ئىزاھى |
d |
|
d[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining toqquzinci heripi, ret tertipi jehettin toqquzincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «d» heripining ayrim shekli we bëshidin këlidighan shekli «d», ayighidin ulinidighan shekli «id», oqulushi yaki nami «dë». «d» üzük tawush bolup, tawush ciqirish orni jehettin til uci cish tüwi tawushi, tawush ciqirish usuli jehettin partilighuci tawush, tawush perdisining titiresh-titirmesliki jehettin jarangliq üzük tawush. «d» tawushning fonëtikiliq alahidiliki cet tillardin qobul!qilinghan bir qisim sözler yekke halitide we üzük tawushlar bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda teleppuzda «t» ëytilidu, sozuq tawush bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda eslige qaytip «d» teleppuz qilinidu. mundaq sözler türlenmey turghan halette bolsun yaki üzük tawushlar bashlanghan qoshumcilar qoshulghan halette bolsun, axiridiki tawushi eslidikisi boyice «d» yëzilidu, lëkin «t» teleppuz qilinidu. mesilen: imlasi türlinishi teleppuzi ewlad ewladtin ewlat iqtisad iqtisadcan iqtisat tenqid tenqidi tenqidi
|
|
dap (Ⅰ) |
|
|
|
dap yarmaq |
|
|
|
dëpigha ussul oynimaq |
|
dëpigha ussul oynimaq[yeshmisi:] birawning oy-pikri, meydanigha mayil bolmaq, shuning dëgini boyice ish qilmaq:[misal:] mushu yillarda sopilarning herikiti edep ketti. mejitke oxshash gol aghinilirimizmu hedësila ularning dëpigha ussul oynaydighan boluwaldi.
|
|
dëpini calmaq |
|
dëpini calmaq[yeshmisi:] birawning teripini almaq, shu terep bolup gep qilmaq:[misal:] u bir nëmingiz ötüp ketken tersa nëmikenghu, yene këlip, teshwiqat düyidikilerning hemmisi shuning dëpini calidiken.
|
|
dap (Ⅱ) |
|
|
|
dapende |
|
|
|
dapci |
|
|
|
dapciliq |
|
|
|
dapxun |
|
|
|
dap-dumbaq |
|
|
|
dapshaq |
|
dapshaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüzi qëlin, hayasiz, bizeng, bishem:[misal:] ëshek hangrighan, dap daranglighan yerde yürüp, bizeng ösken bu dapshaq «qiz»ni alidighan er ciqmidi.
|
|
dapshaqliq |
|
|
|
dapshaytmaq |
|
|
|
dapshaymaq |
|
|
|
dapqur |
|
|
|
dapkesh |
|
|
|
dapkeshlik |
|
|
|
daplatmaq |
|
|
|
daplashmaq |
|
|
|
daplanmaq |
|
|
|
daplimaq |
|
daplimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tartilghan qir-tirgenlerni dap, ketmen qatarliqlarning keyni bilen cingdimaq, tekshilimek, siliqlimaq:[misal:] ërining til we silkishlirige cidap yürüp, torghay bilen teng turup qarangghu cüshküce ketmencapqini, zembil kötürgini, yiltiz tergini, tamaq salghini, cönek daplighini, uruq salghini uninggha rahet bëghishlaydighan ish bolup tuyulidu.[yeshmisi:] ② ketmen, otighuc qatarliq bisliq dëhqanciliq saymanlirini bolqa bilen cingdimaq؛ bis ciqarmaq.
|
|
dat |
|
dat[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tömür, mis qatarliq mëtallarning yüzide nem hawaning oksidlinishidin shekillengen bir qewet madda:[misal:] tömür dëti. mis dëti. ＊ tömürni dat yeydu, ömürni derd yeydu (maqal).
|
|
datang |
|
|
|
datsit |
|
|
|
datlashturmaq |
|
|
|
datlashmaq |
|
datlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nem hawaning oksidlishidin tömür, mis qatarliq mëtallarning yüzide bir qewet madda peyda bolmaq, dat basmaq:[misal:] partizanlar kün ciqquce aware bolup, datlashqan yette tal miltiqla tapti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] iqtidari burunqidin ajizlashmaq:[misal:] mëngem datliship qaptu, untuptimen, emdi hoshumgha kelgendek boldum.
|
|
dajitmaq |
|
|
|
dajishmaq |
|
|
|
dajimaq |
|
|
|
dajyang |
|
|
|
daca |
|
|
|
dacen |
|
|
|
daxan |
|
|
|
daxanliq |
|
|
|
daxshalmaq |
|
|
|
daxirkalwar |
|
daxirkalwar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］daxil+kalwar［[yeshmisi:] epsanilardiki mal-dunya, adem qatarliqlarni salsimu toshmaydighan, körünüshi kicik xalta:[misal:] muxter kicik heyyar: manga mushu kicikkine daxirkalwarimni toldurup altun berseng, sanga yashashqa yene az waqit bërimen, deptu.
|
|
daxil |
|
daxil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bërish, kirish, qatnishish:[misal:] daxil bolmaq. ＊ bëghinggha qondi kakkukmu, toyunggha bolghili daxil, yënida ashiqi zeynep, bolup jüp söygü-yar keldi.
|
|
dad |
|
dad[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] jismaniy we rohiy azab destdin qattiq warqirap qilinghan zar, nale, pighan:[misal:] jahan hünerliridin alghan lezzitim shu, kaltek yep ögengen hünirimdin deymen «dad».[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] qorqup yaki xewpke yoluqup yardemge caqirip towlighan qattiq awaz:[misal:] bu qarighular warqiriship: «way dad, oghrining destidin dad»dëyishiptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] derd-elem destidin qilinghan shikayet, erz:[misal:] adil shah diyari bekride melikisi we ikki perzenti bilen dad sorap alemdin ötti.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] bir ishini melum qilish yüzisidin ijazet sorash sözi:[misal:] dad, padishahi’alem, deptu ong qol wezir, bicare tülke carbaghning arqisidiki ëriqta yatidu.
|
|
dada |
|
dada[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① perzenti bar er, ata:[misal:] bu dadamdin qalghan rawabni, özümdin ayrighum kelmeydu.[yeshmisi:] ② özidin cong, dada yolluq kishilerni hörmetlep atash sözi:[misal:] dada, sili nedin keldile
|
|
daden |
|
daden[söz türkümi:] miqtar söz.[til teweliki:]］xenzuce［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] on kürige teng kë lidighan, danliq ashliqlarni ölceshte qollinidighan sighim birliki:[misal:] jamalning on moluq bughdiyidin, bolmighanda, toqquz-on daden bughday ciqatti.
|
|
dadenlik |
|
|
|
dad-peryad |
|
|
|
dadxah |
|
dadxah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① erz-dad ëytquci, shikayet qilghuci:[misal:] dadxahning derdige derman tëpilmas hëcqacan, dadgah ehli özi derdni cüshengen bolmisa.[yeshmisi:] ② erz-dad ishitküci, sodiye:[misal:] ürümcidin kelgenler icide ibrahim dadxahmu bar idi.
|
|
dadxor |
|
dadxor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] bashqilar üstidin dad-erziyet ëytip, nale qilip, renjip yürgüci:[misal:] bu dadxor aghzi bësilmay hemmila yerde dadlap yüridu.∥dadxor adem.
|
|
dadxorluq |
|
dadxorluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] da’imla bashqilar üstidin dadlap yürüsh ishi:[misal:] kecte osman ishtin cüshüp kelgende, medeniyet ërini ickiriki öyge ekirip, turnisa üstidin dadxorluq qildi.
|
|
dadgah |
|
dadgah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] erz-shikayet we jinayi ishlarni bir terep qilidighan orun؛ sot:[misal:] dadlisam dadgahqa sözüm ötmey, yurtumda saq qëlishqa közüm yetmey, panah tilep keldim yene quciqinggha.
|
|
dadlatmaq |
|
|
|
dadlashmaq |
|
|
|
dadlanmaq |
|
|
|
dadlimaq |
|
dadlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① jismaniy, rohiy azab destidin yaki qorqqinidin qattiq awaz bilen nale qilip warqirimaq, peryad kötürmek:[misal:] biz kocida qalduq, yighlisam yigham, dadlisam dadim yetmidi.[yeshmisi:] ② biraw üstidin renjip, aghrinip nale qilmaq:[misal:] men ayalimning mundaq dadlashlirigha perwasizliq bilen külüpla qoyattim.
|
|
dad-mu’amile |
|
dad-mu’amile[yeshmisi:] bardi-keldi, alaqe, munasiwet, ëlim-bërim, bërish-këlish:[misal:] dad-mu’amile qilmaq. ＊ ular kiyim-këcek, dad-mu’amilide xelqtin özini qattiq ajritatti.
|
|
dadur |
|
dadur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki bir yilliq saman gholluq ösümlük. uruqi adette sëriq bolup, uni istëmal qilish, may tartish we ximiye sana’itide xam eshya qilishqa bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning uruqi.
|
|
dadur-purcaq |
|
|
|
dadüy |
|
|
|
dadüyjang |
|
|
|
dadüyjangliq |
|
|
|
dadika |
|
|
|
dadil |
|
|
|
dadillashmaq |
|
|
|
dadilliq |
|
|
|
dadiliq |
|
dadiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dadisi bar, dadisi hayat:[misal:] ayimxan niyaz akigha qayta yatliq bolghandin këyin qizi meryem dadiliq bolup yëtimsirimidi.[yeshmisi:] ② dada bolghuci kishi qilishqa yaki öteshke tëgishlik bolghan, dadigha xas:[misal:] dadiliq muhebbet. ＊ bu balilirini aliy mektep pütküzgüce oqutup, dadiliq burcini toluq ada qildi.∥dada, dada, nëme dada dadang dadiliqtin tanghini yoq.
|
|
dar |
|
dar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① yaman at-ulaghlarni taqilash waqtida ësish ücün ishlitilidighan, ikki tüwrük üstige kündileng mixlap yasalghan qurulma.[yeshmisi:] ② ölümge buyrulghan kishini ëisp öltürüsh ücün yasalghan qurulma.[yeshmisi:] ③ yerge tik ornitilghan ëgiz yaghacqa arghamca-arqanlar cing tartilip yasalghan, darwazlar maharet körsitidighan qurulma:[misal:] keng meydanning otturisigha dar baghlandi.
|
|
dardin qacqan |
|
dardin qacqan[yeshmisi:] kishiler nezirige ilmaydighan, këreksiz, yarimas, buzuq (adem yaki nerse-kërek heqqide):[misal:] bizge nediki dardin qacqan birini ewetiptu, uni qubul qilmidim, dëdi mudir.
|
|
dara |
|
|
|
darattix |
|
|
|
daraz |
|
|
|
daraza |
|
|
|
daraq |
|
|
|
daraqlimaq |
|
|
|
darang |
|
|
|
darang-durung |
|
|
|
daranglatmaq |
|
|
|
daranglimaq |
|
|
|
daramet |
|
|
|
darametsiz |
|
|
|
darametlik |
|
|
|
darayi |
|
|
|
darcin |
|
darcin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kamfara a’ilisidiki da’im yëishl turidighan derex. qowziqi qowzaq darcin dëyilidu, dora qilishqa yaki tem kirgüzüsh matëriyali qilishqa bolidu. yopurmaq, shax we qowzaqliridin darcin mëyi ëlishqa bolidu.
|
|
dar-dar |
|
|
|
dardaytmaq |
|
|
|
dardaymaq |
|
dardaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① coqcaymaq, dinggaymaq:[misal:] ot këtish bilen köyüp qarayghan öyning turxunliri dardiyip ciqip qalghanidi.[yeshmisi:] ② qurup, qëtip qalmaq:[misal:] yel-yëmish shirniliridin goya yamghurda qalghan tëridek dardiyip qalghan xam köngleklik bir top balilar sinipimizgha pada qoydek dürkiriship kiretti.
|
|
darqa |
|
darqa[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qurup, shax-shumbiliri cüshüp ghulila qalghan derex.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oruq, etsiz:[misal:] darqa mal. ∥ awu aq bash darqangni qancige satisen dep soridi bëdik malcidin.
|
|
darqiratma |
|
|
|
darqiratmaq |
|
darqiratmaq [yeshmisi:] ① «darqirimaq»pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] yasinjan etigendila legleklirini darqiritip yene dadamgha aram bermidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tartip, sörep, döshkelep mangdurmaq:[misal:] u yaymini arghamca bilen baghlap, it yëtiligendek darqiritip söriwalghaniken.
|
|
darqirimaq |
|
|
|
darqiliq |
|
|
|
darwaz |
|
|
|
darwazliq |
|
|
|
darwinizm |
|
|
|
daritma |
|
|
|
daritmaq |
|
daritmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «darimaq»pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] göshke müshükni daritip qoyma[yeshmisi:] ② daritma gep qilmaq, yapta gep qilmaq, puritip gep qilmaq:[misal:] u mushu esiri bilen «kona hëkayilerni ëytish bahanisida hazirqi zamangha daritip hujum qildi»dëgen betnamgha qaldi.
|
|
daritmilashmaq |
|
|
|
daritmilimaq |
|
daritmilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] daritip gep qilmaq, daritma qilmaq:[misal:] kim qance köp hosul alsa, shuni maxtidi, imilla akigha oxshashlarni daritmilap tenqid qildi.
|
|
daril’ajizin |
|
daril’ajizin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① aqsaq-colaq, mëyip-mejruhlarni yighip kütüsh orni:[misal:] medeniyetning qalduqliri bolghan saqaymas këseller daril’ajizinde saqlinip qalghinigha oxshash, bu yerde qoyghili orun ciqmighan, köydürüwetkili bolmaydighan öy jahazliri tola idi.[yeshmisi:] ② yashanghanlar sanatoriyisi, ige-caqsiz qërilarni kütüsh orni:[misal:] emma siz yashinip qaldingiz, baridighan yëringiz toxu fërmisi emes, belki daril’ajizin, dëdi shuji uninggha cay tutup bëriwëtip.
|
|
darildatmaq |
|
|
|
darildimaq |
|
|
|
darilfunun |
|
|
|
darilmu’ellimin |
|
|
|
daril’ulum |
|
|
|
daril’ëtam |
|
daril’ëtam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] yëtim balilarni yighip terbiyileshni meqset qilghan orun, balilar bu yerde toluqsiz melumatqa ige bolghandin këyin, toluq ottura we aliy mekteplerge oqushqa ewetilidu we yaki muwapiq xizmetke orunlashturulidu.
|
|
darimaq (Ⅰ) |
|
darimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dessimek, ayagh basmaq:[misal:] xëli zamanlar u bu tereplerge darip baqmidi.[yeshmisi:] ② yoluqmaq:[misal:] büwim herküni eski latilarni ërighdaytti we «ezra’il darighidi bu qaxbashqa»dep icide ghudungshiytti.[yeshmisi:] ③ kelmek, kirmek:[misal:] nëme boldung, bizning öylerge daripmu qoymaysenghu[yeshmisi:] ④ barmaq:[misal:] men u sorungha darimidim.[yeshmisi:] ⑤ tegmek, tesir qilmaq:[misal:] shamal balining ayagh teripidin darighan, deytti daxan, mal silining öyning ayagh teripidiki yettinci öydin ëlip këlinse bolidu.[yeshmisi:] ⑥ yuqmaq, singmek:[misal:] nangha kirsin darip qaptu.
|
|
darin |
|
|
|
das (Ⅰ) |
|
das (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qeleydin yasilidighan, kir yuyush we yuyunush ücün ishlitilidighan a’ile saymini:[misal:] baligha bir qur kiyim sëtiwaldim, issiq su, das, sopun, löngge teyyarlang, yuyunup, tazilinip bu kiyimlerni kiyiwalsun, dëdim singlimgha.
|
|
das (Ⅱ) |
|
|
|
dastan |
|
|
|
dastanci |
|
|
|
dastanciliq |
|
dastanciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① dastan ëytish, dastan sözlesh ishi:[misal:] türkiy milletlerning necce ming yilliq qoshaqciliq, dastanciliq en’enisi hëlimu keng dawam qilmaqta.[yeshmisi:] ② dastan yëzish pa’aliyiti:[misal:] «qutadghubilik» dastani ayrim tötliklerni hësabqa almighanda, sherq dastanciliqining en’eniwi uslubida yëzilghan.
|
|
dastanliq |
|
|
|
dasti |
|
|
|
dastixan |
|
dastixan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① rexttin teyyarlanghan, otturigha yëyilip, üstige nazunëmet tizilidighan yaki ghizalanghanda otturigha sëlinidighan öy buyumi:[misal:] güllüq dastixan. ＊ tawar dastixan, quruq ustixan (maqal).[yeshmisi:] ② dastixangha tëzilghan nazunëmet yaki omumen ghiza-tamaq:[misal:] qizil burun shuningdin këyin kishilerning öyige köp barmaydighan, barghandimu dastixinigha yolimaydighan bolup qaptu.
|
|
dastixan körgen |
|
dastixan körgen[yeshmisi:] kishler bilen bardi-keldisi bar, qa’ide-yosunni bilidighan:[misal:] «obdan»dëginimiz këlin bolghucining xizmet ornining belenliki, ata-anisiningmu dastixan körgen ademler ikenliki.
|
|
dastixini cong |
|
dastixini cong[yeshmisi:] «dastixini keng»ge qarang:[misal:] eger ac kirse toq ciqti yalingac tonluq hoylangdin, jahanda barmu sendek keng qorsaq, cong dastixan, yurtum.
|
|
dastixini keng |
|
dastixini keng[yeshmisi:] mëhmandost, nazunëmetliri mol:[misal:] hazir dastixinimiz keng, sëwetlirimiz cong, memurciliq. ＊ elning dastixini keng-de, bolmisa alliqacan acliqtin ölüp qalatting.
|
|
dastixini yoq |
|
dastixini yoq[yeshmisi:] öyge mëhman caqirishni xalimaydighan, öyge kelgen mëhmannimu yaxshi kütmeydighan, pixsiq, bëxil:[misal:] u kiyimni puzur kiyip ghadiyip yürgini bilen dastixini yoq bir adem.
|
|
dassöngek |
|
dassöngek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］das+söngek［[yeshmisi:] adem we süt emgüci haywanlarning dowsuni etrapida bolidighan halqisiman söngek. ademning dassöngiki tegsiz telenggige oxshaydu, u toqquzköz söngiki, tughur söngiki we ong-sol yanpash söngekliridin terkib tapidu.
|
|
daslanmaq |
|
|
|
daslimaq |
|
|
|
dash (Ⅰ) |
|
|
|
dash (Ⅱ) |
|
|
|
dashqal |
|
dashqal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① rodidin mëtal ëritip ëlinghandin këyin qalghan qattiq madda.[yeshmisi:] ② ocaq we par qazanlirida köydürülgen kömürning qalduqi, qalghan qismi:[misal:] kömür dashqili.[yeshmisi:] ③ tonur yaki ocaqtin ciqiriwëtilgen qizghuc qattiq shor yaki sëghiz:[misal:] tonurning dashqili.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kona jem’iyetke yaki tereqqiyatning aldinqi basqucigha mensup bolghan, eyni zamanning tereqqiyat basqucigha mas kelmeydighan we yaki partiye-guruhning qalduqi bolghan kishi:[misal:] apamdin sorisam dadamni dashqal dep solap qoyuptu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qëtip qalghan qarash, burundin qalghan xata qarash:[misal:] pikir qilghin yëngice, dashqal qarashni tashliwet, pikir qilmaq konice, kona esirge miras u.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] këreksiz, etiwari yoq, qimmiti yoq nerse:[misal:] u millet pütünleyla dashqal bolup, bu millet kem-kütisiz altun emes؛ u millet pegahtiki palas bolup, bu millet törgila xas durdun emes.
|
|
dashqallashmaq |
|
|
|
dashqalliq |
|
|
|
dashqaynaq |
|
dashqaynaq[qurulmisi:]］dash+qaynaq［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] parce nan, gösh-köktat we herxil nersilerni dashqa sëlip qaynitip teyyarlinidighan tamaq türi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] cigish, arilash, malimatang:[misal:] mesilini bir-birlep hel qilidighan nëme, sen bolsang hemmini biraqla otturigha qoyup dashqaynaq qiliwetting.
|
|
dashö |
|
|
|
dashyaw |
|
|
|
dagh (Ⅰ) |
|
dagh (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① nersilerning yüzide bashqa rengde ayrilip turidighan kicikkine jay:[misal:] quyash dëghi.[yeshmisi:] ② nersilerning bashqa maddilar tëgip bulghanghan jayi:[misal:] yash dëghi. qolimiz ahuzar icidiki xelqning qënigha milengen, bizning yewatqan, kiyiwatqanlirimizning hemmiside ashu qanning daghliri bar.[yeshmisi:] ③ yara izi, jarahet izi:[misal:] ayshemning yarisi pütünley saqaydi. peqet pëshanisining sol teripide biliner-bilinmes dagh peyda boldi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] eyib, nuqsan, gunah:[misal:] özide qilce dagh yoq dep qaraydighanlar, emeliyette, eng paskina ademler bolushi mumkin.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ötmüshke mensup illetlerning rë’alliqtiki qalduqi:[misal:] kona jem’iyetning daghliri.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishini nomus-betnamgha qoyidighan, namini bulghaydighan ish-heriket we gep-söz:[misal:] nomus dëghi. ＊ yaxshidin bagh qalidu, yamandin dagh qalidu (maqal).[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëghir musibet, qayghu-külpet, judaliq-hijran, ishq-muhebbettin köngülde qalghan derd-elem؛ hesret:[misal:] sizning ceksiz bextke telpüngen qelbingizde arman we muhebbetning öcmes dëghila qalidu.
|
|
dagh (Ⅱ) |
|
|
|
daghal |
|
|
|
daghdam |
|
daghdam[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] keng, parlaq, tosalghusiz, rawan:[misal:] daghdam yol. ＊ shu küni mektepning cong derwazisi daghdam ocuq idi.
|
|
daghdugha |
|
daghdugha[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] heywetlik, debdebilik körünüsh, keypiyat, weziyet:[misal:] daghdugha, cuqan-süren yer-jahanni lerzige keltürgenidi.
|
|
daghdughisiz |
|
|
|
daghdughiliq |
|
|
|
daghdirimaq |
|
daghdirimaq[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① holuqmaq, alaqzade bolmaq, teslikte qalmaq, ikkilenmek.[yeshmisi:] ② carcimaq.[yeshmisi:] ③ qëtip qalmaq.
|
|
daghsiz |
|
daghsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dëghi yoq, dagh cüshmigen.[yeshmisi:] ② kirsiz, ghubarsiz, pak, süzük:[misal:] daghsiz dilning cin rishtiliri bir-birige baghlanmisa rast dostluq bolmaydu.
|
|
daghlatmaq |
|
|
|
daghlashmaq |
|
|
|
daghlanmaq |
|
|
|
daghliq |
|
daghliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dëghi bar, dagh cüshken, dagh tegken:[misal:] uning yüzidiki qara daghliq sepkünler uning tartqan jebirlirining guwahi idi.[yeshmisi:] ② yüriki derd-elemlik, hesretlik derdlik:[misal:] sanga zoqumni artturghan qolgha yaqqan xënengdur, dili daghliq shox erkinni xalgha oxshitay yarim.[yeshmisi:] ③ kishining namini bulghaydighan numusluq:[misal:] bir tereptin wijdansizlar tajawuz qilip, nomusunggha yirginiclik daghliq iz sëlip.
|
|
daghlimaq |
|
daghlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qiziq nersini tegküzüp, bësip köydürmek:[misal:] tiling qattiq bolsa baghliwet, yumshaq bolsa daghliwet (maqal).[yeshmisi:] ② taza qizitip acciq bu sini ciqiriwetmek, cücütmek:[misal:] ashpez shagirtlirining birini sewzini qelemce qilishqa, yene birini mayni daghlashqa buyrudi.[yeshmisi:] ③ derd-elemde, hesret-nadamette qoymaq, armanda qoymaq:[misal:] u sanga mendin salamlar yollidi, oghlini hijranda qoydi, daghlidi.
|
|
daghmal |
|
daghmal[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qeleyni ëritip kepsherlesh ücün ishlitilidighan, mistin yasalghan kicik palta shekillik eswab, tutidighan sëpi, ucida bisi bolidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëlin, gep yëmes:[misal:] beg yurt ehlige qarap: bezi qëlin daghmallar ishni yaxshi qilmaydu, bezi qëlin daghmallar hashargha we mejlislerge waqtida kelmeydu, deptu.
|
|
daghmallatmaq |
|
|
|
daghmallashmaq |
|
|
|
daghmallanmaq |
|
|
|
daghmallimaq |
|
daghmallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① daghmal bilen kepsherlimek:[misal:] biz sëni ayropilan yasap ber dewatmaymiz, zapcasni daghmallap bergin dewatimiz.[yeshmisi:] ② qiynash ücün qizitilghan mëtalni bedenge yaqmaq:[misal:] öydin sel nëriraqta ot bilen daghmallap qiynap jazalash orni körünidu.
|
|
daghur |
|
|
|
daghurce |
|
daghurce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] daghurlargha xas, daghurlargha a’it:[misal:] daghurce kiyim, daghurce örp-adet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] daghur tili:[misal:] u daghurcini obdan sözleydu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[misal:] daghur tilini ishlitip, daghurtili bilen؛ daghurce sözlimek.
|
|
daghul |
|
daghul[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] quw, mughember, mekkar, heyyar, aldamci:[misal:] daghul adem.
|
|
daghulluq |
|
|
|
daghwaz |
|
|
|
daghwazliq |
|
|
|
daghi |
|
|
|
daq (Ⅰ) |
|
|
|
daq (Ⅱ) |
|
|
|
daqa-daqang |
|
|
|
daqa-duqqa |
|
|
|
daqa-dumbaq |
|
daqa-dumbaq[yeshmisi:] dap-dumbaq:[misal:] alqishlar, aminlar, naxsha-nawa, daqa-dumbaq awazliri we yigha-zariler qoshulup, bügünki ürümci muhitini bir ajayip jasaret simfoniyisining keng sehnisige aylandurghanidi.
|
|
daqaq |
|
daqaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] doq, tapa:[misal:] ësimge keldi shu’an bir caghlirim, ketkinim taghqa «oghri» ataq ëlip, kimdur bügün biri yene shu ataqni, qoymaqci pëshanemge daqaq qëlip.
|
|
daqang |
|
|
|
daqangshitmaq |
|
|
|
daqangshimaq |
|
|
|
daqangngide |
|
|
|
daqal |
|
|
|
daqalliq |
|
|
|
daq-duq |
|
|
|
daqqalci |
|
daqqalci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] capanci, texsici, yalaqci:[misal:] ötmüshtiki kökwëshi, daqqalcilar yoqaldi, bizmu qanghudek su icidighan bolduq.
|
|
daka |
|
|
|
dagur |
|
|
|
dang (Ⅰ) |
|
|
|
dang (Ⅱ) |
|
|
|
dangⅢ |
|
|
|
dang (Ⅳ) |
|
|
|
dangdar |
|
|
|
dangq |
|
dangq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nam, ataq, shöhret, inawet؛ meshhurluq:[misal:] telkidin ciqip kelsem, ili baghliri bostan, bulbullargha qulaq salsam, dangqini qilur dastan.
