ئىزاھى |
ü |
|
ü[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining yigirme sekkizinci heripi, ret tertipi jehettin yigirme sekkizincini bildüridu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «u» heripining ayrim shekli «ü∥ü», bëshidin ulinidighan shekli «ü», ayighidin ulinidighan shekli «ü∥ü» oqulushi yaki nami «ü». «ü» tawushi teleppuz qilghanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe bolup, u til orni we tildiki roli jehettin til aldi sozuq tawush, lew haliti jehettin lewleshken sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikiliki jehettin ëgiz sozuq tawush. «ü» tawushining fonëtikiliq alahidiliki ikkinci boghumi ëgiz sozuq tawush «ü» bilen tüzülgen sözlerge qoshumcilar qoshulghanda, ikkinci boghum urghusini yoqatsa «ü» tawushi cüshüp qalidu. netijide esli üc boghum bolidighan sözler ikki boghum boyice qalidu. mundaq sözler imlada cüshüp qalghini boyice yëzilidu we shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: köngül + um = könglüm ömür + üng = örüng
|
|
ütletmek |
|
|
|
ütleshmek |
|
|
|
ütlenmek |
|
|
|
ütlimek |
|
|
|
üjen |
|
|
|
üjme |
|
üjme[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① üjme a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. mëwisi aq yaki qara qongur bolup, tatliq këlidu. adette istëmal qilinidu. yumran shëxi, yiltiz posti, yopurmiqi we mëwisi dora qilinidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
üjme pish, aghzimgha cüsh dëmek |
|
üjme pish, aghzimgha cüsh dëmek[yeshmisi:] emgek qilmay, teyyarni yep turmush kecürüshni arzu qilmaq:[misal:] üjme pish, aghzimgha cüsh deydighanlargha zadi yaxshi kün yoq.
|
|
üjme köngül |
|
üjme köngül[yeshmisi:] oy-tuyghusining tayini yoq, shaxtin-shaxqa qonup yüridighan, turaqsiz؛ mewqesi yoq:[misal:] bezi üjme köngül kishiler toxtimay özgirip turidu, ular bilen dost bolushqa erzimeydu.
|
|
üjmengni tërip ye |
|
üjmengni tërip ye[yeshmisi:] «ishingni qil, öz ishing bilen bol, özgining ishi bilen karing bolmisun» dëgen menilerdiki ibare:[misal:] artuq gëpingni qoy, bërip üjmengni tërip ye, yaliqingni yalap yüriwer.
|
|
üjmilik |
|
üjmilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üjme derixi bar, üjme köp östürülgen:[misal:] üjmilik jay.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] üjme derixi köp östürülgen, üjme derixi tola yer:[misal:] bu yerler on yildin këyin üjmilikke aylinip këtiptu.
|
|
üjmilik baghqa kirip qalmaq |
|
|
|
üjüre (Ⅰ) |
|
|
|
üjüre (Ⅱ) |
|
|
|
üjük |
|
|
|
üc |
|
|
|
üc bulung |
|
|
|
üc talaq |
|
|
|
üc talaq qilmaq |
|
|
|
üc qutupluq lampa |
|
üc qutupluq lampa[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] üc dane ëlëktr qutubi bolghan lampa. üc qutupluq ëlëktron lampa anod, tor qutup, katodlardin teshkil tapidu؛ üc qutupluq kristal lampa tarqatquci qutup, asas qutup, yighquci qutuplardin teshkil tapidu.
|
|
üc nezir |
|
|
|
üc wilayet inqilabi |
|
üc wilayet inqilabi[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] hazirqi shinjang uyghur aptonom rayonining ili, tarbaghatay, altaydin ibaret üc wilayitidiki her millet xelqining 1944-yili gomindang eksiyetcilirining hökümranliqigha qarshi ëlip barghan milliy dëmokratik qoralliq kürishi. u junggo xelqining dëmokratik ënqilabining bir qismidur.
|
|
üc yüz atmish kün |
|
üc yüz atmish kün[yeshmisi:] yil boyi, da’im, hemishe:[misal:] men sanga üc yüz atmish kün namizimda du’a qilimen, dëdi momay.
|
|
ücek |
|
ücek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] bezi janliqlarning shara’it özgirishige maslishish ücün, hayatliq pa’aliyitini toxtap qalghangha oxshash haletke keltürüshi. mesilen, yilanning qish peslide heriket qilmay we ozuqlanmay yëtishi؛ ösümlük bixining qish peslide ösüshtin toxtishi qatarliqlar.
|
|
ücekke kirish |
|
ücekke kirish[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlarning qattiq soghuq, qattiq issiq, qurghaqciliq, ozuqluq yëtishmeslik ehwalliri yüz bëridighan mezgillerde ücek halitige qedem qoyushi közde tutulidu.
|
|
ücey |
|
ücey[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] hezim qilish orginining bir qismi. shekli shlankigha oxshash bolup, yuqiriqi uci ashqazan bilen, astinqi uci meq’et töshüki bilen tutishidu. adette kicik ücey we cong ücey dep ikki qisimgha ayrilidu. bedende hezim qilish we sümürüsh rolini oynaydu. [yeshmisi:] ② haywanlarning ozuqluq süpitide istëmal qilinidighan shu xil ezasi:[misal:] ücey quymaq. ücey kawipi.
|
|
üceyliri tartiship ketmek |
|
|
|
üciyi dümbisige capliship qalmaq |
|
üciyi dümbisige capliship qalmaq[yeshmisi:] «üceyliri tartiship ketmek»ke qarang:[misal:] ësimni yighip oylisam qorsaqlirim ëcip, üciyim dümbemge capliship qalghandek bolup, cangqap, gallirim qurup këtiptu.
|
|
üciyi qisqa |
|
üciyi qisqa[yeshmisi:] qorsiqi kicik, ici tar:[misal:] sadiq hemishe:[misal:] ayallarze üciyinglar bek qisqa, qorsaqni keng tutqan yaxshi, oqutquci bolghan adem urushup, jëdelliship yürse set emesmu dep aghzimni tuwaqlap qoyidu.
