ئىزاھى |
x |
|
x[yeshmisi:] hazirqi zaman ëlipbesining sekkizinci heripi, ret tertipi jehette sekkizincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur ëlipbesidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «x» heripining ayrim shekli «x», bëshidin ulinidighan shekli «x», bash we axiridin ulinidighan shekli «x», ayighidin ulinidighan shekli «ix», oqulushi yaki nami «xë». «x» üzük tawush bolup, tawush ciqirish orni jehettin til tüwi yumshaq tanglay tawushi, tawush ciqirish usuli jehettin siyrlangghu tawush, tawush perdisining titiresh-titirimesliki jehettin jarangsiz üzük tawush. «x» tawushining fonëtikiliq alahidiliki «q» tawushi bilen ayaghlashqan sözlerge «q» tawushidin bashqa üzük tawushlar bilen bashlanghan qoshumcilar ulanghanda, shu sözning axiridiki «q» tawushi teleppuzda «x» gha nöwetlishidu, emma imlada eks ettürülmeydu. mesilen: imlasi teleppuzi saqci saxci mollaqci mollaxci qulaqqa qulaqqa
|
|
xapa |
|
xapa[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] renjigen, tërikken. acciqlanghan:[misal:] burutqa xapa bolsam saqal ciqti (maqal). biz yene kemdin-kem ucrashtuq. u nëmishqidur birnersidin narazidek, xapa körünetti.
|
|
xapan |
|
xapan[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] icige ashliq we bashqa nersilerni qacilaydighan, töt burjek yaghac qaca:[misal:] tursun eng axirida uruq qacilinidighan xapan icini közitishke bashlidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yoghan:[misal:] xapan bash. yilan bash qizingdin xapan bash këlining yaxshi (maqal).
|
|
xapiciliq |
|
|
|
xapighan |
|
|
|
xapiliq |
|
xapiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] renjish, acciqlinish:[misal:] yillar ötti, tashxan ustam 51 yashqa kirip qaldi, oylimighan yerdin ustamning bëshighimu xapiliq keldi.
|
|
xata |
|
xata[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] heqiqetke, emeliyetke uyghun bolmighan, adashqan, yëngilishqan, asassiz, natoghra:[misal:] xata pikir. xata cüshence. ∥ bu paltini padishahning qizidin bashqa adem bilmeydiken. shunga nurghun yashlar paltini xata tallap, öz jënidin ayrilghaniken.
|
|
xatasiz |
|
xatasiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xatasi yoq, xata emes, toghra:[misal:] xatasiz gep. hisamidin tam sa’itining xatasiz ikenlikige ishendi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] xata ketküzmey, xatagha yol qoymay, toghra:[misal:] sëning qorsiqingda umicing bar. etretning boghaltirliqini xatasiz ishlep kelding, özüngni bulghimiding.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] guman qilghusiz derijide, shübhisiz, ocuqtin-ocuq, ëniq:[misal:] xatasiz, bu ikkisi eslide bir adem idi.
|
|
xatakesh |
|
|
|
xatalashturmaq |
|
|
|
xatalashturushmaq |
|
|
|
xatalashturulmaq |
|
|
|
xatalashmaq |
|
xatalashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xataliq ötküzmek, xataliq sadir qilmaq, adashmaq, yëngilishmaq:[misal:] xette: «men xatalashtim. aldingda tüzitip bolmas ëghir xataliq ötküzdüm» dëyilgenidi.
|
|
xataliq |
|
xataliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toghra bolmighanliq, natoghriliq, adashqanliq:[misal:] eqliy bilish ishencilik bolmaydu dep hësablansa, bu tarixtiki «tejribicilik» xataliqini tekrarlighanliq bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ölcengen sanliq qimmet yaki bashqa teqribiy qimmet bilen heqiqiy qimmetning perqi:[misal:] mesilen: 3÷1ning ornigha 33.0 ëlinsa, xataliq 300÷1 bolidu.
|
|
xatip |
|
|
|
xatire |
|
xatire[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer adem yaki birer nerse heqqidiki ish-heriket, hadisilerni este saqlash, este qaldurush qabiliyiti؛ es, yad, zëhin:[misal:] xatiriside tutmaq. xatirisige keltürmek. ademning xatirisi 18 yashtin 29 yashqice tereqqiy qilip, cëkige yëtidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bëshidin kecürgen yaki anglighan ish, hadise, weqe we shu qatarliqlar؛ eslime؛ sergüzeshte؛ ötmüsh:[misal:] u bëshini lingshitip qoyup, yash yigitlik caghliridiki shërin xatirilirini zoq bilen sözleshke cüshti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] eslesh, sëghinishni bildüridighan؛ eslesh, yad qilishni meqset qilidighan, yadikar qilinghan:[misal:] xatire heykel. xatire tash. xatire munar.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] muhim we zörür dep hësablanghan ishlarni yëzip qaldurush ücün mexsus tutulidighan depter:[misal:] men yataqqa këlip, joza üstige tizilghan kitablar arisidin kündilik xatiremni aldim.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mexsus xatirilesh ücünla ishlitilidighan, mexsus tutulidighan:[misal:] törixan yancuqidin kona bir xatire depterni ëlip, uyan-buyanni waraqlashqa bashlidi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëcilghan yighinning mezmuni, yighinda otturigha cüshken türlük mesile yaki birer ish, hadise, weqeler toghrisida tepsiliy xatirilengen yazma matëriyal, yazma doklat؛ mesile:[misal:] yighin xatirisi.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rohiy keypiyat, mijez:[misal:] bu ishtin padishahning köngli ghemkin, xatirisi perishan bolup qaldi.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] abruy, hörmet:[misal:] yüz-xatire qilmaq.
|
|
xatirjem |
|
|
|
xatirjemsiz |
|
xatirjemsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xatirjem emes, ghem-endishilerdin, teshwishlik xiyallardin xaliy bolmighan:[misal:] bahar keldi. bahar yaxshi nerse. biraq sadiq bu bahardin bir’az xatirjemsiz idi.
|
|
xatirjemsizlendürmek |
|
|
|
xatirjemsizlenmek |
|
xatirjemsizlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] könglide, ghem-endishe peyda bolmaq, teshwishlenmek:[misal:] birküni cüshlük tamaq waqtida mëhri’ay körünmidi. men u saqsiz bolup qalghan oxshaydu dep, xatirjemsizlendim.
|
|
xatirjemsizlik |
|
|
|
xatirjemlendürmek |
|
|
|
xatirjemlenmek |
|
|
|
xatirjemlik |
|
|
|
xatirixana |
|
|
|
xatiriletmek |
|
|
|
xatirileshmek |
|
|
|
xatirilenmek |
|
|
|
xatirilik |
|
xatirilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xatirileshke erziydighan, este saqlinidighan, xatire bolalaydighan:[misal:] toy-insan hayatidiki eng menilik, bir ömür estin ciqmaydighan xatirilik kün iken.
|
|
xatirilimek |
|
xatirilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sözliniwatqan waqittin burun ötken birer kishi yaki bolup ötken birer ish-hadise, weqe we shuningdek her xil pa’aliyetlerni eske almaq, eslinidighan pa’aliyet ötküzmek. [yeshmisi:] ② yighin mezmunini, birkimning nutqini, sözini, bolghan yaki boluwatqan birer ishning ehwali qatarliqlarni qeghez yüzige yëzip qaldurmaq؛ yëzip qeghezge cüshürmek:[misal:] lutpulla qoligha derhal bir depter aldi-de, köpcilikning pikirlirini xatirilidi.
|
|
xatime |
|
xatime[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer nersining axiri, tügishi, tamamlinishi:[misal:] güzel hayajanliq xatirilerge tolghan oqughuciliq hayatning xatime künliri yëtip kelgenidi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] maqale yaki edebiy eserlerning eng axiridiki xulase xaraktërlik qismi. xulase qismi؛ men u hëkayining xatimisinimu oqudum.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
xajë |
|
|
|
xa-xa |
|
|
|
xada |
|
xada[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tüz, ëgiz ösken derex shëxining putaq we kicik shumbiliri kësip tashlanghandin këyinki ghol qismi؛ uzun yaghac:[misal:] bayraq xadisi. xadigha tayinip sekrimek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tik, ëgiz:[misal:] xada boyun.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mëyit depne qilinghanda tupraqning bash teripige qadilidighan uzun, cong shax:[misal:] xada qoymaq.
|
|
xadak |
|
xadak[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] zangzu lama dinidikilerning aditi boyice, shizang we bir qisim mongghullarning eziz mëhmanlargha hörmet bildürgende we ularni qutluqlighanda, mëhmangha teqdim qilidighan uzun rext. u köpince aq yaki sëriq we yaki kök renglerde bolidu:[misal:] xadak teqdim qilmaq.
|
|
xadani |
|
xadani[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce＞inglizce［[yeshmisi:] toqulushi nisbeten zic bolidighan, qiypash yaki qiysiq örüsh ciqirip toqulghan yung yaki paxta rext. bu xil rextning alahidiliki yumshaq hem cidamliq bolup, adettiki addiy kiyim-këceklerni tikishke muwapiq këlidu.
|
|
xadik |
|
|
|
xadiliq |
|
|
|
xadim |
|
|
|
xadimliq |
|
|
|
xar (Ⅰ) |
|
xar (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] öy ögzisige sëlinghan jegilerni kötürüp turush ücün, ikki uci tamning bëshigha qoyulidighan cong lim yaghac:[misal:] hoylangdiki tagh tërek, xar bolamdu, bolmamdu. baghri qattiq tash yürek, yar bolamdu. bolmamdu.
|
|
xar (Ⅱ) |
|
xar (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ëtibargha, hörmetke sazawer emes, ëtibari yoq, ëtibarsiz, eziz emes؛ kemsitilgen:[misal:] su ekelgen xar, koza sundurghan eziz (maqal).[yeshmisi:] ② qimmiti yoq, qedirsiz:[misal:] aq almangni termeymen, ëtikimni lay qilip. sen yarimni söymeymen, men özümni xar qilip.
|
|
xarⅢ |
|
xarⅢ[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] ① gal boghulghanda yaki adem xorek tartip uxlighanda, ëghiz boshluqidin üzük halette ciqidighan awaz:[misal:] u yatqan haman «xar» qilip xorek tartishqa bashlidi.[yeshmisi:] ② at, kala we qoy qatarliq mallarni boghuzlighanda, këkirdikidin ciqidighan awaz:[misal:] qoy boghuzlinishighila gëlidin «xar» qilghan awaz ciqti.
|
|
xarab |
|
xarab[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① buzulghan؛ cëqilghan؛ buzulup tashlanghan؛ weyran, nabut:[misal:] xarab sheher. xarab öy. xarab qilmaq.[yeshmisi:] ② medeniy we meniwi jehettin cüshkünlükke ucrighan, zawalliqqa yüz tutqan؛ turmushi, küni, hal-ehwali qiyin:[misal:] kona jem’iyette xelqning turmushi xarab idi.
|
|
xarabe |
|
xarabe[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qaraydighan adem bolmighan, tashliwëtilgen orun؛ buzulup xarab bolghan jay؛ weyran bolghandin këyinki qalduq izlar؛ eski jay:[misal:] xarabige aylanmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xarab qilinghan, weyran bolghan, xarab, weyran, weyrane:[misal:] xarabe öy. xarabe sheher.
|
|
xarablashturmaq |
|
|
|
xarablashturulmaq |
|
|
|
xarablashmaq |
|
xarablashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xarabilikke aylanmaq, xarab bolmaq, weyran bolmaq, buzulmaq:[misal:] sheher xarablashti.[yeshmisi:] ② maddiy we meniwi jehettin qiyin, ëghir aqiwetke qalmaq, weyranciliqqa qalmaq, qiyin ehwalgha cüshüp qalmaq, zawalliqqa yüz tutmaq, cüshkünleshmek:[misal:] u zawut xarabliship bir yerge bardi.
