musheqqetlik, azabliq:[misal:] ëghir ehwalda qalmaq.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] derdlik, hesretlik:[misal:] u yolgha ciqip ëghir bir uh tartti.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] berdashliq bërish tes bolghan:[misal:] ëghir elem. ëghir külpet.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] köp, jiq, zor:[misal:] bermes qizning toyluqi ëghir (maqal).＊ bu öyler ëghir derijide weyran boptu.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] küclük:[misal:] bu elde irqciliq ëghir bolghacqa «gheyriy irqtin këlip ciqqan» dep bu ayalni birer er almighan.[yeshmisi:] 11 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngish qiyin, tes bolghan:[misal:] yoshurmisila, janabliri bügün ëghir bir halettin qëcip bu yerge këlip qaldila, dëdi museppa hezret külüp turup.[yeshmisi:] 21 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] anglimaydighan:[misal:] quliqi ëghir.[yeshmisi:] 31 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qobul qilish tes bolghan:[misal:] dada köngüllirini cüshinimen, bundaq qilish silige ëghir tuyulidu. ＊ bu ayrilishning her ikkilimizge qancilik ëghir tuyulghanliqi ësingizde bardur.[yeshmisi:] 41 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bezi sözlerning aldida këlip bu sözler ipadiligen halet derijisining küclüklükini ipadileydu:[misal:] bu azghine paranglishishtin këyin yene xëli uzunghice ëghir jimjitliq höküm sürdi.[yeshmisi:] 51 [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] jawab bërish qiyin bolghan, qattiq:[misal:] ëghir sinaq.[yeshmisi:] 61 [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tes, aran:[misal:] u oghlining keynidin uzaq qarap turup, qedemlirini ëghir yötkep asta öyge kirip ketti.
|
|
ëghir almaq |
|
ëghir almaq[yeshmisi:] xapa bolmaq, har almaq؛ nomus dep bilmek:[misal:] haki dëdi u birhazadin këyin, sen qance tillisangmu meyli, men ëghir almaymen.
|
|
ëghir ayighini yenggil qilip |
|
ëghir ayighini yenggil qilip[yeshmisi:] hurunluq qilmay, ërinmey:[misal:] - gep shu, ëghir ayighingizni yenggil qilip mushu ishqa bir mëngiship bëring, - dëdi tur’axun yëlinghandek qilip.
|
|
ëghir boyini yenggil qilip |
|
ëghir boyini yenggil qilip[yeshmisi:] «ëghir ayighini yenggil qilip»qa qarang:[misal:] ukam, ëghir boyingizni yënik qilip, dikkide bërip kelsingiz, dëdi hamma’acam manga.
|
|
ëghir tegmek |
|
|
|
ëghir cüshmek |
|
|
|
ëghir sana’et |
|
|
|
ëghir karwan |
|
|
|
ëghir ketmek |
|
ëghir ketmek[yeshmisi:] qopalliq qilmaq, gep-sözde sel ashuruwetmek:[misal:] boldi, undaq dëmeng, ayshem derhal gülining qolini tutuwaldi, bu gëpingiz ëghir ketti.
|
|
ëghir kelmek |
|
ëghir kelmek[yeshmisi:] ① massisi, wezni cong kelmek:[misal:] qarimaqqa kicik körüngendek turghan bilen jingda tartsang ëghir këlidu.[yeshmisi:] ② har kelmek:[misal:] qizning soghuq mu’amilisi manga bir’az ëghir keldi.[yeshmisi:] ③ tes tuyulmaq:[misal:] uninggha ish xëlila ëghir kelgen bolsimu, lëkin u, özining epcil carisidin bekmu xushal bolup, aldirap mektepke ketti.[yeshmisi:] ④ artuqce bolmaq, ziyade ëghir tuyulmaq:[misal:] bu mezgilde hawa xëlila issip, paxtiliq capanlar ëghir këletti.
|
|
ëghir körmek |
|
|
|
ëghir hidrogën |
|
|
|
ëghir ustixan |
|
ëghir ustixan[yeshmisi:] ① aldirimay heriket qilidighan, birer ishqa ance aldirap ketmeydighan adem.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] hamilidar, ikki qat, boyida qalghan.
|
|
ëghir yatqu |
|
|
|
ëghir-artuq |
|
|
|
ëghir’ayagh |
|
|
|
ëghirboy |
|
|
|
ëghir-bësiq |
|
|
|
ëghir-bësiqliq |
|
|
|
ëghirciliq |
|
|
|
ëghirsinmaq |
|
ëghirsinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëghir hës qilmaq, ëghir kelmek:[misal:] men ëghirsinghandek oylinip qoydum we: maqul, cüshken yërim yiraq bolsimu, bir xewer ëlip ötermen, -dëdim.
|
|
ëghirsinishmaq |
|
|
|
ëghirqat |
|
|
|
ëghirlatmaq |
|
|
|
ëghirlashturmaq |
|
|
|
ëghirlashturulmaq |
|
|
|
ëghirlashmaq |
|
ëghirlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① massisi, wezni ashmaq:[misal:] gürkirep turghan shamalda sögetlerning yamghurda ëghirliship ketken shaxliri sanggiliship turatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qiyinlashmaq, tesleshmek:[misal:] uning nepes ëlishi ëghirlashti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xewplik, xeterlik bolup qalmaq, küceymek, zoraymaq:[misal:] aghriqi ëghirlashmaq. urush ëghirlashti.
|
|
ëghirliq |
|
|
|
ëghirliq qilmaq |
|
ëghirliq qilmaq[yeshmisi:] ① ëghir kelmek, ëghir tuyulmaq:[misal:] bunce nurghun yük harwigha ëghirliq qilidu. bir qismini ikkinci nöwet ëlip barsun.[yeshmisi:] ② özini tutuwalmaq, ëghir-bësiq bolmaq:[misal:] bu ishta ular bekmu ëghirliq qildi.
|
|
ëghirlimaq |
|
|
|
ëghir-yënik |
|
|
|
ëghiz |
|
|
|
ëghiz acmaq |
|
ëghiz acmaq[yeshmisi:] ① gep qilmaq, gep bashlimaq:[misal:] bu geplerni anglap, dadamdin burun anam ëghiz acti.[yeshmisi:] ② iptarlimaq, iptar qilmaq:[misal:] iptar waqti boptu, ëghiz acayli.
|
|
ëghiz almaq |
|
|
|
ëghiz edebiyati |
|
|
|
ëghiz boshluqi |
|
|
|
ëghiz tamshimaq |
|
|
|
ëghiz terjimisi |
|
|
|
ëghiz tegmek |
|
|
|
ëghiz tili |
|
|
|
ëghizdila qalmaq |
|
|
|
ëghizdin tegken |
|
|
|
ëghizdin ëghizgha köcmek |
|
|
|
ëghizgha alghuciliki yoq |
|
ëghizgha alghuciliki yoq[yeshmisi:] erzimes, tayini yoq:[misal:] qayturup bërimen dep yürmeng, ishlitiwëring, ëghizgha alghuciliki yoq irnëmiler bu dëdi alighay xotun.