|
|
üciyi üzülgüdek |
|
|
|
ücey-baghir |
|
|
|
ücey-baghrini siyrimaq |
|
|
|
ücey-qërin |
|
|
|
ücey-qërinini tökmek |
|
|
|
üceylen |
|
|
|
ücqat |
|
ücqat[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］üc+qat［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ücqat a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. yopurmiqi tuxum yaki uzun ëllips sheklide, güli deslep ëcilghanda aq bolup këyin sëriqqa özgirip këtidu, puraqliq bolidu. mëwisi qara renglik, yopurmaq we gülliri dora qilinidu. issiqni yandurush, yallugh qayturush qatarliq rollargha ige. yaghici qattiq, yik yasashqa ishlitilidu.
|
|
ücqulaq |
|
ücqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］üc+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki, kicik tiptiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi üc qulaqliq murekkep yopurmaq. uning aq ücqulaq we qizil ücqulaq dëgen türliri bar.
|
|
ücke |
|
|
|
ückëzek |
|
|
|
ückilik |
|
|
|
üclemci |
|
|
|
üclemci dewr |
|
üclemci dewr[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] ottura hayat ërasining birinci dewri. töwen, ottura, yuqiriqi dep üc esirge bölüngen. 230 milyon yil burun bashlinip, 195 milyon yildin ilgiri tamamlanghan. bu dewrdiki yer qatlamliri eng awwal gërmaniyide yuqiriqi, ottura, töwini dep ücke bölüngenliktin «üclemci dewr» dep atalghan.
|
|
üclük |
|
|
|
ücün |
|
ücün[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① nersining kimge, nëmige atalghanliqini, bëghishlanghanliqini yaki kimning, nëmining paydisigha, menpe’itige bëjirilgenlikini körsitidu:[misal:] hemme nerse xizmet ücün.[yeshmisi:] ② ish-heriketning nëme meqsette bëjirilishini körsitidu:[misal:] yar ücün yëgen tayaqning yarisi yoq (maqal).[yeshmisi:] ③ ish-heriketning bëjirilishidiki asas yaki sewebni bildüridu:[misal:] nëme ücün. shuning ücün. yamghur yaghqanliqi ücün këcikip qaldim.[yeshmisi:] ④ birer ishning, mesilining yaki pikirning kimge, nëmige nisbeten ëytilishini körsitidu:[misal:] tiriship öginish yashlar ücün intayin muhim.
|
|
ücinci |
|
ücinci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] san.[yeshmisi:] ret tertipi, orni ikkincidin këyin turidighan, tertip orni «3» reqimi bilen belgilinidighan, 3-nomurluq:[misal:] ücinci orunduq. ücinci orun. ücinci yil. ücinci qëtim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cong-kicik nersilerning ikkinci nomurluqtin cong, tötinci nomurluqtin kicik bolghan ölcimi, razmëri:[misal:] altinci kuluc.
|
|
ücinci dewr |
|
ücinci dewr[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] yëngi hayat ërasining birinci dewri. bu dewr kona ücinci dewr (E) we yëngi ücinci dewr (N) dep bölünidu. texminen 67 milyon yil burun. bashlinip 5.2 milyon yil burun tamamlanghan. bu dewrde tagh peyda bolush herikiti tereqqiy qilghan bolup, dëngiz, quruqluqlar qiyapitining özgirishi turaqsiz bolghan.
|
|
ücinci kesip |
|
ücinci kesip[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] adette turmush, ishlepciqirish, mulazimet kesipliri yeni soda, yëmek-icmek, rëmontciliq, sayahet ishliri, sheher ici qatnishi, yük toshush, pul mu’amilisi, straxuwaniye, radi’o, xewerlishish, ucur, meslihet bërish, qanunciliq ishliri, dawalash, saqliqni saqlash, medeniyet-ma’arip, tenterbiye, pen tetqiqat ishliri qatarliqlar közde tutulidu.
|
|
üdüskilimek |
|
|
|
üdüklimek |
|
|
|
üdügen |
|
|
|
üdümek |
|
|
|
ür |
|
|
|
üre |
|
|
|
üre bolmaq |
|
|
|
üren |
|
|
|
ürenlik |
|
|
|
ürkütmek |
|
|
|
ürkütülmek |
|
|
|
ürküshmek |
|
|
|
ürkügek |
|
|
|
ürkümek (Ⅰ) |
|
ürkümek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birnerse yaki ehwaldin birdinla qorqmaq, qorquncluq hës qilmaq, cöcümek, qacmaq:[misal:] öz sayisidin ürkümek. ＊ ëshekler uning qolidiki tayaqni körüp, tëximu ürküp, tapur-tupur qilghili turdi.
|
|
ürkümek (Ⅱ) |
|
|
|
ürgüne |
|
ürgüne[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uruqi qara, ushshaq sirkidek bolidighan, qizil cëcekleydighan, yopurmiqi üc ilik keng bolidighan bir xil ösümlük. uni acarciliq künlerde un tartip yëgili bolidu.
|
|
ürmek |
|
ürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qawimaq, hawshimaq:[misal:] ish mushu yerge kelgeniken, it ürer, karwan yürer, dëseng dewer dep olturghili bolmaydu.
|
|
üz |
|
|
|
üzengge |
|
üzengge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] at-ulaghqa mingende, dessep ciqish ücün tasma bagh arqiliq ëger yaki comgha bëkitip qoyulidighan jabduq. adette mëtaldin yasilidu:[misal:] attin cüshse, üzenggidin cüshmes (maqal).
|
|
üzengge soqushturmaq |
|
üzengge soqushturmaq[yeshmisi:] qarshi terep bilen menmenlik talashmaq, üstünlük talashmaq, riqabetleshmek:[misal:] nadan jahillar bilen üzengge soqushturmastin, belki ularni imkanqeder insap we exlaqqa dewet qilish kërek.
|
|
üzenggilik |
|
üzenggilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëger toqulghan atni minip, puti bilen üzenggini dessep olturghanda, putidiki ayagh kiyimining üzenggige tirilip turidighan qismi.[yeshmisi:] ② putning üsti teripidiki üzengge bësip turidighan jayi.
|
|
üzber |
|
üzber[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi peysiman yërilidu. yëriqce yapraqciliri tömüne sheklide. güli kicik bolup, ac qizil këlidu. pütün tëni dora qilinidu.