|
|
xarabliq |
|
|
|
xarabilik |
|
xarabilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xarabige aylinip ketken yer, xarabe qalduqliri, izliri bar jay:[misal:] hëliqi mehelle zeyliship ketkecke, ademliri köcüp këtip, hazir xarabilikke aylinip ketti.
|
|
xaraj |
|
|
|
xaraz |
|
|
|
xaraktër |
|
xaraktër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① ademning mijez-xulqi yaki exlaqida namayan bolidighan we adem psixikisida adetke aylinip qalghan eng muhim rohiy haletler yighindisi:[misal:] xaraktëri yaman adem. u kishining xaraktëri nazuk.[yeshmisi:] ② birer nerse yaki weqe, hadisining özige xas xususiyiti؛ bashqilardin ajrilip turidighan belgisi, tüpki mahiyiti:[misal:] inqilabning xaraktëri. xaraktëri oxshash bolmighan ikki xil ziddiyet.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiyat we sen’ette, birer tiptiki kishilerning tipik, omumiy xususiyitini özide mujessemleshtürgen obraz؛ tip؛ alahidilik:[misal:] bu hëkayide rizwanning tüp xaraktëri addiy we roshen sözler bilen ipadilengen.
|
|
xaraktërleshmek |
|
|
|
xaraktërlenmek |
|
|
|
xaraktërlik |
|
xaraktërlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xaraktëri bar, xaraktërge ige bolghan:[misal:] u bu mehellide, jiddiy xaraktërlik yuqumluq ücey yoli kësili peyda bolghanliqidin xewer tapti.[yeshmisi:] ② özige xas xususiyetke ige؛ perqliq, gewdilik alahidiliki bar:[misal:] uning axirqi xisliti pütün ömrini inqilabqa bëghishlap qoyghan ademler ücün nahayiti xaraktërlik idi.
|
|
xaraktërlimek |
|
xaraktërlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer kishi yaki nersining muhim teripi yaki xaraktërini, xususiyitini we mahiyitini ëcip bermek, sherhlimek, süretlimek:[misal:] u öz maqalisida, jem’iyetni buzup xaraktërleydighan tebirlerge yol qoymidi.
|
|
xaraktëristika |
|
xaraktëristika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ① birer nersige mukemmel rewishte bërilgen tepsilat. [yeshmisi:] ② melum hadise, kishi yaki nersilerning xas xususiyet we süpetlirini belgilesh, ëniqlash:[misal:] aptor xaraktëristikisi.
|
|
xaramush |
|
|
|
xaramushluq |
|
|
|
xartum |
|
xartum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] pilning aldigha sanggilap cüshüp turghan, nersilerni ëlish, kötürüsh ücün xizmet qilidighan heriketcan ezasi, yeni tumshuqi:[misal:] pil xartumi.
|
|
xartumluqlar |
|
|
|
xart |
|
|
|
xart-xart |
|
|
|
xart-xurt |
|
|
|
xartildatmaq |
|
|
|
xartildashmaq |
|
|
|
xartildimaq |
|
xartildimaq[yeshmisi:] «xart-xart» qilghan awaz ciqarmaq, «xart-xurt» qilmaq:[misal:] öküz picaq sürgen maldek, boghulup, xartildap mangalmay qaldi.
|
|
xartiye |
|
|
|
xarji |
|
|
|
xar-xar |
|
|
|
xar-xur |
|
|
|
xarride |
|
|
|
xar-zar |
|
xar-zar[yeshmisi:] xar we zar؛ ëghir künge qalghan, ëcinishliq ehwalgha cüshken, ac-yalingacliqta qalghan:[misal:] bay hoylisi bagh iken, ashliqliri tagh iken. biz yëtimler xar-zar, yürikimiz dagh iken.
|
|
xar-zarliq |
|
|
|
xarqiratmaq |
|
|
|
xarqirashmaq |
|
|
|
xarqirimaq |
|
xarqirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «xar-xar» qilghan awaz ciqarmaq, «xar-xar» qilmaq, xarildimaq:[misal:] cashqan qarighudek bolsa, momay xarqirap uxlawatqudek.
|
|
xarlatmaq |
|
|
|
xarlashmaq |
|
xarlashmaq[yeshmisi:] ① «xarlimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bir a’ilidiki balilarning hemmisi bir bolup, seksen yashliq bowayni xarlashti.[yeshmisi:] ② xar bolmaq, xarlanmaq:[misal:] men özüm bir wang turuqluq bir shire coruq tëjimellerning aldida shuncilikmu xarliship këtemdimen dëdi shamexsut qattiq xorsinip.
|
|
xarlanmaq |
|
|
|
xarliq |
|
|
|
xarlimaq |
|
xarlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer adem yaki nersining qediri-qimmitini cüshürmek, kemsitmek, xar qilmaq:[misal:] ögey ana öz qizini arzulap, ögey qizini xarlidi.
|
|
xaruzar |
|
|
|
xarij |
|
|
|
xarildatmaq |
|
|
|
xarildashmaq |
|
|
|
xarildimaq |
|
|
|
xazan |
|
|
|
xazanliq |
|
xazanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] del-derex, gül-giyahliri xazangha aylanghan jay:[misal:] rawabingni yëngi muqamgha sazlimisang, kona muqaming tola qulaqqa xushyaqmas. bagh yasap, güller tikip yashnatmisang, xazanliqta bulbullar qanat qaqmas.
|
|
xas (Ⅰ) |
|
xas (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer kishi yaki shey’iniing özidila bolidighan؛ bashqilarda yoq:[misal:] ular yëza yigitlirige xas xislet bilen pokandek qizirip, biliner-bilinmes külümsirep qoyushti.[yeshmisi:] ② birer kishige yaki shey’ige qarashliq, tewe, te’elluq؛ mensup, mexsus:[misal:] xas kënizek. xas mëhmanxana.
|
|
xas (Ⅱ) |
|
|
|
xas-am |
|
xas-am[yeshmisi:] yalghuz kishi we köpcilik, xas we amma:[misal:] ziyan boptu özümge, gumanlinip toxtamdin. bolsa eqlim jayida, këyin qalamtim xas-amdin.
|
|
xaslashturmaq |
|
xaslashturmaq[yeshmisi:] ① «xaslashmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] nurghunlighan xas isimlar omumiy isimlarning yaki bashqa söz türkümidiki sözlerning xaslashturup qollinilishi arqiliq hasil bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] indiwidu’allashturmaq, xaraktërlashturmaq.
|
|
xaslashturulmaq |
|
|
|
xaslashmaq |
|
|
|
xasliq |
|
xasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① xas bolghan halet, mexsusluq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] bir shey’ining bashqa shey’ilerdin perqliq bolghan ayrim, alahide xaraktëri.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] shexsning turaqliq bolghan psixikiliq xususiyetliri (mesilen, mijez, qiziqish, hewes)ning yighindisi. u bir ademning fizi’ologiyilik xususiyiti asasida, mu’eyyen ijtima’iy, tarixiy shara’it, ijtima’iy emeliyet arqiliq shekillinidu we rawajlinidu.
|
|
xasing |
|
|
|
xasingliq |
|
|
|
xasiyet |
|
xasiyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ijabiy xususiyet, xislet, xasliq, alahidilik:[misal:] uning gahida yëqimliq tesirat peyda qilalaydighan xasiyetke ige közliri, ajayip bir sëhriy küc bilen yaltirap turatti.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
xaqan |
|
|
|
xaqanliq |
|
xaqanliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xaqani bar, xaqangha ige:[misal:] biz altayning perzentliri sen bilen, roh igisi bolduq, bolduq bedenlik. shepqet qilding bizge tengrim bibaha, bolup alduq xaqanliq we wetenlik.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xaqangha qarashliq memliket yaki dölet:[misal:] ⅥⅦesirlerdiki uyghur xaqanliqliridin nurghun abidiler qalghan.
|
|
xaksar |
|
xaksar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① ita’etmen, boysunghuci. [yeshmisi:] ② közge ilinmaydighan, abruysiz, xar:[misal:] özüngni tutup yolungni tap bolmisa ikki putungni cëqiwëtimen, xaksar itning ornida nan tashlap bërip baqimen, dëdi u.
|
|
xaksarliq |
|
|
|
xang (Ⅰ) |
|
|
|
xang (Ⅱ) |
|
|
|
xangci |
|
|
|
xangdatmaq |
|
|
|
xangdashmaq |
|
|
|
xangdalmaq |
|
|
|
xangdimaq |
|
|
|
xal |
|
xal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ademning yüzide we bedinide bolidighan qara nuqta, cëkit؛ meng:[misal:] östeng yarishiqi tal, qizning yarishiqi xal (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining eng muhim yëri؛ cirayliq jayi؛ hösn, latapet؛ güzellik:[misal:] bizmu jahan tutup körgenghu, elning gülige gül, xaligha xal qoyghan.
|
|
xala |
|
|
|
xalap |
|
|
|
xalat |
|
|
|
xalatliq |
|
xalatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xaliti bar, xalat kiygen:[misal:] men közümni acsam, yënimda aq xalatliq ikki kishi külümsirep qarap turuptu.[yeshmisi:] ② xalat tikishke atalghan, xalatqa tushluq, xalatqa yetküdek:[misal:] gülnisa bazardin bir xalatliq xese sëtiwaldi.
|
|
xalas |
|
xalas[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ish yaki mesile, hadise, ghem-endishe we shu qatarliqlardin qutulghan, xaliy, azad:[misal:] teshwishtin xalas. ghemdin xalas.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] jümlining axirigha qoshulup këlip, ishning shu jümlide ëytilghini bilenla ceklinishini bildüridu:[misal:] bu öz putigha özi palta capqanliq, xalas.
|
|
xalashmaq |
|
xalashmaq[yeshmisi:] «xalimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] nuraxun külüp turup:[misal:] balilar özi xalashqan iken, bizmu qoshulushimiz kërek, elwette, dëdi ayaligha.
|
|
xalayiq |
|
xalayiq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ademler topi, köpcilik, amma, xelq, kishiler:[misal:] kicikkine tumucuq, baghda üzüm pishiptu. shu xalayiq aldida, sizge könglüm cüshüptu.
|
|
xalta |
|
xalta[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] icige birnerse ëlish ücün qap sheklide tikilgen buyum:[misal:] qeghez xalta. ün xaltisi. tamaka xaltisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] poctidin ewetilgen, yollanghan nerse-kërek, yollanma:[misal:] xalta ewetmek. ＊ bügün öydin xalta keldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, miqdarni bildüridu:[misal:] ömer ashliq dukinidin bir xalta guruc sëtiwaldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bezi haywanlarning kicik balisini sëlip, kötürüp yürüshke maslashqan, qarni astidiki xaltisiman tëre qatlimi.
|
|
xalta-xalta |
|
|
|
xaltisiman |
|
|
|
xaltilatmaq |
|
|
|
xaltilashmaq |
|
xaltilashmaq[yeshmisi:] ① «xaltilimaq» pë’ilining ömlük derijisi. [yeshmisi:] ② pürliship, soliship ketmek:[misal:] bicare saghliqning ehwali nahayiti xarab, yëlinliri xaltiliship, tërisi üstixanlirigha yëpiship ketken.