|
|
ëghizgha alghusiz |
|
|
|
ëghizgha ciqmaq |
|
|
|
ëghiz garmuni |
|
ëghiz garmuni[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] bir xil calghu eswabi. sirtida ikki qur ushshaq töshükciliri, icide tuctin yasalghan nëpiz yapraqcisi bolup, püwligende yel küci bilen awaz ciqiridu.
|
|
ëghizni zaye qilmaq |
|
ëghizni zaye qilmaq[yeshmisi:] gep yëmeydighan, öz bëshimci ademlerge gep qilip bikardin-bikar aware bolmaq:[misal:] -bu xeq bilen jëdelliship ëghizingni zaye qilghuce öz yolunggha mangsang bolmamdu, dëdi dadam acciqlap.
|
|
ëghizning bir qat tërisi soyulup ketmek |
|
|
|
ëghizning pashnisi yoq |
|
ëghizning pashnisi yoq[yeshmisi:] ëghiz dëgendin hemme gep ciqidu, ëghizdin ciqmaydighan gep yoq:[misal:] u «ëghiz dëgenning pashnisi yoq, eger birer qamlashmighan söz aghzimdin ciqip ketse, yaki uninggha yaqmaydighan sözlerni ëytip qoysam, balagha qalmaymenmu» dep endishe qiliptu.
|
|
ëghizning ucida |
|
|
|
ëghizning yëli |
|
ëghizning yëli[yeshmisi:] «dep qoysila bolup këtidu, dep qoysila bëjirilip këtidu» dëgen menidiki ibare:[misal:] töt ëghiz yaxshi gëpimni qilip qoysila, silidin nëme këtidu, ëghizlirining yëli, deptu mollametniyaz.
|
|
ëghiz üshshütmek |
|
ëghiz üshshütmek[yeshmisi:] yaman aqiwet këlidu dep qarimaq, ëytishmaq:[misal:] hoy, ëghizlirini üshshütüp, yene nëme deyla, yene nëme gep bar
|
|
ëghizida tughuwalghan |
|
|
|
ëghiz iqrari |
|
|
|
ëghiz imtihani |
|
|
|
ëghiz-burun |
|
|
|
ëghiz-burun yalashmaq |
|
|
|
ëghiz-burnini tüptüz qiliwetmek |
|
|
|
ëghizce |
|
|
|
ëghizduruq |
|
|
|
ëghizlandurmaq |
|
|
|
ëghizlandurushmaq |
|
|
|
ëghizlandurulmaq |
|
|
|
ëghizlanmaq |
|
ëghizlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yëmek we icmek:[misal:] qëni tamaqlardin ëghizlinayli, dëdi sahibxana.[yeshmisi:] ② gep bashlimaq, gep qilmaq:[misal:] shundaq qilip salamet qaytip keldile, dëdi ehmetqari üzülüp qalghan gepni ulash ücün ëghizlinip.
|
|
ëghizliq (Ⅰ) |
|
|
|
ëghizliq (Ⅱ) |
|
|
|
ëghizman |
|
|
|
ëghishmaq |
|
|
|
ëghil |
|
|
|
ëghinatmaq |
|
|
|
ëghinashmaq |
|
|
|
ëghinimaq |
|
|
|
ëftalit |
|
ëftalit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞irqshunasliq＜[yeshmisi:] honlarning bir tarmiqi.Ⅴesirde ottura asiyada özining hakimiyitini qurghan, këyin türkler teripidin yoqitilip, qebililiri tarqitiwëtilgen.
|
|
ëffuziye |
|
|
|
ëffëkt |
|
ëffëkt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] fizikiliq yaki ximiyilik tesirdin hasil bolghan ünüm. mesilen, ëlëktr ëffëkti, issiqliq ëffëkti, ximiyilik ëffëkt qatarliqlar.
|
|
ëffëktor |
|
ëffëktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] rëflëks yayining axirqi halqisi. merkezdin ciqquci nërwining impulisini qobul qilip alahide heriket peyda qilidu. mesilen, qisqirash yaki ajritip ciqish qatarliqlar. muskul toqulmisi we bezler ëffëktorlardur.
|
|
ëfëdrin |
|
ëfëdrin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir xil dora, yeni organik birikme. molëkula formulisi C6H5CHOH.CH(CH3).NH.CH3. u cakandidin ajritip ëlinghan bir xil bi’ologiyilik asas bolup, aq renglik kristal halitide këlidu. nërwa tügünini qozghitish, nepes yolining siliq muskulini boshitish, qan bësimini örlitish, ashqazan we üceyning qimildishini ajizlitish qatarliq rollargha ige. klinikida dem siqilish kësili, burun shilliq perdisi yallughi we yeltashma qatarliqlarni dawalashta ishlitilidu.
|
|
ëfir (Ⅰ) |
|
|
|
ëfir (Ⅱ) |
|
ëfir (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] burun alem boshluqida mewjut bolidu, dep perez qilinghan, yoruqluqni tarqitidighan bir xil ëlastik muhit.miladiye XX esirning bashlirida meydan heqqidiki tetqiqatlar, yoruqluqning tarqilishi we barliq öz’ara tesirlerning uzitilishi her xil meydanlar arqiliq emelge ashidighanliqini pütünley mu’eyyenleshtürdi. buning bilen ëfir konirap ketken uqum süpitide qalduruldi.
|
|
ëqitma |
|
|
|
ëqitmaq |
|
|
|
ëqitmay-tëmitmay |
|
|
|
ëqish |
|
|
|
ëqish tapmaq |
|
|
|
ëqishcan |
|
|
|
ëqishcanliq |
|
|
|
ëqishmaq |
|
|
|
ëqim |
|
ëqim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum bir terepke ëqiwatqan su, suyuqluq, zerrice, gaz we shu qatarliq nersiler jeryani:[misal:] cong ëqim. ëlëktr ëqimi. tarmaq ëqim. issiq ëqim. hawa ëqimi. soghuq ëqim.[yeshmisi:] ② shundaq jeryan yönelgen terep؛ yönilish:[misal:] bir küni këme shangxeydin suning ëqimigha qarshi mëngip wuxenge qarap yolgha ciqish aldida turatti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ijtima’iy pa’aliyet, ilim-pen, nezeriye we shu qatarliqlarning birer sahesidiki yönilishi؛ qarash:[misal:] pikir ëqimi. ëqim mesililiri. siyasiy ëqim. ëqimgha qarshi turmaq.
|
|
ëqim mesililiri |
|
|
|
ëqimsiz |
|
|
|
ëqin |
|
ëqin[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞su ishliri＜[yeshmisi:] ëqiwatqan su, suyuqluq, ëqim:[misal:] derya öz ëqinini özgertti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toxtimay ëqip turidighan, aqidighan, aqar:[misal:] ëqin su.
|
|
ëke |
|
|
|
ëkek |
|
ëkek[söz türkümi:] isim.＞mashn＜[yeshmisi:] mëtallarni qirish (ëkeklesh) ücün ishlitilidighan bir xil qol saymini, yüzige ushshaq bis ciqirilghan bolup, yapilaq, üc bulung yumilaq, casa qatarliq herxil shekillerde bolidu. cong-kiciklikimu oxshimaydu.