|
|
üzdürmek (Ⅰ) |
|
|
|
üzdürmek (Ⅱ) |
|
|
|
üzre |
|
üzre[söz türkümi:] tirkelme. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① üstide, üst teripide, töpiside:[misal:] kök üzre. yer üzre. ＊ kirip shah supa üzre olturushti, adettikice du’a-tekbir qilishti.[yeshmisi:] ② bezi isimlarning keynide këlip, orun këlish qoshumcisi «-da, -de, -ta, -te» lerning menisini bildüridu:[misal:] kötürmekci uning shenige bir jam, körülsun menggü tarix üzre nam. ＊ egerce bolmisaq bu ishta hoshyar, qilur bizni siyaset üzre tarmar.
|
|
üzgüci |
|
|
|
üzlüksiz |
|
üzlüksiz[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] üzülüp qalmay, üzülmey, toxtimay, dawamliq, arqa-arqidin, keyni-keynidin, uda:[misal:] üzlüksiz algha basmaq. üzlüksiz türde.
|
|
üzmek (Ⅰ) |
|
üzmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc bilen birer nersini tatip pütünley ajratmaq, bölmek:[misal:] arghamcini üzmek. boghqucni üzmek.[yeshmisi:] ② her xil mëwe, gül qatarliqlarni ösümlük tënidin ajratmaq:[misal:] üzüm üzmek. gül üzmek. qoghun üzmek. tawuz üzmek. yopurmaq üzmek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tügetmek, tölimek:[misal:] u bu yil yëridin mol hosul ëlip, gedinidiki qerzlerni pütünley üzgendin tashqiri, ëshinghan puligha bir at sëtiwaldi.[yeshmisi:] ④ birer heriket, pa’aliyetni axirlashturmaq, toxtatmaq:[misal:] munasiwetni üzmek. gepni üzmek, ümidni üzmek. alaqini üzmek.[yeshmisi:] ⑤ mehrum qilmaq, xaliy qilmaq:[misal:] ashliqtin üzmek.[yeshmisi:] ⑥ atmaq, ciqarmaq (oq heqqide):[misal:] rejep saq-salamet deryagha cüshti we arqicilap mëngip qoghlap këliwatqanlargha qaritip oq üzdi.
|
|
üzüp ëytmaq |
|
üzüp ëytmaq[yeshmisi:] keskin gep qilmaq, pos kallisini dëmek:[misal:] siz mendin renjisingizmu, aghrinsingizmu meyli, men shuni sizge üzüp ëytayki, sizni men shu halingizce hergiz qoyup bermeymen.
|
|
üzmek (Ⅱ) |
|
üzmek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qol-putlirini midirlitip suda yürmek, bir terepke qarap heriket qilmaq؛ suni yërip ilgirilimek:[misal:] deryada üzüp këliwatqan kishi ikki idi.[yeshmisi:] ② leylimek, leylep yürmek (bolut qatarliqlar heqqide):[misal:] bulutlar asmanda üzüp yürmekte. ＊ ruqiye bulutlar arisida bir yoqilip, bir peyda bolup üzüp yürgen aygha qarighinice xiyalgha këtetti.
|
|
üzüp ciqmaq |
|
|
|
üzütlük |
|
|
|
üzüshmek (Ⅰ) |
|
|
|
üzüshmek (Ⅱ) |
|
|
|
üzük (Ⅰ) |
|
üzük (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üzülgen, üzülüp ketken, üzülüp qalghan:[misal:] üzük arghamca. üzük yip. üzük yaghac.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersining üzülgen yëri, üzülgen uci:[misal:] arghamcining üzükini ulimaq. tok simining üzüki.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qisqa teleppuz qilinidighan, üzülüp ciqidighan, sozup teleppuz qilinmaydighan:[misal:] üzük awaz bilen «dostum... nege... nege barisiz»-dep soridi u mendin.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qisqa, ance uzun emes:[misal:] ular kicikkine üzük saydin ötüp, qariyip turghan mehelle derexlirining arisigha kirgendin këyin «cëqir köz» soridi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:]süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] azar yëgen, sunuq:[misal:] u bicarining dili bekmu üzüktek körünidu.
|
|
üzük tawush |
|
üzük tawush[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] teleppuz qilinghanda hawa ëqimi ëghiz boshluqi yaki tamaq boshluqida melum tosalghugha ucraydighan tawush. mesilen, uyghur tilidiki b, p, l, m, g, k, x, j... qatarliqlargha oxshash.
|
|
üzük (Ⅱ) |
|
|
|
üzükcilik |
|
üzükcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] turmushqa këreklik bolghan yëmek-icmek we kiyim-këcek qatarliqlar yëtishmeslik:[misal:] ukam, bu ikki yildin bëri bizning künimizghu xëli yaxshi bolup qaldi, biraq üzükcilik dëgen yaman nëme, bir qisim kishiler tëxi es-hoshini yighiwalghini yoq.
|
|
üzüklük |
|
|
|
üzül-kësil |
|
üzül-kësil[yeshmisi:] teltöküs, pütünley, toluq, tamamen, qet’iy:[misal:] mesilini üzül-kësil hel qilmaq. üzül-kësil ret qilmaq. üzül-kësil tügetmek.
|
|
üzül-kësillik |
|
|
|
üzülme |
|
üzülme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] üzük halet, üzük jeryan:[misal:] herbir tarixiy dewrdiki iqtisadiy ishlepciqirish we uningdin muqerrer këlip ciqidighan ijtima’iy üzülme shu dewrning siyasiy we meniwi tarixining asasi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üzülgen؛ üzülidighan:[misal:] üzülme belwagh. üzülme tagh.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] jins qatlimi yaki jins gewdisidiki bir yaki bir guruppiliq yërilghan yüz.
|
|
üzülmek |
|
|
|
üzülüp qalmaq |
|
üzülüp qalmaq[yeshmisi:] ① ëghir kelgenliki tüpeyli kësel qaytilinip, qozghilip qalmaq:[misal:] sen tëxi pütünley yaxshi bolup ketmiding, qum tasqima, üzülüp qalisen, dëdi ensari.[yeshmisi:] ② iqtisadi bek nacarlashmaq, a’ilide üzükcilik yüz bermek:[misal:] këyin dadam rehmiti qaza qildi, anam kësel boldi, mushundaq ishlar bilen qerzdar bolup, üzülüp qalduq.