|
|
xaltiliq |
|
xaltiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xaltisi bar, xaltigha ige:[misal:] xaltiliq zemburugh. xaltiliq spora.[yeshmisi:] ② xalta qilishqa bolidighan, xalta ücün tayyarlanghan, xaltigha tushluq:[misal:] bir xaltiliq rext.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] xalta halitige kelgen, xaltilashqan, xaltisiman:[misal:] xaltiliq ishshiq.
|
|
xaltilimaq |
|
|
|
xalliq |
|
|
|
xalo |
|
|
|
xalwap |
|
xalwap[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gilem, taghar, xurjun toqughuci hünerwen:[misal:] bu yurtta, kicikkine seper xurjunini kötürüpla kelgen ata-bala xalwaplar üc-töt yil ötmey xëli halliq a’ililerdin bolup qaldi.
|
|
xalwapliq |
|
|
|
xalis |
|
xalis[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemmige bir xil nezer bilen qaraydighan, birer terepke yan basmaydighan؛ biterep؛ heqiqiy:[misal:] xalis elci. xalis adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz menpe’itini közlimeydighan, teme qilmaydighan, gherizi yoq, semimiy:[misal:] u xalis toghra shexsiyetsiz adem idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] heq telep qilmaydighan, heq almaydighan, heqsiz؛ cin könglidin:[misal:] xalis emgek. xalis yardem.[yeshmisi:] ④ ayallarning ismi.
|
|
xalisane |
|
xalisane[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① öz menpe’itini közlimigen halda, bir terepke yan basmastin, adilliq bilen:[misal:] xalisane qilinghan yardem.[yeshmisi:] ② heq telep qilmastin, temesiz halda, öz ixtiyari bilen:[misal:] bügün idarimizdiki ittipaq ezaliri we yashlar emgekke xalisane qatnashti.
|
|
xalisanilik |
|
|
|
xalisliq |
|
xalisliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hemmige bir xil qarash, bir terepke yan basmasliq, bitereplik, adilliq:[misal:] xalisliq qilmaq.[yeshmisi:] ② öz menpe’itini közlimeslik, gherezsizlik, semimiylik:[misal:] boway bu köcetlirini bashqilargha xalisliq bilen hediye qilatti.
|
|
xalighance |
|
|
|
xalimaq |
|
xalimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini arzu we ixtiyar qilmaq, uninggha ërishish, yëtish zörür dep bilmek؛ izdimek, unimaq:[misal:] u bügünki köngülsizliklerni untup qëlishni xalaytti.[yeshmisi:] ② öz xahishi, ixtiyari bilen tallimaq, ixtiyar qilmaq, razi bolmaq (qiz yaki yigit heqqide):[misal:] yarni yar demdu kishi, yamanni yar demdu kishi. yaxshi yar yënida turup, yamanni xalamdu kishi.
|
|
xaliy |
|
xaliy[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ici adem yaki nersiler bilen bend bolmighan, bosh, bikar:[misal:] öydikiler dilshatning imtihangha teyyarliq qilishi ücün bir öyni xaliy qilip berdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishi neziridin, közidin yiraq؛ cet, xilwet:[misal:] qaraqci xaliy yerde alar, yancuqci top icide (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëckim yoq, yalghuz, ayrim:[misal:] kecqurun bextigül bilen rishit xaliy qaldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] hëckim yoq jay, yer؛ xilwet yer, dalda jay:[misal:] men siz bilen xaliyda gepleshmekci.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ciqish këlish qoshumcisi bilen türlengen isimlardin këyin këlip, «munasiwetsiz, alaqisiz, mustesna, azad» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] tötinci qiz yuqiriqi üc qizda körülgen xususiyetlerdin xaliy idi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «emes» sözi bilen bille qollinilip, özining aldidiki ciqish kilishte kelgen sözning anglatqan menisining barliqini, mewjutluqini bildüridu:[misal:] dostum maxtandi pul-mülkidin, xaliy emesken oyun-külkidin.
|
|
xaliylashturmaq |
|
|
|
xaliylashmaq |
|
xaliylashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish-heriketke munasiwetsiz turmaq, uningdin xaliy, mustesna bolmaq, saqlanmaq:[misal:] ikki terepniing bir-biri bilen cëgrilinidighan rayonliri birleshken döletler teshkilatining tincliq saqlash qisimliridin xaliylashti.
|
|
xaliyliq |
|
|
|
xam (Ⅰ) |
|
xam (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qaynitilmighan, pishurulmighan:[misal:] xam gösh. xam süt. xam tuxum. ocaqqa kirgen nan xam ciqmas (maqal).[yeshmisi:] ② tebi’iy halda piship yëtilmigen, pishmighan؛ ghora halitidiki:[misal:] xam tawuz. ∥xam orulghan bughday.[yeshmisi:] ③ qayta pishshiqlap ishlenmigen؛ pishshiqlap ishleshke tëgishlik bolghan؛ cala:[misal:] xam yipek. xam eshya. xam tëre.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] taza wayigha yetküzülüp, retlep, yëzip ciqilmighan؛ qayta ishleshke tëgishlik bolghan؛ cala:[misal:] xam eser.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] emeliyettin yiraq, emelge ashmaydighan, pishmighan:[misal:] xam xiyal.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersini, ishni, kespni pishshiq hem toluq igilimigen, mukemmel emes, colta:[misal:] kespte xam. ishta xam.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tejribisi yoq, bëshidin tëxi jiq ish ötülmigen, ish körmigen:[misal:] xam bala. xam adem.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ögengücige tëxi yat bolghan, ögengüci teripidin tëxi özleshtürülmigen (ma’arip heqqide):[misal:] xam söz. xam xet.[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özining subyëktip qarishi boyice sel bosh, yüzeki:[misal:] xam caghlimaq. xam oylimaq.
|
|
xam cot |
|
xam cot[yeshmisi:] ① birer nerse yaki mesile heqqide aldin’ala qilinghan texminiy hësab, pilan:[misal:] xam cot qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞maliye＜[yeshmisi:] neq cot tüzülüshtin burun, kirim-ciqimni körsitip turidighan texminiy san. neq cot ene shu san asasida, tëximu incike hësablash arqiliq tüzüp ciqilidu.
|
|
xam süt emgen |
|
xam süt emgen[yeshmisi:] bëshidin acciq sawaq ötmigen؛ kemcilik, xataliq we her xil nuqsanlardin xaliy emes؛ tejribisiz, sadda:[misal:] adem xam süt emgen nerse. mehemmetni bu ishni qilmidi dëgili bolmaydu.
|
|
xam (Ⅱ) |
|
xam (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] paxta yiptin toqulidighan, aq renglik, sidam, bir xil yerlik rext؛ böz, mata:[misal:] u xamlirini dëginige sëtip, xotunigha kemcet tumaq, balilirigha kiyim-këcek dëgendek nersilerni sëtiwëlip, xurjunni tolduruptu.
|
|
xama |
|
|
|
xamar |
|
|
|
xaman |
|
xaman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① zira’etni tëpish we tazilash ücün teyyarlanghan meydan, jay:[misal:] sabir ikkinci ishlepciqirish düyining xaminidin kec qaytti.[yeshmisi:] ② shundaq jaygha qurutush, tëpish, tazilash ücün keltürülgen mehsulat:[misal:] xaman sorumaq. xaman tepmek.[yeshmisi:] ③ tëpip, yancip pakizlengen teyyar cesh؛ ashliq:[misal:] xaman almaq. ëkinde yoq, tëpinide yoq, xamanda teyyar (maqal).
|
|
xamanci (Ⅰ) |
|
|
|
xamanci (Ⅱ) |
|
|
|
xamanliq |
|
xamanliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xaman bolidighan, xaman qilishqa muwapiq:[misal:] xamanliq yer.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xaman qilishqa muwapiq tëpilghan, xaman qilinghan yer:[misal:] meydan eslide mexsut begning küz künliri bash qonaqni yëyip qurutidighan we shal tëpidighan xamanliqi idi.
|
|
xambasti |
|
xambasti[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］xam+bas+ti［[yeshmisi:] balilar oyunlirining bir türi. bu oyunda oyungha qatnashqucilarning küclükliri öz icidiki biperwa, ëhtiyatsiz we ajizlirini yiqitip, uning üstige üsti-üstilep özlirini tashlap, bësiship oynaydu:[misal:] xambasti qilmaq.
|
|
xampa |
|
|
|
xampigha sekrimek |
|
|
|
xamtalash |
|
xamtalash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］xam+talash［[yeshmisi:] ① mal soyup, uning göshini sediqe qilip bashqilargha xam pëti üleshtürüp bërish:[misal:] xamtalash qilmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] köpcilikning yaki bashqilarning nersisini, mülkini özining qilip bölüwëlish:[misal:] ezalar u yildin bu yilgha bir qoyni xamtalash qilishmaydu, senler hedëse taghdin kommunaning qoyini ekëlip yewirishseng, nëme toshaydu, dëdi u.
|
|
xamtek |
|
|
|
xamci |
|
xamci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xam toquydighan adem؛ bözci, bapkar:[misal:] men cin memlikitidin bolup, xamcilar mehelliside turattim, nahayiti bay adem idim, dëdi u.
|
|
xam-xatila |
|
|
|
xamsuq |
|
|
|
xamliq |
|
xamliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xam halet, pishmighanliq:[misal:] bu ishta men xamliq qiliptimen. mëni yigit deysenghu, yigit yoghan kishighu qiziq boldi so’aling, xamliq yigit ishimu
|
|
xamlimaq |
|
|
|
xamut |
|
xamut[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] harwigha qoshulghan atning boynigha sëlinidighan, ikki yandin harwa shotisi ucigha baghlinidighan yaghac buyum, jawen:[misal:] u atlirigha aldirimay xamut kiydürüp, harwisini qoshti.
|
|
xamush |
|
xamush[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① shük, jim bolup qalghan؛ jim, kem söz:[misal:] xamush adem. almas aka xamush közini torusqa tikkinice ün-tinsiz yatatti.[yeshmisi:] ② ghem-ghusisige patqan, ghemkin, oycan, cüshkün؛ solghun:[misal:] doxturxana yënidiki kocida yasin xamush halda këtiwëtip, birdinla qadirni körüp qaldi.
|
|
xamushlanmaq |
|
|
|
xamushluq |
|
|
|
xamëlë’on |
|
xamëlë’on[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil sörelgüci haywan. tënining uzunluqi 25 santimëtir etrapida këlidu, xalighan waqitta uzirap, qisqiraydu we renggini özgerteleydu؛ bëshida üc burjek sheklide ösmisi bolidu؛ tili uzun bolup, ëghiz sirtigha sozup ciqirip, hasharat tutup yeydu؛ töt ayighi qisqa, derexke ciqishqa mahir këlidu؛ quyruqimu uzun këlidu. afriqining shimali, kicik asiya we ispaniye qatarliq jaylargha tarqalghan.
|
|
xan |
|
xan[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] junggo we bashqa sherq memliketliride, ottura esirge tewe xanliq tüzümdiki hakimmutleq hökümranlarning eng yuqiri emel nami we shu emelge ërishken kishi:[misal:] qoqent xani. xan sariyi. xanning aghzi maymun (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] xanliq qilghan, xanliq wezipisini ötewatqan kishi ismigha qoshulup këlip, shu kishining hörmet mensipini ipadileydu:[misal:] tarixiy xatirilerge qarighanda, qidirxan yarkendi yeken xanliqi dewride ötken meshhur uyghur alimi, sha’ir we muzikishunas bolup, sultan abdureshidxan ordisida bash wezirlik wezipisini ötigeniken.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «ana, aghica, aca» sözlirining aldida yaki ayallar, bezibir erler ismining keynige ulinip, hörmetni bildüridu:[misal:] xan ana. xan aca. hawaxan. mëning tagham mamutxan pican nahiyilik bankida ishleydu.