|
|
dangqi ciqmaq |
|
|
|
dangqan |
|
|
|
dangqan puti |
|
dangqan puti[yeshmisi:] qamlashmighan, ëgiz-pes:[misal:] bayqap sözlimey, tügiship kettinge gaday, bu yer sëning xamanliqing bolmisa dangqan puti gep qiliwërip, toye emdi.
|
|
danggal |
|
danggal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qatqan, qurughan lay parcisi, topa uyumi:[misal:] toxu danggal cüsheydu, öcke janggal (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëziliq, sehraliq:[misal:] sen danggallarning öpkisini icingdin qaqmisam qaraptur.[yeshmisi:] ③ erzimes, pes, qimmiti yoq nerse:[misal:] muhebbetning muhim sherti emesmu teng-barawerlik, mëni nëcün sanap danggal, özüngni bibaha qilding.
|
|
dangguy |
|
dangguy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] köp yilliq, saman gholluq ösümlük. alahide xush puraqliq këlidu, yiltizi dora qilinidu. tëbabette herxilkëselerliklerge shipa bolidu.
|
|
danggir-dunggur |
|
|
|
danglatmaq |
|
|
|
danglashmaq |
|
danglashmaq[yeshmisi:] «danglimaq»pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bu tebirni angliship, xaqanni rast dangliship, elciler shad külüptu, «qulluq»ëytip yürüptu.
|
|
danglanmaq |
|
|
|
dangliq |
|
|
|
danglimaq |
|
danglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yaxshi teripini tilgha almaq, maxtimaq:[misal:] ata-anam zoqlinip, muzikamni anglaydu, yaxshi calding dëyiship, dostlirimmu danglaydu.[yeshmisi:] ② kökke kötürmek, maxtap ucurmaq:[misal:] ular öz mallirini danglap warqirap xëridar caqirip soda qilishmaqta.
|
|
dangildatmaq |
|
|
|
dangildimaq |
|
|
|
dal |
|
|
|
dala |
|
dala[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem yashaydighan jayning sirtidiki keng ketken yer:[misal:] bu dalaning nëriraq töwen teripide birnecce yigit ketmen oynitip yer sugharmaqta idi.[yeshmisi:] ② sehra, yëza-qishlaq:[misal:] dalaning bëgi bolghuce, sheherning iti bol (maqal).
|
|
dala-tüz |
|
|
|
dalasi |
|
|
|
dalalet |
|
dalalet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ishqa ündesh yüzisidin bërilgen meslihet؛ körsetme, teshebbus:[misal:] u uzaq we murekkep turmush tejribilirining dalaliti bilen bu ishtin artuqce bi’aram bolup ketmidi. ＊ bulbuli cillaydu baghqa, ahular taghlar taman, pen-bilim signalidek shërin dalalet qaydidur.[yeshmisi:] ② ishare, belge:[misal:] yamghurning waqtida yëghip bërishi mol hosuldin dalalettur.
|
|
dalaletci |
|
|
|
dalan |
|
dalan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① derwazidin kirip bir-birige ötüshidighan birnecce ëghiz öyge kirishtiki ariliq öy:[misal:] qëri doxtur ickiridin dalangha ciqti.[yeshmisi:] ② ögzige sëlinghan öy aldi:[misal:] ular dalandin cüshüp pelempeyde këtiwatqanda, mexsumning pes awazda dëgen sözliri anglandi.
|
|
dalance |
|
dalance[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kicik dalan.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] icki qulaqning bir qismi. yërim aylanma neyce bilen qulaq qululisi ariliqida bolidu. sirtqi we töwenki teripide töshükliri, icki qismida ikki dane xaltisiman madda bolup, uning icide anglash nërwiliri bolidu. dalance bedenning tengpungluqini saqlap turidu.
|
|
dalanliq |
|
|
|
dalaymaq |
|
|
|
dalbërgiye |
|
dalbërgiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi tuxum sheklide, nöwetliship ösidu, güli sëriq we konussiman gül rëtide, yazda ëcilidu. yaghici qattiq bolup, öy jabduqliri, yëza igilik saymanliri we muzika eswablirini yasashqa muwapiq.
|
|
daltek |
|
|
|
daljimaq |
|
|
|
dalda |
|
dalda[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yushurunidighan jay:[misal:] baturxan derhal özini daldigha aldi.[yeshmisi:] ② tosquci nerse, tosuq:[misal:] aymidur, aylarmidur, bulut daldamidur
|
|
dalda bolmaq |
|
dalda bolmaq[yeshmisi:] ① tosuq bolmaq, tosmaq, yapmaq:[misal:] eskilik qilay dëse, ëshek tëziki dalda bolur (maqal).[yeshmisi:] ② dal bolmaq, esqatmaq, kërekke kelmek:[misal:] dagh su ac qorsaqqa dalda bolmaptu (maqal).
|
|
daldaqashmaq |
|
|
|
daldaqimaq |
|
|
|
daldilanmaq |
|
|
|
dalway (Ⅰ) |
|
dalway (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ogha sëlinghan qush (bürküt, qarcigha, lacin, turumtay qatarliqlar) ni ündekke caqirish ücün ishlitilidighan nersiler:[misal:] qush dalwaygha keldi.
|
|
dalway (Ⅱ) |
|
|
|
dalwaylatmaq |
|
|
|
dalwaylashmaq |
|
|
|
dalwaylimaq |
|
|
|
dam (Ⅰ) |
|
dam (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qapqan, tuzaq, qiltaq, sirtmaq:[misal:] kökke baqsam, kökte qalpaq, yerde qapqan-dam idi, shu yawuzlar qance ming oghlanu qizni xam yëdi [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldam, aldam xalta:[misal:] adem aldaydighan neyreng peqet kicik balinila öz damigha cüshüreleydu.
|
|
dam (Ⅱ) |
|
dam (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] lap, yoghan gep, cong söz, po:[misal:] yëghini yan basidu, oghrini dam basidu (maqal).
|
|
damas |
|
|
|
daman |
|
|
|
daman saqal |
|
|
|
damba |
|
|
|
dam-tuzaq |
|
dam-tuzaq[yeshmisi:] dam we tuzaq:[misal:] hemme yerde dam-tuzaq, köyza-kishen, qanliq qilic, kembegheller üstidin basqan zulum topan bolup.
|
|
damjuq |
|
damjuq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ash waqtiliq (tamaq heqqide).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] shexske tewe bolmighan, herkim ishlitiwëridighan:[misal:] mëning wëlisipitim bu idarida damjuq wëlisipit bolup qaldi, kimla bolsa sorimayla minip këtiwëridu.
|
|
damxor |
|
damxor[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tola damlap, lap urghuci, maxtancuq, yoghan gep qilghuci:[misal:] u damxorning gëpige qandaqmu ishengili bolsun.
|
|
damxorluq |
|
|
|
dam-dam |
|
|
|
damka |
|
|
|
damkrat |
|
|
|
damlatmaq |
|
|
|
damlashmaq |
|
|
|
damlanmaq |
|
|
|
damolla |
|
|
|
dan |
|
dan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① bughday, qonaq qatarliq bashaqliq zira’etler we purcaq, mash qatarliq coka mëwilik zira’etler hosulining danisi:[misal:] bughday dëni. arpa dëni. dan almaq.[yeshmisi:] ② ashliq:[misal:] ambarlar dangha liq toldi.[yeshmisi:] ③ ucar qanatlargha bërilidighan ozuq:[misal:] toxu dëni. keklik dëni.
|
|
dana |
|
dana[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① yiraqni körer, etrapliq oylaydighan, danishmen, aqil:[misal:] dana erbab. dana ustaz. ＊ dana kishi az sözlep, köp anglar (maqal).∥dana qedrini nadan bilmes, aghriq derdini saq (maqal).[yeshmisi:] ② eqil-idrak bilen ëytilghan, eqil-parasettin dalalet bëridighan, aqilane:[misal:] dana tedbir.
|
|
danakca |
|
|
|
danaliq |
|
danaliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] danishmenlik, aqilliq:[misal:] yaxshi anam, ap’aq anam anisini qucaqlidi sutuq, sizning mushundaq danaliqingiz on tümen cëriktin küclük.
|
|
dane |
|
dane[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dane-dane qilip ayrighili bolidighan dan, uruq qatarliq nersilerning herbir böliki:[misal:] tuxumning danisi. qariqatning danisi. anar danisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlargha qoshulup këlip, asasen yumilaq nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] ötken yili ürümcige barghanda, ishci-xizmetcilirimizge yette dane tëlëwizor alghac kelduq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bezi ayrim-ayrim turghan nersilerning her biri:[misal:] bu dorini körsitilgen miqdarda yep berse, buwasirning danilirini cüshüridu.
|
|
dane-dane |
|
dane-dane[yeshmisi:] ① bir dane-birdanidin turidighan, daniliri ayrim-ayrim turidighan:[misal:] altundek yaltirap turghan dane-dane bughdaylar ikki yerge ëgiz cesh qilip döwilendi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ocuq, roshen, ëniq cüshinishlik:[misal:] turdi aka bu yigitke birpes tikilip turghandin këyin, herbir sözni dane-dane qilip estayidil jawab berdi.
|
|
dance |
|
dance[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kicik, ushshaq dan:[misal:] gödek qiz gürüc danciliri yëpiship turghan oymaqtek aghzini qëyidighandek sel ümceytti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] danilighili bolidighan nersilerning ushshaq bölekliri, tamce:[misal:] tömür xelpining kirpikliridiki yash danciliri ay nurida xuddi merwayittek parqirap turatti.
|
|
dancuq |
|
|
|
danxor |
|
|
|
dansiz |
|
|
|
danlatmaq |
|
|
|
danlashmaq |
|
|
|
danliq |
|
danliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dëni bar, dan tutqan:[misal:] danliq bashaqlar.[yeshmisi:] ② dëni yoghan, toluq dan alghan, serdan:[misal:] rozimet shaldirshaptiki ap’aq danliq üjmilerni bir-birlep aghzigha saldi.[yeshmisi:] ③ dan bëridighan, dan ciqidighan, dan yëtishtürülidighan:[misal:] danliq zira’etler.
|
|
danlimaq |
|
danlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dan tërip yëmek:[misal:] köwrükning u teripide toxular danlap yüretti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] sirtlarda tirikcilik qilmaq, oqet qilmaq, kün almaq:[misal:] yiraq-yiraqlargha bërip, töt-besh zaman danlap këleymikin deymen.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sirtta bezi nëri-bëri ishlarni qilip yürmek:[misal:] bu cokan ërini bashqa yerlerde danlap yüridu dep oylap, sel kecrek kelsila gumanlinip uning bilen soqushatti.
|
|
danixorek |
|
|
|
danish |
|
danish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① ilim, bilim, melumat.[yeshmisi:] ② bilimlik, melumatliq kishi؛ alim, danishmen.
|
|
danishmen |
|
|
|
danishmenlerce |
|
|
|
danishmenlik |
|
danishmenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bilimlik, bilimi köplük, alimliq:[misal:] ohoy, mergenliking bilen bille[misal:] danishmenlikingmu jayida iken, dëdi tömür xelpimu külüp këtip.
|
|
danika |
|
danika[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] an’organik birikme. aq yaki rengsiz kristal bolup, suda ëriydu. adette optik eynek, tëbbiy dora, kepsher dorisi, rë’aktip, ëmal siri qatarliqlarni yasashqa ishlitilidu.
|
|
daniliq |
|
|
|
danilimaq |
|
|
|
danimudane |
|
danimudane[yeshmisi:] ① birdane-birdanidin, bir-birlep, birdin-birdin:[misal:] serrap tillalarni danimudane sanap hemyanigha saldi.[yeshmisi:] ② roshen, ëniq, ocuq:[misal:] ekber herbir gepni danimudane qilip, ocuq köngüllük bilen asimgha cüshendürdi.
|
|
dahiy |
|
|
|
dahiyane |
|
|
|
dahiyanilik |
|
|
|
dahiyliq |
|
|
|
dawa (Ⅰ) |
|
dawa (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① këselni saqaytish carisi, dora-dermek:[misal:] aghriqning sewebini bilmigüce, dawasini tapqili bolmaydu.[yeshmisi:] ② paydiliq wasite, shipa:[misal:] sap hawa-tenge dawa (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] amal, ilaj, care:[misal:] köyük dawasi. ishq dawasi.
|
|
dawa (Ⅱ) |
|
|
|
dawaⅢ |
|
|
|
dawa (Ⅳ) |
|
dawa (Ⅳ)[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① girizh, yeni sëriq etning yirilip këtishi bilen ücey xaltisigha cüshüp qëlip, tashaq yoghinap këtidighan bir xil kësel؛ pordaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] herikiti cebdes bolmighan, yolni tëz mangalmaydighan kishi, sörelme, qashang.
|
|
dawasiz |
|
dawasiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dawasi yoq, shipasiz, saqaymas:[misal:] bu dawasiz kësel mëning jënimgha tikilip kelgen oxshaydu.[yeshmisi:] ② ilajini tapqili bolmaydighan, amalni qilghili bolmaydighan:[misal:] ejebmu dawasiz derdke yoluqtum.
|
|
dawalatmaq |
|
|
|
dawalashmaq |
|
|
|
dawalanmaq |
|
|
|
dawalghutmaq |
|
|
|
dawalghushmaq |
|
|
|
dawalghuluq |
|
|
|
dawalghumaq |
|
dawalghumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① su, del-derex qatarliqlar sirtqi yaki icki kücning tesiridin cayqalmaq, irghanglimaq, lingshimaq, tewrenmek:[misal:] nijatning qolida bir romka qizil haraq dawalghup turatti.[yeshmisi:] ② ademler topi tewrenmek:[misal:] ademler xuddi dëngiz dolqunidek bir uyangha-bir buyangha dawalghushqa bashlidi.[yeshmisi:] ③ melum nersining sadasi hawada yangrimaq, hawani titretmek:[misal:] hurra sadaliri dolqunsiman dawalghup peleklerde perwaz qilatti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] teshwish, xushalliq, hayajan we bashqa psixikiliq sewebler tüpeylidin, hëssiyat, rohiy keypiyatlar tincsizlanmaq, dolqunlimaq, urghumaq:[misal:] jennetning sözining tesiridin uning tincsiz köngli tëximu dawalghushqa bashlidi.[yeshmisi:] ⑤ tengpungluqi buzulghanliqtin irghanglimaq, deldengshimek:[misal:] u ikki qolini sozüp aldigha bir qedem basti-de, dawalghup yiqildi.[yeshmisi:] ⑥ ijtima’iy keypiyat turaqsizlanmaq, özgirip turmaq, tincsizlanmaq, tewrenmek:[misal:] bu ademning jyangjünlik textige mingen künliri shinjang weziyitining qattiq dawalghup turghan peytige toghra keldi.[yeshmisi:] ⑦ lighirlimaq, möldürlimek:[misal:] u naxshini yaxshi ëytti, qaynaq muhebbet qelbide jushqunlap, köz canaqlirida issiq yash dawalghudi.
|
|
dawaliq |
|
|
|
dawalimaq |
|
dawalimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] këselni saqaytish carilirini qilmaq, dora buyrumaq, dora bermek, emlimek:[misal:] këselni nurghun dorilar bilen dawalighan bolsimu ünümi bolmidi.
|
|
dawam |
|
dawam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer weqe, hadise, jeryan we ish-heriketning melum bir jay yaki melum birwaqittin këyinki qismi:[misal:] yolning dawami. cöcekning dawami. dawam qilmaq.
|
|
dawamet |
|
dawamet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] da’im, hemishe, her waqit, her cagh:[misal:] yoqluqidin adalet, könglümde köp adawet, qolda qisas qilicim, yaltiraydu dawamet.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
dawamlashmaq |
|
dawamlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① melum weqe, hadise, jeryan we ish-heriket melum bir waqitqice sozulmaq:[misal:] shinjangda uzundin bëri dawamlashqan istibdat qara siyaset ghulja inqilabi netijiside tamam boldi.[yeshmisi:] ② toxtap qalghan yaki toxtitip qoyulghan birer weqe, hadise, jeryan we ish-heriketning qalghan qismini ulap ëlip barmaq:[misal:] yighin ete yene dawamlishidu.
|
|
dawamliq |
|
dawamliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dawam ëtip turghan, da’imiy, da’imliq:[misal:] dawamliq heriketler.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hemishe, da’im, dawamet:[misal:] men buningdin këyin amineni dawamliq oqutimen.
|
|
dawamida |
|
|
|
dawan (Ⅰ) |
|
dawan (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tagh we töpiliklerning yol ëlinghan, ëship ötidighan jayi:[misal:] aptomobil dawandin cüshkice may bermidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishning emelge ëshishigha tosalghu bolidighan tosuq, tosqunluq, qiyinciliq, japa-musheqqet:[misal:] kembeghel bolghandikin, nurum dëgendek cong toy dëgen bizge ciqqili bolmaydighan dawan-de.
|
|
dawan (Ⅱ) |
|
|
|
dawanⅢ |
|
|
|
daw-derex |
|
|
|
dawrang |
|
dawrang[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① daghdughiliq xewer, ataq:[misal:] uningdinmu ming tilla miras qaldi, bu dawrang hemme yerge taraldi.[yeshmisi:] ② yoghan gep, cong söz, süren-cuqan:[misal:] sadiqning töt aygha mölcerligen qishliq qurulush pilanliri tügimes mejlis we quruq dawranglar astida bësilip qaldi.[yeshmisi:] ③ daghdugha, debdebe, heywet:[misal:] amanqul bilen xojiniyaz palwanlar yaqup yasawulni dawrang bilen ekilip xata qilghanliqini cüshengendek yerge qarap jim turushti.
|
|
dawrangci |
|
|
|
dawrangciliq |
|
|
|
dawrangsiz |
|
|
|
dawzicop |
|
|
|
dawghan |
|
|
|
dawli |
|
dawli[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ishning heqiqiti, qanuniyiti, qa’idisi, yoli, heq-naheqliq asasi:[misal:] oghlining buncilik cong dawlilarni qoyup, apisining aghzini tuwaqlap qoyushini kim oylighan deysiz.
|
|
dawlisiz |
|
dawlisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dawlisi yoq, dawli sözlimeydighan, qa’ide uqmaydighan:[misal:] u bir dawlisiz birnëme, bardi-keldi qilishqimu erzimeydu.
|
|
dawlisizliq |
|
|
|
dawlilashmaq |
|
|
|
dawliliq |
|
|
|
dawul |
|
dawul[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] owgha ciqqanda, owlarni ürkütüp bir yerge yighish we jengde öz leshkerlirige medet, bërip, qarshi terepke wehime sëlish ücün cëlinidighan mexsus naghra.
|
|
dawëy |
|
|
|
dawixor |
|
|
|
dawixorluq |
|
|
|
dawimaq |
|
|
|
da’ir |
|
da’ir[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] («-gha-qa, -ge, -ke»din këyin këlip) munasiwetlik, alaqidar, a’it, da’irisidiki, alaqisi bolghan:[misal:] tarixqa da’ir. tëxnikigha da’ir kitablar.
|
|
da’ire |
|
da’ire[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① halqa, aylanma, cember:[misal:] da’ire sizmaq.[yeshmisi:] ② mu’eyyen cëgra, pasil icidiki zëmin, yer-jay:[misal:] shangxeydin ciqip üc këce-kündüz yürgendin këyin shinjang da’irisige kirduq.[yeshmisi:] ③ melum ish-heriket we pa’aliyet bilen shughullinidighan yaki bu ish-heriket yüz bëridighan jayning miqyasi, kölimi:[misal:] heriket da’irisi. ＊ uning munasiwet da’irisi tolimu keng.[yeshmisi:] ④ cek, cëgra, ceklime, ramka:[misal:] bir ishcigha ruxset bërish karxana bashliqining hoquq da’irisidiki ish.[yeshmisi:] ⑤ (köplük qoshumcisi «-lar, -ler» bilen këlip) birer kesip, sahe yaki tebiqige mensup kishiler topini bildüridu:[misal:] hökümran da’iriler. sheri’et da’iriliri.[yeshmisi:] ⑥ (köplük qoshumcisi «-lar, -ler» bilen) birer dölet, paytext namining keynide këlip, shu döletni körsitidu:[misal:] moskwa da’iriliri. bëyjing da’iriliri.[yeshmisi:] ⑦ jümlisi, ici, terkibi:[misal:] mutleq köpcilik oqughucilarning eqli normal halettiki balilar da’irisige kiridu.[yeshmisi:] ⑧ xil, tür:[misal:] shey’ilerning da’irisi intayin keng we tereqqiyati ceksiz bolidu.
|
|
da’irilenmek |
|
|
|
da’irilik |
|
da’irilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] da’irisi bar, da’irisi bolghan, da’ire sheklidiki:[misal:] shundaq qilip, awwalqi kicik da’irilik qeshqer ornida 15 yil etrapida bir güzel yëngi astane qed kötürdi.
|
|
da’irilimek |
|
da’irilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] da’ire icige almaq, pasil icige almaq, da’irisini belgilimek:[misal:] tashqirigha taqap yasalghan kicik bir qash kölning melum bir qismini da’irilep, kicik bir kölcek hasil qilghanidi.
|
|
da’im |
|
da’im[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] hemishe, hercagh, hemme waqit, herqandaq waqit:[misal:] kishiler da’im yilning ishi bahardin, künning ishi seherdin deydu.
|
|
da’ima |
|
|
|
da’imlashturmaq |
|
|
|
da’imlashmaq |
|
|
|
da’imliq |
|
|
|
da’imiy |
|
da’imiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] da’im bolup turidighan, hemme waqit dawam qilidighan, hemishe mewjut bolidighan:[misal:] ular toqunush bolup qalghan teqdirde turmushni kapaletke ige qilish ücün hetta da’imiy teshkilatlarni quridu.
|
|
da’imiy komitët |
|
|
|
daymal |
|
|
|
dayüenshuey |
|
|
|
dayi |
|
|
|
dayimaq |
|
dayimaq[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① teminlimek, qamdimaq, baqmaq, [yeshmisi:] ② tirimek.
|
|
de |
|
de[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] ① qoshma jümlining aldinqi bölikining axirigha ulinip, këyinki bölekte ipadilengen heriketning tëzdin ishqa ashqanliqi yaki ashidighanliqini bildüridu:[misal:] u hariwidin cüshti-de, öyge qarap capti.[yeshmisi:] ② jümlide ipadilengen ishning maxtash, qayil bolush, söyünüsh terzide ëytilghanliqini bildüridu:[misal:] naxsha dëgenni soyidu-de, bu qiz.[yeshmisi:] ③ jümlide ipadilengen ishning ökünüsh, epsuslinish terzide ëytilghanliqini bildüridu:[misal:] shundaq qilip, bu mal qoldin ciqip këtidighan boldi-de.[yeshmisi:] ④ jümlide ipadilengen ishning eyiblesh, tapa qilish terzde ëytilghanliqini bildüridu:[misal:] saqilinggha aq kirdi, tëxi adem bolmiding-de.[yeshmisi:] ⑤ gepke so’al tüsini bëridu:[misal:] bu ayaghdin sizmu bir kishilik apsiz-de[yeshmisi:] ⑥ jümlide ipadilengen ishning arzu, istek terzde ëytilghanliqini bildüridu:[misal:] muzdek su bolghan bolsa qanghuce icetti-de, kishi.[yeshmisi:] ⑦ jümlide ipadilengen cüshencining yëngi hasil bolghanliqini küceytish rolini uynaydu:[misal:] bu pitne-pasat sözlerni sen yëyip yürüptikensen-de.[yeshmisi:] ⑧ jümlide ipadilengen ishning eqilge muwapiq ikenlikini küceytish terzde ëytilidu:[misal:] umu jan bëqish ücün oqet qilishi lazim-de.[yeshmisi:] ⑨ jümlide ipadilengen ishning bolghinicila orundilishini bildüridu:[misal:] tangni atquzduq-de, bir amal qilip. ＊ jawab berdim-de, bir nëmilerni dep.
|
|
debdebe |
|
debdebe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① hayajanni urghutidighan, lerzige keltüridighan keypiyat, qiyapet, menzire, heriket:[misal:] keynide leshkiri-aldida elem, qaytiptu shan-sherep debdebe bilen.[yeshmisi:] ② heddidin ziyade söletwazliq, heshemet, tentene, daghdugha:[misal:] u qazining tapshuruqi boyice, sheherge debdebe bilen kirip keptu.
|
|
debdebilik |
|
debdebilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① hayajanni urghutidighan, lerzige yaki wehimige salidighan:[misal:] debdebilik heriket. debdebilik herbiy yürüsh.[yeshmisi:] ② heddidin ziyade söletlik, heshemetlik, daghdughiliq:[misal:] bu yerde muxtariyet nahiyisi qurulghanliqi munasiwiti bilen katta, debdebilik toy murasimi ötküzülüwatatti.
|
|
dep |
|
dep[yeshmisi:] «dëmek» pë’ilining rewishdash shekli bolup jümlide köcürme terkib bilen birikip: [yeshmisi:] ① köcürmidiki menini izhar qilghanliqini bildüridu:[misal:] undaq dësem, qolidin ish kelmeydighan nëmiken dep qalmang.[yeshmisi:] ② shey’ini shu köcürmidiki nam bilen atashni bildüridu:[misal:] oghlumgha«temkin» dep at qoydum.[yeshmisi:] ③ köcürmidiki pikirni bahane qilishni bildüridu:[misal:] yerlerni zey bësip ketti dep mehellidin köcüp ketsek bizdek partiye ezaliri nëmige kërek[yeshmisi:] ④ köcürmidiki pikirni meqset qilghanliqini bildüridu:[misal:] u melengdin bu melengge körey dep keldim, meyling barmu, meyling yoqmu, sinay dep keldim.[yeshmisi:] ⑤ köcürmidiki ish-heriketni ishqa ashurmaqci ikenlik menisini bildüridu:[misal:] sheher alimen dep shermende boptu (maqal). ＊ ustiliq qilimen dep candurup qoydi.[yeshmisi:] ⑥ köcürmidiki gep bilen eyiblesh menisini bildüridu:[misal:] küldi depmu ursang, yighlidi depmu ursang, zadi qandaq qilsa bolidu.[yeshmisi:] ⑦ köcürmide ipadilengen nersini telep qilish menisini bildüridu:[misal:] qance bulbullar mazarda «söygünüm» dep sayrighan.
|
|
dep qoymaq |
|
dep qoymaq[yeshmisi:] ① birer xupiyane gep yaki ishni ashkarilimaq, ëytip qoymaq:[misal:] abliz tönügün haraq ickenlikingni atanggha dep qoydi.[yeshmisi:] ② birer gepni birkimge ëytip qoyushni hawale qilmaq:[misal:] qasim këter waqtida ehwalni oqutqucimizgha dep qoyushni ötündi.[yeshmisi:] ③ ëytip qoymaq, xewerlendürmek, waqiplandurmaq:[misal:] sen xatirjem këtiwergin, men kecqurun bërip öyüngdikilerge dep qoyimen.[yeshmisi:] ④ rastini ëytmay, qarshi terepni xatirjem qilish ücün, bashqicirek bir gep qilmaq:[misal:] gülnar nëme ücündur silerni körgüm këlip turalmay keldim, dep qoydi.