|
|
ëkekletmek |
|
|
|
ëkekleshmek |
|
|
|
ëkeklenmek |
|
|
|
ëkeklimek |
|
|
|
ëktoplazma |
|
|
|
ëktori’al |
|
|
|
ëkran (ëkrani) |
|
|
|
ëkranliq |
|
|
|
ëkzosfëra |
|
|
|
ëks |
|
|
|
ëks nuri |
|
ëks nuri[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] dolqun uzunluqi intayin qisqa bolghan ëlëktr magnit dolquni. u intayin küclük tëship ötüsh iqtidarigha ige bolup, foto süret lëntisigha yoruqluq sezdüridu, bezi maddilarni yaltiraq nur ciqarghuzidu, hemde jisimlarni i’onlashturidu. bedendiki kilëtkilargha nisbeten qattiq buzghunciliq roli bar. pen-tëxnikida we tëbbiy dawalashta keng qollinilidu.
|
|
ëkspromit |
|
ëkspromit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] ilham bilen ishlengen lirikiliq calghu ahangi. u mukemmel tüzülme, sap shekil, yëqimliq mëlodiye, congqur, tesirlik lirika bilen bashqa muzikilardin perqlinidu.
|
|
ëksport |
|
|
|
ëkspozitsiye |
|
ëkspozitsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eserlerning suzhit bashlanghuce bolghan ariliqtiki kirish qismi, yeni eser qatnashquciliri xaraktërining shekillengen we tereqqiy qilghan ijtima’iy muhit, turmush shara’iti, weqeler yüz bergen we rawajlanghan tarixiy shert-shara’it qatarliqlarning teswirlinishi. ëkspozitsiye shu eserdiki weqelerning tereqqiyatigha biwasite tesir qilalmasliqi bilen suzhit tügünidin perq qilidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] nur sezgüci matëriyalning nurning tesirige ucrash jeryani.
|
|
ëkspëditsiye |
|
ëkspëditsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] melum jayning yer bayliqi, medeniyet yadikarliqliri qatarliqlar üstide ëlip bërilghan gë’ologiyilik yaki arxë’ologiyilik carlash, tekshürüsh yaki bu meqsetler ücün qilinghan seper.
|
|
ëkspëditsiyici |
|
|
|
ëkspilatatsiye |
|
|
|
ëkspilatatsiyici |
|
|
|
ëkspilatator |
|
|
|
ëkstrakt |
|
|
|
ëkstraktlimaq |
|
ëkstraktlimaq[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] arilashmilargha melum ëritkücini qoshush arqiliq, arilashmilardiki herqaysi terkiblerning shu ëritkücidiki ërishcanliqining her xilliqidin paydilinip, ularni ajratmaq.
|
|
ëkskator |
|
|
|
ëkskawator |
|
|
|
ëkskursiye |
|
ëkskursiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] muzëy, körgezme, sheher we güzel jaylarni köpcilik birlikte bërip körüsh, seyle-sayahet qilish:[misal:] biz siniptiki sawaqdashlar bilen dëhqanciliq meydanini ëkskursiye qilduq.
|
|
ëkiskursiyici |
|
|
|
ëksiston |
|
|
|
ëklogit |
|
|
|
ëkliptika |
|
|
|
ëkliptikiliq |
|
|
|
ëkologiye |
|
ëkologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ① janliqlar arisidiki we janliqlar bilen jansiz muhit arisidiki munasiwetni tetqiq qilidighan pen. ëkologiye janliqlar bayliqini ëcip uningdin paydilinish jehettiki asasiy penlerning biri bolupla qalmastin, belki dëhqanciliq, ormanciliq, carwiciliq, qoshumce kesip, bëliqciliq, mëditsina qatarliqlar bilenmu zic munasiwetlik.[yeshmisi:] ② janliqlarning tebi’iy muhittiki morfologiyilik tüzülüshi, fizi’ologiyilik alahidiliki we yashash xususiyiti:[misal:] janliqlar ëkologiyisi.
|
|
ëkologiyilik |
|
|
|
ëkologiyilik tengpungluq |
|
ëkologiyilik tengpungluq[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ëkologiyilik sistëmidiki organizmlar bilen muhit shara’iti arisida uzun tarixiy dewrler arqiliq öz’ara tesir qilip, öz ara tizginlep, eng axirida bir murekkep, bir pütün gewde shekillinidu. mana bu ëkologiyilik tengpungluqtur.
|
|
ëkonomayzir |
|
|
|
ëkwator |
|
ëkwator[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer sharining bëlige oralghan hemde yer sharining jenubiy qutup bilen shimaliy qutupidin teng yiraqliqta yatqan cember siziq. yer shari ëkwator tekshiliki yer merkizidin ötüp, yer oqigha tik bolidu. yer sharini jenubiy yërim shar bilen shimaliy yërim shardin ibaret ikki yërim shargha bölidu. u yene kenglik graduslirigha bölüshning asasi bolup, ëkwatorning kenglik gradusi nöl bolidu. yer shari ëkwator tekshiliki bilen asman sharining öz’ara kisishishidin hasil bolghan cong cember asman ëkwatori dep atilidu.
|
|
ëkwiwalënt |
|
|
|
ëkin |
|
|
|
ëkinzar |
|
ëkinzar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] zira’et tërilghan yer, ëkinlik:[misal:] ikki yëqi köz yetküzsiz ëkinzar, yazda baqsang, yëshil mexmel yapqandek. tawlinidu upuq söygen altunzar, küzde baqsang, zer dëngizi aqqandek.
|
|
ëkinzarliq |
|
ëkinzarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] zira’et tërilghan, yer, tëriqciliq meydani:[misal:] arqidinla qum yamghuri yëghip ëkinzarliqlarni, baghu bostanlarni kömüshke bashlaptu.
|
|
ëkinlik |
|
|
|
ëger |
|
|
|
ëgerning arqa qëshigha minmek |
|
|
|
ëger-toqum |
|
|
|
ëger-jabduq |
|
|
|
ëgerci |
|
|
|
ëgercilik |
|
|
|
ëgerletmek |
|
|
|
ëgerleshmek |
|
|
|
ëgerleklik |
|
|
|
ëgerlenmek |
|
|
|
ëgerlik |
|
|
|
ëgerlimek |
|
ëgerlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] at-ulaghlargha ëger toqumaq:[misal:] etisi göshlirimizni xaltilargha toldurup, xil qotazlarni ëgerliduq-de, otun ekilish ücün boran ëghizigha qarap yolgha ciqtuq.
|
|
ëgice |
|
|
|
ëgice-sëngil |
|
|
|
ëgir |
|
ëgir[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① cayan’ot a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. su boyida ösidu, yer astida ac qizil yiltizsiman gholi bolidu. yopurmiqi shemsher shekillik, göshlük bashaqsiman gül rëtide këlidu. yiltizsiman gholini puraqliq matëriyal qilghili, jungyida ashqazanni quwwetligüci dora ornida ishletkili, sirttin ishlitish arqiliq cish aghriqi we cish tüwidin qan ciqish qatarliq kësellerni dawalighili bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning yiltizsiman gholi.