|
|
üzülmey |
|
üzülmey[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] arqa-arqidin, dawamliq, izcil:[misal:] memlikitimizning herqaysi jaylirida dëhqanlar, qol hünerwenler we bashqa emgekci xelqning cing sulalisining mustebit hökümranliqigha qarshi qozghilangliri üzülmey dawamliship keldi.
|
|
üzülüshcan |
|
|
|
üzülüshcanliq |
|
|
|
üzülüshmek |
|
|
|
üzüm |
|
üzüm[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① üzüm a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan pëlek gholluq ösümlük. yopurmiqi aliqansiman yërilghan, güli konussiman gül rëtide bolup, kicik we sarghuc yëshil renglik, mëwisi yumilaq yaki ëllips shekillik. pishqan caghda sösün yaki sarghuc yëshil rengde bolidu. temi tatliq, suluq, istëmal qilinidu hemde haraq ëcitishqa xam eshya qilinidu. [yeshmisi:] ② shuxil ösümlükning mëwisi.
|
|
üzümci |
|
üzümci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① üzüm östürüsh, yëtishtürüsh we uni bëqish, perwish qilish qatarliq ishlar bilen shughullinidighan adem:[misal:] toxti aka dëgen bir üzümci, u qandaq qilghanda, üzüm mehsulatini ashurghili bolidighanliqini yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ② üzüm satidighan adem, üzüm satquci baqqal.
|
|
üzümcilik |
|
|
|
üzümgül |
|
|
|
üzümlük |
|
üzümlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üzümi bar, üzüm östürülgen:[misal:] üzümlük hoyla. üzümlük bagh.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] üzüm östürülgen jay, bagh:[misal:] üzümlük icige kirmek. üzümlükke qarimaq.
|
|
üzündi |
|
|
|
üst (i) |
|
üst (i)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nersining töpe yüzi, töpisi:[misal:] üstel üsti. ishkap üsti. kitabni shire üstige qoymaq.[yeshmisi:] ② nersilerning eng yuqiri qismidiki jay, töpisi, bëshi:[misal:] taghning üsti. ＊ shah qarisa derexning üstide bir yilan yatqudek.[yeshmisi:] ③ adem we nersilerning tashqi teripi, sirti؛ uca:[misal:] bu küni u üstige qara shipun duxawa köngleng, nawat reng sarjidin peltu, putigha uzun pashniliq xurum topley kiyiwalghaniken.[yeshmisi:] ④ shexs qoshumcisi we yönilish këlish qoshumcisi bilen türlinip këlip: 1) del birer ish-heriket boluwatqan peyt, cagh yaki orunni bildüridu:[misal:] yaxshi ash üstige këler, yaman gep üstige këler (maqal).[yeshmisi:] 2) «..din tashqiri, ...din bashqa» dëgenge oxshash menilerni bildüridu:[misal:] öy soghuq bolghanning üstige zey. ＊ bulangcilar uning pulini bulighanning üstige qattiq uruwetti.[yeshmisi:] 3) «asasigha, bedilige» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] yallanma emgek tamamen ishcilarning öz’ara riqabiti üstige qurulghan.[yeshmisi:] ⑤ shexs we ciqish këlish qoshumcisi bilen türlinip, ish-heriketning cëtilghan obyëkti yaki da’irisini bildüridu:[misal:] düshmen üstidin ghelibe qazanmaq. biraw üstidin erz qilmaq.[yeshmisi:] ⑥ shexs qoshumcisi we orun këlish yaki ciqish këlish qoshumciliri bilen türlinip këlip, «heqqide, toghrisida» dëgen yüklimilerning menisini bildüridu:[misal:] mëning üstümdin herküni her yangza inkaslar ciqip turidu, men bundaq inkaslarghimu adetlinip qaldim.
|
|
üstidin cüshmek |
|
üstidin cüshmek[yeshmisi:] birer ish-heriket boluwatqanda kelmek, körmek:[misal:] uxlap qalghan bolushi mumkin, neq üstidin cüshken oxshaymiz, dep oylashti ular.
|
|
üstige cüshmek |
|
üstige cüshmek[yeshmisi:] ① birer ish, mesile boluwatqan peytning del özidila peyda bolmaq yaki yëtip kelmek:[misal:] bir lükcek öydin ciqip mexsut begke: bëgim, del üstige cüshtuq, toxti, bayiz öyde iken, almasning anisimu... dëdi.[yeshmisi:] ② boynigha cüshmek, zimmisige cüshmek:[misal:] on necce yil burun, atisi qaza tapqandin buyan, pütün bir a’ilining ghëmi uning üstige cüshüp qaldi.
|
|
üstek |
|
|
|
üstel |
|
üstel[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] omumen tartmiliq, üsti tüz, töt put bëkitilgen, astining bir yaki ikki teripi ishkap shekillik yasalghan a’ile we ishxanilarda qoyup, üstide xet yëzish qatarliq ishlarda paydilinidighan sayman, joza:[misal:] üstel sa’iti. ＊bashliq üstelni aylinip ötüp mewlanning yënigha këlip olturdi.
|
|
üstqurulma |
|
üstqurulma[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］üst+qurulma［[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] iqtisadiy bazis üstige qurulghan siyaset, qanun, din, sen’et, pelsepe qatarliqlargha da’ir közqarashlar hemde shu közqarashlargha uyghun këlidighan siyaset, qanun qatarliq tüzümler. iqtisadiy bazis üstqurulmini belgileydu. üstqurulma iqtisadiy bazisni eks ettüridu.
|
|
üstki |
|
üstki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üstige, töpisige yaki töpe qismigha jaylashqan, üsti yüzi yaki teripidiki, yuqiridiki, töpisidiki:[misal:] üstki qewet. yerning üstki qatlimi.
|
|
üstlime |
|
|
|
üstmu’üst |
|
|
|
üstürmek |
|
|
|
üstürülmek |
|
|
|
üstün |
|
üstün[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① üsti teripidiki, üstidiki, üstünki:[misal:] üstün tash. üstün qapaq.[yeshmisi:] ② yuqiri, öre, ëgiz؛ artuq, yüksek, aliy:[misal:] düshmen özige qarighanda üstün ghayige ige bolghan bu yigitning muhebbet aldida huduqup qalghanliqidin icide küldi.[yeshmisi:] ③ janliq, kötürenggü:[misal:] rohi üstün. keypiyati üstün.[yeshmisi:] ④ erzan emes, öre, qimmet, yuqiri:[misal:] tennerxi üstün.