|
|
dep ketmek |
|
dep ketmek[yeshmisi:] ① icidiki geplerni ayimay sözlimek, dëmek:[misal:] uning ishigha qarap yasha, yasha dep kettim.[yeshmisi:] ② tekrar sözlimek, tekrarlawermek:[misal:] bu gepni nëmance dep këtisen dëdi u ayaligha xapa bolup.
|
|
dep kelse gep tola |
|
|
|
depter |
|
|
|
depterce |
|
|
|
depterdar |
|
|
|
depter-qelem |
|
|
|
deptin |
|
|
|
depse |
|
|
|
depsetmek |
|
|
|
depsek |
|
|
|
depsen (Ⅰ) |
|
|
|
depsen (Ⅱ) |
|
|
|
depsende |
|
|
|
depsendilik |
|
|
|
depsenge |
|
|
|
depshimek |
|
|
|
depne (Ⅰ) |
|
depne (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ölükni yerlikke qoyush, kömüsh:[misal:] nuridin wesiyitini tügitipla jan üzüptu. shahmu, emirlermu qayghurushuptu. shah wezirler depne resmiyetlirini obdan ötküzüp, kömüp qoyuptu.
|
|
depne (Ⅱ) |
|
|
|
dep’i |
|
dep’i[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] tügitish, yoqitish, qayturush:[misal:] bu merez këselning dep’i ücün qilmighan doram qalmidi.
|
|
depine |
|
depine[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kömüp qoyulghan bayliq, xezine:[misal:] aghzing quliqinggha yëtiptu-ghu, bay ghojamning depinisi ucridimu nëme sanga[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞arxë’ologiye＜[yeshmisi:] qedimki zamanda jeset bilen bille kömülgen turmush jabduqliri we bashqa omumiy iqtisadiy mülük.
|
|
depine-dunya |
|
|
|
detalash |
|
detalash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] pikride birlik bolmighanliqi sewebidin, bir-birige yol qoymay, warqiriship gep talishish:[misal:] detalash qilmaq. ＊ bu detalash üstige këlip qaptu birkala, qushqacqa ëlip shadliq, paqiwaygha bir bala.
|
|
detalashmaq |
|
|
|
dette-dette |
|
|
|
dettikam |
|
dettikam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] qimarwaz töt oshuqni yerge atqan caghda, meydisige yaki paciqigha shapilaqlap turup ëytidighan söz:[misal:] sidiq axiri hëliqi aq tumaqqa burulup: qarap tur, oshuqni mana mundaq atidu. dettikam, yapirim jemshit, dep oshuqni ëtiptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] qimarwazlarning do ciqqanlargha nisbeten dogha qoshulidighanliqini ipadileydighan sözi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qimar:[misal:] oqet qilishni azghunluq dëdi, hemmini tikti «dettikam» ghila؛ bashqa kiydi pütün mehellini hëcbir yerni qoymidi ala.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tewekkul:[misal:] perizat oylinip dëdi؛ tirikcilik dëgenge azraq dettikam qilmay bolamdu
|
|
dejjal |
|
dejjal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] diniy eqidilerge köre qiyamet yëqinlashqanda tughulup kishilerni dindin azdurup, öz meslikige kirishke dewet qilidighan mexluq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] intayin eski, ötüp ketken yaman adem. aldamci:[misal:] köyginimni qildi burnumdin bulaq, way isit, dejjalni janan deptimen.
|
|
dexli |
|
dexli[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① arilishish, munasiwet, alaqe:[misal:] pul we muhebbet-bu ikkisining bir-birige qilce dexlisi yoq.[yeshmisi:] ② tosqun, halaqet, kashila, tesir:[misal:] köcetni tikkendin këyin, uni dexlige ucratmay pat-pat su quyup asrash lazim.
|
|
dexli-teruz |
|
dexli-teruz[yeshmisi:] tosqunluq we qarshiliq, cëqilish we tëgish:[misal:] bezi jaylarda dexli-teruzler qattiq ceklenmigenliki ücün, bezi dëhqanlar ishlepciqirishni rawajlandurushqa passip pozitsiye tutmaqta we endishige cüshmekte.
|
|
dexlisiz |
|
|
|
dexlisizlik |
|
|
|
dexmize |
|
dexmize[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] artuqce bash aghriqi, teshwish, yük, ëghirciliq, putlikashang:[misal:] reshk — ademlerni bir-biridin ayrip tashlaydighan birxil dexmize we merezdur.
|
|
dexwici |
|
|
|
der |
|
|
|
derebzun |
|
|
|
derex |
|
derex[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gholi ëgiz we yoghan, asasiy gholi bilen shaxlirining roshen perqi bolghan, köp yilliq yaghac gholluq ösümlüklerning omumiy nami.
|
|
derexsiz |
|
|
|
derexlik |
|
|
|
deresh |
|
deresh[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] möle, toqum, com qatarliqlarni tikish ücün ishlitidighan, yipni ucigha ilip qoyup tartidighan cong bigiz.
|
|
derengge |
|
derengge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kaltek, tayaq, toqmaq:[misal:] kec qalghan qarangghudin qorqmaptu, erge tegken derenggidin qorqmaptu (maqal).[yeshmisi:] ② kala qatarliq haywanlarning tëz yügürüp qëcip ketmesliki ücün tizigha tëgip turghudek qilp, boynigha ësip qoyulidighan kaltek.[yeshmisi:] ③ qolgha ögitilidighan qushlarning ucup ketmesliki ücün bashwëghigha cigip qoyidighan hem qondaqliq rolini oynaydighan kicikrek kaltek.
|
|
derbeder |
|
derbeder[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] yurt këzip yüridighan, sersan we sergerdan bolghan, sayaq:[misal:] derbeder kishining barmaydighan yëri, kirmeydighan töshüki bolmaydu. ∥bu ölüm yalghuz ölüm, barcige kelgen ölüm, hezriti adem atani derbeder qilghan ölüm.
|
|
derbest |
|
derbest[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] teng, bille, barawer:[misal:] ërpan bilen lutpulla meghrur we derbest qedem tashlap, hëytgahning qaq otturisidiki bir boshluqqa bërip toxtidi.
|
|
derperde |
|
|
|
derd |
|
derd[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kësellik azabi, aghriq:[misal:] derd qilmaq. derdke cëliqmaq. ＊ yüz picaqning derdini bir picaqce körmidim, mingdin birni ashiq ettim, birsëningdek körmidim.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] rohiy azab, elem, ghem-endishe, hesret-nadamet:[misal:] congqur derd. ishiq derdi. hijran derdi. ＊ derdi yoqqa way cishim dëme (maqal). ＊ herkimning derdi özi ücün tögidin yoghan (maqal).[yeshmisi:] ③ birer ëhtiyajliq nersining kemliki, yoqluqidin këlip ciqqan ghem-ghusse, bash qëtimciliqi:[misal:] sili er, men xotun, shundaq bolghanliqtin, öyde nëme yoq bolsa, shuning derdi siligimu, mangimu teng emesmu
|
|
derdige derman bolmaq |
|
derdige derman bolmaq[yeshmisi:] aghriq, müshkülat we bashqa herxil rohiy azablarni yenggillitishke medet we yardemde bolmaq:[misal:] sen doxturghu, undaq bolghandikin xeq bilen urushmasliqing, yaridarning derdige derman bolushung lazim.
|
|
derd-elem |
|
|
|
derd-ehwal |
|
|
|
derd-piraq |
|
derd-piraq[yeshmisi:] ayrilish, hijranning rohiy azabliri, ayrilish derdi:[misal:] këtimen shol aygülümning qashigha, aptap caqsa saye bolay bashigha. bolay deymen aygülümning yaghliqi, derd-piraqta közdin aqqan yashigha.
|
|
derd-pighan |
|
derd-pighan[yeshmisi:] xilmuxil rohiy azab we buningdin ipadilengen dad-peryad, nale, derd we pighan:[misal:] cal dostum, dutaringni, cal muqamgha, anglisun meshrep, nawayi, huweyda, tingshisam shu qiz tartqan derd-pighanni, senem, zöhre köz aldimda bolur peyda.
|
|
derddash |
|
derddash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bashqilarning derdige yëtip uning ghëmini yëgüci, hemderd:[misal:] talip ashu künlerde mëni tashlimay, mung-zarimgha yetken birdinbir derddëshim bolup ötkenidi.[yeshmisi:] ② birkim bilen derdni teng tartqan, uning bilen derdi oxshash kishi:[misal:] jem boptu mëhriban yurtdashlirim, ah, eziz yoldashlirim, derddashlirim.
|
|
derdsiz |
|
derdsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① derdi yoq, derd-elem cekmigen.[yeshmisi:] ② derd-elem ipadilenmeydighan, mungsiz.[yeshmisi:] ③ derd-elem cekmey, derdke muptila bolmay ötken:[misal:] derdsiz turmush.
|
|
derdleshmek |
|
derdleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öz’ara bir-birige derdlirini töküshmek, derd ëytishmaq:[misal:] qasim we men ikkimiz bir këcini shu yerde ötken-keckenlerni ëytiship derdleshkec ötküzduq.[yeshmisi:] ② derdlik haletke kelmek, derdke tolmaq:[misal:] bu pitnilerni we bolmighur sözlerni anglap yürikim tëximu derdliship, örtinip közümdin uyqumu qacti.
|
|
derdlik |
|
derdlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① derdi bar, derd-elem cekken:[misal:] mëhribanim ana ghem-qayghular icide qalghan derdlik oghlung rozidin salam.[yeshmisi:] ② derd-elemni ipadileydighan, mungluq:[misal:] u özining bu derdlik köz yëshini yat ademler turmaq, yürek-baghrini yërip ciqqan arzuluq qizi zeyneptinmu yoshuratti. ∥ah dep oyghinip kettim, derdlik tolghinip kettim. baghwen qiz, qacan deymen muradimgha men yettim[yeshmisi:] ③ derd-elem cëkip, derdke tolup ötken:[misal:] nezer sëlip uzaqqa hëkayemni bashlidim. eske cüshüp derdlik kün, közlirimni yashlidim.
|
|
derdmen |
|
derdmen[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] derdi bar, derd-elem cekken, derdlik:[misal:] derdmen qizning bu bulaqta pütkec arami, shu qismettin «derdmen bulaq» bolghanidi nami. ∥nëcük dawa bolmaydu derdke nëcün derdmen dawa kütmeydu derdke
|
|
derdmenlik |
|
|
|
derd-hesret |
|
|
|
derdu’elem |
|
|
|
derdubala |
|
|
|
derdiser |
|
derdiser[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] bash aghriqi, bash aghriydighan ish, artuqce teshwish:[misal:] mundaq oyni oylimaq birderdiser, emma mende bundaq oydin yoq eser. ∥mushu derdiser qicini yighiwëlishtin ming mertiwe kecsem nëme bolidu.
|
|
derre |
|
|
|
derru |
|
|
|
derriletmek |
|
|
|
derrilenmek |
|
|
|
derrilimek |
|
|
|
ders |
|
ders[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① mekteplerdiki ilim-pen öginish yaki ögitish meqsitide ëlip bërilidighan meshghulat, pa’aliyet:[misal:] hemme oqughuci derske toluq qatnashti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mekteplerde oqutush ücün tesis qilinghan pen:[misal:] birinci sa’ettiki dersimiz algëbra, lëkin ders oqutqucisi kësel.[yeshmisi:] ③ oqutush matëriyalning bir böliki:[misal:] «ereb tilidin asas» ning birinci qismi 25 derstin terkib tapqan bolup, 1 6 derskice nuqtiliq fonëtikiliq bilimler tonushturulghan.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tejribiler, ongushsizliqlardin yekünlengen netije, sawaq, ibret:[misal:] yuqiriqi ëytilghan gepler uninggha bir qëtimliq emeliy ders boldi.
|
|
dersxana |
|
|
|
derslik |
|
derslik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] penning birer sahesi boyice oqughucilarning ders öginishi we ders tekrarlishi ücün mexsus tüzülgen kitab. adette u oqutush programmisi boyice bir tutash tüzülidu:[misal:] bashlanghuc mektep desliki.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ders qilip ötüshke muwapiqlashturulghan, ders qilip ötülidighan:[misal:] derslik kitab. derslik matëriyal.
|
|
derghezep |
|
derghezep[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] qattiq ghezep:[misal:] qolungdin kelginini qil, bermeymen dëdim, bermeymen dep öckige tëximu mehkem yëpishti sadirqul derghezepte.
|
|
derqem |
|
|
|
derqemte |
|
|
|
derkar |
|
derkar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] kërek, lazim:[misal:] birmu jawab bermiding, ewetken shunce xetke. hëc nerse derkar emes, sen ücün tartqan derdke.
|
|
dergah |
|
dergah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① turar jay:[misal:] ghezeptin yërilghudek bolup ketken arqar yolwasning dergahidin ciqip ketti.[yeshmisi:] ② ishik aldi؛ huzur:[misal:] men yolwas, tëxice hayatmen, mëni sizning ishqingiz shamili yene dergahingizgha ucurup keldi.
|
|
derguman |
|
derguman[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] gumanlinip, guman, shübhe bilen:[misal:] men buninggha taza ishinelmey, derguman turuwatimen.
|
|
dergumanda |
|
|
|
dergumanliq |
|
dergumanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikkilengen, guman qilip turghan halet:[misal:] nesrem bir’az segekleshti, cünki, aldida turghan bu niqabliq mexluqning xingildap gep qilishliri uninggha qandaqtur tonush birkimni esletkenidi. nesrem dergumanliqta warqiridi.
|
|
derman |
|
derman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① maghdur, madar, küc:[misal:] hesen dolanmu ularni körüp, bëshini yastuqtin kötürmekci boldi yu, dermani yetmidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] medet, yardem:[misal:] qipqizil tangning nurigha cömginimde yashirip, kücke toldum yash yigittek ashu nur derman bolup.[yeshmisi:] ③ care, ilaj, dawa:[misal:] u emdi menmu apamning derdige derman bolushum kërek, yenila qingghir yolda mëngiwersem bolmaydu, dep oylaptu.
|
|
dermansiz |
|
dermansiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dermani, majali, maghduri, küc-quwwiti yoq, ze’ip:[misal:] sadiq dermansiz qolliri bilen konwërtni tutup uningdiki adrësqa asta qarap ciqti. ∥u peqet mulayimliq bilen külümsireytti we bir’az duduqlap dermansiz jawab bëretti.
|
|
dermansizlashmaq |
|
|
|
dermansizlandurmaq |
|
|
|
dermansizlanmaq |
|
dermansizlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] madari, küc-quwwiti këtip ajizlashmaq؛ maghdurisizlanmaq, kücsizlenmek:[misal:] uning bëshi qëyip, közi qarangghulashti. put-qolliri dermansizlandi.
|
|
dermansizliq |
|
|
|
dermanlanmaq |
|
dermanlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] küc-quwwet yighmaq, rohi kötürülmek, rohlanmaq:[misal:] medet, meslihetlerdin dermanlanghan qiz sergüzeshtisini sözleshke bashlidi.
|
|
dermehel |
|
|
|
dermehellikke |
|
|
|
derhal |
|
derhal[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] shu waqitning özide, këciktürmey, tëzdin:[misal:] u awazining bölekce ciqip ketkenlikini özimu sezmey qaldi we derhal yerge qariwaldi.
|
|
derheqiqet |
|
derheqiqet[söz türkümi:] yüklime.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] heqiqeten, rasttin, rastini ëytqanda:[misal:] derheqiqet bu yil bughday baldur piship, qonaqlar waqtida tërildi.
|
|
derwaza |
|
derwaza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] hoyla, qorghan, qel’e, zawut we shu qatarliqlargha ornitilidighan sirtqi cong ishik:[misal:] yaghac derwaza. tömür derwaza.
|
|
derwaziliq |
|
derwaziliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① derwazisi bar, derwaza ornitilghan:[misal:] tömür derwaziliq hoyla.[yeshmisi:] ② derwaza qilishqa yëterlik, derwaza yasashqa yetküdek:[misal:] bir derwaziliq yaghac.
|
|
derwaziwen |
|
|
|
derwaziwenlik |
|
|
|
derweqe |
|
derweqe[söz türkümi:] yüklime.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] heqiqeten, rasttinla, dëgendek:[misal:] sili bu gepni qilghandin këyin oylap baqsam derweqe shundaq bolghan oxshaydu. ＊ derweqe, sëlim aka unciwala yash emes idi.
|
|
derweng |
|
|
|
derwish |
|
derwish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] mal-dunyadin këcip xudaguyluq bilen xaniqa yaki melum bir ibadet ornida istiqamet bilen yashighuci kishi, sopi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] terkidunya bolup yurt kezgüci, jahangeshti:[misal:] shahizaman qaytidin derwish bolup, shahliqtin waz këcip, cöl-bayawangha ciqip këtiptu.
|
|
derwishlerce |
|
|
|
derwishlik |
|
derwishlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] derwishlerge xas, derwishlerge oxshash heriket, ish:[misal:] u bularning hemmisining ornigha saxawet we tilemcilikni, boytaqliq we terkidunyaciliqni, derwishlik we ibadetguyluqni qoyushni teshebbus qilidu emesmu
|
|
derije |
|
derije[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① isim.[yeshmisi:] mensep, mertiwe, orun:[misal:] men sëni bu derijige kötürüshümdin meqset bashqice idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] shey’ilerning melum bir jehette az-köplük, yuqiri-töwenlik yaki süpet jehette tutqan orni, cëki:[misal:] derijige bölmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tereqqiy qilish, rawajlinish pellisi؛ sewiye:[misal:] melumat derijisi. ＊ ishning mushu derijige bërip yëtishini kim bilsun[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] kadirlar we ishci-xizmetcilerning ish heqqidiki melum tertipte örlep mangidighan herbir basquc:[misal:] bu yil uning ma’ashi bir derije östi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] belge, xususiyetlerning artuq-kemlikini, heriketning grammatikiliq ige bilen bolghan türlük munasiwetlirini ipadiligüci grammatiliq forma, katëgoriye:[misal:] süpet derijiliri. pë’il derijiliri.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bir sanining öz-özige birqance qëtim köpeytilidighanliqini ipadileydighan shekil. mesilen: Tning N ninci derijisi Tn bolidu.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum tertipte tizilghan:[misal:] derije san.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hoquq da’irisi boyice cong-kiciklik tertipige ige jem’iyettiki herbir organ:[misal:] derije atlap erz qilmaq.
|
|
derije san |
|
|
|
derijilik |
|
|
|
derijimuderije |
|
|
|
derix |
|
derix[söz türkümi:] imliq söz.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] epsus, isit, pushayman:[misal:] yanwarning sekkizi cüshti toluq, her yili kelse ashu kün, ah derix bir ulugh ciqmaydu estin, bir buzuq.
|
|
derixa |
|
derixa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] hey isit, epsus:[misal:] derixa, ayrilar boldum mana men emdi yarimdin, muhebbet deshtide yürgen derdmen yar zarimdin.
|
|
derya |
|
derya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① wada sirghimisidin merkezliship quyulush jayigha ëqip turidighan tebi’iy cong su ëqini:[misal:] derya boyigha ciqsa, uzun sayning qarasi, nedinmu tëpilarkin, bu derdimning dawasi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] keng, be’eyni deryadek cong:[misal:] uning qorsiqi derya, u birer kimgimu yamanliqni oylimaydu.
|
|
derya boyigha apirip sugharmay yandurup kelmek |
|
derya boyigha apirip sugharmay yandurup kelmek[yeshmisi:] menpe’etni körsitip qoyup, menpe’etni yetküzmeslik:[misal:] yasin, sen uning bilen ëlish-bërish qilma, u sëni derya boyigha apirip sugharmay yandurup këlidighan adem.
|
|
deryadin birtamce |
|
|
|
derya-derya |
|
|
|
deryalap |
|
|
|
deryayi |
|
|
|
dez |
|
dez[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yërilghan, cak hasil bolghan:[misal:] dez tam. dez cine.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yërilghan, cak ketken jay, yëriq siziq:[misal:] tamda peyda bolghan dez barghance yoghinap këtiwatidu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] tagh jinslirining qëtishishi yaki sudin ajrash waqtida hejmi kiciklesh netijiside shekillengen yaki tagh jinsliri kücinishke ucrap shekillengen cak.
|
|
dez ketmek |
|
dez ketmek[yeshmisi:] ① dez, cak, yëriq peyda bolmaq:[misal:] uning ëytishice, ayalimgha bihörmetlik qilip dez ketken piyalida cay quyghini az kelgendek, yaghsiz halwa bilen mëhman qilmaqci boptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asasigha yaman tesir yetmek, birer nerse yaki hadisining yaman tesirige yoluqmaq:[misal:] öz seltenitige dez këtidighan bu ishlardin padishah xewersiz idi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilargha dëyilgen gepni özige ëlip ketmek:[misal:] tumshuqliring sozulup kettighu sëning, dez këtip qaldimu nëme.
|
|
dezgil |
|
|
|
dezmal |
|
dezmal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① icige cogh sëlip yaki tok iblen qizitilidighan tutqucluq, kiyim we rextlerning purleshken jaylirini siliqlash ücün ishlitidighan mashiniciliq eswabi:[misal:] nurnisa derhal buruldi-de, dezmalning astidin ciqiwatqan isqa közi cüshti.[yeshmisi:] ② kiyim-këcek, rextlerge dezmal sëlip tüz, siliq qilinghan halet:[misal:] tursunning etigen dezmallighan könglikining cüshke qalmay dezmili ketti.
|
|
dezmalci |
|
|
|
dezmallatmaq |
|
|
|
dezmallashmaq |
|
|
|
dezmallaqliq |
|
|
|
dezmallanmaq |
|
|
|
dezmallimaq |
|
|
|
des |
|
|
|
dest |
|
|
|
destar |
|
destar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] «selle»ge qarang:[misal:] mollini nedin bilursiz, destarida qelimi. biwapaning derdi yaman, tügimeydu elimi.
|
|
destargül |
|
|
|
deste (Ⅰ) |
|
deste (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① herxil eswablarning qol bilen tutidighan qismi؛ sap:[misal:] ketmen destisi. qamca destisi. picaq destisi.[yeshmisi:] ② dutar, rawab, satar qatarliq calghu eswablirining tar yaki sim tartilghan, pede baghlinidighan qismi.[yeshmisi:] ③ qol-put bilen heriketlendürülidighan yerlik toqumiciliq dukinining tigh orunlashturulghan qismi.
|
|
deste (Ⅱ) |
|
deste (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① bir tutam qilip tërilgen yaki tizilghan bagh؛ baghlam:[misal:] kabinkigha qizil bayraq qadighan, kabinkining sirti we traktorning tomshuqigha ëtiz gülliridin cirayliq destiler qisturulghan.[yeshmisi:] ② üstmu’üst qilip orunlashturulghan nerse:[misal:] yol boyida necce on qewet, xish-kësek destisi peyda boldi. ∥ u öyge kirip derhal arqa-arqidin ikki deste kitabni kötürüp ciqti.
|
|
deste-deste |
|
|
|
destek (Ⅰ) |
|
destek (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① tutquc, sap, deste.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qolda asas bolidighan delil, seweb, wasite؛ bahane:[misal:] buning ücün birer desturdin destek tëpish hajet emes.[yeshmisi:] ③ [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qolda ëlip yüridighan yaki asas qilip saqlaydighan höjjet, yarliq, buyruq:[misal:] xan uninggha öz qoli bilen esker yötkesh destiki teqdim qilghan.
|
|
destek (Ⅱ) |
|
|
|
destekci |
|
destekci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] destekni yetküzgüci kishi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilargha hamiylashquci, bashqilarning ketminini capidighan kishi:[misal:] yasin özi kicik bolghan bilen ötkenki yighinda qasim tögining destekcisi ikenlikini candurmidi.
|
|
destekcilik |
|
|
|
destigah |
|
|
|
destigahliq |
|
|
|
destur |
|
destur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ish-heriket ücün qollanma, nizam, kitab؛ qa’ide-qanunlar toplimi:[misal:] pütülgen desturni awaylap actim.[yeshmisi:] ② tëbabet rëtsëipliri mejmu’esi:[misal:] samsaq men ögengen desturlarda qorsaq sahilige munasip dorilardin biri.
|
|
destide |
|
destide[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] tüpeyli, sewebidin (yetküzgen ëghirciliqi, musheqqiti, ziyini heqqide):[misal:] ambal aldida dayi keynide, men qandaq qilay zulum destide.
|
|
destidin |
|
|
|
destiletmek |
|
|
|
destileshmek (Ⅰ) |
|
|
|
destileshmek (Ⅱ) |
|
|
|
destileklik (Ⅰ) |
|
|
|
destileklik (Ⅱ) |
|
|
|
destilenmek (Ⅰ) |
|
|
|
destilenmek (Ⅱ) |
|
|
|
destilik |
|
destilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① destisi bar, deste ornitilghan:[misal:] öre destilik picaq. münggüz destilik qamca.[yeshmisi:] ② deste qilishqa bolidighan, destige bab:[misal:] men ormanciliq düyidin töt destilik örük yaghici ekeldim.
|
|
destilimek (Ⅰ) |
|
|
|
destilimek (Ⅱ) |
|
destilimek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① deste-deste qilip baghlimaq, bir tutam-bir tutamdin tizmaq:[misal:] bügün men sëni yad ëtip dostum, sëghinip eslep keldim qëshinggha, körüp qebrengni xatirem shu dep, gülni destilep qoydum bëshinggha.[yeshmisi:] ② üstmu’üst, qewet-qewet qilip tizmaq:[misal:] hemrah icilip bolghan cinilerni destilep nëriraq ittirip qoydi.
|
|
dessetmek |
|
|
|
desseshmek |
|
|
|
desselmek |
|
|
|
i dezmalliship oyun meydanigha mëngish teyyargküzmey, shaqqide: |
|
|
|
dessimek |
|
dessimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① üstige ayighini qoyup turmaq, puti bilen basmaq:[misal:] eskerler qirghaqqa dessidi.[yeshmisi:] ② ayagh astigha bësip ezmek, yanjimaq:[misal:] ëri acciq külüp qoyup, gül’ayshemning qoligha qattiq dessidi.[yeshmisi:] ③ qedem almaq, mangmaq:[misal:] ketkin, ishing bolmisa bu yerge dessime.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] oynimaq, cüshmek (ussul, sama qatarliqlar heqqide):[misal:] ikki yash yigit bir-birige shundaq yëqimliq bëqiship «tang seylisi»ge dessewatatti.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] igilimek, almaq, basmaq:[misal:] uzun ötmey men bashqa bölümge yötkilip, ornumgha aqil dessidi.
|
|
deslep |
|
deslep[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] eng awwal, aldi bilen, bashta:[misal:] zulla xetni oqup bolup deslep qaqaqlap küldi, këyin xuddi tutqaqliqi tutqan ademdek xetni pirqiritip tashlap calwaqidi.
|
|
deslepte |
|
deslepte[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bashta, aldida, hemmidin burun:[misal:] deslepte u keldi, këyin bashqilar këlishti.
|
|
deslepki |
|
deslepki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bashlinishtiki, aldinqi, birinci, awwalqi:[misal:] shundaq qilip, institut hayati bashlandi, deslepki aylar sawaqdashlar ara tonushush bilen ötüp ketti.[yeshmisi:] ② burunqi, kona:[misal:] biz deslepki öyimizdin köctuq.