|
|
ëgirtmek |
|
|
|
ëgirmek |
|
ëgirmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] paxta, yung qatarliqlarni sozup burap yip halitige keltürmek:[misal:] kündüzi ëtizda ishlidim, këcisi yip ëgirip, doppa, keshte tikip, pul tëpip balini baqtim.
|
|
ëgirishmek |
|
|
|
ëgirilmek |
|
|
|
ëgiz |
|
ëgiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer nuqta, jay, tekshilik qatarliqlargha nisbeten yuqiri:[misal:] ëgiz adem. ëgiz tagh. ëgiz tam.[yeshmisi:] [misal:] [yeshmisi:] ② yuqiri, küclük:[misal:] ëgiz awaz.
|
|
ëgiz shaxqa ësilmaq |
|
|
|
ëgiz oqurdin yem yëmek |
|
ëgiz oqurdin yem yëmek[yeshmisi:] ① yuqirigha ësilmaq, özini üstün tutmaq:[misal:] uning ëgiz oqurdin yem yëgüsi këlermish, töwenge qarighuciliki yoq.[yeshmisi:] ② bayashat yashimaq:[misal:] u xënim ëgiz oqurdin yem yep cong bolghan, sen bilen mëni közge ilmaydu.
|
|
ëgiz-pes |
|
|
|
ëgiz-peslik |
|
ëgiz-peslik[yeshmisi:] namuwapiqliq, tekshisizlik؛ turaqsizliq:[misal:] eger bu nuqta muwapiq hel qilinmisa, jaza ya yënik bolup qalidu, ya ëghir bolup qalidu, yaki bolmisa ëgiz-peslik këlip ciqidu.
|
|
ëgizletmek |
|
|
|
ëgizleshmek |
|
|
|
ëgizlenmek |
|
|
|
ëgizlik |
|
ëgizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëgiz jay, yer, töpilik:[misal:] pamir ëgizliki. ＊ bu ëgizlikning u teripide biz yasighan yol bar idi.[yeshmisi:] ② yer yüzidin boshluqtiki melum nuqtighice bolghan ariliq:[misal:] ucush ëgizliki.
|
|
ëgizlimek |
|
|
|
ëgishmek |
|
|
|
ëgik |
|
ëgik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëgilgen, ëgilgen halettiki:[misal:] toghriqi toghraq emes, shaxi ëgik anar iken. yar bilen cöllerge barsam, cöl emes, gülzar iken.
|
|
ëgilenggü |
|
|
|
ëgilmes |
|
|
|
ëgilmes-sunmas |
|
ëgilmes-sunmas[yeshmisi:] tiz pükmeydighan, bash egmeydighan:[misal:] ular özlirining bu iptixarini, ëgilmes-sunmas oghlanini daghdugha bilen qarshi ëlip, bëshida kötürüp dëgüdek yurtigha ekilishti.
|
|
ëgilmek |
|
|
|
ëgilmey-sunmay |
|
|
|
ëgilishcan |
|
|
|
ëgilishcanliq |
|
|
|
ëgin |
|
ëgin[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim, kiyim-këcek:[misal:] -siz ëginingizni pëqirgha bërip, mëning ëginlirimni siz kiying, andin qëyiqqa ciqayli, -dëdi u.
|
|
ëgin-ayagh |
|
|
|
ëngek |
|
|
|
ëngek qoshturmaq |
|
|
|
ëngiki cüshmek |
|
|
|
ëngiki cüshüp qalmaq |
|
|
|
ëngikini tirep qalmaq |
|
|
|
ëngeklik |
|
|
|
ëngiz |
|
|
|
ëngiz tërilghusi |
|
|
|
ëngizliq |
|
|
|
ëngish |
|
|
|
ëngishenggü |
|
|
|
ëngishtürmek |
|
|
|
ëngishtürülmek |
|
|
|
ëngishme |
|
|
|
ëngishmek |
|
|
|
ëlastik |
|
|
|
ëlastikliq |
|
|
|
ëlan |
|
ëlan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① köpcilikke yetküzüsh zörür bolghan xewer؛ uqturush, jakar:[misal:] tëlëwizorda kiyim-këcek ëlani bërildi.[yeshmisi:] ② shundaq uqturush yëzilghan qeghez:[misal:] kocilargha caplanghan ëlandin u qatilgha ö[misal:] lüm jazasi bërilgenlikini uqtum.
|
|
ëlanci |
|
|
|
ëllips |
|
ëllips[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] tekshiliktiki bir heriketcan nuqta A din ikki qozghalmas nuqta F, F1 ghice bolghan ariliqlarning yighindisi bir turaqliq sangha teng bolghanda, bu heriketcan nuqtining trayëktoriyisi bir ëllips bolidu. ikki qozghalmas nuqta F, F1 ëllipsning fokusliri dëyilidu.
|
|
ëllipsliq |
|
|
|
ëllipsograf |
|
|
|
ëlüncün |
|
ëlüncün[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular ëlimizning icki mongghul aptonom rayonidiki xulumbirming rayoni we xëylongjyang ölkiside, cet ellerdin sibiriyide yashaydu. owciliq we qoshumce dëhqanciliq bilen turmush kecüridu.
|
|
ëlüncünce |
|
ëlüncünce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëlüncülerning tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] ëlüncünce kiyim. ëlüncünce ussul.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëlüncün tili.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ëlüncün tilini ishlitip, ëlüncün tilida:[misal:] ëlüncünce sözleshmek.
|
|
ëlëktr |
|
ëlëktr[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ① zeretlengen zerricilerning (ëlëktron, proton we bashqilarning) öz’ara tesiri we herikiti netijiside yüz bergen fizikiliq hadisiler yighindisi؛ shu hadisiler tüpeyli barliqqa këlidighan ënërgiye türliridin biri:[misal:] musbet ëlëktr. menpiy ëlëktr. ëlëktr toki. ëlëktr quwwiti. ëlëktr lampisi. ëlëktr qongghuraq.[yeshmisi:] ② tok quwwiti bilen yanidighan lampa:[misal:] ëlëktr nuri.
|
|
ëlëktr patëfon |
|
|
|
ëlëktr parawuz |
|
|
|
ëlëktr dwigatël |
|
|
|
ëlëktr qarshiliqi |
|
ëlëktr qarshiliqi[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ① jisimning tokning ötüshige bolghan qarshi tesiri. jisimning ëlëktr qarshiliqi uzunluq, kesme yüzining cong-kicikliki, tëmpëratura we jisim terkibining oxshimasliqigha qarap özgirip turidu. ëlëktr qarshiliqining birliki om (). [yeshmisi:] ② shu xil rolgha ige dëtal.