|
|
xana |
|
xana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① öy yaki bir pütün binaning tam bilen bölüngen herbir qismi؛ bölüm:[misal:] melike xushal bolup, uni bashlap këlishke buyrudi. peri qizlar hatemni bashlap, melikining xanisigha kirishti.[yeshmisi:] ② turalghu jay, a’ile, öy:[misal:] tamaqtin këyin, sha’irmu köpcilik bilen birlikte uzap, öz xanisigha qaytti.[yeshmisi:] ③ bezibir isimlarning keynige qoshulup këlip, «orun-jay» menilirini bildüridighan sözlerni yasaydu:[misal:] karxana. dersxana. mejlisxana. hajetxana.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] sanlarning turush orni. mesilen, sanning ong teripidin bashlap sanighanda, birinci orun birler xanisi, ikkinci orun onlar xanisi bolidu.
|
|
xanaqimaq |
|
|
|
xan’etles |
|
xan’etles[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］xan+etles［[yeshmisi:] reng we gülliri jehettin alahide qilip ishlengen bir xil etles:[misal:] ucatti köngliki xan’etles uning, doppisi oxshaytti cëcek peslige. ucatti shuncilik intizar bolup, ah, leyli ashiqi qeyis weslige
|
|
xanperes |
|
|
|
xance |
|
|
|
xanzade |
|
xanzade[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① xanning perzenti (oghli yaki qizi), xan ewladi:[misal:] bayning nami begzade, xotun-qizi xanzade, bizni ashu zamanda, atishatti qelender.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
xanqiz |
|
xanqiz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］xan+qiz［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatlarning bir a’ilisi. yëtilgini yërim shar sheklide bolup, bëshi kicik, xilliri köp, renggi her xil këlidu. bu xil hasharatlarning az bir qismini hësabqa almighanda, zor köpciliki kökpit, salja qatarliqlarni tutup yep, dëhqancliq we ormanciliqqa payda yetküzidu. [yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
xangül |
|
|
|
xanleylun |
|
|
|
xanliq |
|
xanliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum bir xanliq tüzümidiki hakimiyet, sulale, xanidanliq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xanning bashqurushidiki, xanning igidarciliqidiki:[misal:] xanliq yer. ＊ abduqadir damulla qeshqer xanliq medriside oqughan.
|
|
xanuman |
|
xanuman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] mal-mülük, bisat, bayliq؛ öy-jay, turalghu:[misal:] u: «xanumanimdin, mëhribanimdin, rozigharimdin, jandin eziz perzentlirimdin ayrildim» dep zar-zar yighlaptu.
|
|
xani |
|
xani[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet yaki shu milletke mensup kishi. xani tili xenzu-zangzu tilliri sistëmisining zangzu-myenzu tilliri türkümi yizu tilliri tarmiqigha kiridu. asasen memlikitimizning yünnen ölkisi xungxë xani-yizu milliy aptonom oblastida, jyangcëng xani-yizu milliy aptonom nahiyiside, shishuangbenna deyzu aptonom oblastida, mojyang nahiyisi qatarliq jaylarda ishlitilidu. cet ellerde aka tili dep atilip birma, la’os, tayland, wyëtnamlar da’iriside ishlitilidu.
|
|
xanidan |
|
xanidan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① a’ile, jemet:[misal:] shüy shu këlip, aldi bilen wezir xanidanida saw saw bilen körüshti.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] xanliq, sulale:[misal:] irur bir xani ushbu xanidanning, untulmas büyük kishisi zamanning.
|
|
xanidanliq |
|
|
|
xanish |
|
|
|
xaniqa |
|
xaniqa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① ishan, sopilarning topliship, birlikte zikirge cüshidighan, zikir-ibadet qilidighan xanisi, orni. [yeshmisi:] ② bir qëtimda köprek adem namaz oqushqa bolidighan qilip sëlinghan cong mescit؛ jame:[misal:] birküni lutpulla etigen seherde aditi boyice lenger kocisidiki xaniqa aldigha asta mëngip keldi.[yeshmisi:] ③ cong mescitlerning namaz oqulidighan, adette keng we katta bolidighan gumbezlik xanisi:[misal:] mescitning xaniqasi.
|
|
xanim |
|
xanim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ayallarni hörmet bilen caqirish, muraji’et qilish formisi:[misal:] xanimlar, ependimler, bizning sizlerni bu yerge caqirishimizdiki meqsitimiz bügün axsham hemmeylen birlikte yëngi yil këcisini köngüllük kütüwëlish.[yeshmisi:] ② ayallarning ismigha qoshulup hörmetni bildüridu:[misal:] peride xanim.[yeshmisi:] ③ ayal mu’ellim:[misal:] u buningdin töt-besh yil ilgiri mektep sëlishqa tunji bolup kelgen bir yash xanimning yëtekcilik qilghanliqini ëytti.[yeshmisi:] ④ repiqe, ayal:[misal:] xanimingizni toygha bille ëlip kelmepsizghu dep soridi exmet kesipdishi abdulladin.
|
|
xaniweyran |
|
xaniweyran[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] öy-jayi yaki a’ilisi buzulghan, weyran bolghan؛ hemme nersidin ayrilghan, quruq qalghan؛ weyrane, xarab:[misal:] bezi kishiler ölüp yaki ömürlük mëyip bolup, nurghunlighan pul we mal-mülüklerdin ayrilip, xaniweyran bolup ketti.
|
|
xaniweyranciliq |
|
|
|
xaniweyranliq |
|
xaniweyranliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xaniweyran halet, xarabliq:[misal:] xaniweyranliqqa ucrimaq. mutleq zor köpcilik dëhqanlar namratliq we xaniweyranliq yolini tashlap, bu yëngi tereqqiyat yoligha mëngishni xalaydu.
|
|
xahi |
|
xahi[söz türkümi:] baghlighuci.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] bezi jümle yaki jümle böleklirini öz’ara baghlap këlip, «yaki», «ya», «meyli» dëgen menilerde tallima baghlighuci rolini oynaydu:[misal:] u xahi kelsun, xahi kelmisun, mëning karim yoq. xahi uni al, xahi buni al, öz meyling.
|
|
xahish |
|
xahish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer nersini, ishni xalash, izdesh we uninggha intilish, mayil bolush؛ mayilliq, istek, arzu:[misal:] öz xahishini bildürmek.[yeshmisi:] ② birer ish, birer mesile heqqide yüz bergen hadise, ehwal:[misal:] yaman xahish. kapitalistik xahish.
|
|
xawatir |
|
|
|
xawatirlandurmaq |
|
|
|
xawatirlanmaq |
|
xawatirlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① teshwishke cüshmek, teshwishlenmek؛ qayghurmaq:[misal:] gayit’axun xawatirlanghan halda ablizgha qaridi.[yeshmisi:] ② birer nersidin xewpsirimek, cöcümek, qorqmaq:[misal:] almas akining acciq elem bilen towlighan awazidin cöcüp ketken melike hede xawatirlinip qaldi.
|
|
xawatirliq |
|
|
|
xawaric |
|
|
|
xawaza |
|
|
|
xawalis |
|
xawalis[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] uxlighan bilen uxlimighanning ariliqida, cala uyquluq:[misal:] way tëxi, tönügün këce xawalis yattim, dep uning sözini böldi bir ashpez ayal.
|
|
xa’in |
|
xa’in[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ehdisini, qesimini buzup, xiyanetkarane ish qilghan kishi؛ xiyanetkar adem. [yeshmisi:] ② öz xelqi, öz wetinining menpe’itige zit ish qilghan, düshmen terep bilen hemkarlashqan, düshmen terepke ötken kishi؛ satqin:[misal:] weten xa’ini.＊ bashlanmastin qozghilang, ciqti xa’in aridin. bir qisimlar tutuldi, ciqmastin ish jayidin.
|
|
xa’inane |
|
|
|
xa’inlarce |
|
|
|
xa’inliq |
|
xa’inliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xa’inning tebi’iti, satqinliq:[misal:] xa’inliq qilmaq. weten söyüsh cin insangha xas, wetensizlik ölümdur, xalas. weten söymigen kishi yüzige, xa’inliqning tamghisini bas!
|
|
xaya |
|
|
|
xayan |
|
|
|
xaynaxa |
|
xaynaxa[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① hëcbir sewebi yoq, bikardin-bikar, ocuqtin-ocuq. [yeshmisi:] ② ëhtimal, herqacan, belkim.
|
|
xep |
|
xep[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] pushayman, epsus we hesret-nadametni bildüridu:[misal:] osman cishlirini ghucurlitip, elem bilen:[misal:] wezir ezemning permani emelge ashmay qaldi, xep dëdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «toxtap tur», «qarap tur», «aldirima» dëgen menilerde qisturma rolida këlidu:[misal:] u, qizning qarisi pütünley yoqalghandin këyin: xep, tëxi sanga özümni bir tonutmisam hësab emes, dep özige shiwirlap, arqisigha buruldi.
|
|
xeprük |
|
|
|
xepshük |
|
xepshük[söz türkümi:] imliq söz.[qurulmisi:]］xep+shük［[yeshmisi:] «jim», «shük», «diqqet» meniliridiki buyruq-caqiriq imasini bildüridu:[misal:] gep dëse besh ëshekke yük, ish dëse xepshük (maqal). biz ishiktin kirishimiz bilen, mollam «xepshük» dep warqiridi. öy ici jimjit bolup qaldi.
|
|
xet |
|
xet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① yëzish ücün ishlitilidighan grafik belgiler, herpler sistëmisi؛ yëziq:[misal:] xet yazmaq. erebce xet. latince xet.[yeshmisi:] ② birer ish yaki mesile heqqide yëzilghan tëkist؛ pütük:[misal:] qeshqer oghli yazdim men, öcmes qilip xëtimni. esler munda kelgenler, abduraxman ëtimni.[yeshmisi:] ③ birer ishning shundaqliqini ispatlaydighan resmiy höjjet:[misal:] biz axiri menggü birge hayat kecürüsh ücün toy xëtinimu alduq. mana, ete mëning toyum bolidu.[yeshmisi:] ④ yiraqtiki kishige birer xewer bërish yaki uning bilen pikirlishish meqsitide ewetilidighan, birer tëkist yëzilghan qeghez, name؛ mektup:[misal:] xet sanduqi. zakaz xet. xet salmaq.
|
|
xet-alaqe |
|
|
|
xeter |
|
xeter[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishini birer bextsizlikke, palaketke ëlip bërishi mumkin bolghan shara’it, xewp:[misal:] xeterge ucrimaq. xeterdin qutulmaq. xeter ciqmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xeterlik, xewplik:[misal:] qemer shahdin bu sözni anglap anisi zar-zar yighlap ëyttiki: i balam, xeter yolgha atlinipsen, qaytqin yolungdin, dëdi.
|
|
xetersiz |
|
xetersiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xetiri yoq, bixeter:[misal:] xetersiz jay, xetersiz yollar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] xeterge ucrimay, bixeter halda:[misal:] sawut doxtur glukoza okulini xetersiz saldi.
|
|
xetersizlendürmek |
|
|
|
xetersizlendürülmek |
|
|
|
xetersizlenmek |
|
|
|
xetersizlik |
|
|
|
xeterlik |
|
|
|
xetta |
|
|
|
xettat |
|
|
|
xettatliq |
|
|
|
xet-cek |
|
|
|
xetci |
|
xetci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① burunqi zamanlarda xan, beg we dorghilarning yënida turup, ularning xet-ceklirini yëzip bëridighan we ularni bir terep qilidighan pütükci xadim؛ katip. [yeshmisi:] ② xet toshughuci؛ poctikesh. [yeshmisi:] ③ poctixanida bashqilargha xet yëzip bërish bilen shughullinidighan we shu arqiliq tirikcilik qilidighan adem.