|
|
üstün turmaq |
|
|
|
üstün qoymaq |
|
üstün qoymaq[yeshmisi:] üstün, ghalis dep hësablimaq؛ üstün sanimaq, üstün dep bilmek:[misal:] hon tengriqutliri bu waqitlarda özlirini xen xanidanliqidin üstün qoyup, xen xanidanliqigha popoza qilip turatti.
|
|
üstün kelmek |
|
|
|
üstünki |
|
|
|
üstünlük |
|
üstünlük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yuqiriliq, ghalibliq, yükseklik, aliyliq:[misal:] üstünlük talashmaq. üstünlük qazanmaq.
|
|
üstwash |
|
|
|
üstide |
|
|
|
üstiquddus |
|
üstiquddus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce＞grëkce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ötkür puraydu. gholi egri, köp shaxlinidu. yopurmiqi udul, güli köküc sösün, shëxining ucida topliship ösüp bashaqsiman gül rëtini shekillendüridu. gül rëtidin puraqliq may ëlinidu, adette u sopun yasash we zinnet buyumlirigha ishlitilidu.
|
|
üstilep |
|
|
|
üsti-üstige |
|
üsti-üstige[yeshmisi:] ① birining üstige yene biri, üsti-üstilep:[misal:] töt tereptin yaghdurulghan oq zerbiside düshmen ölükliri dawandin ikki kilomëtirce pestiki tar jilghida üsti-üstige döwilinip ketti.[yeshmisi:] ② keyni-keynidin, arqa-arqidin tekrar:[misal:] u acciqi këlip, üsti-üstige eynekni caqqili turdi.
|
|
üsti-üstilep |
|
|
|
üskek (Ⅰ) |
|
|
|
üskek (Ⅱ) |
|
|
|
üsken |
|
|
|
üsküne |
|
üsküne[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① idare-jem’iyet, zawut fabrika, karxana we a’ililerge këreklik nersiler, jahaz:[misal:] öy üsküniliri. karxana üsküniliri.[yeshmisi:] ② hüner-kesipke zörür bolghan qoral, saymanlar:[misal:] yaghacciliq üsküniliri. tëbabetcilik üsküniliri.
|
|
üskünileshtürmek |
|
|
|
üskünileshtürülmek |
|
|
|
üskünileshmek |
|
|
|
üskünilik |
|
|
|
üsmek |
|
üsmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bëshi yaki münggüzi bilen adem we nersilerni soqmaq, ittermek:[misal:] turghan tamgha üsseng bëshing yërilar (maqal).[yeshmisi:] ② börtmek:[misal:] ikki razwëdkici derya üstige lempe bolup üsüp ciqqan ëgiz taghning üstige ciqip, mashinilarning keynidin qarashti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] doqurmaq:[misal:] mëningce, qatillarning teptartmastin mushu tereplerde üsüp yürginidin qarighanda, biri bolmisa biri ormanliqning xuyini bilidighan nëmidek qiddönggimek:[misal:] u pulini yoqitip qoyup bashqilargha üsüwatidu.
|
|
üsüp kirmek |
|
|
|
üsüshmek |
|
|
|
üshte |
|
|
|
üshte qilmaq |
|
|
|
üshtiger |
|
|
|
iliq, üsti tüz, töt put bëkitilgen, astiny derijisi: |
|
iliq, üsti tüz, töt put bëkitilgen, astiny derijisi:[misal:] öyni ijarige bërip, burnini üshshütken qëri (maqal).
|
|
üshshük |
|
üshshük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] küz axirliship, qishning kirishi bilen yëtip këlidighan bir xil soghuq hawa ëqimi, u zira’etlerni üshshütüp kardin ciqiridu:[misal:] üshshük cüshmek. üshshük tegmek. üshshük apiti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üshshügen, üshshük tegken:[misal:] cünki, uning cirayi soghuq shamalda titrep aldimizgha cüshüwatqan kec küzdiki üshshük yopurmaqlargha oxshaytti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] tëmpëraturining töwenlesh tüpeylidin adem we nersilerdiki tonglash, muzlash hem shu tonglighan, üshshügen yer, nerse:[misal:] tonglap qalghan qulaqqa qar bësip üshshükni yandurushni biz pëshqedem yëtimcilardin ögenduq.
|
|
üshshümek |
|
|
|
üshqirtmaq |
|
|
|
üshqirtishmaq |
|
|
|
üshqirmaq |
|
|
|
üshke |
|
üshke[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] töshük ëcishta ishlitilidighan eswab. türliri köp bolup, beziliri qol bilen, yene beziliri tok yaki shamal küci bilen heriketlendürülidu.
|
|
üshkürmek |
|
|
|
üshkiletmek |
|
|
|
üshkileshmek |
|
|
|
üshkilenmek |
|
|
|
üshkilimek |
|
|
|
üke |
|
|
|
üker |
|
|
|
ükelik |
|
|
|
üge |
|
üge[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] söngeklerning öz’ara tutashqan jayi. tüzülüshige qarap qozghalmas, sel qozghilidighan we heriketcan üge dep ücke ayrilidu. qozghalmas ügige bash söngikining herqaysi ügiliri؛ sel qozghilidighan ügige omurtqa tüwrükining ügiliri؛ heriketcan ügige töt müce ügiliri misal bolalaydu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] rakëta, bashqurulidighan bomba qatarliqlar qisimlirining öz’ara tutashqan jayi, boghumi.
|
|
ügdetmek |
|
|
|
ügdeshmek |
|
|
|
ügdek |
|
|
|
ügdimek |
|
|
|
ügre |
|
ügre[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① xëmirini yupqa yëyip, incike kësilgen cöp:[misal:] ekber kecliki yenggisi hejer büwining ashköki bilen pinnining puriqi güpüldep turghan mezzilik ügre ëshini taza huzurlinip icti.[yeshmisi:] ② shundaq cöp bilen ëtilgen suyuq’ash:[misal:] ügre etmek. ügre icmek. ＊ ügrini tashlap, talqan yeptu, yurtni tashlap, arman yeptu (maqal).