|
|
deslepki qedemde |
|
deslepki qedemde[yeshmisi:] ① hemmining aldida, birinci qëtim:[misal:] bizning deslepki qedemde qilidighan ishimiz orunlishish we bu yerning shara’iti bilen tonushup ciqish.[yeshmisi:] ② üzül-kësil emes, bir qëtimla:[misal:] nahiyilik partkom sizning doklatingizni deslepki qedemde qarap ciqti.
|
|
deslipide |
|
|
|
desmal |
|
|
|
desmalci |
|
desmalci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dastixan yighish, qolgha su bërish ishlirini qilghuci kishi:[misal:] toxti uzun yillardin bëri qazi, aqsaqallarning tawiqini kötürüp, desmalci bolup yürgenidi.
|
|
desmallatmaq |
|
|
|
desmallashmaq |
|
|
|
desmallanmaq |
|
|
|
desmalliq |
|
|
|
desmallimaq |
|
|
|
desmaye |
|
desmaye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] ① soda-sëtiq, tijaret hüner-kesip, qimar qatarliqlarda sëlinghan asasiy meblegh:[misal:] qëni ëytinga, sizning sodigercilik desmayingiz nedin kelgen, buning hësabi, paydisi toghrisida qacan ëghiz acisiz[yeshmisi:] ② qol ilkidiki bar nersiler:[misal:] u dadisidin qalghan desmayini yep tügetkenliki ücün taghar, xurjun, palas dëgendek nersilernimu toqup kördi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni ëlip bërishta paydilinidighan qulayliqliq, wasite:[misal:] dellalning desmayisi yalghanciliq (maqal).[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] üstünlük, artuqciliq, bingsi:[misal:] gepning rastini ëytqandimu, bir nezer sëlip qoyghucilik desmayeng bolmighandikin kimdin aghrinalaytting.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] töhpe, shan-sherep:[misal:] kona desmayini yep yëtiwermey, yëngi xizmet körsitinglar.
|
|
desmaye ghaltekke ciqmaq |
|
|
|
desmayisiz |
|
|
|
desmayilik |
|
|
|
desht |
|
desht[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ösümlük ünmigen, susiz, qaqas yer؛ cöl:[misal:] mextumsula shu yürginice deshtlerni këzip, taghlardin ëship, bir güzel yaylaqqa yëtip keptu.
|
|
desht-bayawan |
|
|
|
desht-cöl |
|
|
|
deshtusehra |
|
|
|
deshnem |
|
deshnem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] zerde bilen qattiq kayip ëytilghan söz؛ ahanet:[misal:] dëmigin düshmenning bettisi yaxshi, uningdin dostungning zaghrisi yaxshi. düshmenning «tatliq söz»naz külkisidin, dostungning deshnimi, tenisi yaxshi.
|
|
deqiqe |
|
deqiqe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① sa’etning 60 tin bir böliki, minut:[misal:] aridin üc yil ötkende, shemshinur toqquz ay, toqquz kün, toqquz sa’et, toqquz deqiqe qorsaq kötürüp bir oghul perzent körüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qisqighine waqit, peyt:[misal:] mushu qisqighine deqiqe icide, nëmishqidur, qelbimning tëgidin kötürülüp ciqiwatqan yüksek bir tuyghuni yoshuralmidim.
|
|
deqiqilik |
|
|
|
deqyanus |
|
|
|
deqyanustin bëri |
|
|
|
deqyanustin qalghan |
|
deqyanustin qalghan[yeshmisi:] nahayiti qedimdin, elmisaqtin qalghan, nahayiti kona, bek qedimki:[misal:] toxti isimlikni toxtimighan sugha bësish deqyanustin qalghan bir ish.
|
|
dekcek |
|
|
|
dekke |
|
|
|
dekke-dükke |
|
|
|
dekke-dükkilik |
|
dekke-dükkilik[yeshmisi:] teshwish, endishige cüshken halet؛ qorquncluq keypiyat:[misal:] uning könglide haman birxil dekke-dükkilik, xudüksiresh bolghacqa, gep-sözliri qance qilsimu cak basmaytti.
|
|
degdek |
|
|
|
deng |
|
|
|
dengja |
|
|
|
dengjaliq |
|
|
|
dengsetmek |
|
|
|
dengseshmek |
|
dengseshmek[yeshmisi:] «dengsimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] qëni, hemminglar neq meydanda turupsiler, öz közünglar bilen kördünglar, sewenlik, eyib kimdin ötti, herbiringlar dengsiship birnëme dëmemsiler
|
|
dengselmek |
|
|
|
dengseyci |
|
|
|
dengsimek |
|
dengsimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini qol bilen kötürüp miqdarini perez qilmaq, bodimaq, qiyas qilmaq:[misal:] u somkidiki göshni uyaq-buyëqigha örüp körgendin këyin qoligha ëlip dengseshke bashlidi.[yeshmisi:] ② birer ish-heriket, gep-sözning qandaq boluwatqanliqini yaki aqiwitini öz könglide qiyas qilmaq, mölcerlimek:[misal:] zeynep dadisining geplirini könglide dengsep körüp, buning pakit ikenlikini hës qildi.
|
|
denggidüge |
|
|
|
denggirek |
|
|
|
denggireklimek |
|
|
|
del |
|
del[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① neq, taza, toptoghra:[misal:] bu men izdigen ademning del özi. ∥yamghur del waqtida yaghdi.[yeshmisi:] ② be’eyni؛ tamamen, pütünley:[misal:] hemrahimning sözi del oylighan yërimdin ciqti.[yeshmisi:] ③ muwapiq, orunluq, yolida, layiqida:[misal:] shu arqiliq jinayetcilerge puxta, del, qattiq zerbe berdi.
|
|
delte |
|
delte[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] gomush, kalwa, döt:[misal:] he, mexmut deltimusen tiling ciqip qaptughu dëdi seley.
|
|
deltilik |
|
deltilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gomushluq, kalwaliq:[misal:] exmeq, galwang qapaq bash dëdi u, -deltilikingdin awu birnëme ashkara zangliq qiliwatsa, guppang ëtiship bëriwatsina
|
|
del-derex |
|
|
|
del-derexlik |
|
del-derexlik[yeshmisi:] ① del-derexlerni köp, etrapi del-derexler bilen oralghan:[misal:] bükkide del-derexlik güzel yurtum, güpüldep gül puraydu bagh-dalasi. ish mëhnet dolqunlinip tagh süyidek, heryaqtin yangrap turar shad nawasi.[yeshmisi:] ② del-derex köp ösken jay:[misal:] del-derexlik icige, kirip ketti.
|
|
deldeng |
|
|
|
deldengleshmek |
|
|
|
deldenglimek |
|
deldenglimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] irghanglap, sentürülüp, putini teste yötkep mangmaq, deldengshimek:[misal:] bir lükcek coyun musht bilen almasning boyun tomurigha urdi. almas deldenglep bërip tamgha yölinip qaldi.
|
|
deldüsh |
|
|
|
deldüshlük |
|
|
|
deldügünmek |
|
|
|
deldüng |
|
|
|
deldünglük |
|
|
|
dellal |
|
dellal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① soda-sëtiqta alghuci bilen satqucini këlishtürgüci, malgha baha qoyup pütüshtürgüci:[misal:] yënimda pul didari qalmighanidi. hëliqi altun eswabni ëlip bazargha bardim we uni sëtish ücün dellalgha berdim. ∥u mundaq qarimaqqa shu waqittiki gezmal baziridiki dellal bayweccilerge, oxshap këtetti.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] xotun-qizlar we ayallar bilen erlerni ucrashturghuci delle:[misal:] burunqi zamanlarda toy ishi pütünley ata-anining ilkide bolup, ikki otturida dellallar qatnaydikenmish.
|
|
dellalliq |
|
|
|
delle |
|
delle[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] er-ayallarni tëpishturush, ucrashturush bilen shughullanghuci ayal؛ dellal:[misal:] hakim xotunining qëshigha kirgeniken, u xotun ërige delle ögetken sözlerni ëytip, ërini qëshigha yëqin yolatmaptu.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] qëri eblex, buzuq:[misal:] mëni actin öltürüshni oylawatamsen, hoy delle warqiridi mollam.
|
|
delletmek |
|
|
|
delleshmek |
|
|
|
dellenmek |
|
|
|
dellik |
|
|
|
dellilik |
|
|
|
delling |
|
delling[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① toghra, rawurus, dadil:[misal:] el-jama’etning ishi ücün töt ëghiz delling gep qilip bir kün yashisangmu ewzel.[yeshmisi:] ② öz aldigha, ayrim, musteqil: delling ish qilmaq.
|
|
dellimek |
|
dellimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① muwapiq, mas, bab haletke keltürmek؛ layiqlashturmaq:[misal:] rextni boyigha dellep kesti.[yeshmisi:] ② belgilengen jaygha udullimaq, nishanlimaq؛ qarigha almaq:[misal:] sëlimmu yenglirini shimaylighinice uning qulaq tüwige dellep musht atti.
|
|
delmudel |
|
delmudel[yeshmisi:] ① nahayiti bap, nahayiti mas:[misal:] uningdiki waqit aq sëriq balining ëytqinigha delmudel toghra këletti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bapbarawer, tengmuteng:[misal:] ongushsizliqlargha delmudel taqabil turdi.
|
|
delwe |
|
delwe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] delwe burji. ëkliptikidiki 12 burjning biri. astronomiyilik uzunluqi °300din °330 qice. esliy orni delwe yultuz türkümide bolup, yillarning otüshi bilen jedi burjgha yötkelgen. her yili 1-ayning 20-künining aldi-keynide quyash bu burjgha këlidu, bu waqittiki mewsum «qapaqyardi» dëyilidu.
|
|
delwe yultuz türkümi |
|
delwe yultuz türkümi[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ëkliptikidiki 12 yultuz türkümining biri. merkiziy orni: ëkwator uzunluqi 22 sa’et 40 minut, ëkwator kengliki °13-, yeni pëgas yultuz türkümi bilen hot yultüz türkümining jenubigha, jenubiy bëliq yultuz türkümining shimaligha toghra këlidu.
|
|
delwidiwane |
|
|
|
delil |
|
delil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① melum bir ish, weqe, hadiseyaki oy-pikirning rast, toghra ikenlikini cüshendrüp bëridighan rë’al ehwal we emeliy nerse:[misal:] bu bicarining rohi we jismaniy haliti ene shundaq pitne-pasatlargha ëniq delil bolup turghandek qilatti.[yeshmisi:] ② toghra xulase, yekünge ërishish ücün xizmet qilidighan asas, pakit, ispat, höjjet:[misal:] u özining pak-pakizliqini ispatliyalighudek delilgimu ige emes idi.
|
|
delilsiz |
|
|
|
delilletmek |
|
|
|
delilleshmek |
|
|
|
delillenmek |
|
|
|
delillik |
|
delillik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] delili bar, delillengen, delilge asaslanghan:[misal:] pikir bergüciler ëytqanlirining delillik bolushigha köngül bölüp, heqiqetni emeliyettin izdeshte cing turushi lazim.
|
|
delillimek |
|
delillimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] pikir, mulahize, dewa-telep qatarliqlarning toghriliqini delil, pakitlar arqiliq ispatlimaq:[misal:] dawutning ölümi, osmanning qolgha ëlinishi, bu enzilerning xëlila congqur iqtisadiy, siyasiy arqa körünüshi barliqini delilleydu.
|
|
delil-ispat |
|
|
|
delil-ispatsiz |
|
|
|
delil-ispatliq |
|
|
|
dem (Ⅰ) |
|
|
|
dem (Ⅱ) |
|
dem (Ⅱ)[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nepes, tiniq:[misal:] dëmi kësilmek. ＊ u sel dëmini ëliwëlip töwenge qaridi. dadisi körünmeytti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aram, harduq:[misal:] dem almaq. ＊ bularning atliri demge mohtaj, özining atlirining qarnimu ac.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bus, hor:[misal:] sewzidin xewer yoq, gürüc dem yeptu (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cagh, waqit, peyt:[misal:] u muhebbetning xushalliq peytlirimu, qayghuluq demlirimu bolidu, dëgen cüshencilerge qoshulalmaytti.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nan, su qatarliq birer nersige du’a, ayetlerni oqup süpküc qilish؛ demide:[misal:] dem salmaq.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tik, öre (kicik balilar heqqide):[misal:] dem turmaq.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] birdem, bezi, gahi, turup:[misal:] ustilar toqulup bolghan gilemge dem yiraqtin, dem yëqindin zoq bilen tikilip qarishatti.
|
|
dem tutmaq |
|
|
|
dem salmaq |
|
|
|
dem yëmek |
|
|
|
dëmini icige yutmaq |
|
dëmini icige yutmaq[yeshmisi:] ëytidighinini ëytmay jim bolmaq:[misal:] qadir hakimjanning özige tikilip turghan közlirige qarap, dëmini cige yutti-de, xorluq icide ëghir camdap meydandin ciqip ketti.
|
|
dëmi icige cüshüp ketmek |
|
dëmi icige cüshüp ketmek[yeshmisi:] ① nepisi qisilip sözliyelmey qalmaq:[misal:] u sözligensëri dëmi icige cüshüp këtip, këyinki gepliri goya yer astidin ciqiwatqandek ëniq anglanmay qaldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nëme dëyishni bilelmey, aghzini acalmay qalmaq؛ shük bolup qalmaq:[misal:] ekber gepdan taghisining dëmi icige cüshüp ketkinige heyran bolmidi.
|
|
demal |
|
|
|
demalliqqa |
|
|
|
dembedem |
|
dembedem[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] herdem, da’im؛ tëz-tëz, arqimu’arqa:[misal:] nim shëhit, ötmüshni qoy, sen dembedem aldinggha bas, maghdurung bar, aldida bol keynide qalma, xalas, ger ëghirliq kelse ishta dewrdin qil iltimas, cünki herdem algha basmaq xelq ümidi birle mas.
|
|
dembes |
|
|
|
demdan |
|
|
|
demder |
|
|
|
dem-dem |
|
|
|
demsaz |
|
demsaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] hemdem, ülpet, hemsöhbet:[misal:] kim uning bilen bille necce kün bolur hemrah, bolmingiz anga demsaz, biwapa uyalghan qiz.
|
|
demsiqma |
|
|
|
demletmek (Ⅰ) |
|
|
|
demletmek (Ⅱ) |
|
|
|
demleshmek (Ⅰ) |
|
|
|
demleshmek (Ⅱ) |
|
|
|
demleshmekⅢ |
|
demleshmekⅢ[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] almashmaq, nöwetleshmek:[misal:] dostum, yük ëghir, uni kötürüp aware bolghice birimizning yükini demliship kötüreyli.
|
|
demlenmek (Ⅰ) |
|
|
|
demlenmek (Ⅱ) |
|
|
|
demlik |
|
demlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nepisi, dëmi bar, tirik, janliq:[misal:] alla yarim sen bu yerde barikenduqsen, demlikmikin demsizmikin barikenduqsen.
|
|
demlimek (Ⅰ) |
|
|
|
demlimek (Ⅱ) |
|
demlimek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dümlep temini ciqarmaq:[misal:] cay demlimek[yeshmisi:] ② dümlimek:[misal:] nahayiti yaxshi, dëdi usta, emma pëshindin kec qalmang, men ashni demlep sizni kütüp olturimen.
|
|
demmudem |
|
demmudem[yeshmisi:] arqimu’arqa, üzlüksiz؛ üzülmey, toxtimay:[misal:] hemmeylen ciliq-ciliq terge cömgen bolup, aran nepes alatti. ëshekler hasiraytti, demmudem xartildaytti, pushquratti.
|
|
demide |
|
demide[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] nan, su qatarliq birer nersige du’a, ayet, epsunlarni oqup süpköc qilish؛ dem:[misal:] demide süyi. demide qilmaq.
|
|
den |
|
den[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] ëghirliq ölcem birliki, bir den 50 kilogram yaki 100 jinggha teng këlidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sëliq, baj, tölem:[misal:] hem den hem öshre alsa dëhqanlargha ëghir bolmamdu, birini alsimu bolidu-ghu.
|
|
dend |
|
dend[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① sütlük ot a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. uruqining temi acciq bolup, tebi’iti issisq, zeherlik këlidu. uruqi tëbabetcilikte dorigha ishlitilidu. uning yighilip qalghan soghuqluqni sürüsh, belghem boshitish, suyuqluqni heydesh xususiyetliri bolidu. adette küclük sürge dorisi hësablinidu. u yene «hebbülmülük» depmu atilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning uruqi.
|
|
dendan |
|
|
|
dendane |
|
|
|
dendetmek |
|
|
|
dendeshmek |
|
|
|
dendimek |
|
|
|
dehr |
|
dehr[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] zaman, dewr؛ alem:[misal:] düshmenni bu dehr zerberdest qilur, nexwet meyidin birnecce kün mest qilur. ghem yëmeki, yetküzse bashini kökke, axir yene yer kebi uni pes qilur.
|
|
dehriy |
|
|
|
dehriylik |
|
|
|
dehshet |
|
dehshet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorquncluq, wehimilik ehwal, körünüsh, hadise:[misal:] ademler bu dehshettin wehimige cüshüp qalaymiqan curqirishatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorqunc, xewp, wehime:[misal:] ikkiylen rishitning cirayidiki dehshetni körüp heyran qaldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaman, qattiq, intayin:[misal:] etrapni qorshap qatar cërik këlidu, qizil qangha qamcilar shërik këlidu, cërikbëshi boghulup cirqirar dehshet, qara qolda qanliq qilic pirqirar dehshet.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qehr, ghezep؛ shiddet:[misal:] u, tëximu dehshet bilen hörkireshke bashlidi.
|
|
dehshetlik |
|
dehshetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qorquncluq, wehimilik:[misal:] jamalidin dehshetlik cüshtin oyghanghandek bëshini qattiq silkidi.[yeshmisi:] ② qattiq azab salidighan, cidighili bolmaydighan؛ küclük, qattiq:[misal:] qul igilesh tüzümidiki qanunlarda, qullarning qarshiliqini basturush ücün intayin dehshetlik jazalar belgilengen.
|
|
dehliz |
|
|
|
dehlizlik |
|
|
|
dewa |
|
dewa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① öz igilikidiki mal-mülük, heq telepning kapaliti ücün qoyulghan telep؛ erz:[misal:] oghri-dewaning uruqi, cëcen-dewaning quyruqi (maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] teptish organliri, sot mehkimisi we heq telep enziliridiki dewalashqucilar, jinayi ishlar enziliridiki erz qilghucilarning enzini bir terep qilish jeryanida ëlip barghan pa’aliyetliri.[yeshmisi:] ③ bashqilarni eyiblep, qarilap qilinghan shikayet, erz:[misal:] künde necce ademning dewa, tene-tapilirini anglaymen.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] öziningkini toghra qilish yolida ëytilghan pikir, mulahize؛ talash-tartish:[misal:] cala-pucuq birnecce kitabni waraqlap ciqipla alimliq dewasini qilidighan ademlermu ciqip turidu.
|
|
dewa-destur |
|
|
|
dewager |
|
dewager[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] ① sot mehkimisige erz qilghan kishi, organ yaki kollëktip, yeni «jawabkar» ning qarshisidiki kishi yaki orun:[misal:] dewager dewa qilmas, dewa qilsa quruq qalmas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersini özining qiliwëlish ücün urunghuci kishi:[misal:] mensep dewagerliri bir-birining qorsiqini yëriwetküdek bolushuptu.
|
|
dewagerlik |
|
|
|
dewalashmaq |
|
|
|
dewet |
|
dewet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] birer ish, eqide, yol, meslek qatarliqlargha jelp qilish ücün qilinghan teklip, caqiriq, ündesh, teshebbus:[misal:] dewet qilmaq. ＊ nur’axun bayweccining bu dewiti abdusopur hajimning yashliq tilekliri qaynap turghan könglige tolimu yaqqanidi.
|
|
dewetci |
|
dewetci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer ish, eqide, yol, meslek qatarliqlargha dewet qilghuci:[misal:] u kün olturghanda yataqqa kirdi, qara qaghidek yamrap ketken hëliqi dewetcilerning ayighi shu caghda waqtince bësiqip qalghanidi.
|
|
dewetname |
|
dewetname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] birer ish, eqide, yol, meslek qatarliqlargha dewet qilip yëzilghan xet؛ teklipname:[misal:] shahtin kelgen elciler, yurt kattiliridin kelgen dewetnamiler uning qizi terepte turush iradisini tewretti.
|
|
dewr (Ⅰ) |
|
dewr (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tarixtiki iqtisadiy siyasiy we medeniyet jehettiki ehwallar asas qilinip bölüngen mu’eyyen mezgil. mesilen, tash qoral dewri, fë’odalliq dewr.[yeshmisi:] ② kishi ömrining mu’eyyen mezgili:[misal:] yashliq dewr. baliliq dewr.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] ëradin kicik bolghan gë’ologiyilik yil birliki. bir ëra birnecce dewrni öz icige alidu, dewr icide shekillengen yer qatlamliri bir sistëma dëyilidu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞s iqtisad＜[yeshmisi:] shey’ilerning heriketlinishi we özgirishi jeryanida uning melum belgiliri köp qëtim qayta-qayta körülidu. bu xil belgilerning üzlüksiz ikki qëtim körülüshige ketken waqit.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimlar tekrar heriket qilghanda yaki fizikiliq miqdarlar dewriy halda özgirip turghanda uning birqëtim tekrarlinishi ücün ketken waqit bir dewr hësablinidu.[yeshmisi:] ⑥ birer ish-heriket, weqe-hadise bolup ötken, bëjirilidighan belgilik waqit؛ zaman:[misal:] oynaydighan dewr yëtip keldi. yashliqimizni xarlimayli. ah... sheherdiki dostlirim.[yeshmisi:] ⑦ kishining amiti kelgen cagh, peyt, zaman:[misal:] biz kembeghellerning dewri keldi.
|
|
dewr sürmek |
|
dewr sürmek[yeshmisi:] ① hükümranliq qilmaq:[misal:] enjed wezirlik kursigha olturup, shu yerde dewr sürüp tursun, emdi biz gepni bashqa yerdin anglayli.[yeshmisi:] ② rahet-paraghette turmush kecürmek, bayashat yashimaq:[misal:] aka-uka ikkiylen bayatin gëpini qilghan heyder ularning udul qoshnisi bolup, uningmu bircaghlarda dewr sürgen waqti bolghan.
|
|
dewr qilmaq |
|
dewr qilmaq[yeshmisi:] ① melum bir nuqta, merkezni muhim nuqta qilghan halda cöridimek:[misal:] carwiciliqni dewr qilghan halda tëriqciliqni tereqqiy qildurup, tagh-derya wadiliridiki ormanlarni tiriship eslige keltürüsh kërek.[yeshmisi:] ② üzlüksiz tekrarlinip turmaq:[misal:] qandaq qilip qisim qurulushida yëngi weziyet yaritish heqqidiki tesewwurlirim üzülmey dewr qilishqa bashlidi.
|
|
dewr (Ⅱ) |
|
|
|
dewran |
|
|
|
dewretmek |
|
|
|
dewreshmek |
|
|
|
dewrdash |
|
dewrdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «zamandash»qa qarang:[misal:] dëmekki, yashidi bolup dewrdash, yashidi biz bilen bolup teqdirdash. biz bilen birlikte ötti hayati, u bizge eng yëqin semimiy sirdash.
|
|
dewrlik |
|
|
|
dewrimek |
|
dewrimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yamrimaq, tashmaq:[misal:] derya süyi dewrep ketti.[yeshmisi:] ② hemme teng heriketlenmek, xuddi dolqundek yopurulmaq (ademler heqqide):[misal:] beg pilikke ot yëqish ücün, qoligha serengge alghanda, birdin tömür derwaza aldida kishiler dewrep dehshetlik qiya-ciya kötürüldi.
|
|
dewriy |
|
|
|
dewriy onluq kesir |
|
|
|
dewriylenmek |
|
dewriylenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] dewriy haletke kelmek, dewriy qilmaq, tekrarlanmaq, qaytilanmaq:[misal:] dewriylinidighan reqem.
|
|
deydey |
|
|
|
deydeyci |
|
|
|
deydeylimek |
|
|
|
deyzu |
|
|
|
d d t |
|
|
|
d d w |
|
|
|
drap |
|
|
|
dramxma |
|
|
|
drama |
|
|
|
dramaturg |
|
|
|
dramaturgiye |
|
dramaturgiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ① sehne eserlirining tüzülüsh prinsipliri we usulliri heqqidiki nezeriye؛ tiyatir sen’iti.[yeshmisi:] ② birer millet, xelq, dewr yaki birer yazghucining drama sheklide yëzilghan eserlirining yighindisi.
|
|
dramiciliq |
|
|
|
dramilashturmaq |
|
|
|
dwarid |
|
|
|
dwarid tilliri sistëmisi |
|
dwarid tilliri sistëmisi[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] tillarni qërindashliq munasiwiti jehettin klassifikatsiye qilish usuli boyice ayrilghan bir til sistëmisi. bu sistëmisidiki tillar hindistanning jenubiy qismi, sirlankining shimaliy qismi hem pakistan qatarliq memliket we rayonlarda ishlitilidu. nopusi 100milyondin ashidu.
|
|
do (Ⅰ) |
|
|
|
do (Ⅱ) |
|
|
|
dobdulmaq |
|
|
|
dobra |
|
|
|
dopbëgi |
|
|
|
doppa |
|
|
|
doppisi sugha cilashmaq |
|
doppisi sugha cilashmaq[yeshmisi:] birer ishta ongushsizliqqa, meghlubiyetke ucrimaq, qilghan ishi netijisiz ayaghlashmaq:[misal:] birer hepte ilgirila nazimning aldidila doppisi sugha ciliship yaghlighan tasmidek boshap qalghan rozi ene shu biz cüshengen barat mezin bilen ayimxan qushnacining oghli idi.
|
|
doppisigha jigde salmaq |
|
|
|
doppisini asmangha atmaq |
|
|
|
doppisini al dëse bëshini alidighan |
|
doppisini al dëse bëshini alidighan[yeshmisi:] birer ishni qilishta heddidin ashuruwëtidighan, intayin soldin ciqip cëkidin ashuruwëtidighan:[misal:] uning oghli doppisini al dëse bëshini alidighan, capiqini alimen dep qarighu qilip qoyidighan hamaqet birnëme idi.
|
|
doppisini qirlap yürmek |
|
|
|
doppican |
|
|
|
doppici |
|
|
|
doppiciliq |
|
|
|
doppiliq |
|
doppiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① doppisi bar, doppa kiygen:[misal:] doppiliq yigit. doppiliq cokan.[yeshmisi:] ② doppa tikishke bolidighan, doppa tikishke layiq:[misal:] u bazardin ikki doppiliq rext sëtiwaldi.
|
|
dotey |
|
|
|
doteylik |
|
|
|
dotsënt |
|
|
|
dotsëntliq |
|
|
|
doxtur |
|
|
|
doxturxana |
|
|
|
doxturluq |
|
|
|
doden |
|
doden[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] öktem, zorawan؛ jahil, tersa, kaj:[misal:] doden bala. doden adem.