|
|
ëlëktr qutupi |
|
|
|
ëlëktr quwwiti |
|
|
|
ëlëktr istansisi |
|
ëlëktr istansisi[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] her xil tiptiki tok ciqirish üsküniliridin paydilinip bashqa shekildiki ënërgiyini ëlëktr ënërgiyisi qilip özgertidighan zawut. u ot ëlëktr istanisisi, su ëlëktr istansisi, shamal ëlëktr istansisi, atom ëlëktr istansisi qatarliq birnecce xilgha ayrilidu.
|
|
ëlëktrleshtürmek |
|
ëlëktrleshtürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ish ünümini yuqiri kötürüsh, jismaniy emgekni yëniklitish hem waqitni ünümlük tëjesh ücün, insanlar jem’iyitining barliq saheliride (ishlepciqirish we turmushta) ëlëktr quwwitini keng da’iride qollanmaq.
|
|
ëlëktrleshmek |
|
|
|
ëlëktrleshken ma’arip |
|
ëlëktrleshken ma’arip[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] ün’alghu, radi’o, tëlëwizor, proyëksiye apparati, kino qatarliq ëlëktr eswabliri arqiliq ëlip bërilidighan telim-terbiye.
|
|
ëlëktrlik |
|
|
|
ëlëktroximiye |
|
ëlëktroximiye[söz türkümi:] isim.］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] fizikiliq ximiyining bir tarmiqi. asasen ëlëktr ënërgiyisi bilen ximiyiwi ënërgiye arisidiki öz’ara aylinish qanuniyetlirini tetqiq qilidu. batariye, ëlëktroliz, ëlëktr arqiliq hel bërish, ëlëktrlik nusxa ëlish, tok bilen ëritish we bezi ximiyiwi maddilarni ishlepciqirish qatarliqlarning hemmisi ëlëktroximiyining tetqiqat obyëktidur.
|
|
ëlëktrod |
|
|
|
ëlëktrodi’aliz |
|
|
|
ëlëktrodi’ograf |
|
|
|
ëlëktrozator |
|
|
|
ëlëktroskop |
|
|
|
ëlëktrofor |
|
ëlëktrofor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] induksiyilik ëlëktr hasil qilish hadisisidin paydilinip, az miqdarda statik ëlëktr (tinc ëlëktr) gha ërishish qurulmisi. bir qattiq kawcuk yaki sarghuc qatarliq izolyator maddilardin yasalghan dügilek texse bilen izolyator tayaqcisi bolghan bir mëtal texsidin teshkil tapidu.
|
|
ëlëktroforëz |
|
ëlëktroforëz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktrolitta minus zeretlik kollo’id danicilirining musbet qutupqa qarap siljish hadisisi. ximiye sana’iti, ximiyiwi analiz, tëbbiy dorigerlik, tëbbiy di’agnoz qatarliqlarda qollinilidu.
|
|
ëlëktrokardi’ograf |
|
|
|
ëlëktrokardi’ografiye |
|
|
|
ëlëktrokardi’ogramma |
|
|
|
ëlëktrografiye |
|
|
|
ëlëktrolit |
|
|
|
ëlëktroliz |
|
|
|
ëlëktrolizlimaq |
|
ëlëktrolizlimaq[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] tokning rolidin paydilinip birikmilerni parcilimaq. mesilen, suni ëlëktrolizlisaq hidrogën bilen oksigën hasil bolidu. bu xil usuldin paydilinip mëtallar, tuzlar we asaslarni ajritip alghili bolidu. u yene mëtallarni qaplashtimu ishlitilidu.
|
|
ëlëktromator |
|
|
|
ëlëktromagnit |
|
|
|
ëlëktromëtir |
|
|
|
ëlëktromëxanika |
|
ëlëktromëxanika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr tëxnikisining ëlëktr ënërgiyisi bilen ishleydighan ëlëktromator, ëlëktr mashinilar we mëxanizmlarni qurush hem ulardin paydilinish nezeriyisi we emeliyiti heqqidiki qismi, shu heqtiki pen.
|
|
ëlëktron |
|
|
|
ëlëktronluq |
|
|
|
ëlëktronwolt |
|
|
|
ëlëktronika |
|
ëlëktronika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] radi’o tëxnikisini asas qilghan, ëlëktron yaki i’onning hasil bolushi, özgirishi we heriket qanuniyitini tetqiq qilidighan pen. ëlëktron lampa, tëlëwizor, radi’o, mikromëtir, aksëlërator qatarliqlarning hemmisi ëlëktronika tetqiqatining obyëkti hem netijisidur.
|
|
ëlëktro’ogol |
|
|
|
ëlëktrowuz |
|
|
|
ëlëktro’ënsëfalograf |
|
|
|
ëlëktro’ënsëfalogramma |
|
|
|
ëlëgiye |
|
ëlëgiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] qedimki grëtsiyidiki lirik shë’irlarning bir xili, yeni ghemkin, elemlik, mungluq shë’ir.
|
|
ëlëmënt |
|
ëlëmënt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ximiyiwi ëlëmënt.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] algëbrada birleshmini teshkil qilghuci herqaysi bölekler. mesilen, 723, 312 diki 7, 2, 3, 1 ler؛ gë’omëtiriyide shekilni hasil qilghuci herqaysi bölekler. mesilen, üc bulungni hasil qilghuci terep we bulunglar.[yeshmisi:] ③ bir pütünlükni teshkil qilghuci murekkep nersilerning yaki hadisilerning terkibiy qismi.
|
|
ëlëmëntlar belgisi |
|
ëlëmëntlar belgisi[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëlëmëntlarni ipadileshte qollinidighan ximiyiwi belgiler. xelq’arada ëlëmëntlarning belgiliri ücün bir tutash halda shu ëlëmëtning latince namidiki birinci herpning cong yëzilishi qollinilidu. eger birqance ëlëmëntning birinci herpliri oxshash bolsa, ikkinci herpliri qoshulup, kicik yëzilidu. mesilen, «Cu» mis ëlëmëntqa, «Ca» kaltsiy ëlëmëntqa wekillik qilidu.
|
|
ëlëmëntlar dewriy jedwili |
|
|
|
ëlëmëntar |
|
ëlëmëntar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① iptida’iy, bashlanghuc:[misal:] ëlëmëntar matëmatika. ëlëmëntar melumat.[yeshmisi:] ② sadda؛ addiy, nahayiti asan:[misal:] ëlëmëntar mesile.[yeshmisi:] ③ eng kicik, eng ushshaq:[misal:] ëlëmëntar zerrice.
|
|
ëlip |
|
|
|
ëlipni be (tayaq) dëyelmeslik |
|
|
|
ëlipni kaltek dëyelmeslik |
|
|
|
ëlipning sunuqini bilmeslik |
|
|
|
ëlipning suniqini tonumasliq |
|
|
|
ëlipbe |
|
ëlipbe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer til-yëziqtiki herplerning melum tertipte tizilghan yighindisi:[misal:] uyghur ëlipbesi. qazaq ëlipbesi.[yeshmisi:] ② bashlanghuc mektep 1-yilliq oqughucilirining sawat ciqirish kitabi:[misal:] bashlanghuc mekteplerning 1-yilliqining 1-mewsümide ëlipbe, hësab dersliri ötülidu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashlanghuc sawat:[misal:] tarixning ëlipbesini emdiraq bilgendek qilimen.