|
|
ügrici |
|
|
|
ügüt (Ⅰ) |
|
|
|
ügüt (Ⅱ) |
|
|
|
ügütci |
|
|
|
ügüt-nesihet |
|
|
|
ügüc |
|
|
|
ügüceklik |
|
|
|
ügüclimek |
|
|
|
ügilik |
|
|
|
üleshtürmek |
|
|
|
üleshtürüshmek |
|
|
|
üleshtürülmek |
|
|
|
üleshmek |
|
üleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bir pütün yaki bir top nersilerni birnecce kishiler öz’ara melum ülüsh, nisbet boyice bölüshüwalmaq:[misal:] ular «eger bu altun xish üc parce bolghan bolsa, üleshmikimiz ongay idi» dëyishti.
|
|
ülpet |
|
|
|
ülpetcilik |
|
ülpetcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ülpetler yighilishi, olturushi yaki ziyapiti؛ ülpetler arisida ötküzülgen mëhmandarciliq:[misal:] ular bir jozigha cöküp, ülpetcilik qilip bir ikki rumkidin icishti.[yeshmisi:] ② ülpetlerge, dostlargha xas munasiwet:[misal:] ülpetciliki bar adem. ülpetcilik qilmaq.
|
|
ülpetleshmek |
|
|
|
ülpetlik |
|
ülpetlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ülpetcilik, dostluq:[misal:] men biraw bilen ülpetlik qilsam, hetta uningdin jinimnimu ayimay, könglini ëlishqa tirishimen.
|
|
ülge |
|
ülge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishiler teqlid qilidighan, doraydighan, öginishke, nemune qilishqa erziydighan adem, ish, nerse yaki usul؛ nemune, tip:[misal:] ülge bolmaq. ülge yaratmaq. ülge almaq. ülge qilmaq.[yeshmisi:] ② bir türdiki nersilerdin ëlinghan nusxa, ewrishke:[misal:] bu ordini exmet beg bëyjing xanliqining ordisining ülgisi boyice saldurghanidi.
|
|
ülgüje |
|
|
|
ülgüjek |
|
ülgüjek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kona pasondiki ishiklerde, ishikning ëcilip yëpilishi qanat yan yaghicining asti, üstige ciqirilghan, bir bëshi ishik bëshigha oyulghan töshükke, yene bir bëshi bosughigha oyulghan töshükke kirip turidighan oqsiman qismi:[misal:] ishikning ülgüjiki. ＊ ëqin su sësimaydu, ishik ülgüjiki cirimaydu (maqal).
|
|
ülgüdimek |
|
|
|
ülgürtmek |
|
|
|
ülgürmek |
|
ülgürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish-heriketni bëjirishke, qilishqa imkaniyet, waqit tapmaq, muweppeq bolmaq؛ yëtishmek:[misal:] poyizgha ülgürüp barmaq. ＊ uning putliri shundaq caqqan heriket qilattiki, körüp perq ëtishke ülgürgili bolmaytti.
|
|
ülgürüshmek |
|
|
|
ülgümek |
|
|
|
ülgilik |
|
ülgilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ülge bolidighan, ülge bolushqa yaki qilishqa erziydighan:[misal:] ülgilik oqughuci. ülgilik tiyatir. ülgilik rol oynimaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ülge bilen, ülge körsitish arqiliq:[misal:] ülgilik oqutush.
|
|
ülüsh |
|
ülüsh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① teqsimlinidighan nersining birer kishige tëgishlik qismi, böliki؛ hesse, nësiwe:[misal:] öz ölüshini almaq.[yeshmisi:] ② birer cong ishqa qismen serp qilghan, qoshqan mëhnet؛ ejir؛ hesse؛ töhpe:[misal:] bu ghelibilerning icide herqaysimizning ülüshi bar emesmu.[yeshmisi:] ③ bir pütün ish, heriket yaki mesilining melum böliki, qismi:[misal:] bir ülüsh mëhnet bir ülüsh iqtidarni yëtishtüridu.
|
|
ülüshkün |
|
ülüshkün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ötüp ketken künning aldinqi küni, tünügünning aldidiki kün, burnakün, ozakün:[misal:] u ülüshkün «ghunce» mukapati musabiqisigha qatnashti.
|
|
ülüshkünki |
|
|
|
ülüshyil |
|
ülüshyil[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ötüp ketken yilning aldinqi yili, ötken yilning aldidiki yil, aldinqi yil, ozaqi yil, oza:[misal:] bolupmu, ülüshyil bolghan bir weqe bowayni qattiq renjitti.
|
|
ülüshyilqi |
|
ülüshyilqi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ülüshyili bolghan, ülüshyilidiki, ozaqi yilidiki, ozaqi:[misal:] ülüshyilqi ish.
|
|
ümtülmek |
|
ümtülmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① intizarliq bilen qarimaq, telpünmek, telmürmek؛ intizar bolmaq:[misal:] ümtülgen erge derya oshuqigha kelmes (maqal).[yeshmisi:] ② temshelmek:[misal:] këyinkisini u bilmeytti. tün yërimida ësige këlip, bir tagh arisidiki otlaqta yatqanliqini kördi. u qopushqa ümtüldi.
|
|
ümceytmek |
|
|
|
ümceytishmek |
|
|
|
ümceymek |
|
ümceymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] renjish, xapiliq, köngli yërim bolush yaki naraziliq tüpeylidin kalpukini set qilip pürüshtürmek, kalpukini birqismila qilmaq:[misal:] qemberxanning awazi boghuldi. uning deslepte ümciyip, këyin mishildap yighlighini anglandi.
|
|
ümciyishmek |
|
|
|
ümmet |
|
|
|
ümid |
|
ümid[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer istekning emelge ëshishigha bolghan ishenc, ishenc bilen kütüsh؛ arzu, istek؛ niyet, meqset:[misal:] ümid üzmek. ümid kütmek. ümid baghlimaq. ümidini yerde qoymaq. ＊ölmigen janda ümid bar (maqal).[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
ümid-arzu |
|
|
|
ümidsiz |
|
ümidsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ümidi yoq, ümidsizlengen, na’ümid:[misal:] zöhrem ümidsiz halda köz yashlirini sürtüp ishxanidin ciqip ketti.[yeshmisi:] ② kelgüsige bolghan ümidi, ishenci we iradisini yoqatqan, këlecektin ümidini üzgen:[misal:] ümidsiz kishi. ＊ ümidsiz sheytan (maqal).