|
|
dodenleshtürmek |
|
|
|
dodenleshmek |
|
dodenleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] jahil, tersa, kaj haletke kelmek, öktemleshmek, zorawanlashmaq:[misal:] emet mushu künlerde bekla dodenliship ketti.
|
|
dodenlik |
|
|
|
dodilanmaq |
|
|
|
dor |
|
dor[söz türkümi:] miqtar söz.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] nöwet, qëtim, ret:[misal:] majang dëgen mëngini bek carcitidighan nerse, sizmu oxshitip 12 dor oynapsiz-de, dëdi u külüp turup.
|
|
dora |
|
dora[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] këselning aldini ëlish we uni dawalash ücün paydilinidighan maddda:[misal:] dora icmek. dora qaynatmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derdke derman bolidighan, ghem-ghussilerni yoqitidighan nerse؛ dawa:[misal:] kembeghelning cëyi cishqa dora (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] üzümdin ishlengen, mest qilish xususiyitige ige icimlik, muselles:[misal:] awatta üzümdin dora qaynatmaydighan a’ile yoq dëyerlik.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] partlatquc madda:[misal:] miltiq dorisi.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ziyanliq hasharatlarni yoqitish ücün ishlitidighan ximiyiwi madda:[misal:] cashqan dorisi.
|
|
doratmaq |
|
|
|
dora-derman |
|
|
|
dora-dermek |
|
dora-dermek[yeshmisi:] sey-tamaqlargha tem kirgüzüshte ishlitilidighan (acciqsu, jangyu, qarimuc, kawawicin, zire we zenjiwil qatarliq) nersiler.
|
|
dorashmaq |
|
|
|
doram |
|
|
|
doramcuq |
|
|
|
doramcuqluq |
|
|
|
doramci |
|
|
|
doramciliq |
|
doramciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dorash bilen shughullinish herikiti, qiliqi, doramcuqluq:[misal:] doramciliq qilmaq. ＊ doramciliq — tuti qushning tüp xisliti, xislet emes, belki uning nes illiti.
|
|
dore |
|
|
|
dorem |
|
|
|
doremqi |
|
|
|
dorday |
|
|
|
dordaytmaq |
|
dordaytmaq[yeshmisi:] «dordaymaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ghalib ikki gepning biri bolsila, qapaqlirini türüp, kalpuklirini dordaytip, xuddi hazirla soqushidighandek qiliq qilatti.
|
|
dordaytishmaq |
|
|
|
dordaymaq |
|
dordaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ishship, kötürülüp ciqmaq؛ tompiyip, yoghinimaq:[misal:] uning kalactek ëghizi etrapidiki qëlin kalpuki tëximu dordiyip ketken bolup, xuddi hazirla yighliwëtidighandek körünetti.
|
|
dorgha |
|
dorgha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] wang teripidin bir yëzining memuriy ishlirini bashqurushqa belgilengen emeldar:[misal:] shu arida, sali dorgha bilen qasim palwan hoylidin ciqip, mëhmanlarni qarshi aldi, [yeshmisi:] ② kona jem’iyette we bezi emeldarlarning yügür-yëtim xizmitini qilidighan xizmetci:[misal:] yamulning besh dorghisi uning put-qollirini baghlap harwigha tashlighance aciqip ketti.
|
|
dorghiliq |
|
dorghiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① dorghilargha bërilgen emel, hoquq, wezipe:[misal:] tömür xelpe yëghiliqidin këyin, shopulluqlardin bosuq dorghining oghli sali dëgen kishi bu yurtning dorghiliqigha belgilendi.[yeshmisi:] ② dorghilargha xas alahidilik, xaraktër, qiliq, adet.
|
|
doripurush |
|
|
|
doripurushluq |
|
|
|
dorixana |
|
dorixana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] dora yasaydighan, saqlaydighan we satidighan jay, orun, aptika:[misal:] meryemxan ornidin turup, doxturgha rehmet ëytti-de, dorixanidin dorini ëlip, erkinni yëtilep ciqip ketti.
|
|
dorishunas |
|
dorishunas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] dorilarning organizm icide peyda qilghan özgirishi, organizmlargha körsitidighan tesiri we kësellikning aldini ëlish prinsipliri qatarliqlarni tetqiq qilghuci adem, mutexessis.
|
|
dorishunasliq |
|
dorishunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dorilarning organizm icide peyda qilghan özgirishi, organizmlargha körsitidighan tesiri we kësellikning aldini ëlish prinsipliri qatarliqlarni tetqiq qilidighan pen, ilim.
|
|
doriger |
|
|
|
dorigerlik |
|
dorigerlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dora yasash we dora bërish yaki sëtish ishi, kespi:[misal:] enjür-meshhur mëwe bolupla qalmastin, tëbbiy dorigerlik ilmide ajayip shipaliq dora ikenliki bilenmu meshhur.
|
|
dorilatmaq |
|
|
|
dorilashmaq |
|
|
|
dorilanmaq |
|
|
|
doriliq |
|
doriliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dora bolush, dora ornida ishlitish؛ dorigha xas alahidilik:[misal:] u yerde doriliq ücün bir misqal adem göshini ming tillagha alidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dora yasashqa bolidighan yaki dora yasash ücün ishlitilidighan:[misal:] toldurup ëtikini gül-cëcekke, bashlighan yene yëngi tetqiqatni. doriliq ot-giyahdin nusxa tallap, qoyghan herbir xilgha layiq atni.
|
|
dorilimaq |
|
dorilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dora sepmek, dora pürkümek, dora cacmaq:[misal:] dëhqanciliqta yerge ishlesh, uruq tallash, dorilash qatarliq ishlarning hemmisini tëxnikiliq telepke layiq ishlesh lazim.[yeshmisi:] ② dora sürmek, caplimaq, dora bilen dëzinfëksiye qilmaq:[misal:] sëstra balining putidiki yarini dorilap daka bilen yene tëngip qoydi.
|
|
dorimaq |
|
dorimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bashqilar nëme qilsa shuni qilip baqmaq, teqlid qilmaq:[misal:] tiling kelmise dorima, xushung kelmise sorima (maqal).[yeshmisi:] ② birining birer ish yaki mijez-xulqini özige singdürmek, shuning izidin mangmaq:[misal:] oghul atini doraydu, qiz anini (maqal).[yeshmisi:] ③ birining birer ish herikitini mazaq qilip körsitip kemsitmek, mesxire qilmaq, zangliq qilmaq:[misal:] u hëliqi ademning mëngishini zangliq qilip, dorap körsitiwatatti.
|
|
dozax |
|
dozax[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① diniy ëtiqad boyice gunah ötküzgenler, yaman ishlarni qilghanlar ölgendin këyin menggü azab cëkidighan jay, jehennem:[misal:] dost ayrighan dozax tüwide (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qarangghu hem ëcinishliq turmush muhiti:[misal:] u: awwal bu dozaxtin këtiwalayli, yolda mangghuce hemmini dep bërimen, dëdi.
|
|
dozixiy |
|
dozixiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] dozaxqa layiq, dozaxqa kirishke tëgishlik؛ eski, yaman:[misal:] dëgenlirini orundimisam dozixiy bolup këtey, dëdi hashim.
|
|
dozhna |
|
dozhna[söz türkümi:] miqtar söz.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① nersilerning 12 din qilinghan herbir topi:[misal:] bir dozhna qelem. bir dozhna paypaq.[yeshmisi:] ② top:[misal:] üsti altun tagh, asti kümüsh bagh, yurtdash dëseng etrapida pewes, el-aghine dësengmu dozhnisi bilen tëpilidu, dëdi turap shemerning könglini yasap.
|
|
dost |
|
dost[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① özige nisbeten köngli yëqin, qërindashlardek ötidighan adem؛ aghine, burader:[misal:] heqiqiy dost. ＊ mëhriban dost.＊ dost bashqa qarar, düshmen ayaghqa (maqal).[yeshmisi:] ② terepdar, hamiy:[misal:] düshminimizning düshmini bizning dostimiz.[yeshmisi:] ③ ashna, yar:[misal:] jan dostum jënim dostum, ayimxan mëning dostum. ayimxan ölüp ketse, kim bolur mëning dostum.
|
|
dostane |
|
|
|
dostanilik |
|
dostanilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dostlarce, dostlargha xas mu’amile:[misal:] aldinqi yili u til ilmiy muhakime yighinigha qatnishish ücün bëyjinggha barghanda, bu adem qizghin dostanilik körsetkenidi.
|
|
dost-aghine |
|
|
|
dost-burader |
|
|
|
dost-düshmen |
|
|
|
dostlarce |
|
|
|
dostlashturmaq |
|
|
|
dostlashturulmaq |
|
|
|
dostlashmaq |
|
|
|
dostluq |
|
dostluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dostlargha xas mu’amile, munasiwet, dostane alaqe:[misal:] ular qumulluq kishining bilimige qayil bolushti we mushu körüshüshtin këyin, uning bilen congqur dostluq ornatti.
|
|
dost-yar |
|
dost-yar[yeshmisi:] el-aghine, dost-burader:[misal:] angghice künmu pëtip, supitayning qolum-qoshna, dost-yar, buraderliri arqa-arqidin këlishke bashlidi.
|
|
dost-yaren |
|
|
|
doska |
|
|
|
doshap (Ⅰ) |
|
|
|
doshap (Ⅱ) |
|
|
|
dogh |
|
|
|
dogha |
|
|
|
doghap |
|
doghap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① belgilik miqdardiki muz bilen qëtiqni arilashturup suda ëritip teyyarlinidighan soghuq icimlik.[yeshmisi:] ② suyuq lay, layqa:[misal:] ömür ëqip, ëqin sudek këter herqacan, bezi süzük, bezi doghap, hetta bek qiyan.
|
|
doghapci |
|
|
|
doghapciliq |
|
|
|
doghdaq |
|
doghdaq[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qushlarning bir etriti. bu etrettiki qushlarning bëshi kicik, boyni uzun, dümbisi tüz, quyruqi qisqa bolup, ucalmaydu؛ peqet su këceleydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sanggilimay tik turidighan, diqmaq:[misal:] doghdaq quyruq.
|
|
doghdaytmaq |
|
|
|
doghdaymaq |
|
doghdaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] dümbisini ciqirip, put-qolini yighip tügülüwalmaq, dügdeymek:[misal:] ishik ëcilmighacqa doghdiyip saqlap turush ëghir keldi-de, qandaq këtip qaldim.
|
|
doghdiyishmaq |
|
|
|
doghilaq |
|
doghilaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pakar hem sëmiz, diqmaq:[misal:] derwazini xëli urghinimdin këyin 50 yashlarning qarisini alghan doghilaq, qaramtul, sozuq yüzlük bir kishi cqti. ∥ közeynikini ëliwëtip közlirini cimciqlatqan halda doghilaqtin:[misal:] bu qiz kim bolidu dep soraydu.
|
|
doq (Ⅰ) |
|
|
|
doq (Ⅱ) |
|
|
|
doqa |
|
doqa[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashning arqa qismi yaki pëshane teripidiki döng yëri:[misal:] uning mengzi qizirip ishshighan, pëshanisining doqisi kökirip ketkenidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum bir qismi esliy da’iridin bir’az ciqip turidighan:[misal:] doqa caq. doqa manglay.
|
|
doqaq |
|
|
|
doqal |
|
doqal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qiyin ötkel, qiyin peyt؛ tosalghu, xeter:[misal:] biraq, bir doqalni taziliwetmey bu meqsetke yetkili bolmaydu, dëdi ömer bay.[yeshmisi:] ② da’im bolup turidighan tebi’et hadisiliri:[misal:] bu güzel bëghimning gül-cëcikini judunluq doqallar sunduralmidi.
|
|
doqci |
|
|
|
doq-doq |
|
|
|
doqmush |
|
|
|
doqmush-doqmush |
|
|
|
doqurmaq |
|
|
|
doqurushmaq |
|
doqurushmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «doqurmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ularning hemmisi mudirning ishxanisigha doqurushti.[yeshmisi:] ② ucriship, toghra këlip, duc këlip qalmaq:[misal:] u kimnidur qarghap, acciq qilip këtiwëtip, aldidiki kishige doqurushup qalghandila bëshini kötürdi.[yeshmisi:] ③ toqunushup, tutushup qalmaq:[misal:] milliy armiyidin ejellik zerbilerni yep, qan yutup qacqan quyruqcilar nëriqi taghning taza yaman bir yëride milliy armiyining razwëdka iskadironi bilen doqurushup qaldi.[yeshmisi:] ④ bir waqitqa toghra këlip qalmaq, birla waqitta yüz bermek:[misal:] kamillar her ikkila nezirning bir künge doqurushup qëlishidin ensirep, özliri zakirjandin birkün këyin ötküzmekci boldi.
|
|
doquslatmaq |
|
|
|
doquldatmaq |
|
|
|
doquldashmaq |
|
|
|
doquldimaq |
|
|
|
dok (Ⅰ) |
|
dok (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bëlining yuqirisi aldigha ëgilgen, saghrisi arqigha ciqqan dümcek:[misal:] arup akam qërip këtiptu, mükciyip, gholliri dok ademge oxshash ösüp ciqiptu. ∥dok görge kirgende tüziler (maqal).[yeshmisi:] ② dokqa oxshash ëgilgen, dokqa oxshash (nersiler heqqide):[misal:] dok oq.
|
|
dok oq |
|
|
|
dok (Ⅱ) |
|
|
|
dokar |
|
|
|
dokpaye |
|
|
|
doktor |
|
|
|
doktorluq |
|
|
|
doklat |
|
doklat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① birer tëmida köpcilik aldida sözlengen nutuq, söz we shu nutuqning yazma tëkisti:[misal:] doklat bermek. doklat qilmaq. doklat anglimaq.[yeshmisi:] ② rehbiriy organlargha yaki bashliqqa aghzaki we yaki yazma halette bërilgen melumat, axbarat:[misal:] yazma doklat.
|
|
doklatci |
|
|
|
dokur |
|
|
|
dokuldatmaq |
|
|
|
dokuldimaq |
|
|
|
dogma |
|
dogma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] konkrët shara’itqa tetbiq qilmay, qarighularce yolgha qoyulghan yaki qobul qilinghan qanun-tüzüm, qa’ide؛ pikir, eqide.
|
|
dogmatik |
|
|
|
dogmici |
|
|
|
dogmiciliq |
|
dogmiciliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] sobyëktipciliqning birxil ipade shekli. u shey’ilerning tereqqiyati we özgirishini tehlil qilmay hemde shey’iler ziddiyitining xasliqini tetqiq qilmay, peqet teyyar tertip we ibarilerni ölük halda qobul qilish arqiliq mesililerni bir terep qilidu.
|
|
dong (Ⅰ) |
|
|
|
dong (Ⅱ) |
|
|
|
dong-dong |
|
|
|
dongghas |
|
|
|
dongghaslashmaq |
|
|
|
dongghaslimaq |
|
dongghaslimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bedinining pacaqtin yuqiri, beldin töwen qismini bir kötürüp, bir peseytip mangmang:[misal:] u bëshini sanggilitip, dongghaslap padishahning aldigha kiriptu.
|
|
dongghaq |
|
dongghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bëlining üsti aldigha, asti keynige ëgilgen, dongghayghan yaki dongghiyip mangidighan:[misal:] dongghaq xotun.[yeshmisi:] ② gholining üstünki qismi yerge qarap ëgilgen, dongghayghan:[misal:] dongghaq üjme.
|
|
dongghaqlatmaq |
|
|
|
dongghaqlimaq |
|
dongghaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dongghiyip aqsap mangmaq:[misal:] büwi taladin kirip dongghaqlap mangghinice bëlige mushtlaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] xushamet qilmaq:[misal:] dada, siz qasim xalwapqa nëmance dongghaqlaysiz, cong bolsa bir düyjangghu
|
|
dongghalcaq |
|
|
|
dongghalcaqlimaq |
|
dongghalcaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] arqa ikki putini ëgiz kötürüp tëpceklimek, sönggicini her terepke irghanglatmaq, uyan-buyan aghmaq (at, kala, ëshek qatarliq haywanlar heqqide):[misal:] harwigha köndürülmigen at dongghalcaqlap harwigha zadila yëqin kelmidi.
|
|
dongghaytmaq |
|
dongghaytmaq[yeshmisi:] ① «dongghaymaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] patemxan ularning birqancisini ëriqning qërigha ciqirip dongghaytti.[yeshmisi:] ② üst, yuqiri teripini töwenge qaratmaq, dümlimek:[misal:] u tungni dongghaytip astigha qarighanidi, yoghan bir töshük köründi.
|
|
dongghaytilmaq |
|
|
|
dongghaymaq |
|
dongghaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bëlini ëgip bëshini aldi teripige pesletmek, ëngishmek:[misal:] olturar, ciraylar zawal mezgili, pildirlap ghem cacqan közler armansiz.... turidu yash sha’ir köpning aldida dongghiyip, titrep maghdursiz puti.
|
|
dongghiyishmaq |
|
|
|
donggur |
|
|
|
donggur-donggur |
|
|
|
dongildatmaq |
|
|
|
dongildimaq |
|
|
|
dola |
|
dola[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ademning bilikining yuqirisidiki boyungha tutashqan ikki tekshi jayi:[misal:] uning dolisi sel pes idi.[yeshmisi:] ② haywanning aldi putining yuqiri qismidiki gürjek söngek bar qismi:[misal:] torpaq yene sekridi, üstidiki toqum uning dolisigha këlip qaldi.[yeshmisi:] ③ këyimning yaqigha tutash ikki yandiki qismi:[misal:] bu könglekning dolisi bir’az keng bolup qaptu.
|
|
dola ciqarmaq |
|
dola ciqarmaq[yeshmisi:] narazi bolmaq, qarshi turmaq؛ ëtiraz bildürmek:[misal:] öz yurtida, öz öyide kicikkine bir ishlar ücün dolisini ciqirip qopidighan, yigit idi.
|
|
dolisini qaqmaq |
|
dolisini qaqmaq[yeshmisi:] «yaraysen», «qilghan ishing bolidu», «men qollaymen» dëgen isharini bildürmek:[misal:] saqci hoquqdari aytillaning cëcini silap qoydi, shum niyet bilen dolisini birnecce qëtim yumshaq-yumshaq qaqti.
|
|
dolana |
|
dolana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① azghan a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi tuxumgha oxshashraq bolup, üctin beshkice yërilidu؛ güli aq, mëwisi shar sheklide, toq qizil këlidu؛ yüzide ushshaq sepkünliri bolidu. temi cücümel, istëmal qilishqa yaki dorigha ishlitishke bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
dolqun |
|
dolqun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① dëngiz-okyan, köl sulirida peyda bolidighan küclük cayqaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tewrinishning jisimdiki tarqilishi. u jisimning maddiy nuqtisining tewrinishidur. dolqun peqet heriketning bir xil tarqilish shekli bolup, maddiy nuqtining özi dolqungha egiship ilgirilimeydu. mesilen, awaz dolquni.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] keng kölemlik ëlip bërilghan ammiwi heriket:[misal:] inqilab dolquni.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] icki kecürmishning küclük herikiti:[misal:] qelb dolquni.[yeshmisi:] ⑤ erlerning ismi.
|
|
dolqunsiman |
|
dolqunsiman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir örlep bir pesiyidighan, örlep pesiyip turidighan, dolqungha oxshash, dolqun sheklide:[misal:] dolqunsiman taghlar. dolqunsiman qizitma. ＊ jem’iyet dolqunsiman tereqqiy qilidu.
|
|
dolqunlatmaq |
|
|
|
dolqunlashmaq |
|
|
|
dolqunlanmaq |
|
dolqunlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dolqunluq heriketke kelmek, dolqunlimaq:[misal:] dolqunlinip aqqan derya süyi uning yolini tosti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hayajanlanmaq؛ jush urmaq:[misal:] asiyening qelbi asta-asta yashliq baharining xushalliqi bilen dolqunlinishqa bashlidi.
|
|
dolqunluq |
|
dolqunluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dolquni bar, dolqunlap turidighan:[misal:] dolqunluq derya.[yeshmisi:] ② dolqunlinip turidighan, jarangliq, yangraq:[misal:] uning awazi dolqunluq idi.
|
|
dolqunlimaq |
|
dolqunlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dolqun hasil bolmaq, tinimsiz örkeshlimek, mewj urmaq:[misal:] dëngiz suliri dolqunlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] jush urmaq, urghumaq:[misal:] üc romka haraqtin këyin basitning qanliri dolqunlap, közliri ileshti.
|
|
dollar |
|
dollar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] amërika, awstraliye, bahama, brunëy, bilëz, awstiriye, tanzaniye, zimbabüwi, fiji, singapor, sumali, oganda, këniye, kanada, libëriye, nawru, yamayka, yëngi zillandiye qatarliq döletlerning pul birliki.
|
|
dolomit |
|
dolomit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. sirtqi körünüshi yirik yaki ushshaq shëghillar arilash kelgen tash parcilirigha oxshaydu. renggi asasen kül reng yaki aq këlidu, yënik we eynek parqiraqliqida bolidu. mëtallorgiye sana’itide otqa cidamliq matëriyal we domnimeshning ëritküci rë’aktiwi qilinidu.
|
|
domba |
|
|
|
dombaq |
|
dombaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpüp, kötürülüp, örlep ciqqan, tompayghan:[misal:] u qarisa qizning yancuqi dombaq turghudek, qarap uning bëhi ikenlikini biliptu.
|
|
dombaq-dombaq |
|
|
|
dombaytmaq |
|
|
|
dombaymaq |
|
dombaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kötürlüp, köpüp, örlep ciqmaq, tompaymaq؛ köpmek:[misal:] qorsiqi dombaymaq.
|
|
dombira |
|
|
|
dombirici |
|
|
|
domsaq |
|
|
|
domsaytmaq |
|
|
|
domsaymaq |
|
|
|
domsimaq |
|
|
|
domsiyishmaq |
|
|
|
domlatmaq |
|
|
|
domlashmaq |
|
|
|
domlanmaq |
|
|
|
domlimaq |
|
domlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dom-dom qilmaq, köz-közqilmaq, maxtimaq:[misal:] özini domlighan birinci exmeq, xotunini domlighan ikkinci exmeq (maqal).[yeshmisi:] ② asta, shunciki tegküzmek:[misal:] apamning arilap këpekni qorsiqimgha domlap, allinëmilernidur oqup ashlighanliqini, özümningmu tiklime eynek aldigha këlip, cirayliqliqimgha meptun bolup yürgenlikimnihazirmu untup qalghinim yoq
|
|
domnimesh |
|
|
|
domilatma |
|
|
|
domilatmaq |
|
domilatmaq[yeshmisi:] ① «domilimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qattiq shamal qizcaqni yuluwëlip, domilitip ëlip ketti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tijaret arqiliq aylandurmaq, oborot qilmaq:[misal:] derweqe kuca sodigerliri bir qisim pulni domilitip, bir-birini saxta qilip pul tapsa, yene bir tereptin hemmisi topliship këlip dëhqanlarni, ushshaq qol hünerwenlerni aldap payda alatti.
|
|
domilashmaq |
|
|
|
domilaq |
|
|
|
domilaqlatmaq |
|
|
|
domilaqlashmaq |
|
|
|
domilaqlimaq |
|
|
|
domilanma |
|
|
|
domilanmaq |
|
|
|
domile |
|
domile[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishilerning iradisidin tashqiri, tuyuqsiz yüz bëridighan köngülsiz hadise؛ bextsizlik؛ bala-qaza, nes: domile basmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nes basqan, qara basqan, bextsizlikke ducar bolghan:[misal:] domile adem.
|
|
domilima |
|
|
|
domilimaq |
|
domilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yumilimaq:[misal:] uning bulaqtek közliridin merwayittek yash tamciliri domilidi.[yeshmisi:] ② aghmaq:[misal:] bu ehwallargha asasen shundaq xulasige këlishke heqliqmizki, ikkinci intërnatsi’onalning mutleq köpcilik resmiy wekilliri tamamen aghmicilar terepke domilap ketti.[yeshmisi:] ③ yiqilmaq, örülmek:[misal:] mesilige subyëktip, bir tereplime we yüze qaraydighan kishiler bilermenlik bilen buyruq cüshürüp këtidu. bundaq kishilerdin domilap cüshmeydighini yoq.
|
|
domini’on |
|
domini’on[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞tashqi ishlar＜[yeshmisi:] engliye fëdëratsiyisige eza döletlerning bir xil teshkiliy shekli. uningda musteqil qanun ciqirish hoquqi we memuriy hoquq bolidu, diplomatik wekil eweteleydu, lëkin engliye padishahini dölet bashliqi dep ëtirap qilidu, uning bashliqi — bash waliy engliye padishahining shu domini’ongha ewetken wekili bolidu. mesilen, yëngi zëllandiye, kanada qatarliq döletler engliye fëdëratsiyisidiki domini’onlardur.
|
|
donay |
|
|
|
dondaq |
|
|
|
dowsaq |
|
|
|
dowsun |
|
|
|
dowus |
|
|
|
dowuslimaq |
|
|
|
du’a |
|
du’a[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xudagha yëlinip, özi we bashqilar ücün yaxshiliq tilep qilinghan iltija:[misal:] du’a almaq. du’a qilmaq.[yeshmisi:] ② yaxshi tilek, raziliq:[misal:] xojiniyaz manga: du’alirini bersile bay dada, men bu yerdin këtiwalay, dëdi.[yeshmisi:] ③ patihe qilghanda oqulidighan qur’an sürisi:[misal:] mollaniyaz patihe du’asini oqughandin këyin qoycidin hal-ehwal soridi.
|
|
du’a-tekbir |
|
|
|
du’a-telep |
|
|
|
du’a-tilawet |
|
|
|
du’aguy |
|
du’aguy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] pat-pat du’a qilidighan؛ du’a-tilawet bilen shughullinidighan:[misal:] du’aguy adem. ＊ men eslide du’aguy emesmen, ewliyamu emesmen, mushundaq bir jahan kezgüci.
|
|
du’aguyluq |
|
|
|
du’alizm |
|
|
|
du’ayibet |
|
|
|
du’ayisalam |
|
|
|
dub |
|
dub[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] dup derixi a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi uzun we ëllips sheklide, güli sarghuc qongur, atliq güli potlisiman gül rëtide këlidu, qattiq postluq mëwisi shar sheklide bolidu, yopurmiqi bilen dup pile qurti bëqilidu, yaghicidin shpal we öy saymanliri yaslidu, qowziqi terkibide tannat kislatasi bolup, boyaq qilinidu.
|
|
duben |
|
|
|
duben yamul |
|
|
|
dublyor |
|
|
|
dubulgha |
|
dubulgha[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] tigh yaki oqtin saqlinish ücün tömürdin yasalghan bash kiyimi؛ qalpaq:[misal:] cintömür batur meydisige yette qat sawutni tëngip, bëshigha dubulgha kiyip, misran qilicini tutup orida mökünüp yëtiptu.
|
|
dupiy |
|
dupiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] mozduzluqta ayaghni cemlesh, mixlash ücün ishlitidighan, shekli putqa oxshaydighan, bir teripini kötek yaki yerge qëqip qoyidighan tömür eswab.
|
|
dut |
|
dut[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① is, tütün:[misal:] dut almaq, dut salmaq.[yeshmisi:] ② bus, puraq:[misal:] uning sözini anglap, dunya közümge qarangghu bolup köründi. dimighimdin acciq dut ciqip ketti.