|
|
ëlipbe jedwili |
|
|
|
ëlipbelik |
|
|
|
ëliptek |
|
ëliptek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëlipke oxshash tüptüz, tüz:[misal:] uning ëliptek qangshiri, bulaqtek közliri, oymaqtek aghzi, qoshuma qashliri herqandaq ademning jënini ëlip janggalda qoyidu.
|
|
ëlipsatar |
|
|
|
ëlipsatarliq |
|
|
|
ëlip-sëtish |
|
|
|
ëlish (Ⅰ) |
|
|
|
ëlish (Ⅱ) |
|
|
|
ëlishⅢ |
|
|
|
ëlishturmaq |
|
|
|
ëlishma |
|
|
|
ëlishmaq |
|
|
|
ëlishish |
|
|
|
ëliq |
|
|
|
ëlik |
|
ëlik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bughining bir xili. quliqi bilen közi cong, boyni uzun, quyruqi qisqa, arqa puti aldi putidin uzun, qishliq tüki bëghir reng qongur, yazliq tüki qizghuc bolidu. saghrisi aquc kül reng këlidu. erkikining münggüzi bolidu. yëshil cöp, mëwe hem mogular bilen ozuqlinidu.
|
|
ëling-sëling |
|
ëling-sëling[yeshmisi:] ① taza mijezi yoq, saqsiz:[misal:] u birnecce kün boldi ëling-sëling yürgili.[yeshmisi:] ② kücsiz, maghdursiz:[misal:] eziz özini rawurus tutushqa qance tirishqan bilen putliri uning iradisige boysunmighan halda ëling-sëling idi.
|
|
ëlim |
|
|
|
ëlim-bërim |
|
ëlim-bërim[yeshmisi:] kishiler ötturisidiki ëlish-bërish munasiwiti:[misal:] u köngli tüz, eqidilik adem bolghacqa, ëlim-bërim ishlirida halal, qa’ide-yosunlarda yolluq idi.
|
|
ëlim-sëtim |
|
|
|
ëlinghuci |
|
|
|
ëlinmaq |
|
|
|
ëliwetmek |
|
|
|
ëliwetken tirniqigha teng qilmasliq |
|
ëliwetken tirniqigha teng qilmasliq[yeshmisi:] peqet közge ilmasliq, zadila yaratmasliq:[misal:] -manga ishenmemsiz-dëdi u tamdek tatirip, -u nëme qilsimu qilsun, uni sizning ëliwetken tirniqingizgha teng qilmaymen.
|
|
ëmal |
|
ëmal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] kwarts, dala shpati, siltra (NaNO3) we natriy karbonatlargha qoghushun bilen qeleyning oksidlirini qoshup köydürüsh arqiliq yasalghan bir xil madda. mis yaki kümüsh qacilargha sürkep, köydürüsh arqiliq her xil rengdiki zinnet, neqishlerni hasil qilghili bolidu.
|
|
ëmalliq |
|
|
|
ëman |
|
|
|
ëmen |
|
|
|
ëmen pilisi |
|
|
|
ëmbargo |
|
|
|
ëmbri’ologiye |
|
|
|
ëmbol |
|
|
|
ëmboliye |
|
ëmboliye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] beden sirtidin qan tomurlargha kiriwalghan maddilar yaki qan tomur, yürek icidin ajrap cüshken qan uyumliri qan bilen ëqip këlip, kicik tomurlargha kepliship qëlip peyda qilidighan qan tomur tosulush hadisisi.
|
|
ëmotsi’onal |
|
ëmotsi’onal[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ëmotsiyilerge, hës-tuyghulargha tolghan, ëmotsiyini, hës-tuyghularni ipadileydighan؛ jushqun.
|
|
ëmotsiye |
|
|
|
ëmulsiye |
|
ëmulsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir xil suyuqluqning ushshaq tamcilirini bashqa bir xil suyuqluqqa tekshi arilashturush arqiliq hasil qilinghan suyuqluq. adette u layqilinidu. uzun turghuzulsa, ularning terkibiy qismi sëlishturma ëghirliqining her xilliqi boyice ikki qewetke bölünidu.
|
|
ëmulsiyileshtürüsh |
|
ëmulsiyileshtürüsh[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ilgiri arilashmighan ikki xil suyuqluqni arilashturush ücün, uning icidiki bir xil suyuqluqni ushshaq danicige özgertip bashqa bir xil suyuqluq icige tekshi taritish jeryani. mesilen, sopun süyi bilen mayni toluq arilashturup, mayni ushshaq danice halitige keltürüp, sopun süyide üzüp yüridighan halgha keltürüshke oxshash.
|
|
ëmulsiyileshtürmek |
|
|
|
ëmulsiyileshmek |
|
|
|
ëmulsiyiligüci |
|
ëmulsiyiligüci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëmulsiyilesh rolini oynaydighan, ëmulsiyileydighan. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëmulsiyileshtürülgen ëritme. adette su bilen mayning arilashma suyuqluqi közde tutulidu. uning ikki xil tipi bolidu. biri suning may icige tarilishi؛ yene biri mayning su icige tarilishi.
|
|
ëmulsiyilimek |
|
|
|
ëmitmek |
|
|
|
ëmitilmek |
|
|
|
ëmizek |
|
|
|
ëmizgü |
|
ëmizgü[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① balilargha süt, bulmaq qatarliq suyuq yëmekliklerni icküzidighan botulka shekillik qaca.[yeshmisi:] ② bowaqlarni yighlatmasliq ücün ularning aghzigha sëlip qoyulidighan, rëzinkidin hawa ötmeydighan qilip yasalghan buyum.
|
|
ëmishmek |
|
|
|
ëmildash |
|
|
|
ëmildashliq |
|
|
|
ën |
|
|
|
ëne |
|
|
|
ëntalpiye |
|
|
|
ëntropiye |
|
|
|
ëntomologiye |
|
ëntomologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatlarning morfologiyilik tüzülüshi, klassifikatsiyisi, fizi’ologiyisi, kësellikliri, zeherlinish yolliri, gënëtikisi we köpiyish tereqqiyati qatarliq hayatliq pa’aliyetlirining qanuniyetlirini tetqiq qilish arqiliq, ziyanliq hasharatlarni kontrol qilish, paydiliq hasharatlardin paydilinish we tereqqiy qilidurush toghrisidiki pen.
|
|
ëntërwal |
|
ëntërwal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] ikki muzikiliq awaz otturisidiki awaz ëgizlik munasiwiti. adette «gradus» arqiliq ipadilinidu. addiy notida 1 din 1 gice yaki 2 din 2 gice bir gradus؛ 1 din 3 kice yaki 2 din 4 kice üc gradus؛ 1 din 5 kice besh gradus bolidu.