|
|
xet-xalta |
|
|
|
xet-xewer |
|
|
|
xet-sawat |
|
|
|
xet-sawatliq |
|
|
|
xetsiman |
|
|
|
xetküsh |
|
|
|
xetletmek |
|
|
|
xetleshmek |
|
|
|
xetlenmek |
|
|
|
xetlik |
|
xetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xëti bar, xet yëzilghan:[misal:] u mekteptiki siniplar azade we yoruq. herbir sinipqa cong xetlik sho’arlar caplanghanidi.[yeshmisi:] ② melum miqdardiki xetni öz icige alghan:[misal:] bahargül mektep püttürüshke yëqin qalghanda, «hazirqi zaman uyghur tilidiki sanlar toghrisida» dëgen tëmida üc ming xetlik ilmiy maqale yëzip, ëlan qildi.
|
|
xetlimek |
|
xetlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yëzip qoymaq, xatirilimek, tizimlimaq:[misal:] balining ottek oqughusi bar idi. depterlirining bir burjikige xetlep qoyghan bolsila, bekmu xush bolup qalattuq, mu’ellim, dëdi hëliqi adem.
|
|
xetme |
|
|
|
xetme-istighpar |
|
xetme-istighpar[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] özining ötküzgen günahlirigha towa qilish meqsitide, qur’anning munasiwetlik ayetlirini oqup, du’a qilish arqiliq alladin soralghan kecürüm:[misal:] xetme-istighpar qilmaq. xetme-istighpar oqumaq.
|
|
xetmuxet |
|
|
|
xetmiqur’an |
|
|
|
xetne |
|
|
|
xetnici |
|
|
|
xetnilik |
|
xetnilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oghul balining cuciqining xetne qilinidighan qismi nahayiti az:[misal:] xetnilik bala. xetnilik tughulmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yette-sekkiz yashlargha kirgen oghul balilarning cuciqining uc qismidiki tërisining xetne qilinidighan yëri:[misal:] xetnilikning uzun bolushi xetnilik yallughini peyda qilidighan asasliq amil bolup, ajralmilar we kirler xetnilik astigha yighiliwëlip, shilliq perdilerni ghidiqlap qicishturidu.
|
|
xetip |
|
|
|
xej |
|
|
|
xej-xiraj |
|
xej-xiraj[yeshmisi:] serp qilishqa ajritilghan pul we pulgha almashurghili bolidighan, iqtisadiy qimmiti bar nersiler؛ xirajet:[misal:] yigit. padishahqa: dadam «oghlumning xej-xiraji ücün» dep silige öz bisatidin on ming dinar altun bergenidi, -deptu.
|
|
xej-xirajet |
|
xej-xirajet[yeshmisi:] «xej-xiraj»qa qarang:[misal:] etisi yolgha ciqish aldida u, yaqut közlük altun halqini quliqidin ëlip: erkin, mana buni ëliwëling, lazim bolsa, sëtip xej-xirajet qilarsiz, dep qolumgha tutquzup qoydi.
|
|
xejletmek |
|
|
|
xejleshmek |
|
|
|
xejlenmek |
|
|
|
xejlimek |
|
|
|
xeddeng |
|
|
|
xerek |
|
xerek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] dutar, tembur, rawab qatarliq calghu eswablarning tarlirini kötürüp turush ücün, yüzige qoyulidighan tirek:[misal:] dutar xeriki. rawab xeriki.[yeshmisi:] ② kigizcilikte, dukan sosiyini ëngektin ajritip turidighan qisturma yaghac.
|
|
xerite |
|
|
|
xeritileshtürmek |
|
|
|
xeritileshtürülmek |
|
|
|
xeritileshmek |
|
|
|
xezine |
|
xezine[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pul, altun-kümüsh, tilla we bashqa qimmet bahaliq buyumlar saqlinidighan mexsus jay؛ ambar:[misal:] boway xezinidin nahayiti nurghun altunlarni ëlip, hemmisini xelqqe bölüp bëriptu.[yeshmisi:] ② birer shexs, teshkilat yaki dölet ixtiyaridiki qimmet bahaliq buyumlar؛ meblegh؛ bayliq:[misal:] toy-xudaning xezinisi (maqal). güzelshah köpcilikke eger bu beslishishte yüsüp ghalib kelse, 40 qëcirgha xezine yüklep yurtigha qayturay, deptu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] medeniy we meniwi bayliqlar:[misal:] herbir oqughucini ang-tuyghu xezinisidin nurghun nersilerni ëlip ciqalaydighan qilimen.
|
|
xezinici |
|
xezinici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xezinini saqlash, bashqurush ishi bilen shughullanghuci shexs:[misal:] xelipe harun reshid xezinicini qicqirip, wezir jeperge 10 ming tilla bërishni buyruptu. xezinici xelipe harun reshidning buyruqini orundaptu.
|
|
xes (Ⅰ) |
|
xes (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① quruq ösümlükler, quruq ot-cöpler, qurup qalghan shax-shumbilar؛ cöp:[misal:] ana yurtung bëzip sendin arigha almisa bir kün, bolursen shunda bir tal xes, ne qalghay sendiki qimmet.[yeshmisi:] ② izziti, qimmiti yoq, erzimes, xar nerse:[misal:] bolsa rehmetlik tirik, bundaq azab cekmes iduq, kishilerning aldida xes bolup ötmes iduq.
|
|
xes (Ⅱ) |
|
|
|
xesⅢ |
|
|
|
xes (Ⅳ) |
|
|
|
xese |
|
|
|
xeste |
|
xeste[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① birer kësellikke yoluqqan, salametliki yaxshi emes؛ kësel, këselmen:[misal:] nigarim xeste jarigha wisalingdin dawa eyle, tënimde qalmidi derman, piraqingda bimar boldum.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd tartqan, elem cekken, azablanghan, qiynalghan, derdlik, qayghuluq, ghemkin:[misal:] sayrighaymu zoq bilen bulbulgha gülzar bolmisa, yayrighaymu xeste dil ashiqqa dildar bolmisa.
|
|
xestilenmek |
|
xestilenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer kësellikke yoluqup qalmaq, salametliki nacarlashmaq, kësel bolmaq:[misal:] u ene shu sësiqciliq icide uzun turup qalghanliqtin xestilendi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd tartmaq, azablanmaq, qiynalmaq:[misal:] rast ukam, boghulup öttuq qance yil, is-tütek icide xestilendi dil.
|
|
xesis |
|
xesis[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birkimge birer nerse bërishni, serp qilishni xalimaydighan؛ pixsiq, bëxil, pishshiq:[misal:] xesis adem.
|
|
xesislik |
|
|
|
xeshek |
|
|
|
xeq |
|
xeq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ① xelq, amma, kishiler:[misal:] orusmu, yaponmu oxshashla yat xeq, dëdi haji cayan uninggha.[yeshmisi:] ② ademler؛ bashqilar, yat kishiler:[misal:] qurban aqsaqal:[misal:] xeq sëni cakar dëse, sanga haqaret, manga uwal qilghanliq bolidu, sen obdan oyla, dëdi.[yeshmisi:] ③ adem bilen munasiwetlik bolghan hem jinsiy we kespiy uqumni bildüridighan sözlerning keynide këlip, «kishi» dëgen menini bildüridu:[misal:] xotun xeq. er xeq. ＊ biz bolsaq yëzidiki dëhqan xeq, dëdi u.
|
|
xeqish |
|
|
|
xeqishlik |
|
xeqishlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] orunsiz jëdel, majira, ghelwe:[misal:] tamiqingni yëmeymen, way, lazimu sapsen, dëdi lëtip yene xeqishlik qilip.
|
|
xelpe |
|
xelpe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] islam dinining sheri’et eqidilirini yaxshi bilidighan, uqumushluq diniy zat:[misal:] lutpulla lengerdiki cong xaniqa aldigha kelgende, pëshqedem sepdashliridin turdi xelpe bilen ucrashti.
|
|
xelpet |
|
xelpet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① medriside oquydighan taliplar arisidin, taliplargha bashliq qilip teyinlengen, damolligha yardemlishidighan oqughuci؛ bashqurghuci talip. [yeshmisi:] ② diniy ilimde xëli yuqiri sawatqa ige kishi:[misal:] kündüzi xelpitimdin, axshimi dadamdin sawaq ëlish bilen boldum.
|
|
xelpilik |
|
|
|
xeldeng |
|
|
|
xelq |
|
xelq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer memliketning emgekci ammini gewde qilghan ahalisi:[misal:] junggo xelqi. yaponiye xelqi. xelq turmushi.[yeshmisi:] ② millet:[misal:] uyghur xelqi. rus xelqi.[yeshmisi:] ③ birer jayning namini bildüridighan sözler bilen këlip, shu jayning «yerlik ahalisi» dëgen menini ipadileydu:[misal:] ürümci sheher xelqi. yëza xelqi.[yeshmisi:] ④ birer kesip, meshghulat, ish qatarliqlarni bildüridighan sözler bilen këlip, shu kesip, meshghulat, ish qatarliqlargha mensup kishiler guruhini bildüridu:[misal:] mëhnetkesh xelq. emgekcan xelq.
|
|
xelq ëghiz edebiyati |
|
xelq ëghiz edebiyati[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] emgekci xelq biwasite ijad qilghan, emgekci xelq arisida keng tarqalghan edebiyat. u epsanilar, riwayetler, xelq cöcekliri, xelq drammiliri, elneghmiler, qoshaqlar we bashqilarni öz icige alidu.
|
|
xelq’ara |
|
xelq’ara[qurulmisi:]］xelq+ara［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dunyadiki herqaysi memliketlerge, herqaysi memliket xelqlirige we ular otturisidiki munasiwetlerge a’it:[misal:] xelq’ara weziyet. xelq’ara ëqim mesililiri. xelq’ara ayallar bayrimi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herqaysi el xelqliri arisi:[misal:] ming’öy shinjang tarixi, budda dini we binakarliq, neqqashciliq sen’itige a’it tetqiqat nuqtisi jehettin yalghuz shinjangdila emes, belki ëlimiz hem xelq’aradimu muhim ehmiyetke ige.
|
|
xelq’arace |
|
|
|
xelq’aralashturmaq |
|
|
|
xelq’aralashturulmaq |
|
|
|
xelq’aralashmaq |
|
xelq’aralashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xelq’aragha qarap yüzlenmek, xelq’ara sehnige ciqmaq, xelq’arada tonulmaq:[misal:] kapitalning xelq’aralishishi ilgiri asasen oborot saheside ishqa ashurulghanidi.
|
|
xelq’araliq |
|
xelq’araliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xelq’ara sewiyige yetken, xelq’arada ëtirap qilinghan:[misal:] xelq’araliq rëpiri.[yeshmisi:] ② xelq’arada keng tarqalghan, xelq’arada omumlashqan, xelq’arada yürgüzülidighan:[misal:] xelq’araliq nota. xelq’araliq qanun.
|
|
xelqperwer |
|
xelqperwer[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] xelqqe köyünidighan, xelq menpe’itini közleydighan؛ her da’im xelq teripide turidighan, xelqni söyidighan, xelqcil:[misal:] xelqperwer adem. xelqperwer rehber.
|
|
xelqperwerlik |
|
|
|
xelqcil |
|
xelqcil[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xelq bilen cembercas baghlanghan؛ xelq rohi, medeniyiti we dunya qarishigha mas këlidighan, xelq menpe’itini közleydighan, xelqperwer, dëmokratik:[misal:] ular bizni junggodiki xelqcil ilghar kishiler dep ataytti.