|
|
dutar |
|
dutar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] uyghurlarning tarliq calghu eswablirining biri. sëpi uzun, bëshi cong, sirtqi körünüshi boyigha kësilgen neshpütning yërimigha oxshaydu. ikki tal yipek tar ishlitilidu.
|
|
dutarci |
|
|
|
dutxana |
|
|
|
dutlatmaq |
|
|
|
dutlashmaq |
|
|
|
dutlanmaq |
|
|
|
dutlimaq |
|
dutlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① is ciqmaq, is yanmaq.[yeshmisi:] ② purap, sümürüp ciqarmaq:[misal:] döletni kona mesh bilen bay qilalmaysiz, salametlik muhim, bilemsiz, këselcan ademmen is dutlap öleymu axir
|
|
duc |
|
|
|
duc kelmek |
|
|
|
ducar |
|
|
|
duxawa |
|
|
|
duxopka |
|
duxopka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] nan, samsa, pëcine-pirenik qatarliq un we göshtin qilinidighan yëmekliklerni pishuridighan, ot yaki tok bilen qizitilidighan qangaltir sanduq.
|
|
duxowoy |
|
|
|
duxowoy calghu |
|
|
|
duxulur |
|
|
|
dud |
|
|
|
dudu |
|
|
|
duduq |
|
duduq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] rawan sözliyelmey, tötötlep sözlesh haliti (adem heqqide).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] duduqlap sözleydighan adem, këkec, tötöt:[misal:] duduq sözge yarimas, oghri közetke (maqal).
|
|
duduq-buduq |
|
|
|
duduqlatmaq |
|
|
|
duduqlashmaq |
|
|
|
duduqlanmaq |
|
|
|
duduqlimaq |
|
duduqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sözligende bezi söz we tawushlarni ëniq, rawan ëytalmay, temtirep sözlimek؛ këkeclimek:[misal:] aytilla bolup ötken gep-söz we heriketlerni yene birqëtim tëz oyliwalghandin këyin, bir turup rawan, bir turup duduqlap sözleshke bashlidi.
|
|
dur |
|
dur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ünce-merwayit:[misal:] dëse dur, dur emes qimmette shunce, dëse bal, bal emes lezzette unce.
|
|
durbun |
|
|
|
durdane |
|
durdane[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ësil, cong ünce-merwayit.[yeshmisi:] ② ësil, bibaha, qimmetlik nersiler:[misal:] uning icige kirgen kishi uyghur milliy mëmarciliq sen’itining ajayip durdanilirigha meptun bolup qalatti.
|
|
durdun |
|
|
|
durrimarjan |
|
|
|
durut |
|
|
|
durus |
|
durus[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toghra, xata emes:[misal:] durus qilmaq. ＊ dostung dost bolsun, hësabing durus bolsun (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toghra, yaxshi, obdan:[misal:] durus adem.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ewzel, artuq:[misal:] qanun aldida jawabqa tartqandin wijdan aldida jawabqa tartqinim durus, dëdi hashir.[yeshmisi:] ④ yüklime rolida këlip, «toghra, shundaq» dëgen menini bildüridu:[misal:] durus, insanlarning hemmisi meyli qandaq ëhtiyaj bilen bolmisun, öz shara’itini, dunyani özgertish bilen shughullinidu.
|
|
duruslatmaq |
|
|
|
duruslashmaq |
|
|
|
duruslanmaq |
|
|
|
durusluq |
|
|
|
duruslimaq |
|
duruslimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] durus qilmaq, tüzimek, toghra qilmaq, toghrilimaq:[misal:] seperge ciqqan adem yol mangidighan künni tallap, bash-közini sugha sëlip, niyitini duruslap mangidu.
|
|
duryan |
|
duryan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] paxta derixi a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. yopurmiqi uzun we ëllips sheklide, mëwisi sharsiman, sirtqi yüzide nurghunlighan qattiq tikenliri bolidu, mëwe göshi aq yëgili bolidu, esliy makani jenubiy okyan taqim aralliri bolup, memlikitimizning guangdung ölkisidiki xeynendaw arilidinmu ciqidu.
|
|
dush |
|
|
|
dushalqa |
|
|
|
dushqar |
|
dushqar[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qiyin, müshkül:[misal:] qelem qashliq iken, janning piraqi. ejeb dushqar iken, yolning yiraqi.
|
|
dushqarciliq |
|
dushqarciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qiyinciliq, teslik, müshküllük:[misal:] qizimning köngli emdi bir’az aram tapqanda, nëmidëgen dushqarciliq bu
|
|
dugh |
|
dugh[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] suyuqluqlarning astigha cökken madda, cökündi:[misal:] may dughi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] terkibide her xil arilashmilar bolghan, sap bolmighan, süzük bolmighan:[misal:] dugh su.
|
|
dughlashturmaq |
|
|
|
dughlashmaq |
|
dughlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] dugh haletke kelmek, dugh bolup qalmaq, dughlanmaq:[misal:] aldi bilen, suning sirtqi körünüshi rengsiz, dughlashmighan, sësiq puraqtin xaliy bolushi lazim.
|
|
dughlanmaq |
|
|
|
dufu |
|
|
|
dukat |
|
|
|
dukan |
|
dukan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① herxil nersilerni sëtish ücün mexsus teyyarlanghan öy, magizin, jay:[misal:] dukan acmaq.[yeshmisi:] ② hünerwenlerning ish qilidighan öyi:[misal:] yaghacciliq dukini. kiyim tikish dukini.[yeshmisi:] ③ gilemcilik, bapkarliq qatarliqlarda toqush meshghulatini ëlip baridighan jahaziliq üsküne we paxta, yung qatarliqlarni atidighan ya shekillik eswab.
|
|
dukan ayrimaq |
|
dukan ayrimaq[yeshmisi:] ① shagirt musteqil ishliyeleydighan bolghanda ustisining dukinidin ayrilip öz aldigha hüner qilmaq:[misal:] dukan ayrighandin këyin, desmayige pulung barmu dëdi kërim’axun.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir pütünlük terkibidin ayrilip öz aldigha musteqil bolmaq:[misal:] botanika, zo’ologiye qatarliq penler bi’ologiyidin dukan ayrip musteqil bir pen bolup ketti.
|
|
dukance |
|
|
|
dukanci |
|
|
|
dukandar |
|
|
|
dung |
|
|
|
dungzu |
|
|
|
dungshyang |
|
|
|
dunglap |
|
|
|
duldul |
|
|
|
dulung |
|
|
|
dumba |
|
|
|
dumbaq |
|
|
|
dumbaqci |
|
dumbaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① dumbaq calidighan adem:[misal:] -sendek dangliq dumbaqcidin biri bolmisa bolmaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarni maxtap kökke kötüridighan, bashqilarning ketminini capidighan kishi؛ yalaqci, gumashta, guppangci:[misal:] shing shisey gomindangning dumbaqcisi idi.
|
|
dumbaqciliq |
|
|
|
dumbalatmaq |
|
|
|
dumbalashmaq |
|
|
|
dumbalanmaq |
|
dumbalanmaq[yeshmisi:] «dumbalimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] tarixta ulugh qehrimanlar, ijadkar-alimlar ötken, ularning nurghunliri beziler teripidin xëli uzunghice kemsitilgen, mesxire qilinghan, hetta haqaretlinip dumbalanghan.
|
|
dumbalimaq |
|
|
|
dunya |
|
dunya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tebi’et we insanlar jem’iyitidiki barliq shey’ilerning jughlanmisi:[misal:] dunya ceksiz. uningda hemme ajayip-gharayip nersiler bolghinidek, ajayip-gharayip ishlarmu bolup turidu.[yeshmisi:] ② tebi’etning ayrim bir qismi:[misal:] haywanat dunyasi. yultuzlar dunyasi.[yeshmisi:] ③ yer sharidiki barliq jaylar:[misal:] dunyani aylanmaq. dunyani kezmek.[yeshmisi:] ④ hayatliq, yashash, tirikcilik:[misal:] mëningmu yadimda, shu ucrishishtin këyin, aldimda bir dunya ëcildi.[yeshmisi:] ⑤ kishiler yashawatqan alem, jem’iyet؛ ölgendin këyin baridighan jay:[misal:] bu dunya. u dunya. dunyadin ötmek.[yeshmisi:] ⑥ jem’iyet tereqqiyatning melum basquctiki weziyet, tüzüm:[misal:] kapitalizm dunyasi. sotsiyalizm dunyasi.[yeshmisi:] ⑦ kishilerning melum pa’aliyet da’irisi:[misal:] obyëktip dunya. icki dunya.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir-birige mutleq oxshimaydighan, pütünley perqlinip turidighan nerse:[misal:] melikizat bilen bu ikkisi tamamen bashqa-bashqa dunya idi.[yeshmisi:] ⑨ sahe, munber:[misal:] uyghur xelqining jahanshumul edibliri edebiyat dunyasida öcmes nadir eserlerni yaratqanidi.[yeshmisi:] 01 [köcme menisi:] [yeshmisi:] bayliq, mal-mülük, dölet:[misal:] atangdin dunya qalghuce hüner qalsun (maqal). ＊adem ölidu. dunya qalidu (maqal).
|
|
dunya waqti |
|
|
|
dunya yüzini körmek |
|
|
|
dunyaperes |
|
|
|
dunyapereslik |
|
dunyapereslik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mal-dunyagha amraqliq:[misal:] farabi uzun ömride dunyapereslik qilmighan, öylük-ocaqliq bolmighan, intayin pëqirliq we kembeghellik bilen turmush kecürgen.
|
|
dunyadepine |
|
|
|
dunyaqarash |
|
|
|
dunyaliq |
|
dunyaliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dunyada lazim bolidighan nerse:[misal:] men dunyaliqni tashlap, terkidunya bolup, cöl-bayawanda ibadet qilip yürgenidim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bu dunyada ërishken, hayatida, ömride tapqan:[misal:] selime uning dunyaliq birla balisi idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dunyadiki؛ dunyada esqatidighan, yar-yölek bolidighan:[misal:] shu acqucning xasiyitidin uning qoli uzirap, etrapida perwane bolidighan «ikki dunyaliq» dostliri köpeygenidi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] urun këlish qoshumcisi «-da, -ta» bilen këlip «dunyada, ömride, hayatida» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u, dunyaliqta birla janjiger oghli sutuqtin endishe qilatti.
|
|
dunyawi |
|
|
|
duwanbëgi |
|
|
|
do’ël |
|
do’ël[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ilgiri yawropada ewj alghan bir xil adet. ikki kishi otturisida ëlip bërilidu. buningda waqit, orun belgilinip, guwahci caqirilidu. ikki shexs yaki qilic bilen yekke ëlishidu, yaki tapanca bilen ëtishidu:[misal:] du’ëlgha caqirmaq. du’ëlgha ciqmaq. du’ëlgha cüshmek.
|
|
dö |
|
|
|
döt |
|
döt[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] eqli taza ishlimeydighan, ötkür emes, eqilsiz, hamaqet:[misal:] u adilning telwe, döt, kalwa emeslikini, bashqilar heqqide belgilik közqarishi bar adem ikenlikini bayqidi.
|
|
döt-kalwa |
|
|
|
dötleshtürmek |
|
|
|
dötleshmek |
|
|
|
dötlük |
|
|
|
döreskel |
|
|
|
dörülme |
|
|
|
döri |
|
|
|
dösh |
|
dösh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] etrapidiki yerlerdin ëgiz bolghan döng yer, ëgizlik:[misal:] döshke ciqing biz köreyli, bëshingizdin gül örüyli, siz ölgüce biz öleyli, janlarni qurban qilayli.
|
|
döshe |
|
|
|
döshesh |
|
|
|
döshkeletmek |
|
|
|
döshkeleshmek |
|
|
|
döshkelenmek |
|
|
|
döshkelimek |
|
|
|
döng |
|
döng[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kötürülgen, coqcayghan, dombayghan, etrapidiki yerlerdin ëgiz:[misal:] döng yer. ＊ oy melidin döng melige oynay dep keldim, yaxshi demsen yaman demsen, sinay dep keldim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kötürülgen, coqcayghan, dombayghan yer, etrapidiki jaylardin ëgizrek bolghan jay:[misal:] döngge ciqmaq. ＊ döngni körüp tagh dëme. gülni körüp bagh dëme (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] köngüldikidek, intayin yaxshi, behuzur:[misal:] naxshisini döng towlimaq. ishi döng bolmaq. ussulni döng keltürmaq.
|
|
döngge ciqmaq |
|
|
|
döngge yiqitmaq |
|
|
|
döngge |
|
döngge[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] putqa sëlinidighan qedimki bir xil jaza qorali. u adette kötektin yasilidu. jinayetcining puti mexsus yasalghan ikki tal kötekning arisigha ëlinip, ikki tal kötek tömür yaki mustehkem kaltekler bilen cëtilip quluplinidu. uning bir kishiliklirimu, köp kishiliklirimu bolidu:[misal:] aciqinglar uni, putigha döngge, boynigha qowuq sëlip solap qoyunglar dep buyruq qildi sultan mirghezep.
|
|
dönggetmek |
|
|
|
dönggeshmek |
|
|
|
dönggelmek |
|
dönggelmek[yeshmisi:] «dönggimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] menmu heyranmen ukam, bu ishning sanga dönggilip qalghini qiziq, sewr qilghin, ishning heqiqiti haman ayding bolidu, dëdi u mëning müremni silap.
|
|
dönggey |
|
|
|
dönggürcek |
|
|
|
dönggimek |
|
|
|
döngletmek |
|
|
|
döngleshmek |
|
döngleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] döng haletke kelmek, dönglimek:[misal:] «ëriq» kentidiki mehemmet qurbanning ëriqi congqur, ëtizliri döngliship, sughirishta qiynciliqta qaldi.
|
|
dönglük |
|
|
|
dönglitilmek |
|
|
|
dönglimek |
|
dönglimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] üstige nersiler bësilip, dombiyip, döng bolup qalmaq, döng haletkekelmek:[misal:] bu ëtiz bek dönglep ketti. sughirish tolimu tes boluwatidu.
|
|
döngmudöng |
|
döngmudöng[yeshmisi:] u döngdin bu döngge, döngdin döngge:[misal:] ular hëliqi moysipitni izlep, döngmudöng, congqurmucongqur yügürüshüptu.
|
|
dölet (Ⅰ) |
|
dölet (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] mu’eyyen bir sinipning hökümranliq qorali yeni hökümran sinipning hökümranliq qilinghuci sinip üstidin diktatora yürgüzüshidiki zorawanliq teshkili. asasen armiye, saqci, sot türme qatarliqlardin teshkillinidu:[misal:] dölet apparati. dölet bayriqi. dölet qurmaq.[yeshmisi:] ② bir döletke qarashliq pütkül zëmin:[misal:] dölet teweliki. dölet cëgirisi.
|
|
dölet (Ⅱ) |
|
dölet (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① mal-dunya, bayliq:[misal:] oshuq dölet bashni yarmas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bext-paraghet, rahet, halawet:[misal:] ten saqliq-dölet iken.[yeshmisi:] ③ er-ayallarning ismi.
|
|
dölet qushi qonmaq |
|
dölet qushi qonmaq[yeshmisi:] amiti kelmek, bext-teliyi kelmek:[misal:] dölet qushi qonsa këlip sanga oghlan, körenglime, közüngge baq yaxshi oylan. öz ëlingge japa emes, wapa qilsang özüng ketseng, rohing ketmes, yoqtur arman.
|
|
döletliri sayisida |
|
döletliri sayisida[yeshmisi:] silining himayiliri, yardemliri, ghemxorluqliri astida:[misal:] döletliri sayisida, hoshur imam dëse, mëni 12 taghda bilmeydighan kishi yoq, elhemdulilla
|
|
döletlik (Ⅰ) |
|
döletlik (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① döletke wekillik qilidighan, dölet derijilik:[misal:] döletlik komanda.[yeshmisi:] ② döletke xas, döletke layiq:[misal:] ular büyük döletlik rolini oynashtin mehrum bolidu.
|
|
döletlik (Ⅱ) |
|
döletlik (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① mal-dunyagha ige, pul-mëli köp bay, puldar:[misal:] döletlik ayal.[yeshmisi:] ② yüz-abruyluq؛ ametlik, teleylik:[misal:] döletlik bolmaq.
|
|
döletmen |
|
|
|
döletmenlik |
|
|
|
döletnur |
|
|
|
dölitingizde |
|
|
|
dönen |
|
|
|
döndür |
|
döndür[söz türkümi:] rewish. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] biraqla, topi bilen, pütün pëti, dung:[misal:] undaq bolsa döndurla dëyisheyli, manga azraq tapan heqqi ciqirip bersenglar bolidu.
|
|
dönijin |
|
|
|
döwe |
|
döwe[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir yerge toplinip, üsti-üstige artilishtin hasil bolghan ëgizlik, dümbel:[misal:] exlet döwisi. paxta döwisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip miqdarni bildüridu:[misal:] uning yënida bir döwe kir-qat turatti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] liqmuliq, girwikidin ëgizlitip:[misal:] alahidin eng yoghan tawaqni ëlip, uninggha ëisl tashtin döwe aptu.
|
|
döwe-döwe |
|
döwe-döwe[yeshmisi:] birnecce döwe, nurghun döwe:[misal:] shunce cong hoylangda put basqudek jaymu qalmaptu, dëdi kamil döwe-döwe sewze, camghur, piyazlargha qarap.
|
|
döwiletmek |
|
|
|
döwileshmek |
|
döwileshmek[yeshmisi:] ① «döwilimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] topa döwileshmek.[yeshmisi:] ② toplanmaq, yighilmaq:[misal:] dilshatning xewer bërishi bilen teng döwilishiwalghanlar ikki cetke sürülüp, tar bolsimu, bir adem ötküdek yol ciqardi.
|
|
döwileklik |
|
|
|
döwilenmek |
|
|
|
döwilik |
|
döwilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] döwiliri bar, döwe hasil bolghan:[misal:] ular mëni qum döwilik, yulghunluq janggalda baghliwëlip taza urushti. ∥biz janggalning ickirisidiki bir döwilikke bërip yantaq canashqa bashliduq.
|
|
döwilimek |
|
|
|
döylüshmek |
|
|
|
döylümek |
|
döylümek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① silkinip, cacrap ornidin turmaq:[misal:] bala anisining quciqida döylüp bëshini arqisigha silkiytti.[yeshmisi:] ② cong-cong, tëz-tëz qedem almaq:[misal:] u aldimizda döylüp mangghacqa, biz kicikler yëtishelmiduq.
|
|
döyüz |
|
döyüz[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］dö+yüz［[qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] yüzi qëlin, peskesh, yüzsiz, nomussiz:[misal:] − he shundaqmu tëxi, − dëdi tughrulbeg ghezeplinip − bu döyüzlerning edipini özüm bërimen.
|
|
döyüzlük |
|
|
|
düp |
|
|
|
düp-düp |
|
|
|
düpür |
|
|
|
düpür-düpür |
|
|
|
düpürletmek |
|
|
|
düpürleshmek |
|
|
|
düpürlimek |
|
|
|
düpüldetmek |
|
|
|
düpüldeshmek |
|
|
|
düpüldimek |
|
|
|
düt |
|
|
|
düt-düt |
|
|
|
dütüldetmek |
|
|
|
dütüldimek |
|
|
|
düdüt |
|
düdüt[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] matorluq qatnash qorallirining arqimu’arqa signal bërishidin hasil bolidighan awaz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim. bal s.[yeshmisi:] aptobomil, traktor qatarliq matorluq qatnash yaki ishlepciqirish qoralliri:[misal:] mange balam öyge kiriwalayli, düdüt kelse bësiwalidu, dëdi shazadixan newrisining qolidin tartip.
|
|
düdük |
|
|
|
düdüyze |
|
|
|
dür |
|
dür[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] adem, haywan yaki qushlar topining bir jaydin yene bir jaygha birlikte tëzlik bilen yötkilishi yaki mëngishidin hasil bolidighan awaz:[misal:] kishiler topi dür qilip, yighin zaligha ëtildi. hakimning közliri cöcektek ëcilip, nepisi tëzlishishke bashlidi. ＊ qotan ishiki ëcilish bilen teng qotandiki mallar dür qilipla sirtqa yügürüshti.
|
|
dür-dür |
|
|
|
dürride |
|
dürride[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «dür» qilghan halda, «dür» qilip:[misal:] kishilerning hemmisi kimdur birining bashlamciliq qilishi bilen dürride yükünüp olturushti-de, hörkirep yighlashqa bashlidi.
|
|
dürkün |
|
|
|
dürkireshmek |
|
|
|
dürkirimek |
|
|
|
dürük |
|
|
|
dürük-dürük |
|
|
|
dürükkide |
|
dürükkide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «dürük» qilghan halda, «dürük» qilip:[misal:] u bir yëtim’oghlaq, -deydu ömer bay, biraq qizimning mayilliqi qattiq. ikkisi gepni bir qilip, dürükkide qëcip këtemdikin dep ensireymen.
|
|
dürüldetmek |
|
|
|
dürüldeshmek |
|
|
|
dürüldimek |
|
|
|
düshenbe |
|
|
|
düshenbe bazar |
|
|
|
düshenbilik |
|
|
|
düshmen |
|
düshmen[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] urush-jenglerde melum bir terepke qarshi urush qilghuci yene bir terep؛ yaw:[misal:] düshmenni kündüzi oyla, këcisi payla (maqal).[yeshmisi:] ② dunyaqarash, ghaye, menpe’et jehette özige qarimuqarshi bolghan kishi yaki guruh؛ reqib:[misal:] yëghi yandin qopar, düshmen tapandin (maqal).[yeshmisi:] ③ ziyan salidighan yamanliq qilidighan kishi, reqib:[misal:] këyinki pushayman özige düshmen (maqal).[yeshmisi:] ④ kishi yaki nersige ziyan salghuci nerse yaki hadise:[misal:] cëketke zira’etke düshmen (maqal).
|
|
düshmensiz |
|
|
|
düshmenlerce |
|
|
|
düshmenleshtürmek |
|
|
|
düshmenleshmek |
|
|
|
düshmenlik |
|
düshmenlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir-birige düshmen bolush haliti:[misal:] ularning otturisidiki düshmenlik shu derijige yettiki, ular bir-birige ghezeplenmey qariyalmaydighan bolup qaldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] düshmini bar, düshmini bolghan:[misal:] düshmenlik adem. düshmenlik bolmaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] düshmenge xas, düshmenlerge oxshash:[misal:] untular shu caghda tartqan japalar, mesxire, mazaqlar, düshmenlik qarash. ghorurum bularki oq ötmes qalqan, teniler tapalmas qelbimdin arac.
|
|
dük |
|
|
|
dük-dük |
|
|
|
dükür |
|
|
|
dükür-dükür |
|
|
|
dükürletmek |
|
|
|
dükürleshmek |
|
|
|
dükürlimek |
|
|
|
düküldetmek |
|
|
|
düküldeshmek |
|
|
|
düküldimek |
|
düküldimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «dük-dük» qilghan awaz ciqarmaq, «dük-dük» qilmaq:[misal:] bu abidem ücün shundaq kütülmigen ish boldiki, birdin yüriki ensiz düküldep, putliri gildinglap qaldi.
|
|
dügjümek |
|
|
|
dügderetmek |
|
|
|
dügdereshmek |
|
|
|
dügderimek |
|
|
|
dügdek |
|
|
|
dügdeytmek |
|
|
|
dügdeymek |
|
dügdeymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] put-quli we ustixanlirini yighip, mürisini ciqirip tügülüwalmaq, doghdaymaq:[misal:] u ayalini bashlap balixanigha ciqqanda shemshidin rujek tüwide dügdiyip olturatti.
|
|
dügdiyishmek |
|
|
|
dügülcek |
|
dügülcek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birxil oyuncuq, adette incike polat ciwiqini cember sheklide ëgish arqiliq yasilidu. di’amëtiri 50 santimëtir etrapida bolidu. uning yene mexsus yasalghan tömür ilmiki bolup, oynighanda ittirish we bashqurush rolini oynaydu.
|
|
dügiletmek |
|
|
|
dügileshmek |
|
|
|
dügilek |
|
|
|
dügilenmek |
|
|
|
dügilimek |
|
|
|
düm |
|
düm[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① tiz we kökriki yerge yaki yer bilen oxshash yölinishlik tekshilikke tëgip turghan halda, «ongda» ning eksice (ademler heqqide):[misal:] u örülüp düm boluwaldi.[yeshmisi:] ② ong (aldi) teripi, aghzi yerge, tetür (keyni) teripi asmangha bolup qalghan:[misal:] su üstide düm bolup qalghan qolwaq[misal:] leylep këtip baratti.
|
|
dümbe |
|
|
|
dümbisi aptap körmek |
|
|
|
dümbisi qicishsa, gedinini tatilaydighan |
|
dümbisi qicishsa, gedinini tatilaydighan[yeshmisi:] qilishqa tëgishlik ishni qilmay, ehmiyetsiz bashqa ishlar bilen aware bolup yüridighan؛ hangwaqti؛ ishning yolini bilmeydighan, hamaqet, döt.
|
|
dümbisi qicishmaq |
|
dümbisi qicishmaq[yeshmisi:] ① tayaq yëgüsi kelmek:[misal:] dümbeng qicishiwatidu-he, betqiliq nëri tura, dëdi u inisini dolisidin ittiriwëtip.[yeshmisi:] ② dümbiside birnerse kötürgisi, yötkigüsi kelmek:[misal:] hammalciliq mëning kona kespim, bu ishqa könüp qëliptimen birer kün yük kötürmisem dümbem qiciship, könglümmu bi’aram bolup qalidu.
|
|
dümbel |
|
|
|
dümbelce |
|
|
|
dümbelcek |
|
|
|
dümbijiger |
|
dümbijiger[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］dümbe+jiger［[yeshmisi:] ① suda pishurulghan jiger bilen quyruq yaghni yalpaqlap, azraq piyaz sëlip, bille qorup yeydighan tamaq türi.[yeshmisi:] ② jiger bilen quyruq yaghni yalpaqlap toghrap, tuxum, dora-derman arilashturup kawapdangha qoyup pishurulidighan birxil kawap.
|
|
dümbicilep |
|
|
|
dümbicilimek |
|
|
|
dümbilik |
|
|
|
dümce |
|
|
|
dümce tumaq |
|
|
|
dümcek |
|
dümcek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qeddi aldigha ëgilip qalghan yaki ëngiship mangidighan, dümceygen:[misal:] dümcek adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ademlerdiki omurtqa ëgilip, keyni terepke kötürülüp ciqidighan birxil kësellik.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shu xil këselge giriptar bolghan adem:[misal:] hëliqi dümcek mëni körüpla ghippide tikiwetti.
|
|
dümceytmek |
|
|
|
dümceymek |
|
dümceymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bëli ëgilip dümbisi ciqip qalmaq, qeddi pükülmek:[misal:] yolda ulargha dümciyip ketken bir momay ucraptu.[yeshmisi:] ② qeddini aldigha egmek, bëlini pükmek, ëngishmek:[misal:] qullar bëshini yerge qoyghinice dümciyip olturushatti.