|
|
ümidsizlerce |
|
|
|
ümidsizlendürmek |
|
|
|
ümidsizlenmek |
|
ümidsizlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer kishige yaki nersige, ishqa bolghan ümidini, ishencisini yoqatmaq, ümidini üzmek:[misal:] sen bu ishtin ümidsizlenme. ＊ ümidsizlenmeng, imin aka, saqcilar jezmen tapidu.
|
|
ümidsizlik |
|
|
|
ümidsizlinishmek |
|
|
|
ümidlendürmek |
|
|
|
ümidlenmek |
|
ümidlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ümidwar bolmaq, ümid qilmaq, ümid kütmek:[misal:] sadiq abbas toghriliq oylap ümidlinip qaldi, bu ümid uni qana’etlendürüp ishencke ige qildi.
|
|
ümidlik |
|
ümidlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer nersidin ümid qilidighan؛ ümidwar:[misal:] ümidlik adem. ＊ seley söz qisturup:[misal:] yene ümidlik bolung ademning ümid bilen yashighini yaxshi, dëdi.[yeshmisi:] ② këlicikige ishense bolidighan, këliciki parlaq:[misal:] ümidlik sen’etkar. ümidlik yazghuci. ＊ bizning arimizda yëngi ümidlik menzire ëciliwatidu, sizce qandaq
|
|
ümidwar |
|
ümidwar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ümid, arzu ipadileydighan, ishqa, mesilige ümid we ishenc bilen qaraydighan؛ ümidlik:[misal:] ümidwar adem. ümidwar bolmaq.
|
|
ümidwarliq |
|
|
|
ün |
|
ün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem gep qilghanda, birnerse bashqa birnersige sürkelgende, tegkende, nerse sunghanda, cëqilghanda, partlighanda, heriket qilghanda ciqidighan herxil awaz؛ tawush:[misal:] miltiqning üni. ün ciqarmaq. ününgni ciqarma. üni pütmek.
|
|
ün salmaq |
|
ün salmaq[yeshmisi:] awazini bolushigha ciqarmaq, warqirimaq, towlimaq, ün ciqarmaq:[misal:] ayqiz bu paji’eni körüp, qattiq ëcinishbilen ün sëlip yighliwetti.
|
|
ün qatmaq |
|
ün qatmaq[yeshmisi:] gep qilmaq, zuwan sürmek, ëghiz acmaq:[misal:] sëlimning bu oxshitishigha hëckim ün qatmidi, hemmeylen jiddiy keypiyat icide jimjit olturushatti.
|
|
ününgni öcür |
|
ününgni öcür[yeshmisi:] «awazingni ciqarma, zuwan sürme, aghzingni jim qil, gep qilma» dëgen menilerdiki qaratma söz.
|
|
üni pütmek |
|
|
|
üni öcmek |
|
|
|
üni icige cüshüp ketmek |
|
|
|
ün yëtim yer |
|
|
|
ün’alghu |
|
ün’alghu[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ün+alghu［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] awazni xatiriliwëlip, qayta anglashqa imkaniyet tughduridighan mashina. eng keng qollinilidighini magnit lëntiliq ün’alghu, u almaqci bolghan awazni ëlëktr magnitigha aylandurup magnit lëntisini magnitlaydu. qayta qoyulghanda, magnitni awazgha aylanduridu.
|
|
ün-tin |
|
|
|
ün-tin ciqarmasliq |
|
ün-tin ciqarmasliq[yeshmisi:] ① zuwan-sürmeslik, gep-söz qilmasliq, jimmide turuwëlish:[misal:] u ün-tin ciqarmastin bëshini lingshitipla qoydi.[yeshmisi:] ② waysimasliq, ghiding-piding qilmasliq:[misal:] ular yasindin öginip, ün-tin ciqarmastin yaxshi ishlidi.
|
|
ün-tin dëmeslik |
|
|
|
ün-tini yoq |
|
ün-tini yoq[yeshmisi:] iz-dëriki yoq, iz-dëreksiz:[misal:] men balilirimning mundaq yaxshi künlerge yetkinini nedin biley, ün-tini yoq, ölüp ketkendimu dep oylidim.
|
|
ün-tinsiz |
|
ün-tinsiz[yeshmisi:] ① ün-tin yoq, ün-tin ciqarmay, awaz ciqarmay, shepisiz:[misal:] lëkin u ün-tinsiz yighlash arqiliq xormini yëgenlikini iqrar qilghanidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] öz icide, hëckimge tinmay:[misal:] u necce yildin bëriqi sëghinishlirini köz yëshi we ün-tinsiz tartqan rohiy azablirini nëme bilen melum qilidu[yeshmisi:] ③ hëcbir gep-söz qilmay, zuwan sürmey, jimmide:[misal:] u qorqqinidin bëshini yerdin üstün qilmay, ün-tinsiz oltu uqturup qoymayla, bisoraqsiz؛ dep qoymayla, öz bëshigha:[misal:] bala ün-tinsiz yoqap ketti.
|
|
ünce |
|
|
|
ünce-marjan |
|
|
|
ünce-merwayit |
|
|
|
üncük |
|
|
|
ünciqmas |
|
ünciqmas[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］ün+ciqmas［[yeshmisi:] ün ciqmaydighan, zuwan sürmeydighan, köp gep qilmaydighan, ündimes؛ gep qilmas:[misal:] ünciqmas adem.
|
|
ündetmek |
|
|
|
ündesh |
|
ündesh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① caqirish, qicqirish, dewet qilish.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözligücining türlük hëssiyati, pozitsiyisini yaki caqirish, ündesh menilirini ipadileydu:[misal:] ündesh belgisi.
|
|
ündesh belgisi |
|
|
|
ündesh jümle |
|
ündesh jümle[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] qoyuq hës-keypiyatni bildüridighan jümle. mesilen, «wayjan», «nëmidëgen yaxshi», «ejeba, sizmu këlip qapsiz» dëgenlerge oxshash. yëziq tilida, ündesh jümlining axirigha ündesh belgisi (!) qoyulidu.