|
|
xelqcilliq |
|
xelqcilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xelqperwerlik, dëmokratiye yeni xelqning dölet ishlirigha qatnishish we dölet ishlirigha qarita erkin pikir bërish hoquqi:[misal:] hemrahning guruppisida bolsa herbir ish xelqcilliq asasida hemmining maqullishi bilen hem pilanliq, bir-birige heq qayturushta adilliq bilen boldi.
|
|
xelqi’alem |
|
|
|
xelipe |
|
|
|
xelipilik |
|
|
|
xemek (Ⅰ) |
|
|
|
xemek (Ⅱ) |
|
|
|
xemeksiz |
|
|
|
xemeklimek |
|
|
|
xemse |
|
|
|
xemsicilik |
|
xemsicilik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] mexsus xemse yëzish bilen shughullinish ishi:[misal:] xemsicilikte, hindistanliq sha’ir xisraw dëhlewi, tajik sha’iri abduraxman jami we uyghur klassik sha’iri nawayi nahayiti katta muweppeqiyetlerge ërishken.
|
|
xenjer |
|
|
|
xenjersiman |
|
xenjersiman[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] shekli xenjerge oxshaydighan, xenjer shekillik:[misal:] buyrusa janim weten dadil yërip kelkün-qiyan, ciqimen meghrur bësip xenjersiman tik taghqa men.
|
|
xenjerlik |
|
xenjerlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① xenjiri bar, xenjer tutqan:[misal:] uning sol qoli sadiqning kaniyida, xenjerlik qoli sadiqning ong qolida idi.[yeshmisi:] ② xenjer bëkitilgen:[misal:] orda tereptin yoghan atlargha mingen xenjerlik miltiqlarni asqan cërikler ciqip keldi.
|
|
xenjerlimek |
|
|
|
xenjerwaz |
|
|
|
xenjerwazliq |
|
|
|
xendan |
|
xendan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] shox külke, qattiq külke:[misal:] mol hosulning shadliqida neghme-naxsha özgice, jush urup yangraydu dëhqan qelbi xendandin bügün.
|
|
xendek |
|
xendek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ①＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] düshmenning ötelmesliki ücün qëzilghan cong we uzun congqurluq:[misal:] sëpil xendiki.[yeshmisi:] ② birer nersini orunlashturush, saqlash qatarliqlar ücün kolanghan uzun congqurluq:[misal:] ularxalisane emgek qilip, 200 mëtir uzunluqta xendek kolap, turuba kömüp, balilar yeslisining su mesilisini hel qilip berdi.
|
|
xenzu |
|
xenzu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet yaki shu milletke mensup kishi. xenzular memlikitimizning herqaysi jaylirigha tarqalghan bolup, memlikitimizde shundaqla dunyada nopusi eng köp millet. ular iriq jehette sëriq tenliklerge kiridu. tili xenzu-zangzu tilliri sistëmisigha kiridu.
|
|
xenzuce |
|
xenzuce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xenzulargha, xenzu xelqige, xenzu tili we medeniyitige a’it, xenzu xelqige xas bolghan:[misal:] xenzuce capan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xenzu tili yaki yëziqi:[misal:] xelim xenzucini nahayiti yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] xenzu tilini ishlitip, xenzu tilini wasite qilip:[misal:] xenzuce sözlimek.
|
|
xenzushunas |
|
xenzushunas[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xenzularning tarixi, medeniyiti, örp-aditi, til-yëziqi we bashqa tereplirini tetqiq qilidighan mutexessis.
|
|
xenzushunasliq |
|
xenzushunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xenzularning tarixi, medeniyiti, örp-aditi, til-yëziqi we shu qatarliqlarni tetqiq qilish ilmi.
|
|
xewer |
|
xewer[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer nerse yaki hadise, ish we bashqilar heqqidiki melumat؛ dërek, ucur, axbarat:[misal:] xewer bermek. xewer tapmaq. xewer qilmaq. yëngi xewer. xush xewer. shum xewer. sewzidin xewer yoq, gürüc dem yeptu (maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jumlining ige toghrisidiki bayani, yeni jümle igisining qandaqliqini yaki nëme ikenlikini bildürgüci böliki:[misal:] jümle xewiri.
|
|
xewerci |
|
|
|
xewercilik |
|
|
|
xewerdar |
|
xewerdar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① xewiri bar, waqip:[misal:] enwer bayatin bëri nadem bilen warisjan otturisida bolunghan geplerdin xewerdar idi.[yeshmisi:] ② birer ish yaki hüner-kespni bilidighan, uni qilish qolidin këlidighan:[misal:] u rus, xenzu, ingliz tillirini puxta bilidiken, ereb, pars, qedimki uyghur tilliridinmu yaxshi xewerdar iken.
|
|
xewersiz |
|
xewersiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xewiri yoq, xewerdar emes, bixewer, uqmaydighan:[misal:] adil tëxi nurghun nersilerdin xewersiz idi.
|
|
xewerleshmek |
|
xewerleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bir-birige xewer yetküzmek, bir-birini xewerdar qilmaq, öz’ara uqushmaq:[misal:] mektepning a’ililer bilen xewerliship turushi oqughucilarni yaxshi terbiyileshning bir xil usuli.
|
|
xewerlendürmek |
|
|
|
xewerlendürülmek |
|
|
|
xewerlenmek |
|
xewerlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xewer tapmaq, xewerdar bolmaq, waqip bolmaq, waqiplanmaq:[misal:] u weziyettin xewerlendi. ＊ mektep mudiri mektepning ehwalidin xewerlendi.
|
|
xewp |
|
xewp[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer köngülsizlik, köngülsiz hadise yaki palaketlik yüz yërish ëhtimalliqi؛ xeter, qorqunc, teshwish:[misal:] xewpke ucrimaq. xewpke duc kelmek.
|
|
xewp-xeter |
|
xewp-xeter[yeshmisi:] xewp we xeter, bextsizlik:[misal:] jengciler xewp-xeter közge körünüp tursimu, kökrek kërip ciqip, dölet mülkini qutquzup qaldi.
|
|
xewp-xetersiz |
|
xewp-xetersiz[yeshmisi:] xewp-xetiri yoq, xewp-xeter yüz bërish ëhtimali bolmighan, xewpsiz:[misal:] «mana emdi bu yerde xewp-xetersiz, endishisiz, xatirjem turmush kecürüsh mumkin» dep oylidi u.
|
|
xewp-xeterlik |
|
xewp-xeterlik[yeshmisi:] xewp-xetiri bar, xewp-xeter yüz bërish ëhtimali bolghan, xeterlik:[misal:] ötkili bolghaymu hijran tëghidin, xewp-xeterlik demde yoldash bolmisa.
|
|
xewpsirimek |
|
xewpsirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer köngülsiz hadise yüz bërish ëhtimalliqidin teshwishlenmek, cöcümek, qorqmaq؛ xewplenmek؛ xewplik hës qilmaq:[misal:] qadir aka ularning nëmidindur xewpsirep turuwatqanliqini kördi.
|
|
xewpsiz |
|
xewpsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xewpi yoq, xewp-xeter yüz bërish ëhtimali bolmighan, xetersiz, tinc:[misal:] xewpsiz yer. ger xeter bolsa öyüm yötkep këtey, bir xewpsiz jaygha men derhal yëtey. ∥ bu yerde men qandaq xewpsiz tursam, taghlardimu shundaq turimen.
|
|
xewpsizlendürmek |
|
xewpsizlendürmek[yeshmisi:] ① «xewpsizlenmek» pë’ilining mejburiy derijisi. [yeshmisi:] ② tarqaq halettiki mebleghni merkezleshtürüp tasadipiy hadise apet, ölüm-yëtimdin ciqqan ziyanni toldurushni kapaletlendürmek, sughurta qilmaq:[misal:] junggo xelq istraxuaniye shirkiti bu sun’iy hemrahni qoyup bërishte, xewpsizlendürüsh kespini bëjirdi.
|
|
xewpsizlendürülmek |
|
|
|
xewpsizlenmek |
|
|
|
xewpsizlik |
|
|
|
xewplenmek |
|
xewplenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer xewpni hës qilmaq, xewpsirimek, teshwishlenmek:[misal:] cöcügen qiz xewplinip kelkündin, atni burap yandi derhal keynige. töwen taman oqtek ucup ketti at, qiz yorghini qoyup berdi meylige.
|
|
xewplik |
|
xewplik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xewpi bar, xewp-xeter yüz bërish ëhtimali bolghan, xewp tughulidighan, xeterlik, qorquncluq:[misal:] xewplik peyt. insan bolmighan ormanda yalghuz qëlish xewplik idi.
|
|
xey |
|
|
|
xeydey |
|
xeydey[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qongur yüsünlerning bir xili. dëngiz astidiki tashlarning üstide ösidu, shekli tasmigha oxshaydu, terkibide köp miqdarda yod maddisi bolidu. uni istëmal qilish arqiliq, qalqansiman bez ishshiqining aldini alghili bolidu. uningdin yene yod we kaliy ëlishqa bolidu. tëbabetcilikte dora qilinidu. adette, sey ornida ishlitilidu.
|
|
xeyr |
|
xeyr[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birkimge bërilidighan yaki bërilgen sediqe, ëhsan:[misal:] xeyr qilmaq. xeyr bermek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime. «yaxshi», «meyli», «xop, nëme bolsa meyli» dëgen menide qisturma söz rolida këlidu:[misal:] xeyr, dëginingiz bolsun. siz arigha cüshüp qaldingiz, xeyr, boptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] xeyrleshkende, «xosh», «yene körüshermiz», «xudagha amanet» qatarliq menilerde ishlitilidu:[misal:] xeyr, biz kettuq. xeyr, yaxshi cüsh körsiler.
|
|
xeyrci |
|
xeyrci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xeyr-saxawet telep qilghuci, tilemci, qelender:[misal:] xeyrciler ëcilghanliki dukan yaki ishik aldigha keyni-keynidin këlip, nale qilip zarlinatti.
|
|
xeyrxah |
|
|
|
xeyrxahliq |
|
|
|
xeyr-saxawet |
|
|
|
xeyr-sediqe |
|
|
|
xeyrleshmek |
|
|
|
xeyrlik |
|
xeyrlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaxshi xususiyetke ige, xasiyetlik, ijabiy, qutluq:[misal:] xeyrlik kün. xeyrlik yil. xeyrlik këce.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaxshiliq؛ ijabiyliq, bext, teley:[misal:] xeyrlik tilimek.
|
|
xeyrindi |
|
|
|
xeyrindilik |
|
|
|
xeyriyet |
|
xeyriyet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sawabliq ish, xeyr-saxawet, xeyr-ëhsan, sediqe:[misal:] bu xil xeyriyet ishlirigha jan köydürüp yürgen yüsüpjan jewlani idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] köpince jümlining bëshida këlip, «hëlimu yaxshi», «xudagha shükür», «hernëme bolsa» dëgen menilerde qisturma söz rolida këlidu:[misal:] xeyriyet, aman qalding, bu alemde tëxi yeydighan rizqing bar iken.
|
|
xeylemci |
|
|
|
xeyli |
|
xeyli[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ziyankeshlik, qest, buzghunciliq, weyran:[misal:] xeyli qilmaq. xeyli bolmaq.
|
|
xrom |
|
xrom[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi (Chromium)Cr. u bir xil kümüshke oxshash kül reng kristal madda bolup, qattiq we cürük këlidu. adette datlashmas polat we yuqiri sür’etlik polat ishleshte xam eshya qilinidu. sana’ette tömür, mangan we xromlar qara mëtal hësablinidu.