|
|
dümciyishmek |
|
|
|
düm-düm |
|
düm-düm[yeshmisi:] birxil balilar oyuni. uningda bireylenning közini yumup, etraptikilerdin biri dümbisige uridu. közi yumulghuci urghan kishini tapalisa, urghuci otturigha cüshüp közini yumghucining rolini alidu؛ tapalmisa, közi yumulghuci yene otturigha cüshidu. oyun shu terzde dawamlishidu.
|
|
dümletmek |
|
|
|
dümleshmek |
|
|
|
dümlenmek |
|
dümlenmek[yeshmisi:] ① «dümlimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] öyde taza dümlinip bir kün yëtiwëdim, ongshilip qaldim, dëdi u külümsirep.[yeshmisi:] ② «dümlimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] biz da’im polu dümlengen küni xuddi hëyt bolghandek xush bolup këtettuq.
|
|
dümlime |
|
|
|
dümlimek |
|
dümlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerning aghzini, yocuqini hor yaki issiqliq ciqip këtelmeydighan derijide mehkem etmek:[misal:] u otni ucurup qazanni dümlidi.[yeshmisi:] ② üstige yotqan-körpe yaki juwigha oxshash nersilerni yëpip, mehkem yögep qoymaq؛ pürkimek, cümkimek:[misal:] gösh pishqucilik hakimni rasa dümlep yatquzup qoydi.
|
|
düwet |
|
|
|
düwet-qelem |
|
|
|
düy |
|
|
|
düyjang |
|
|
|
düyjangliq |
|
|
|
düyze |
|
|
|
düyleshtürmek |
|
|
|
düyleshtürülmek |
|
|
|
düyleshmek |
|
düyleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yüzleshmek, derqem turup ëniqlimaq:[misal:] undaq bolsa hazir bërip düylishimen.[yeshmisi:] ② oxshash ciqmaq, birdek ciqmaq:[misal:] hësabat emdi düyleshti.
|
|
dwigatël |
|
|
|
dë |
|
|
|
dëbu |
|
|
|
dëbüt |
|
|
|
dëbët |
|
|
|
dëtal |
|
dëtal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] mashina, mëxanizm qatarliqlarning her bir böliki, parce qismi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eserlerde teswirlengen birer ish, weqe, hadise qatarliqlarning terkibiy qismi, böliki.
|
|
dëtsbël |
|
|
|
dëtsigram |
|
|
|
dëtsilitir |
|
|
|
dëtsimëtir |
|
|
|
dëtsimëtirliq |
|
|
|
dëtsimillimëtir |
|
|
|
dëtërminizm |
|
dëtërminizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] tebi’etwe jem’iyettiki hemme hadisiler qanuniyetke, muqerrerlikke ige, ular bir-birige baghlinishliq bolup, bir-birini teqezza qilidu dep qaraydighan matëriyalizmliq telimat.
|
|
dëdek |
|
|
|
dëdeklik |
|
dëdeklik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cakarliq (ayal xizmetkarlar heqqide):[misal:] u le’el shah dunyagha kelgendin këyin xanishning wedisi boyice dëdekliktin azad bolup le’el shahni terbiyiligüci inik’ana boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dëdeklerge xas, dëdekler kiyidighan:[misal:] saqaysun dëdim bëshi, patime kiysun dëdeklik kiyimi, zöhre taqisun kënizeklik gül-taji, deptu shahzade.
|
|
dëduksiye |
|
|
|
dëduksiyilik |
|
|
|
dëdiqturmaq |
|
|
|
dëdiqmaq |
|
|
|
dërepta |
|
|
|
dërek |
|
dërek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer yerdin birkim yaki birnerse heqqide ëlinghan xewer؛ ucur:[misal:] ikki küngice hëc yerdin qizning dëriki ciqmidi.[yeshmisi:] ② birer nersidin dalalet bëridighan alamet, belge, nishane:[misal:] uning höl ötüki we lay yuqqan shepkisi japaliq, jenggiwar ishliridin dërek bëretti.
|
|
dëreksiz |
|
|
|
dëreklimek |
|
dëreklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] dërikini almaq, xewirini almaq, uqushmaq؛ sürüshte qilmaq, sürüshtürmek:[misal:] yütken atliringni dërekliduq.
|
|
dërize |
|
|
|
dërizilik |
|
|
|
dëzinfëksiye |
|
|
|
dëzinfëksiyiletmek |
|
|
|
dëzinfëksiyileshmek |
|
|
|
dëzinfëksiyilenmek |
|
|
|
dëzinfëksiyilimek |
|
|
|
dësem-dëmisem |
|
|
|
dëformatsiye |
|
dëformatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] qattiq jisimlarda sirtqi kücning tesiri bilen hasil bolghan shekil yaki hejim jehettiki özgirish, asasliq dëformatsiyiler: sozulush dëformatsiyisi, burulush dëformatsiyisi, ëgilish dëformatsiyisi we siljish dëformatsiyisi qatarliqlardin ibaret.
|
|
dëkabir |
|
|
|
dëkagram |
|
|
|
dëkalitir |
|
|
|
dëkamëtir |
|
|
|
dëklaratsiye |
|
|
|
dëklamatsiye |
|
dëklamatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] shë’iriy eserlerni cirayliq, tesirlik qilip, ünlük yadqa oqush sen’iti we shundaq oqushning özi:[misal:] dëklamatsiye qilmaq.
|
|
dëklamatsiyici |
|
|
|
dëkoratsiye |
|
dëkoratsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞tiyatir＜[yeshmisi:] sehnide teswiriliniwatqan weqe-hadisilerning orni we shara’itini eks ettüridighan resim, arxëtëktor insha’atliri, türlük bëzekler we shu qatarliqlarning omumiy körünüshi.
|
|
dëkorator |
|
|
|
dëkistrin |
|
|
|
dëkinmek |
|
|
|
dëgen |
|
dëgen[yeshmisi:] ① «dëmek (Ⅰ)» pë’ilining süpetdishi:[misal:] bu sözni uninggha men dëgen. ＊ sanga bu ishni kim dëgen?[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isimlik, namliq؛ ismi, nami bilen atilidighan:[misal:] qara toruqqa mingini amanqul bolup, jede qashqigha mingini razi dëgen yigit idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]baghlighuci.[yeshmisi:] köcürme jümle yaki söz-ibarilerni baghlash ücün xizmet qilidu:[misal:] konilarda «sewr qilsang, ghorida halwa pishur» dëgen gep bar.
|
|
dëgini dëgen |
|
dëgini dëgen[yeshmisi:] «dëgënini qilmay qoymaydu», «nëmini oylisa shuni qilidu», «gëpi gep» dëgen menilerde qollinilidu:[misal:] kajliq qilsang qiliwer mëning dëginim dëgen hedding emes-dëdi ömerjan leyligülge.
|
|
dëgenbilen |
|
dëgenbilen[söz türkümi:] baghlighuci.[qurulmisi:]］dëgen+bilen［[yeshmisi:] ① dëyishidin qet’iynezer, qandaqla bolmisun:[misal:] hernëme dëgenbilen siz öz waqtida tömür xelpige qoshulup, ordigha musht kötürgen kishi.[yeshmisi:] ② emma, lëkin, her halda:[misal:] dëgenbilen u tansini qamlashturup oynaydiken.
|
|
dëgende |
|
|
|
dëgendek |
|
dëgendek[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① dëgenge oxshash؛ dëgen boyice:[misal:] sili dëgendek bolsa, 300 mëtir yerge damba soqushqa toghra këlidu, bu asan gepmu ＊ biz ulargha peqet sewze, piyaz, tuz, otun dëgendek nersilerni yetküzüp berduq.[yeshmisi:] ② wayigha yetküzüp, obdan, yaxshi:[misal:] yasin nëme sewebtindur, yer heydesh wezipisini dëgendek orundiyalmidi.[yeshmisi:] ③ taza, nahayiti:[misal:] alimjanning cirayi dëgendek këlishken bolmisimu, gep-sözi jayida, edeplik yigit idi.[yeshmisi:] ④ könglide keckendek, oylighandek, kütkendek:[misal:] u xatalashmighanidi. dëgendek, xumaxan yërim yoldila kicik’axun terepke buruldi.
|
|
dëgendikidek |
|
dëgendikidek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti, ance, uqeder, dëyerlik:[misal:] dëgendikidek yaxshi emes.
|
|
dëgücilik |
|
dëgücilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëghizgha ëlish, sözlesh, tekitlep ëytishqamunasipliq:[misal:] dëgüciliki bar, dëgüciliki yoq.
|
|
dëgüdek |
|
dëgüdek[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] ① köpince jümlining otturisida këlip, igining ish-heriketni bëjirish derijisining közligen cekke yëqin yaki uningdin sel töwen ikenlikini bildüridu:[misal:] u tömür xelpining a’ilisige her ikki künde dëgüdek bir qëtim këletti.[yeshmisi:] ② adem we nerse, ish-heriket, mesile qatarliqlar miqdarining toluqluq derijisi közligen cekke yëqinlishidighanliqini bildüridu:[misal:] hemme ademde dëgüdek coqum birxil yoshurun iqtidar bolidu.
|
|
dëgüzmek |
|
|
|
dëngiz |
|
dëngiz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① okyanning quruqluqqa tutashqan yaki quruqluqqa ickirilep kirgen bir böliki, süyi tuzluq bolidu:[misal:] baltiq dëngizi. qara dëngiz. qizil dëngiz.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nerse bilen qaplanghan keng meydan:[misal:] adem dëngizi. paxta dëngizi.
|
|
dëngiz mili |
|
|
|
dëngiz yultuzi |
|
|
|
dëngizci |
|
|
|
dëlta |
|
|
|
dëlfin |
|
dëlfin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci birxil haywan. tënining uzunluqi üc mëtir etrapida, burun töshüki bëshining üstide, aldi puti palaqcige özgergen, dëngiz-okyanlarda yashaydu.
|
|
dëlo |
|
|
|
dëlighul |
|
dëlighul[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer mesilige, ishqa duc kelgende ikkilinidighan, derhal bir qarargha këlelmeydighan؛ arisaldi:[misal:] almas sel dëlighul bolup mayurgha qaridi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] teshwish:[misal:] dëlighul bolmaq. dëlighulgha cüshmek.
|
|
dëlighulluq |
|
|
|
dëligey |
|
|
|
dëmet |
|
dëmet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yash qurami teng, tengtush kishi:[misal:] da’im oyun-caqcaq bilen ötidighan qasim qiziqmu, öz dëmeti bolghan kem sözlük ensarining yënida turatti. ∥ nëme gep dep soridi menglik niyaz öz dëmet bir yigittin.
|
|
dëmetlik |
|
dëmetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir dëmettiki, teng quramliq, tengtüsh:[misal:] hoshur, alim, exmetjanlar bir sinipta oqughan teng dëmetlik sawaqdashlardin idi. ∥ biz quramliq pëshqedem yoldashlarning oy-xiyali öz dëmetliklirimiz da’irisidila aylinidu.
|
|
dëmek (Ⅰ) |
|
dëmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① aghzaki yaki yazma rewishte birer pikir bildürmek, ëytmaq, sözlimek:[misal:] oqudum dëgüce bildim dëgin (maqal). ＊kel dëmek bar, ket dëmek yoq (maqal).[yeshmisi:] ② dep atalmaq, dep ëytilmaq:[misal:] bu, uning «ijtima’iy inqilab» dëgen kitabcisidur.[yeshmisi:] ③ hësablimaq, sanimaq:[misal:] balini bala dëme, shirning balisimu bala (maqal). ＊ bala anisini yaman dëmes, it igisini gaday dëmes (maqal).[yeshmisi:] ④ oylimaq؛ perez, mulahize qilmaq:[misal:] maqul, shundaqmu deyli, emma u biz dëgendek özi yalghuz kelmey töt-besh adem bilen kelse, qandaq qilimiz.[yeshmisi:] ⑤ közlimek:[misal:] bu yolda men sizni dep köp japa cektim. ＊ sëni deymen. sëni deymen, bashqini yar dëmeymen. biri mëni yar dëgin dep hesel berse yëmeymen.[yeshmisi:] ⑥ (pë’ilning shert meylide këlip)birer ish-heriketni bëjirmek yaki bëjirishke urunmaq:[misal:] biz bashqa yaqqa baralmay acliqtin öley dëduq.[yeshmisi:] ⑦ isimdash sheklide jümlining xewiri bolup këlip, «dëgendin ibaret bolidu» «dëgen bolidu» dëgen menilerde qollinilidu:[misal:] bir ademni cüshinish — uning ziddiyetlik tereplirini körüsh dëmektur.
|
|
dëmek (Ⅱ) |
|
dëmek (Ⅱ)[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] köpince jümlining otturilirida abzasning bëshida qisturma söz rolida këlip, mezkur sözning aldida ëytilghan pikirning yekünlengenlikini bildüridu:[misal:] dëmek, ademning hayati ücün töt xilit we uni toluqlighuci birmunce amillarmu bolushi lazim.
|
|
dëmekci |
|
dëmekci[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] pikirni tëximu ëniqraq qilip tekitlep ëytqanliqini bildüridu:[misal:] uning pash qilghanlirigha derhal ishinipmu ketmeymen dëmekcimen, awwal tekshürüp köreyli, xulasini andin ciqirayli.
|
|
dëmekki |
|
dëmekki[söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] «dëmek», «buningdin melum boldiki», «qisqisi», «yighip ëytqanda» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] dëmekki, hazirqi uyghur tëbabitini qedimki yunan tëbatining dawami dep xulase qilish tarixiy we rë’al pakitlargha uyghun kelmeydu.
|
|
dëmeklik |
|
dëmeklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dëyish, ëytishish:[misal:] hamit axir yene bashqa kelgenni körey dëmeklik bilen qaramlarce yol tutup, tughulup ösken kentige — ata-anisining yënigha qaytip këlidu.
|
|
dëmokrat |
|
|
|
dëmokratlashturmaq |
|
|
|
dëmokratlashturulmaq |
|
|
|
dëmokratlashmaq |
|
|
|
dëmokratizm |
|
|
|
dëmokratizmci |
|
|
|
dëmokratik |
|
dëmokratik[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① dëmokratiye prinsiplirigha asaslanghan, dëmokratiyini emelge ashurush ücün küresh qilidighan:[misal:] dëmokratik inqilab. dëmokratik tüzüm.[yeshmisi:] ② dëmokratiye prinsiplirini himaye qilidighan:[misal:] dëmokratik zat. dëmokratik yazghuci.
|
|
dëmokratiye |
|
|
|
dëmokratiye-merkezleshtürüsh |
|
|
|
dëmokratiyeleshtürmek |
|
dëmokratiyeleshtürmek[yeshmisi:] «dëmokratiyeleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] memlikitimizde sotsiyalistik tötni zamaniwilashturushni emelge ashurushqa kapaletlik qilish ücün, sotsiyalistik dëmokratiyini küceytip, siyasiy jehette yüksek derijide dëmokratiyeleshtürüshni emelge ashurush lazim.
|
|
dëmokratiyeleshtürülmek |
|
|
|
dëmokratiyeleshmek |
|
dëmokratiyeleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] dëmokratiye yolgha qoyulmaq, dëmokratiye ijra qilinmaq, dëmokratiye asasigha qurulmaq (dölet, jem’iyet we bashqilar heqqide).
|
|
dëmisimu |
|
dëmisimu[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] jümlining bëshida këlip, «sözlep olturmisaqmu» «qayta tekitlimisekmu» dëgen menilerde qisturma rolida këlidu:[misal:] dëmisimu, uning gep sözliri yürüsh-turushlirining hemmisi özgergen.
|
|
dëmighiza |
|
|
|
dëndrobiyum |
|
|
|
dëndrobiyum catqili |
|
|
|
dëngi |
|
|
|
dëngi qizitmisi |
|
dëngi qizitmisi[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ötkür yuqumluq kësel. uni bir xil wirus keltürüp ciqiridu, ademlerge qara pasha arqiliq yuqidu. buningda: bash, dümbe we bughumlar aghriydu, bimar qiziydu, qizitma yanghandin këyin tëre yüzige qizil eswige oxshaydighan tashma ciqidu.
|
|
dëhqan |
|
|
|
dëhqanlar kalëndari |
|
dëhqanlar kalëndari[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] qemeriye-shemsiye kalëndarining birxili yeni memlikitimizdiki en’eniwi kalëndarlarning biri. buningda adettiki herbir yil 12 aygha bölünüp cong ay 30 kün, kicik ay 29 kün, pütün bir yil 354 yaki 355 kün boyice hësablinidu (qaysi ayning cong. qaysi ayning kicikliki bir yil bilen yene bir yilda oxshimaydu). buningdiki her yilliq otturice kün sani quyash yiliningkidin texminen 11 kün kem bolghacqa, her 19 yilgha 7 kebise ëyi qoshulidu. kebise ëyi qoshulghan yillar383 yaki 384 kün bolidu, dëhqanciliq ishlirigha eplik bolsun ücün, bu kalëndarda yene quyashning ornigha asasen bir quyash yili 24 mewsümge bölüngen, yillarni xatirilesh ücün 12 mücel dewriy belgiler bilen maslashturulghan, herbir mücel 60 yilda bir qëtim dewr qilip turidu.
|
|
dëhqanciliq |
|
|
|
dëweng |
|
dëweng[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kallisi tëz ishlep ketmeydighan, eqli kem, kalwa؛ döt:[misal:] dëweng adem.∥ siler ezalarni «harmang» dëse «eshmide qonduq» deydighan dëwenglerdin caghlimanglar, bizmu aq-qarini tonuyalaymiz. dëdi u.
|
|
dëwenglik |
|
|
|
dëwengleshmek |
|
|
|
dëweyleshmek |
|
|
|
dëweylimek |
|
|
|
dëwon |
|
|
|
dëwon dewri |
|
|
|
dëwitmaq |
|
|
|
dëwitishmaq |
|
|
|
dëwitilmaq |
|
|
|
dëwirqay |
|
dëwirqay[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yingne yopurmaqliq derexlerning gholidin sirghip ciqidighan yëlimsiman madda.[yeshmisi:] ② shu xil madda distillengendin këyinki qalduq. u sana’ette sir, sopun, qeghez we serengge qatarliqlargha xam eshya qilinidu.
|
|
dëyerlik |
|
dëyerlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dëyishke tëgishlik:[misal:] payat sëxining mator sinash jazisi yasashta roli yoq dëyerlik bolsimu, ular bu pikirge awaz qoshti.[yeshmisi:] ② toluq, dëgendek:[misal:] amannisaxan uyghur muqamlirini dëyerlik derijide ögengen usta muqamci idi. ∥u buningdin rë’alliqni dëyerlik cüshinip këtelmidi.
|
|
dëytëriy |
|
|
|
dëyishmek |
|
dëyishmek[yeshmisi:] ① «dëmek (Ⅰ)» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ilyar xoja da’im bir közini qisip yürgini ücün kishiler uni qarighu xoja dëyishetti.[yeshmisi:] ② öz’ara këlishmek, meslihetleshmek:[misal:] her halda bashta dëyiship qoyghan yaxshiraqmikin, dëdi kërem zapxoz.[yeshmisi:] ③ xapilashmaq, takallashmaq, urushmaq:[misal:] pul taptim yaxshi bilen yëyishkili. yaman bilen dëyishkili (maqal).[yeshmisi:] ④ alaqilashmaq, sözleshmek:[misal:] bu ish toghruluq kim bilen dëyishimen
|
|
dëyilmek |
|
|
|
di’abaz |
|
|
|
di’abët |
|
di’abët[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] sozulma xaraktërlik bir xil kësel. köpince ashqazan asti bëzi icidiki insulinning ajrilishi yëtersiz bolush, yëmekliklerdiki karbun su birikmilirining almishishi normaql bolmasliq netijiside, bedende hasil bolghan glukoza sewe bidin këlip ciqidu. buningda, köp ussash, ishtiha bek ëcilip këtish, süydük köpiyip këtish, beden oruqlash qatarliq alametler körülidu.
|
|
di’atomit |
|
|
|
di’afragma |
|
|
|
di’agramma |
|
|
|
di’agnoz |
|
di’agnoz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] bimar her tereplime tekshürülgendin këyin, uningda peyda bolghan kësellik we bu kësellikning shu mezgildiki tereqqiy qilish ehwali heqqide ciqirilghan xulase, yekün:[misal:] di’agnoz qoymaq.
|
|
di’agnostika |
|
|
|
di’agonal |
|
|
|
di’alog |
|
|
|
di’alogsiz |
|
|
|
di’alogluq |
|
|
|
di’alëkt |
|
|
|
di’alëktshunas |
|
|
|
di’alëktshunasliq |
|
|
|
di’alëktik |
|
|
|
blinidu (qaysi ayning cong. qaysi ayning kipelsepe＜ |
|
blinidu (qaysi ayning cong. qaysi ayning kipelsepe＜[yeshmisi:] shey’iler ziddiyitining herikiti, tereqqiyati we özgirishining omumiy qanuniyetliri toghrisidiki pelsepiwi telimat. u mëtafizikigha tüptin qarimuqarshi bolghan dunyaqarash we mëtodologiye bolup, shey’ilerni üzlüksiz heriket qilip, özgirip we tereqqiy qilip turidu, uni shey’ilerning icki qismidiki ziddiyetler kürishi keltürüp ciqiridu dep qaraydu.
|
|
di’alëktikiliq |
|
|
|
di’amëtir |
|
|
|
diben |
|
|
|
dibeycung |
|
|
|
dibiq |
|
|
|
dipey |
|
|
|
dipeydek |
|
dipeydek[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tüz, tik, ëgilmey, midirlimay:[misal:] nëme dipeydek turisen hoy leqwa, mëhmanlargha cay qoymamsen-dep warqiridi abliz hëliqi yigitke qarap.
|
|
diplom |
|
|
|
diplomat |
|
|
|
diplomatik |
|
|
|
diplomatiye |
|
|
|
diplomluq |
|
|
|
dit |
|
dit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① güzellikni, nepislikni hës qilish we uningdin ëstëtikiliq zoq ëlish qabiliyiti:[misal:] u turmushni yazghuciliq dit bilen közitish iqtidarigha ige.[yeshmisi:] ② niyet, köngül, ray:[misal:] qariyening bu gepliri aghriq kaligha picaq sürgendek ghulamning ditigha rasa yaqti.[yeshmisi:] ③ eqil, hosh, pem, idrak:[misal:] diti bar adem. diti yoq. diti yetmek. diti yetmek. ＊ hemmimiz naman taghining bu yashinip qalghan bowayning ditigha qayil bolup, külüshüp kettuq.
|
|
ditsiz |
|
ditsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] diti, eqli-hoshi yoq؛ pem-parasiti bolmighan؛ ditliq emes:[misal:] u dëdi «dadisi toxtap tursila, caghlamla mëni ye ditsiz xotun dep. qandaqce söz bërey, ersiz-këngeshsiz, elwette yandurdum qilip layiq-gep».
|
|
ditsizliq |
|
ditsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] diti yoqluq, parasetsizlik:[misal:] baxshi yenila külüwatatti. bu külke iplasliq, rezillik we shermendice aldamciliqning, ditsizliq we cüshkünlük üstidin hayasizlarce huzurlinip külüshi idi.
|
|
ditlatmaq |
|
|
|
ditlashmaq |
|
|
|
ditlanmaq |
|
|
|
ditliq |
|
ditliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pemi, tedbiri bar, diti bolghan, ditsiz emes:[misal:] ditliq yigit. ditliq ayal.
|
|
ditlimaq |
|
ditlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köngülde oylimaq, köngülde kecürmek:[misal:] herbir a’ile kishiliri tonur bëshida, ocaq aldida, dastixan üstide bu özgirishning özlirige ëlip këlidighan payda-menpe’iti, ziyan-tesirliri heqqide eqilliri yetken yërigice ditlap körüshti.[yeshmisi:] ② köngülge pükmek, oylimaq:[misal:] u üc aydin bëri könglide hëliqi qizni ditlap yüretti.[yeshmisi:] ③ texmin qilmaq, mölcerlimek:[misal:] tömür ata nahayiti temkinlik bilen hemmini közitip ditlap turuwatqandek idi.
|
|
dijorni |
|
|
|
dijorniliq |
|
|
|
dicölyang |
|
|
|
didar |
|
didar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kishining yüzi, ruxsari, turqi؛ yüz, ruxsar, jamal:[misal:] anamni qebrige ëlip këter mezgilde mëni apirip uning didarini körsetti, u uxlighandekla yatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] iz, saye (qara), belge:[misal:] ocaq etrapigha qarisam otun didari yoq. ＊keslencükler, lengmentaqtaqlar, bu sehraning hayat didari. shiwaq, qoray, yulghun, yantaqlar, janiwarlarning amraq didari.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yüz körüshüsh, ucrishish:[misal:] dem gheniymet, didar gheniymet (maqal).
|
|
didarlashmaq |
|
didarlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] didar körüshmek, ucrashmaq, yüz körüshmek:[misal:] men yurtumgha atposkigha këlip on necce kün bolghanda, uning bilen didarlashqili öyige bardim.
|
|
didaktika |
|
|
|
didaktikiliq |
|
|
|
didang |
|
didang[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] tëtik, timen, cebdes, küclük.
|
|
dir (Ⅰ) |
|
|
|
dir (Ⅱ) |
|
dir (Ⅱ)[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] nersilerning tewrinishidin hasil bolghan awaz yaki titrigende ademning sezgüside peyda bolidighan bir xil halet:[misal:] arqimu arqa ötüwatqan poyizlarning zerbisidin, yerler dir qilip titrep, yol boyidiki ahalilarning endishisini tëximu ashurmaqta idi.
|
|
diraymaq |
|
|
|
dir-dir |
|
|
|
dirt |
|
|
|
dirride |
|
|
|
dirhem |
|
|
|
dirëktor |
|
|
|
dirëktorluq |
|
|
|
dirizhabil |
|
dirizhabil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] birxil ucush üskünisi. qaniti bolmaydu, peqet hëdrogën gazi yaki gëliy gazi qacilanghan hawa xaltisi hasil qilghan leylitish küci arqiliqla yuqirigha kötürülüp, pirqirighucigha tayinip algha ilgirileydu.
|
|
dirizhor |
|
|
|
dirizhorluq |
|
|
|
diring |
|
|
|
diringdiring |
|
|
|
diringngide |
|
|
|
diringlatmaq |
|
|
|
diringlashmaq |
|
|
|
diringlimaq |
|
|
|
dirildatmaq |
|
|
|
dirildashmaq |
|
|
|
dirildimaq |
|
|
|
dirinariye |
|
|
|
dirinariye oti |
|
dirinariye oti[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] cilpaye a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük. yiltizsiman gholi tom, yer bëghirlap ösidu. yiltizsiman gholi dorigha ishlitilidu. uning tebi’iti issiq bolup, temi acciq, qanni janlandurush, muskulni küceytish qatarliq roli bar.
|
|
dizël |
|
dizël[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞mashina＜[yeshmisi:] ① dizëlni yëqilghu qilidighan, icidin yanidighan dwigatël.[yeshmisi:] ② shu xil dwigatëlgha yëqilghu qilinidighan may, dizël mëyi, dizëlin.
|
|
dizëlmator |
|
|
|
dizëlin |
|
|
|
dizëntëriye |
|
|
|
disproziy |
|
|
|
diste |
|
|
|
distillimek |
|
distillimek[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] terkibide ucushcanliqi oxshimaydighan türlük maddilar bolghan suyuqluqni parlandurush arqiliq shuxil maddilarni ajritip almaq. buxil usul sana’ette keng qollinilidu. mesilen, bënzin, kirsin qatarliqlarni distilleshke oxshash.