|
|
ündesh sözler |
|
|
|
ündeshmek |
|
|
|
ündek |
|
|
|
ündekke kelmek |
|
ündekke kelmek[yeshmisi:] ① bürküt, qarcigha, qurghuy, qara qucqac, tumucuq qatarliq qushlar baqqucisining ündishige ögenmek. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qolgha kelmek, könglining mayilliqi bilen qarshi terepke ötmek, telipige maqul bolmaq:[misal:] u yëqindin buyan xëli ündekke këlip qaldi.
|
|
ündelmek |
|
|
|
ündürme |
|
ündürme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ashliq danliridin ünüp ciqqan aq bix, maysa:[misal:] ündürme qilmaq. purcaq ündürmisi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] meydangha këlish, peyda bolush aldida turghan birer halet yaki bir ish, mesile؛ hamile:[misal:] bu hal dawutning qelbide heset ündürmisi peyda qildi.
|
|
ündürmek |
|
ündürmek[yeshmisi:] ① «ünmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] gül ündürmek. zira’et ündürmek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qayturuwalmaq, tölitiwalmaq, tolduruwalmaq:[misal:] qerzni ündürmek. ziyanni ündürüwalmaq. ＊ emdi u sa’etning ornigha 40 koy ündürdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birnerse almaq, hasil qilmaq:[misal:] payda ündürmek. nep ündürmek.
|
|
ündürüshmek |
|
|
|
ündürülmek |
|
|
|
ündimes |
|
ündimes[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ündimeydighan, zuwan sürmeydighan, nahayiti az gep-söz qilidighan, gep-sözi az:[misal:] ündimes adem.
|
|
ündimek |
|
ündimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish-heriketni qilishqa, bëjirishke caqirmaq, dewet qilmaq, teshebbus qilmaq:[misal:] mëhmanlar musibet üstide bolup turidighan en’eniwi adetke asasen anini köz yëshi qilmasliqqa ündidi.
|
|
ündimey |
|
|
|
ünsiz |
|
ünsiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üni yoq, ün ciqmaydighan, awazsiz:[misal:] ünsiz tapanca. ünsiz miltiq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ün ciqarmay, gep-söz qilmay, zuwan sürmey, jimmide:[misal:] qiz cëcining kësiwëtilgenlikini bilip qëlip ünsiz yighlidi.
|
|
ünlep |
|
|
|
ünletmek |
|
|
|
ünleshmek |
|
|
|
ünlük |
|
ünlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yuqiri, küclük, jarangliq:[misal:] nëme deysiz, dadamning qatili abdullamu dëdi durnem ünlük awaz bilen.
|
|
ünlükleshmek |
|
ünlükleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ünlük bolmaq, awazi yuqiri ciqmaq:[misal:] bayiqigha qarighanda astiraq bir tawushta ghorung-ghorung sözlishish anglinip turatti, aridin on besh minutce waqit ötüp tawushlar bir’az ünlükliship këlishke bashlidi.
|
|
ünlimek |
|
ünlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ün ciqarmaq, awaz ciqarmaq, towlimaq, sayrimaq:[misal:] bircagh asman kökidin, mehelle yaqtin-töpidin, kepter këlip ünleptu, «öyge bar» dep ündeptu.
|
|
ünmek |
|
ünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bixlinip, yiltiz tartip, yer üstige ciqmaq (dan, uruq we ösümlükler heqqide):[misal:] termiseng ünemdu (maqal). ＊ u yerde derexler köklep, gül-giyahlar ünüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qepqalmaq, törelmek (bala heqqide):[misal:] qorsaqta ünüp qalmaq. qorsaqqa bala ünmek.[yeshmisi:] ③ peyda bolmaq, hazir bolmaq, kelmek:[misal:] bu haraqkesh nedin ündi. ＊ men kishiler namazdin ciqmastin burun, baridighan yërimge ünüshüm kërek idi.[yeshmisi:] ④ rawajlanmaq, ronaq tapmaq, güllenmek:[misal:] hüner qilsa üner (maqal).
|
|
ünüm |
|
ünüm[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum bir xil küc, usul, care yaki amil, seweb peyda qilghan ijabiy netije:[misal:] u pul-mal bilen aldash ünüm bermigendin këyin, zorluq bilen gülnarxanni mëhmanxanigha sörep ëlip mangdi.[yeshmisi:] ② melum nersining paydiliq roli, tesiri:[misal:] dorining ünümi körülmek.[yeshmisi:] ③ birer nersini ishlepciqirish, teyyarlash qabiliyiti؛ ünümdarliq, hosuldarliq:[misal:] mashinining ish ünümi. emgek ünümi. ünüm nisbiti.
|
|
ünümdar |
|
|
|
ünümdarliq |
|
ünümdarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ünüm bërish, ünümi barliq, ünümge igilik. [yeshmisi:] ② tupraqning munbetlik derijisi:[misal:] yëshil oghutluq ösümlük köp tërilip, yerning ünümdarliqi ashuruldi.[yeshmisi:] ③ melum nersining ünüm, payda yaritish iqtidari, küci؛ ünümi:[misal:] yëngi ciqqan yumran köktatlarning qan tazilash, qandiki tömür maddisini toldurush ünümdarliqi yaxshi.[yeshmisi:] ④ ish, xizmet, emgek qatarliqlarning birlik waqit icide orunlanghan miqdari, nisbiti:[misal:] emgek ünümdarliqi. ishlepciqirishning ünümdarliqini östürmek.
|
|
ünümsiz |
|
|
|
ünümsizlik |
|
|
|
ünümlük |
|
ünümlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ünümi bar, ünümi, netijisi köp:[misal:] ünümlük care. ünümlük usul. ünümlük yol. ünümlük tedbir. ünümlük dora.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] söz yasash roli, iqtidari küclük, keng:[misal:] ünümlük qoshumcilar.
|
|
üyür |
|
üyür[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] top, pada:[misal:] atisi bashqini xuda qoshidu, üyüri bashqini noxta qoshidu (maqal). ＊ mëning anglishimce, yilqining herbir üyüride bir ayghir bolidiken. ayghir öz üyürini yirtquclardin qoghdaydiken, hetta öz üyüri ücün jënini pida qilidiken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip miqdarni bildüridu:[misal:] bir üyür yilqa.
|
|