|
|
ëndospora |
|
|
|
ënzim |
|
ënzim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlar tënidiki hüjeyrilerde hasil bolidighan yëlimsiman organik madda. aqsildin tüzülidu. suda ëriydu. organizmda boluwatqan oksidlinish, hezim qilish, ëcitish qatarliq ximiyilik özgirishler ücün katalizatorluq rol oynaydu.
|
|
ënsitat |
|
ënsitat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] yanto yaqliq proksënning ximiyilik terkibi Mg2［Si2O6］terkibidiki tömürning ëshishigha egiship renggi köküctin qongur yëshil, qongur qarighice bolidu. eynek parqiraqliqigha ige. sëlishturma ëghirliqi 1.3 - 5.3؛ qattiqliqi 6 5.
|
|
ënsiklopëdiye |
|
ënsiklopëdiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] ilim-penning hemme sahelirini öz icige alghan yaki birer sahe boyice keng, toluq melumat bëridighan lughet tipidiki ilmiy toplam؛ qamus:[misal:] uyghur ënsiklopëdiyisi. büyük bërtaniye ënsiklopëdiyisi.
|
|
ënsiklopëdiyilik |
|
|
|
ënërgëtika |
|
ënërgëtika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] pen-tëxnika, sana’et, omumen, xelq igilikining türlük shekildiki ënërgiye ishlepciqirish, uzitish we ulardin paydilinish bilen munasiwetlik bolghan sahesi.
|
|
ënërgiye |
|
ënërgiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] maddilarning herikitini ölceydighan bir xil fizikiliq miqdar. adette maddilarning ish qilish iqtidari dep cüshendürülidu. ënërgiyining asasiy tipliri: potënsi’al ënërgiye, heriket ënërgiyisi, issiqliq ënërgiyisi, ëlëktr ënërgiyisi, magnit ënërgiyisi, yoruqluq ënërgiyisi, ximiyilik ënërgiye we atom ënërgiyisi qatarliqlardin ibaret. bir xil ënërgiye yene bir xil ënërgiyige özgireleydu. ënërgiyining cong-kicikliki quwwet birliki bilen ipadilinidu.
|
|
ënërgiyicilik |
|
ënërgiyicilik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ⅩⅨesirning axirliridinⅩⅩesirning bashlirighice tarqilip yürgen bir xil idë’alistik idiyiwi ëqim. u fizikiliq idë’alizmning bir türlük ipadisi bolup, heriket bilen maddini bir-biridin ayriwëtidu. ënërgiye tebi’et dunyasi, jem’iyet we tepekkurdiki barliq hadisilerni ënërgiyidin ibaret bir nuqtigha yighincaqlighili bolidu.
|
|
ënitëlëfi’a |
|
|
|
ëniq |
|
ëniq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xatasi yoq, toghra, del, neq:[misal:] hësabi ëniq. waqti ëniq. gëpi ëniq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jezmen, coqum, shubhisiz:[misal:] bizning bügün bu yerde qonup qalidighanliqimiz ëniq idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum, ocuq:[misal:] bu kitabning kimning ikenliki ëniq.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] körgili, anglighili bolidighan derijide, ashkara, ocuq:[misal:] ëniq anglimaq.
|
|
ëniqsiz |
|
|
|
ëniqsizliq |
|
|
|
ëniqlatmaq |
|
|
|
ëniqlash |
|
ëniqlash[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] maddiy ispat ehmiyitige ige bolghan iz, nerse yaki jesetni tekshürüsh, shu arqiliq jinayet pakitlirini tëpish we tetqiq qilish, jinayet ehwalini tehlil qilish, axirida jinayetni pash qilish jeryanliri közde tutulidu.
|
|
ëniqlashmaq |
|
|
|
ëniqlanghuci |
|
ëniqlanghuci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëniqlinidighan, ëniqlinish obyëkti bolghan:[misal:] ëniqlanghuci uqum.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlide isim yaki isim xaraktëridiki söz we söz birikmilirini özige bëqindurup, ular teripidin ëniqlinidighan söz, mesilen, «güzel weten» diki «weten» süpetni özige bëqindurup, u teripidin ëniqlinip kelgen. shunga bu yerde «güzel» sözi ëniqlighuci, «weten» sözi bolsa ëniqlanghucidur.
|
|
ëniqlanmaq |
|
|
|
ëniqlighuci |
|
ëniqlighuci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëniqlash wezipisini öteydighan, ëniqlaydighan:[misal:] ëniqlighuci kishi. ëniqlighuci guruppa.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlining egeshme bölekliridin biri, yeni isim yaki isim xaraktëridiki sözlerning mene da’irsini ceklep, ëniqlap këlidighan jümle böliki.
|
|
ëniqliq |
|
|
|
ëniqlima |
|
ëniqlima[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëniqlinidighan؛ ëniqlanghan:[misal:] ëniqlima höküm.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] bir xil shey’ining mahiyetlik xususiyetliri toghrisidiki yaki bir uqumning mëghizi bilen hejmi toghrisidiki ëniq hem ixcam cüshendürüsh, tebir.
|
|
ëniqlimaq |
|
ëniqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum bir ishning tëgi-tektini, seweb-netijisini tekshürüp, sürüshtürüp bilmek:[misal:] men eyni caghlardiki birmunce ishlarni bir-birlep ëniqlap, özümni aqlimaqci.
|
|
ënimek |
|
|
|
ëh |
|
ëh[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] ① qayta-qayta tekrarlinip halsizlinish, aghriqtin azablinish imasini bildüridu:[misal:] shahzade:[misal:] ëh, ëh, .. su su jigirim qurup ketti, ah, wayjan. dep nale qilatti.[yeshmisi:] ② ëcinish, yalwurush imasini bildüridu:[misal:] -nëmishqa ëh xuda, towa ejeba nëmishqa ikenlikini tëxice cüshenmisingiz.
|
|
ëhtiram |
|
|
|
ëhtilam |
|
|
|
ëhtimal (ëhtimali) |
|
ëhtimal (ëhtimali)[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] emelge ëshish, yüz bërish, rë’alliqqa aylinish imkaniyiti, mumkinlik:[misal:] uning yighingha qatnishish ëhtimali bar.
|
|
ëhtimaldin yiraq |
|
|
|
ëhtimalgha yëqin |
|
|
|
ëhtimallashmaq |
|
|
|
ëhtimalliq |
|
ëhtimalliq[yeshmisi:] ① «ëhtimal» sözining abstrakt isim shekli.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] melum bir weqe (hadise) oxshash shara’it astida yüz bërishi mumkin yaki yüz bermesliki mumkin. yüz bërish ëhtimalliqining cong-kiciklikini ipadileydighan miqdar adette ëhtimalliq dëyilidu. mesilen, adettiki ehwalda bir tuxumdin ciqqan cüjining erkek yaki cishi bolush ëhtimalliqi bolidu.