|
|
xromatin |
|
|
|
xromluq |
|
|
|
xromosoma |
|
|
|
xromit |
|
xromit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral, yeni xrom bilen tömürning oksidi. （Ｃr２Ｏ３ＦeＯ） asasliq terkibi xrom bolup, toq qongur këlidu. köpince danice, kallek we purcaq shekilliride ucraydu, sana’ette mëtallorgiyining muhim xam eshyasi hësablinidu. uningdin yene boyaq ishleshke bolidu.
|
|
xrustal |
|
|
|
xrëstomatiye |
|
xrëstomatiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［arxa[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] türlük bedi’iy, tarixiy we shuninggha oxshash eserler yaki ashundaq eserlerdin tallap ëlinghan parcilardin tüzülgen oqush kitabi, oqushluq.
|
|
xrizobëril |
|
xrizobëril[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. ximiyilik terkibi BeA l2O4. köpince az miqdarda xrom we tömür ariliship këlidu. u rombiliq kristal sistëmisida bolup, sus yëshil rengde këlidu؛ eynek parqiraqliqigha ige, cürük bolidu. uningdin yaqut ishleshke bolidu.
|
|
xristos |
|
|
|
xristi’an |
|
|
|
xristi’ance |
|
xristi’ance[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xristi’an dinigha a’it, xristi’an dinigha xas, xristi’an uslubida:[misal:] puromi xristi’ance du’a qilip, bëshini lingshitip ciqip ketti.
|
|
xristi’anliq |
|
xristi’anliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xristi’an muritlirida bar bolghan, xristi’an muritlirigha xas:[misal:] men hoshumgha kelginimdin këyin, bir yerlik momay xristi’anliq rehim-shepqitini qilip, mëni kolbisige ëlip ketti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xristi’an dinigha a’it ish-heriketler, xristi’an dini:[misal:] rohaniy xristi’anliqni teshwiq-terghib qilidu.
|
|
xlor |
|
xlor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] gaz ëlëmënt. belgisi .(Chlorum)Cl u sarghuc yëshil, hawadin ëghir, zeherlik we küclük qozghatquci puraqqa ige؛ asanla uyup, suyuqluqqa aylinidu؛ uningdin paydilinip, aqartquci parashok, boyaq, dëhqanciliq doriliri we sulyaw qatarliqlarni ishligili bolidu.
|
|
xlorluq |
|
|
|
xloroform |
|
xloroform[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. molëkula formulisi CHCI3. u bir xil rengsiz, ucushcan suyuqluq bolup, alahide sësiq puraqqa ige. adette ëritküci qilinidu yaki uningdin boyaq ishlinidu. mëditsinida hoshsizlandurghuci dora ornidimu ishlitilidu.
|
|
xlorofil |
|
xlorofil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ösümlükler tënidiki yëshil renglik madda, yeni bir xil murekkep organik kislata. ösümlükler uningdin paydilinip, fotosintëz rolini ötesh arqiliq ozuqluq ishlepciqiridu.
|
|
xloromitisëtin |
|
xloromitisëtin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] antibi’otiklarning biri. molëkula formulisi Ｃ１１Ｈ１２Ｏ５Ｎ２ＣＩ２. u[yeshmisi:] bir xil aq yaki sëriq rengdiki kristal bolup, nahayiti acciq këlidu. adette u këzik, öre këzik we kökyötel qatarliq kësellerni dawalashta ishlitilidu.
|
|
xlorid |
|
xlorid[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. asasliq terkibi alyumin, tömür we magniyning suluq silikatliri bolup, yëshil we parqiraq këlidu؛ adette kristallashqan tarisha jinslargha keng tarqalghan bolidu.
|
|
xo |
|
|
|
xop |
|
xop[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] «bolidu», «maqul» dëgen menide, birer ishqa razi ikenlikini bildüridu:[misal:] xop dëseng utisen, hop dëseng yutisen (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti, xëli, obdan, obdanla:[misal:] uzun cöl yollirini bësip këlip qilghan bu urush uni xop carcatqanidi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti yaxshi, ela:[misal:] qedirsiz yashighiningdin, qedirlik ölgining xop (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muwapiq, layiq, jayida, del:[misal:] bu pikir uninggha xop kelgenidi.
|
|
xop boptu |
|
xop boptu[yeshmisi:] «ejebmu obdan boptu», «taza jayida boptu», «özüngning shori»qatarliq menilerni bildüridu:[misal:] jop boluptu, gep anglimighandin këyin özüngdin kör.
|
|
xoplashturmaq |
|
|
|
xoplashturushmaq |
|
|
|
xoplashturulmaq |
|
|
|
xoplashmaq |
|
|
|
xopluq |
|
|
|
xot |
|
xot[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] aptomobil, traktor qatarliqlardiki söresh kücini özgertküci qurulma. adette aptomobil, traktorlarni keynige yandurush we mëngish sür’itini özgertish ücün ishlitilidu.
|
|
xotek |
|
|
|
xoteklimek |
|
|
|
xottiniye |
|
|
|
xotun |
|
xotun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① jinsiy jehettin erlerning eksi bolghan, tughush, ëmitish qabiliyitige ige adem؛ ayal:[misal:] u xotun toghrisida men bezi nersilerni soridim.[yeshmisi:] ② birer erning nikahidiki ayallargha nisbeten ëytilidu:[misal:] erni er qilidighanmu xotun, erni yer qilidighanmu xotun (maqal).[yeshmisi:] ③ turmushqa ciqqan, toy qilghan qiz, juwan.
|
|
xotunbaz |
|
xotunbaz[söz türkümi:] süpet. selb.[yeshmisi:] pat-pat xotun ëlip, xotun qoyup bëridighan؛ köp xotun alidighan:[misal:] xotunbaz adem. − padishahimiz xotunbaz kishi, iraq padishahining bir qizi barmish, eger uninggha padishahning meyli bolup qalsa, elci ewetidu, − dëdi u hemrahlirigha.
|
|
xotunbazliq |
|
|
|
xotun-bala |
|
|
|
xotunperes |
|
|
|
xotunpereslik |
|
|
|
xotunsiz |
|
|
|
xotunsizliq |
|
|
|
xotun-qizlar |
|
|
|
xotunluq |
|
xotunluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xotuni bar, öylengen:[misal:] ikki xotunluq adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum erning nikahida bolush, xotun qilinish:[misal:] xotunluqqa almaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xotun-qizlargha xas, xotunlarda bolidighan:[misal:] bezide ruqiyening xotunluq ghururigha ahanet bolghudek ishlarmu sadir bolatti.
|
|
xoja |
|
xoja[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] shinjang we ottura asiyada, melum bir imtiyazgha ige bolghan aqsöngekler we ularning ewladliri. [yeshmisi:] ② «beg», «bay» dëgen menide ulughlap, hörmetlep caqirish formisi. [yeshmisi:] ③ birkimning yaki nersining igisi؛ xojayin:[misal:] xojamning xojisi bar, camghurning orisi bar (maqal).[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
xojanil |
|
|
|
xojayin |
|
|
|
xojayinlarce |
|
|
|
xojayinliq |
|
|
|
xojidar |
|
|
|
xojidarliq |
|
|
|
xojizade |
|
|
|
xojiliq |
|
xojiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer teshkil, kollëktip, idare, organning öz’aldigha bashquridighan igilik ishliri:[misal:] xojiliq bashqarmisi.
|
|
xoxa |
|
xoxa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük. yopurmiqi uzun ëllips sheklide bolup, üstide tikini bolidu؛ yiltizi dorigha ishlitilidu, qanni rawanlashturush we toxtitish roligha ige.
|
|
xoxiliq |
|
|
|
xoxenze |
|
xoxenze[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] batur we qeyser er, yigit؛ oghul balining oghul balisi:[misal:] yamulning yaghaclari, ëgiz qarighay cenze, yamulni tëship ciqqan, sadir özi xoxenze.
|
|
xor (Ⅰ) |
|
|
|
xor (Ⅱ) |
|
xor (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ongay xoraydighan, asanla tügeydighan, berikiti yoq, cidimaydighan:[misal:] xor sopun. xor un.
|
|
xorⅢ |
|
xorⅢ[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] hëc kishi nezirige ilmaydighan, kemsitilgen, ëtibarsiz, xar:[misal:] ilimlik nur, ilimsiz xor (maqal).
|
|
xor (Ⅳ) |
|
|
|
xoratmaq |
|
|
|
xoraz |
|
|
|
xorashcan |
|
|
|
xorashcanliq |
|
|
|
xorek |
|
xorek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem uyquluq yëtip nepes alghanda, xoruldap ciqidighan tawush:[misal:] ependim xorek destidin zadila uxliyalmaptu-de, yënida yatqan aghinisining bëshini tatilashqa bashlaptu.
|
|
xoriki cong |
|
|
|
xoriki ösmek |
|
|
|
xoriki üstün |
|
|
|
xorekci |
|
|
|
xort |
|
|
|
xortildimaq |
|
|
|
xorxor |
|
|
|
xorda (Ⅰ) |
|
|
|
xorda (Ⅱ) |
|
|
|
xordaⅢ |
|
|
|
xorda (Ⅳ) |
|
|
|
xordan |
|
xordan[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] jiq yeydighan, ishtihaliq, yëgek:[misal:] bay tola yëse xordan der, namrat tola yëse opqan der (maqal).
|
|
xordiliqlar |
|
xordiliqlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] haywanlar dunyasidiki eng yuqiri derijilik bir tip, yëtishkenliride yaki yumran tenning dümbe teripide bir tal yipsiman tüzülme bolup, u xorda dëyilidu. mushundaq tüzülüshtiki haywanlar xordiliq haywanlar dëyilidu. omurtqiliq haywanlarmu mushu tipqa kiridu.
|
|
xorsindurmaq |
|
|
|
xorsinmaq |
|
xorsinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ghem-endishe, teshwish, meghlubiyet tüpeyli ëghir nepes ciqarmaq, uh tartmaq, xorluq hës qilmaq:[misal:] roshenning ayagh tiwishi yiraqlashqandin këyin, talip ëghir xorsinip qoydi.
|
|
xorsinishmaq |
|
|
|
xorlashmaq |
|
|
|
xorlanmaq |
|
|
|
xorluq |
|
|
|
xorlimaq |
|
xorlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birawning izzet-nepsini ayagh asti qilmaq, kemsitmek, xarlimaq:[misal:] epsus, u zalimlar hazir bir parce nangha zar boluwatqan ene shu xelqni xorlimaqta.
|
|
xorma |
|
|
|
xormiliq |
|
xormiliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xorma derixi bar, xorma köp östürülgen:[misal:] xormiliq bagh.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xorma köp östürülgen, xorma derixi bar yer؛ xormizar.
|
|
xoruldatmaq |
|
|
|
xoruldashmaq |
|
|
|
xoruldimaq |
|
|
|
xoritishmaq |
|
|
|
xorimas |
|
xorimas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ongay, asan xorap ketmeydighan, xorimaydighan, tügimes:[misal:] eqil tozimas, bilim xorimas (maqal).[yeshmisi:] ② özini upratmaydighan, özini asrashni bilidighan, ghem yëmes, bighem:[misal:] xorimas adem.
|
|
xorimaq |
|
xorimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] azlimaq, këmeymek؛ kiciklimek, uprimaq:[misal:] tökülse danlar, xoraydu nanlar, unamdu gallar, shërin bu janlar
|
|
xozur |
|
xozur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] xozur a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal yaki kicik derex. uruq mëyini siliqlighuci may ornida ishletkili, mëwe göshini dorigha ishletkili, qowzaq we yopurmaqliridin kashtan yëlimi alghili, mëwisi we qowziqini sëriq boyaqqa xam eshya qilghili, yaghicidin her xil sayman we üskünilerni yasighili hemde neqish oyghili bolidu.