|
|
distillyatsiye |
|
|
|
dissërtatsiye |
|
dissërtatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] birer ilmiy unwanni ëlish ücün yëzilip, ilim ehlilirining tekshürüshi, bahalishi ücün sunulghan ilmiy maqale:[misal:] dokturluq dissërtatsiyisi. magistirliq dissërtatsiyisi.
|
|
dissimilyatsiye |
|
|
|
diska |
|
diska[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] yënik atlëtika tenherikitide qol bilen uzaqqa ëtilidighan eswablarning biri.[yeshmisi:] ② mashina, mëxanizm, ëtish qoralliri we shu qatarliq üskünilerning yapilaq, texse sheklidiki qismi, dëtali:[misal:] sëyalkining diskisi. tëlëfonning diskisi. pilimotning diskisi.
|
|
diskiliq |
|
|
|
dislimaq |
|
dislimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① meyde yaki kökrek qismini tiz bilen basmaq, tizlimaq:[misal:] siyit ghuncemni ghazang üstige tashlap, meydisige bir-ikkini disliwëtidu.[yeshmisi:] ② bësip cingdimaq, cingdap pishurup, mukemmel haletke keltürmek.
|
|
dishwar |
|
dishwar[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tes, qiyin, müshkül:[misal:] dishwar ish. ＊ ejeb dishwar iken yardin judaliq, manga kün yoq iken aramxudaliq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorqunc:[misal:] köngülde dishwarim yoq, sanga atar peshwarim yoq.
|
|
dishwarciliq |
|
dishwarciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] müshkül yaki qiyin ehwal, shundaq halet؛ müshküllük, qiyinciliq:[misal:] anam uzun muddetlik uyqusizliq we dishwarciliq icide jüdep bir tëre bir söngek bolup qalghanidi.
|
|
dishwarliq |
|
dishwarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «dishwarciliq»qa qarang:[misal:] dalda boldi borangha gülmerem, shiwirghangha shipaliq gülmerem, muz dawangha birqarap gülmerem, bashqa cüshti dishwarliq gülmerem.
|
|
digh |
|
|
|
dighmarlimaq |
|
|
|
dighirimaq |
|
|
|
diffërënsi’al |
|
diffërënsi’al[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] funksiye y=f(x) ning x nuqtidiki hasilini y dep perez qilsaq, u halda erkin özgergüci miqdar x bilen bu hasilining köpeytmisi, yx shu funksiyining x nuqtidiki diffërënsi’ali bolidu. adette u dy=y x bilen ipadilinidu.
|
|
diffërënsi’al-intëgral |
|
|
|
diffërënsiyilimek |
|
diffërënsiyilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir-biridin perqlendürmek؛ böleklerge, terkiblerge ajratmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] diffërënsi’alni tapmaq, diffërënsi’alini hësablap ciqarmaq.
|
|
diffërënsiyilinish |
|
diffërënsiyilinish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlar yekke tënining yëtilish jeryanida, hüjeyrilerning oxshash bolmighan yönilishlerge qarap tereqqiy qilip, tüzülüsh we funksiye jehette addiyliqtin alahide haletke qarap özgirish hadisisi.
|
|
diffiraksiye |
|
diffiraksiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] awaz dolquni, yoruqluq dolquni qatarliq dolqunlar tarqalghanda, eger cong-kicikliki dolqun uzunluqigha teng yaki uningdin kicik bolghan jisimning tosalghusigha ucrisa, bu jisimni aylinip ötüp, dawamliq ilgirileydu. eger cong-kicikliki dolqun uzunluqigha teng yaki uningdin kicik bolghan töshüktin ötse, töshükni merkez qilip, halqisiman dolqun shekillendürüp algha qarap tarqilidu. bu xil hadise diffiraksiye dep atilidu.
|
|
diqqet |
|
diqqet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pikir, es-yad, oy-xiyal؛ ëtibar, zëhin:[misal:] u yerde doxtur-sëstiralar, oqutquci-oqughucilar, ata-aningiz bolup, hemmisiningla diqqiti sizde idi.[yeshmisi:] ② «bilen» yaki orun këlish qoshumcisi «te» bilen këlip, «estayidilliq bilen», «ëtibar bilen», «pütün zëhnini yighqan, merkezleshtürgen halda» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] patigül tëximu diqqet bilen sepsaldi.[yeshmisi:] ③ bashqilarni zëhnini merkezleshtürüshke ündesh yüzisidin qollinip «zëhning(lar)ni yighip, tinc tur(unglar)» dëgenge oxshash menini ipadileydu:[misal:] diqqet, hazir ders bashlaymiz, dëdi mu’ellim ders munbirige ciqip.[yeshmisi:] ④ «qeddingni ruslap, ësingni yighip hoshyar tur» dëgen menidiki komanda buyruqi:[misal:] diqqet benjang sepke tizilghan eskerlerge komanda bërip yuqirining buyruqini oqup ötüshke bashlidi.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] psixikiliq heriketning melum bir obyëktigha qaritilishi we merkezleshtürülüshi.
|
|
diqqetclik |
|
|
|
diqqet-nezer |
|
|
|
diqqetsizlik |
|
diqqetsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① diqqet qilmasliq:[misal:] bizning kicikkine diqqetsizlikimiz silerge nurghun ziyanlarni keltürüptu.[yeshmisi:] ② ishqa biperwa qarash, biperwaliq:[misal:] u qishning qehritan soghuqida, diqqetsizliktin deryagha cüshüp ketken pëshqedem ishcini qutquzuwaldi.
|
|
diqqet-ëtibar |
|
|
|
diqmaq |
|
diqmaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① hem pakarraq hem sëmiz؛ qisqa emma tom, doghilaq:[misal:] diqmaq adem. ＊ uning diqmaq arghimiqi emdi böre mëngishidin tëz yorghisigha cüshti.[yeshmisi:] ② ëgiz emes, pakar emma tom, gewdilik (ösümlükler heqqide):[misal:] bashqa alma derexlirige qarighanda pakar, diqmaq kelgen bu alma bir qarashtila özining mustehkemlikidin dërek bëretti.
|
|
dik |
|
|
|
dika |
|
|
|
diktator |
|
|
|
diktatora |
|
|
|
diktatoriliq |
|
|
|
diktor |
|
|
|
diktorluq |
|
|
|
dik-dik |
|
|
|
dikka-dikkang |
|
dikka-dikkang[yeshmisi:] aqsighandek qisqa-qisqa sekresh haliti:[misal:] bekmu tuyghun sezgürsen, özüng qorquncaq, dikka-dikkang taqlaysen, yügürüshüng caqmaq.
|
|
dikkide |
|
dikkide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tëz, ittik, tëzlik bilen:[misal:] men bügün axsham dikkide sizge bir yoluqay dëwidim, hëkmet düyning ishigha qol tiqti dëmisun dep qaldim.
|
|
dikileshmek |
|
|
|
dikildetmek |
|
|
|
dikildeshmek |
|
dikildeshmek[yeshmisi:] «dikildimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] «nëme kördüng» dengla, xuddi sarang tügining özi pellekni pellekke, meydini töshke soqushturup, puti köygen toxudek dikildishiwëtiptu.
|
|
dikildimek |
|
|
|
dikilimek |
|
|
|
diger |
|
diger[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kün olturushtin bir yaki ikki sa’etce burunqi waqit, esir:[misal:] pëshindin këyin bolidu diger, yar ishqida köyidu jiger, körüshtürgin perwerdigar, yarimni körsem kashki.[yeshmisi:] ② diger waqtida oqulidighan namaz.
|
|
digelimek |
|
|
|
ding |
|
ding[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] tëz sekresh haliti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tik, tüz, rawurus:[misal:] hemrajan shu’an niqabini yüzidin ëliwidi, ular hang-tang bolushup, ding qëtip qaldi.
|
|
dingxulu |
|
|
|
ding-ding |
|
|
|
dingziya |
|
dingziya[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] bir xil dora. kësel kalining öt xaltisida tash bolup shekillinidu. renggi sëriq bolup, danice yaki kallek halitide këlidu. u nahayiti qimmetlik dora matëriyali bolup, yürekni küceytish, qizitmini kësish qatarliq rollargha ige.
|
|
dinggaytmaq |
|
|
|
dinggaymaq |
|
dinggaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ding, tik haletke kelmek, tikleshmek؛ tik bolmaq:[misal:] u külgende ikki jawighidiki shalang, incike burutliri aslan quyruqidek dinggiyip ketti.[yeshmisi:] ② putning ucida dessep yuqirigha tik sozulmaq:[misal:] qasim tamdin dinggiyip baghqa qaridi.
|
|
dinggek |
|
|
|
dinggus |
|
|
|
dingguslatmaq |
|
|
|
dingguslashmaq |
|
|
|
dingguslimaq |
|
|
|
dingguk |
|
|
|
dingguklatmaq |
|
|
|
dingguklashmaq |
|
|
|
dinggukluq |
|
|
|
dingguklimaq |
|
|
|
dinggir |
|
|
|
dinggir-dinggir |
|
|
|
dinggirlatmaq |
|
|
|
dinggirlimaq |
|
|
|
dinggil |
|
|
|
dinggiyishmaq |
|
|
|
dingngide |
|
dingngide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① «ding» qilip, «ding» qilghan halda:[misal:] zërek toshqan dingngide sekrep cöplükke cüshti-de, közdin ghayib boldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëz, tëzlik bilen, capsan, derhal:[misal:] ketti ayal ornidin dingngide turup hoyligha qarap capti.
|
|
dingmu |
|
|
|
dingildimaq |
|
|
|
dil |
|
dil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① köngül, qelb, yürek, icki, rohiy dunya:[misal:] dilimda uninggha muhebbet peyda boldi. qizni nikahimgha aldim.[yeshmisi:] ② köngüldiki niyet, meqset, pikir, oy-xiyal qatarliq nersiler:[misal:] yarimas gepni tilingdin körme, dilingdin kör (maqal).[yeshmisi:] ③ kishining xatirisi, es, yad:[misal:] qolungda qarcighang bolsa, «qu»ning nëme ishi؛ dilingda alla bolsa, «hu»ning nëme ishi.
|
|
dili su icmek |
|
dili su icmek[yeshmisi:] köngli kötürülmek, rohiy azadilik hës qilmaq, köngli aram tëpip söyünüsh hës qilmaq:[misal:] bolghusi këlin qizining özini izzet-hörmet qilishidin bowayning dili su icip xushalliqqa cömetti.
|
|
dila |
|
|
|
dil’aram |
|
dil’aram[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① dilning arami, köngülning yaki dilning xushalliqi:[misal:] naxsha-muzika mëning küc-qudritim, dil’aramim, men uningdin bir künmu ayrilalmaymen.[yeshmisi:] ② köngülni xushal qilghuci, shadlandurghuci:[misal:] men uninggha menggülük dil’arami bolup qalghudek we menggü uning ësidin ciqmighudek sözlerni ëytmaqci boldum-yu, emma muwapiq söz tapalmidim.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
dil’azar |
|
dil’azar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kishining diligha azar bergüci, kishini renjitküci:[misal:] dil’azardin xuda bizar (maqal).[yeshmisi:] ② köngül gheshliki, köngül aghriqi, rohiy azab:[misal:] heqiqet xarlinip, yalghan bolup yolluq, jënigha tushmutushtin dil’azar keldi.
|
|
dilber |
|
dilber[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishini meptun qilidighan, dilni özige tartidighan؛ güzel, nazinin:[misal:] u shu qeder dilber idiki, aq süzük ruxsarigha xop yarashqan köz, burun picimliri, külümsirigende, hasil bolghan ghuncidek zinixi bilen hemmini özige tartalaytti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] güzel mehbube, meshuqe, söygen, yaxshi körgen kishisi:[misal:] dilbirim mendin yiraq, dilbirimdin men yiraq, dilbirim qëshimghakelse, yandurarmen sham ciragh.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
dilbend |
|
dilbend[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qelbidin orun alghuci؛ könglini, dilini özige tartquci:[misal:] bes, dëdi u, shertlirimni toluq orundiding, manga küy’oghul, melikige dilbend boldung. ∥muhit dëgen keng jahanning perzentimen, milyon-milyon yurtdashlarning dilbendimen.
|
|
dilpare |
|
dilpare[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ghem-qayghu yaki azab cëkip köngli ghesh bolghan, dili pare bolghan, köngli yërim:[misal:] nëcük sewring yëter dilpare dostum, qërindashtin juda, dilpare dostum∥ey xuda. derd bilen ketken anamgha jennet ata qil, men we mendek bighubar, aq köngül dilparilerge bext yolini keng ac[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] söyümlük kishi:[misal:] xuddi shërin cüsh kebi yillar ötüshti aradin, köz yumup cal... ayrilip qaldi ular dilparedin.
|
|
diltar |
|
diltar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］dil+tar［[yeshmisi:] ① dil rshitisi, yürek tomuri:[misal:] wetenning rishtini catqan bu keng dunya bilen meshut, ne meshut, unda dostlarning tutash diltarini kördüm.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] yëngidin ijad qilinghan bir xil uyghur milliy calghu eswabi. u tarliq calghu bolup, satar bilen temburning alahidiliki mujessemlengen, hem kamanliq hem cekme calghuluq xaraktër alghan. kasisi bir, destisi jüp bolidu.
|
|
diljem |
|
diljem[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］dil+jem［[yeshmisi:] xatirjem, ghem-endishisiz, köngüllük, xushal-xuram:[misal:] diljem bolmaq, diljem qilmaq.
|
|
dilxah |
|
dilxah[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] dil xalighan, köngül söygen, arzu qilghan؛ ësil, yaramliq:[misal:] düyjangmu qëshida üc-töt bowayning, tallishar uruqluq dilxah qonaqni, «bu özi karamet» dëmekte kimdur, dengsepla bilektek bir tal bashaqni.
|
|
dilxahliq |
|
|
|
dilxeste |
|
dilxeste[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] derdmen, dili pare bolghan, azab tartiwatqan, köngli sunuq:[misal:] umu bu yerdiki dilxeste dëhqanlar bilen bille üc yilliq ghurbetcilikni bëshidin kecürgen.
|
|
dilxende |
|
dilxende[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] dilni shadlanduridighan, köngülni acidighan, xushal qilidighan, dilgha yaqidighan:[misal:] seher, kecte rawab, tembur, dutar awazi dilxende, yëqimliq naxsha-küyining carbaghisen. güzel hëytigah.
|
|
dilxumar |
|
dilxumar[qurulmisi:]］dil+xumar［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köngül tartqan köngül söygen kishi yaki nerse:[misal:] kelse ger bergin xewer, ucup ciqay men aldigha, weslini körsetkili u dilxumarim keldimu[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] amraq, mehliya, meptun:[misal:] gülbagh bizning yëzimiz, bulbul anga dilxumar, ketmes uning qoynidin, misli güzel newbahar.
|
|
dilxiraj |
|
|
|
dildar |
|
dildar[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] güzel yar, söyümlük, yaxshi körgen kishisi, söygini, muhebbiti:[misal:] toghra uning ashiqi bar, alemning u cëtide bir dildari bar, qizlar özining ashiqini bashqilargha meghrur we bextiyarliq bilen, zoq-shoqi bilen maxtap bërishini yaxshi köridu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqimliq, köngülni özige meptun qilidighan, köngülge yaqidighan:[misal:] hör kebi zöhre manga dildar yar janan bolur, her këce yorutqili külbemge u taban bolur.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
dildash |
|
dildash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① köngli, niyet-meqsiti, arzusi, ghayisi, pikir-qarishi birdek yaki oxshash bolghan kishi:[misal:] xelqimiz bilen dildash idi u, misli öcmes quyash idi u.[yeshmisi:] ② hemrah, yaxshi köridighan yaki yëqin ötidighan kishi, dost:[misal:] adil shah bolup altunxan, yurtni obdan soraptu, dildashliri bu qizni gül-cëcekke oraptu.
|
|
dildashliq |
|
dildashliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] niyet-meqsiti. dili birlik:[misal:] kel qëni iceyli dildashliq heqqi, dillarning hökmini sözlisun bu jam, söygüdin pütülsun alemce sethi, dostluqning ilkide ötsun her eyyam.
|
|
dilreba |
|
dilreba[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① köngülni meptun qilidighan, özige tartidighan؛ kishini jelp qilidighan, yëqimliq؛ güzel, sahibjamal, nazinin, cirayliq:[misal:] naxshining bu dilreba ahangini zikri elpetta ijad qilghan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] güzel yar, söygen, yaxshi körgen kishi, janan؛ söyümlüki:[misal:] dilreba sendin zaman ayrilmaqim dishwardur.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
dilshad |
|
dilshad[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dili shad, köngli xushal, ghemsiz, endishisiz:[misal:] shundin këyinla dilshad künler uzungha barmidi. ∥yaki shërin tapti neq perhadini, ming bala-zexmet cëkip, dilshadini.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
dilshadliq |
|
|
|
dilkesh |
|
dilkesh[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köngülni tartidighan, jelp qilidighan؛ kishige zoq bëridighan, köngülni acidighan:[misal:] hör wetende yangrighan dilkesh muqamning ewjide, shox tarimning elge meshhur rawabi-diltari bar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilargha hësdashliq we ghemxorluq qilidighan, kishining derdige derman bolidighan, mëhriban, aq köngül:[misal:] u namrat, qismiti ëghir balilargha alahide dilkesh, yëqin idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mungdishidighan, sirdishidighan, derdige derman bolidighan, yëqin, amraq:[misal:] ular uzundin bëri heqiqiy dilkesh dostlardin idi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mungdishidighan, sirdishidighan dost, hemrah, yëqin kishi:[misal:] insanning dili bihude azar yep, yüriki azablanghan caghda, kishi birer dilkeshni tëpip, uninggha ic-qarnini töküp köngli-köksini boshitiwëlishini tolimu arzu qilidiken.
|
|
dilkeshlik |
|
dilkeshlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning könglini cüshinish, dostluq körsitish, kishilerning könglini kötürüsh:[misal:] ezalarning hemmisi xelice anini obdan biletti, uning aq köngül, saddiliqi, dilkeshliki ücün hemme uni hörmet qilatti.
|
|
dilköyer |
|
dilköyer[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］dil+köyer［[yeshmisi:] dilgha yaqidighan, amraqliqini qozghaydighan, kishini mehliya qilidighan, köngüldikidek.
|
|
dilgir |
|
dilgir[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] köngli qalghan, acciqlanghan؛ köngli ghesh:[misal:] bergen axbarati on künlük hawadin ilgiri, toghra bolup ciqqan ücün hëckimni qilmas dilgiri.
|
|
dilliq |
|
dilliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dili bar, dilgha ige:[misal:] ependim bu ishta ikki dilliq qilsila bolmas[yeshmisi:] ② süpetler bilen këlip, dilida yaki könglide süpet bildürgen rohiy haletning mewjutluqini bildüridu:[misal:] u tüz köngül, sap dilliq kishi idi. ∥kimlerge keltürer nep, kimge epsus, «luq» we «lik» dëyishidighan adet-qiliq. emesmu barce ishcan batur xelq, nami bir, yurtimu bir, toghra dilliq.
|
|
dilung |
|
|
|
dilistan |
|
dilistan[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köngül, dil, qelb:[misal:] qatmuqat zenjir qepesler köydi otta örtinip küldi shadliq ilkide yayrap dilistan bashqice, [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köngülni özige tartidighan, köngülni acidighan:[misal:] dilistan baharim salqin-naharim, giyahlar aynidi sëning mëhringdin.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köngülni esir qilghuci, mehliya qilghuci söyümlük yar, güzel janan, dilber:[misal:] köngül shikayitimdin yüz risale yazmishmen, kim ilitkey bu risaletni dilistanimge.
|
|
dimagh |
|
|
|
dimighidin düt ciqarmaq |
|
dimighidin düt ciqarmaq[yeshmisi:] rasa edipini bermek, towa qildurmaq, qilghan-etkenlirige pushayman qildurmaq:[misal:] ey wezirlirim, ey leshkerlirim, siler bu bayawanda mëni yalghuz körüp, manga yëniwatisiler, insha’alla sheherge barghanda dimighinglardin düt ciqirimen deptu padishah heywe qilip.
|
|
dimighi üstün |
|
dimighi üstün[yeshmisi:] tekebbur, hakawwur, congci, özini cong tutidighan:[misal:] silerning bu shüjiyinglarni men burun xëli tüzük adem caghlaydighan, lëkin bek dimighi üstün adem iken. ＊ dimighi üstün dimighi üstün adem ashundaq bolamdu u önggen halda warqiridi.
|
|
dim-dam |
|
|
|
dimiq |
|
dimiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① shamalsiz we nepesni qiyinlashturidighan derijide issiq, issiq hawa bilen zic qaplanghan:[misal:] öyning dimiq hawasi icimni pushuratti.[yeshmisi:] ② hawasi yëtishmeslik yaki bek buzulghanliq sewebidin nepesni boghidighan, nepesni qiyinlashturidighan:[misal:] bu qonalghu dimiq hem tar iken. ∥ is we dimiqtin nepes boghulup bash aylinatti.
|
|
dimiqta |
|
dimiqta[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dimiq, nepes ëlish qiyin bolghan, hawasi buzulghan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ademning ici siqilidighan, ademni azablaydighan, azabliq:[misal:] shundaq dimiqta künlerning biride qorcaq waliy pasar sazayi qilinidighanliqi toghrisidiki xewer yëtip keldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ic-sirini yaki derd-azablirini bashqilargha sözlep bërishni xalimaydighan, sir saqlaydighan:[misal:] dimiqta adem.
|
|
dimiqturmaq |
|
|
|
dimiqtiliq |
|
|
|
dimiqciliq |
|
|
|
dimiqliq |
|
|
|
dimiqmaq |
|
dimiqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nepes ëlishi qiyinlashmaq, nepisi ëghirlashmaq, nepisi boghulmaq:[misal:] öyde dimiqip, pëshanilirimdin ter tamcilashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ici siqilmaq, rohiy jehettin boghulmaq, dimiqta bolmaq:[misal:] dimiqip olturush hëcqacan bizge xushalliq ata qilghan emes.
|
|
din |
|
|
|
dina |
|
|
|
dinar |
|
dinar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce＞latince［[yeshmisi:] ① aljiriye, tunis, iraq, yemen, küweyt, yugoslawiye qatarliq döletlerning pul birliki.[yeshmisi:] ② caghatay xanliqining miladiye 1318-yilidin 1326-yilighice höküm sürgen xani këpekxan teripidin quydurulghan kümüsh pul.
|
|
dinarliq |
|
dinarliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dinari bar, dinargha ige:[misal:] u caghlarda necce ming dinarliq baylar tijaret qilatti.[yeshmisi:] ② dinargha yaraydighan, dinar qimmitidiki:[misal:] obul mendin bir necce dinarliq qerz aldi.
|
|
dinam |
|
|
|
dinamomëtir |
|
|
|
dinamit |
|
|
|
dinamika |
|
|
|
dinamikiliq |
|
|
|
dindar |
|
|
|
dindash |
|
dindash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir dindiki kishiler:[misal:] manga siz, heyderxan ikkinglar oxshash, men bilen bir islam, bir millet, dindash... dindashlar öz’ara qalsa urushup, örtiner yürikim mëning, qërindash.
|
|
dinsiz |
|
|
|
dinsizliq |
|
|
|
dinshunas |
|
|
|
dinshunasliq |
|
|
|
dinozawr |
|
dinozawr[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qedimki sörelgüci haywan. ottura hayat ërasida eng tereqqiy qilip, zor derijide köpeygen, türlirimu nahayiti köp bolghan, conglirining uzunluqi hetta 30 mëtirgha yetken. ottura hayat ërasining axirigha kelgende nesli qurup ketken.
|
|
diniy |
|
|
|
di’optriye |
|
|
|
di’orit |
|
|
|
di’oritliq |
|
|
|
diwar |
|
diwar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① öy-imaretning etrapini orap turidighan, xanilarni ayrip turidighan tam, tosuq:[misal:] öy diwari. hoyla diwari.[yeshmisi:] ② birer nersining etrapini orap turghan yaki böleklerge ayrip turidighan qsimi:[misal:] ashqazan diwari. silindir diwari.
|
|
diwan (Ⅰ) |
|
|
|
diwan (Ⅱ) |
|
|
|
diwanⅢ |
|
diwanⅢ[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① xan we padishahliq tüzümidiki döletning bash mehkimisi؛ orda:[misal:] xelipe reshit diwangha kirip texitke olturghaniken, alawidin ebu eshshemat diwangha kirip xelipini körüsh bilenla shë’ir oquptu.[yeshmisi:] ② xan, padishah turidighan jay؛ öy, xana:[misal:] u diwangha kirip, eng cettiki yiraq bir bulunggha bërip turuwaptu.
|
|
diwane |
|
diwane[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] kishilerdin sediqe sorap, nerse-kërek tilep tirikcilik qilidighan kishi؛ tilemci, qelender:[misal:] yëqilghan tam diwanini bësiptu (maqal).
|
|
diwanbëgi |
|
|
|
diwanilerce |
|
diwanilerce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] diwanilerge oxshash, diwanilerdek:[misal:] ey kishi qayaqtin keldingiz, nege barisiz. mundaq diwanilerce seper qilishtiki meqsitingiz nëme dep soridi padishah.
|
|
diwanilik |
|
|
|
diwe |
|
diwe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① cöcek, riwayetlerde teswirilinidighan nahayiti zor küc-qudretke ige gheyriy tebi’etlik xiyaliy mexluq:[misal:] wezir sanduqni öyge ëlip bërip shundaq aghzini ëcip qarisa sanduq icide bir qara diwe yëtiptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti qudretlik, bashqurghili bolmaydighan, adem iradisige boysunmaydighan nerse:[misal:] biz bir diwini miniwalduq, ya cüshelmeymiz, ya mangalmaymiz, mana bash qëtimciliq dëgen
|
|
diwe-peri |
|
|
|
diwindurmaq |
|
|
|
diwinmaq |
|
|
|
diwinishmaq |
|
|
|
diyar |
|
|
|
diyanet |
|
diyanet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishilerde bolushqa tëgishlik wijdan, insap, ishenc, pakliq:[misal:] diyaniti bar adem. diyanet igisi.[yeshmisi:] ② diniy qa’idilerge qattiq ri’aye qilish, dindarliq, teqwadarliq:[misal:] ular mëni «adem toplap, elneghme qilip kishilerdin diyanetni kötürdüng» dep, mescit aldigha bësip 40 derre urdi.
|
|
diyanetsiz |
|
|
|
diyanetsizlik |
|
|
|
diyanetlik |
|
diyanetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① diyaniti bar, wijdanliq, insapliq:[misal:] padishah wezirdin bu gepni anglap, uning insanperwerlik, diyanetlik pezilitige barikalla oquptu.[yeshmisi:] ② diniy exlaq, qa’ide-nizamlargha ri’aye qilidighan؛ teqwadar:[misal:] diyanetlik adem.
|
|
diyek |
|
|
|
diyugon |
|
|
|
diyuym |
|
|
|
diyuymliq |
|
|
|