|
|
ëhtimalliq nezeriyisi |
|
|
|
ëhtiyat |
|
|
|
ëhtiyaten |
|
|
|
ëhtiyatcan |
|
|
|
ëhtiyatcanliq |
|
|
|
ëhtiyatsiz |
|
|
|
ëhtiyatsizliq |
|
|
|
ëhtiyatliq |
|
|
|
ëhtiyaj |
|
ëhtiyaj[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer nersige bolghan telep, hajet, zörüriyet, mohtajliq:[misal:] ëhtiyaji cüshmek. ëhtiyajidin ciqmaq.
|
|
ëhtiyajsiz |
|
|
|
ëhtiyajliq |
|
|
|
ëhram |
|
ëhram[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① pramida. [yeshmisi:] ② hejge bërishtin burun melum waqit etir sëpish, cac-saqallirini ëlish qatarliqlargha oxshash ishlardin waz këcish we misir, iraq qatarliq musulman döletliri cëgrilirigha yetkendin këyin aq kiyimge, tikilmigen aq en rextlerge orilish.[yeshmisi:] ③ shundaq aq rextning özi.
|
|
ëhsan |
|
|
|
ë’on |
|
|
|
ëwald |
|
|
|
ëwald sfërasi |
|
|
|
ëwen |
|
ëwen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kem jay, kemcilik؛ nuqsan؛ eyib:[misal:] ëwen qoymaq. ëwen tapmaq. ＊ cirayliqningmu bir yëride ëwini bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] dëtallarning belgilimidin ëship ketken yaki belgilimige toghra kelmeydighan yëtersiz teripi, qismi:[misal:] ëwen piciqi.
|
|
ëwensiz |
|
|
|
ëwenlik |
|
|
|
ëwforbiye |
|
|
|
ëwforbiye catqili |
|
|
|
ëwfëmizm |
|
ëwfëmizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] toghridin-toghra ëytishqa bolmaydighan yaki biwasite ëytish bi’ep, qulaysiz bolghan sözlerni siliqlashturup ëytish yaki dëmekci bolghan sözni eynen ëytmay, shu sözge munasiwetlik bolghan ish-heriketlerni ëytish arqiliq dëmekci bolghan meqsetni ipadilesh. mesilen, «tughmaq» sözi ornigha «yenggimek», «közi yorumaq» dëgendek sözlerni, «ölmek» sözi ornigha «wapat bolmaq, alemdin ötmek, tügep ketmek...» dëgendek sözlerni ishletkenge oxshash.
|
|
ëwkalipt |
|
|
|
ëwkalipt derixi |
|
|
|
ëwglina |
|
ëwglina[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] toxtam sularda yashaydighan bir hüjeyrilik haywan. tëni yëshil, urcuqsiman, tënide xlorofil maddisi bar. fotosintëz roligha ige. aldi qismida qizghuc köz tockisi we bir tal incike hem uzun kelgen qamca tüki bolup, heriket orgini hësablinidu.
|
|
ëwgënika |
|
|
|
ëwodiye |
|
|
|
ëwodiye derixi |
|
ëwodiye derixi[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] sozap a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. mëwisi quruq mëwe bolup, kicik hem qizil këlidu we dora qilinidu. qorsaq aghriqi, ic sürüsh, hezim qilishning nacarliqi qatarliqlarni dawalash ünümi yuqiri.
|
|
ëwolyutsiye |
|
ëwolyutsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ① shey’ilerning addiyliqtin murekkeplikke, töwen derijiliktin yuqiri derijilikke qarap tedrijiy tereqqiy qilish jeryani.[yeshmisi:] ② janliqlarning tedrijiy tereqqiyati toghrisidiki nezeriye. asas salghuci kishi engliyilik bi’ologiye alimi darwin. hazirqi zaman bi’ologiye ilmi yene xilmuxil delil-ispatlarni otturigha qoydi. asasliq köz qarishi: «eng deslepki janliqlar jansizlardin tereqqiy qilip kelgen. her xil janliqlarning hemmisining ejdadi bir, janliqlar tedrijiy tereqqiyat jeryanida özgirish, irsiyet we tebi’iy tallinish arqiliq töwen derijiliktin yuqiri derijilikke, addiyliqtin murekkeplikke, türliri az bolushtin köp bolushqa qarap tedrijiy tereqqiy qilghan» dëgendin ibaret.
|
|
ëwënkë |
|
|
|
ëwënkëce |
|
ëwënkëce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëwënkëlarning tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] ëwënkëce ussul. ëwënkëce adet. ëwënkëce kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëwënkë tili:[misal:] u ëwënkëcini yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ëwënkë tilini ishlitip, ëwënkë, tilida:[misal:] ular ëwënkëce sözliship ketti.
|
|
ëytarliq |
|
|
|
ëytayluq |
|
ëytayluq[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] mesilen, misalen:[misal:] eger bashqice bir shara’itta bolup qalghan bolsam, ëytayluq, sëning ornungda bolup qalidighan bolsam, men buncilik azab-oqubetlerni tartmayttim.
|
|
ëytquzmaq |
|
|
|
ëytqusiz |
|
|
|
ëytmaq |
|
ëytmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① oy-pikrini, meqsitini aghzaki bayan qilmaq, gep qilmaq, dëmek:[misal:] ashiq ayalgha özining kelgen yërini we këlishtiki meqsitini ëytip bëriptu.[yeshmisi:] ② teleppuz qilmaq:[misal:] birer tilni yëngi ögengende uning sözlirini toghra ëytish kërek.[yeshmisi:] ③ teklip qilmaq, caqirmaq:[misal:] toygha ëytmaq. caygha ëytmaq. nezirge ëytmaq.[yeshmisi:] ④ bezi isimlar bilen këlip uni pë’illashturup «yollimaq, yetküzmek» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] salam ëytmaq. özre ëytmaq. gep ëytmaq.
|
|
ëytqining kelsun |
|
|
|
ëytmaqci |
|
|
|
ëytishmaq |
|
ëytishmaq[yeshmisi:] ① «ëytmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] herkim özining oylighanlirini ëytishti.[yeshmisi:] ② sen-pen dëyishmek, takallashmaq, zitlashmaq, qërishmaq:[misal:] u birhaza ëytiship aran qutulup ciqip ketti.
|
|
ëytishish |
|
|
|
ëytilmaq |
|
|
|
ëynishtëyn |
|
|
|
ëynishtëyn nisbiylik prinsipi |
|
|
|
ëynishtëyniy |
|
|
|
ëyiq |
|
ëyiq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. bëshi cong, quyruqi qisqa, töt ayighi tom hem qisqa, put aliqini intayin cong këlidu. barmaqliri ucida ilmeklik tirnaqliri bolidu. derexqe ciqalaydu. asasen haywanlar bilen ozuqlinidu, mëwe-cëwilernimu yeydu. türliri köp bolup, qongur ëyiq, aq ëyiq, qara ëyiq qatarliq türliri köp ucraydu.
|
|
ëyiqtapan |
|
|
|
ëyiq’üzümi |
|
ëyiq’üzümi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ëyiq+üzüm+i［[yeshmisi:] ① kakkukgül a’ilisidiki da’im yëshil turidighan catqal yaki kicik derex. mëwisi qaramtul sösün, tatliq, yëyishke bolidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
ëyil |
|
|
|