|
|
xosa |
|
|
|
xostagül |
|
|
|
xosh |
|
xosh[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] «xeyr», «yene körüshermiz», «salamet bolung» dëgen menilerdiki xeyrilishish formisi:[misal:] qacqun bir’az bitaqet bolup, xosh, hazirce xosh, men aldiraymen, dëdi-de, yoligha rawan boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] asasen jümlining bëshida këlip, «qëni», «qëni emise», «undaqta» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] xosh, qandaq yaxshi xewerler bar qadir dep soridi bashliq uningdin.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] qarshi terepke qaritip ëytilghanda «merhemet», «qëni» dëgen menini bildüridu:[misal:] xosh, mëhmanlar, ashqa baqayli.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] qarshi terepning sözige qoshulush pozitsiyisini yeni «bolidu», «he’e», «shundaq» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u: yiligha 360 yüen tapshurisen, dëdi. maqul, dëdim. ashni neq pulgha alisen, dëdi, xosh, dëdim.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] sözligücining yuqirida sözlep ötken öz sözlirini xulasilighanliqini bildürüp këlip, «gepning qisqisi», «yighip ëytqanda» dëgenge oxshash söz-ibarilerning ornida ishlitilidu:[misal:] xosh, shundaq qilip, axiri ete mangidighan bolduq-de.
|
|
xoshang |
|
|
|
xoshangci |
|
|
|
xosh-xosh |
|
|
|
xoshlashmaq |
|
|
|
xoshut |
|
|
|
xolup |
|
xolup[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] ① suyuq’ash, cöp we shuningdek suyuq-seleng tamaqlarni aldirap, tëz ickende ciqidighan awaz. [yeshmisi:] ② putqa cong razmërliq ayaghning tosalghusiz asanla kiyilish haliti.
|
|
xoluppide |
|
|
|
xolup-xolup |
|
|
|
xoluplatmaq |
|
xoluplatmaq[yeshmisi:] «xoluplimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] tamaq yëgende, ünlük caynash, xoluplitip icish, galni qëqish qatarliq ademler yaqturmaydighan ishlardin saqlinish lazim.
|
|
xoluplimaq |
|
|
|
xolëra |
|
xolëra[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince＞grëkce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ucey yollirida bolidighan ötkür yuqumluq kësel. uni xolëra tirnaqsiman baktëriyisi keltürüp ciqiridu. buningda, ic sürüsh, qusush, cong teret xuddi gürüc süyige oxshash suyuq këlish, put-qol tartishish we muzlash, shük bolup qilish qatarliq alametler körülidu.
|
|
xolëstërin |
|
xolëstërin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] isprtlarning biri, yeni aq renglik kristal madda. ademning öt suyuqluqida, nërwa toqulmiliri we qan suyuqluqida miqdari eng köp bolidu.
|
|
xolin |
|
xolin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni rengsiz, qoyuq halettiki suyuqluq. küclük asasliq xususiyitige ige. haywan we ösümlükler tënidiki maylarning almishishida muhim rol oynaydu.
|
|
xolinjan |
|
xolinjan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] zenjiwil a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük. güli aq këlidu, tügünek yiltizi dora qilinidu, ashqazanni quwwetlendürüsh roligha ige.
|
|
xon |
|
xon[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] üsti-üstige tizilghan, deste:[misal:] bir xon nan. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] guruppa, guruh:[misal:] qeshqer shehiridiki 20 xon elneghmining xushalliqimu uningdin qëlishmaytti.
|
|
xonca |
|
|
|
xoncilatmaq |
|
|
|
xoncilashmaq |
|
|
|
xoncilanmaq |
|
|
|
xoncilimaq |
|
xoncilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir xon-bir xon qilmaq؛ üsti-üstige tizmaq, destilimek:[misal:] toxti’axun bilen selimixan mëhmanlar yëtip këlishtin burun, yëngila pishurghan nazu nëmetlerning hemmisini xoncilap boldi.[yeshmisi:] ② texsining üstige piyalini qoymaq:[misal:] mëhmangha xoncilap cay sunmaq.
|
|
xoy |
|
xoy[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① intayin, nahayiti, bek:[misal:] bu ishni uqqan xeqler bu xotungha: bürküttin sarmu tughulidu. sen padishahning balisi zërek bolidu dep qizingni bergendin këyin, xoy obdan boptu, deptu.[yeshmisi:] ② yaxshi, obdan:[misal:] undaq qilma dëse unmighandin këyin xoy boldi, dëdi anisi acciqlinip.
|
|
xoymu |
|
|
|
xuajer |
|
|
|
xupten |
|
xupten[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① kün olturup texminen bir-ikki sa’et ötken, yeni namaz shamdin këyinki waqit؛ qarangghu cüshken cagh:[misal:] sham bilen xupten ariliqida, bu kocigha bir yigit këlip toxtidi.[yeshmisi:] ② shu waqitta (xuptende) oqulidighan namaz:[misal:] ukam, siz mëngip turung, men xuptenni oqup bolup andin baray, dep balini yolgha saldi niyazqariy.
|
|
xupsen |
|
xupsen[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] bilip turup hëcnëmini uqmighan qiyapetke kiriwalidighan, hëcnëmini sezmigendek boluwalidighan:[misal:] xupsen adem. «yaridar mehbus» gahida xupsen boluwalatti, gahida qattiq ingrap, nale qilip yatatti.
|
|
xupsenlik |
|
xupsenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hëcnimini bilmeydighan, uqmaydighan qiyapetke kiriwëlish, xopsen halet:[misal:] toxti, sen tola xupsenlik qilma
|
|
xupiyane |
|
|
|
xutbe |
|
xutbe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① jüme we hëyt namazlirida, mescit imami teripidin perzning aldida, mescit munbiride qilinidighan diniy pendi-nesihet we du’a:[misal:] ademler xutbe munbiri dep atalghan supida sözlewatqan sellilik ademge qarap olturushidu.[yeshmisi:] ② nikah waqtida oqulidighan du’a.
|
|
xud |
|
|
|
xuda |
|
xuda[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] diniy cüshencide, pütün alemni yaratqan we uni bashqurghuci ilahiy küc؛ tengri؛ alla:[misal:] xuda saqlisun. men qilarmen ottuz, xudayim qilar toqquz (maqal).
|
|
xuda buyrusa |
|
|
|
xuda heqqi |
|
xuda heqqi[yeshmisi:] ① «manga ishining», «dëginim rast», «rasti mushu» dëgen menilerde ishlitilidu:[misal:] xuda heqqi, shu yëshimda silerge yalghan ëytip nëme qilay dëdi abla qoghunci ulargha yëlinip.[yeshmisi:] ② ötünüp qalay, iltimas qilay, yalwurup soray:[misal:] güzel’ay quliqimgha lewlirini yëqip dëgüdek:[misal:] xuda heqqi tëzrek këteyli, men uningdin qorqimen؛ mëni körse, yeydighandek qaraydu, dëdi.
|
|
xudasiz |
|
|
|
xudasizliq |
|
|
|
xudaguy |
|
xudaguy[yeshmisi:] [til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] xudani aghzidin cüshürmeydighan, da’im ta’et-ibadet qilish bilen shughullinidighan:[misal:] xudaguy adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] da’im ta’et-ibadet bilen meshghul bolidighan adem:[misal:] pop asta peske cüshüshke bashlidi, ene shu caghda xudaguylar uni qorshiwaldi, herkim uning qolini söyüshke tirishatti.
|
|
xudaguyluq |
|
|
|
xudaliq |
|
|
|
xudawende |
|
|
|
xudaya |
|
xudaya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] «ey xuda» dëgen menide, xudagha muraji’etni bildüridu:[misal:] xudaya, bu dozaxtin özüng qutuldurghaysen... amin, dëdi hëliqi mehbus.
|
|
xudayita’ala |
|
xudayita’ala[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] eng yuqiri mertiwige ige bolghan zat, xuda, alla:[misal:] padishah ulargha du’a qilip, ruxset bëriptu we xudayita’alagha tapshurup yaxshi tileklerni tileptu.
|
|
xudayi |
|
|
|
xuddi |
|
xuddi[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① hëcbir özgiciliki yoq؛ quyup qoyghandek؛ be’eyni, goya, eynen:[misal:] u bala xuddi dadisigha oxshaytti.[yeshmisi:] ② del:[misal:] xuddi shu waqitning özide, hëliqi yigit bulbulgoya turghan baghqa qarap mëngiptu, [yeshmisi:] ③ jümlining oxshashliqini bildüridighan böleklirining aldida këlip, «-dek, -tek», «oxshash» sözliri bilen masliship, oxshashliqni küceytish rolini oynaydu:[misal:] u xuddi öz közi bilen körgendek sözlewatatti.
|
|
xudük |
|
xudük[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] endishilik, guman, shübhe, shek:[misal:] xudük almaq. ezizjan gerce hazir ularning öyide bolmisimu bu ayal beribir xudüktin nëri emes idi.
|
|
xudükcan |
|
|
|
xudükcanliq |
|
|
|
xudüksiretmek |
|
|
|
xudüksireshmek |
|
|
|
xudüksirimek |
|
|
|
xudüksinmaq |
|
|
|
xudüklendürmek |
|
|
|
xudüklenmek |
|
|
|
xudüklinishmek |
|
|
|
xurapat |
|
xurapat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] asassiz, ilmiyliki yoq, saxta söz we mushu asastiki ëtiqad, buningdin shekillengen xilmuxil kona örp-adetler:[misal:] medeniyet dewridur xurapatqa ishenme, ilim-bilim waqtidur nadanliqqa ishenme.
|
|
xurapatci |
|
xurapatci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xurapatliqqa, xurapiy örp-adetlerge, xurapiy ish, idiye, közqarash qatarliqlargha bërilgen kishi؛ xurapiyliqni terghib qilghuci adem:[misal:] u xurapatci rohaniylardin emes, öz kespige hewes qilghan adettiki adem idi.
|
|
xurapatliq |
|
|
|
xurapiy |
|
|
|
xurapiylarce |
|
|
|
xurapiyliq |
|
xurapiyliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xurapatqa ishinish, xurapiy halet:[misal:] lëkin, kishilerdiki xurapiyliq ëghir bolghacqa, balilirini bermigecke, mejburiy oqughuci qobullap yürüshti.
|
|
xural |
|
|
|
xurjun |
|
|
|
xurjuncilap |
|
|
|
xurjunlap |
|
|
|
xursen |
|
xursen[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① memnun, rohiy keypiyati bek yaxshi, xushal, shad, xush:[misal:] muqamni cüshengen, uninggha hörmet bildürgen kishini ucratqanliqimiz ücün, bizmu nahayiti xursenmiz, dëdi ömer sazende.[yeshmisi:] ② qana’et hasil qilghan؛ razi bolghan, memnun, minnetdar:[misal:] oghlum, ötkende buyrughan xizmetni nahayiti yaxshi orundap kelgenlikingdin men köp xursen boldum.
|
|
xursencilik |
|
|
|
xursenlik |
|
|
|
xuruj |
|
xuruj[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① tosattin hujum qilish؛ hujum:[misal:] zulum, külpet baghrigha xuruj xenjer urghaysen, ambal-dotey textini gumran qilip caqqaysen.[yeshmisi:] ② ghezep, acciq, judun:[misal:] re’isning sözini anglap, sha’irning xuruji tutti.
|
|
xuruc |
|
|
|
xurum |
|
xurum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] kala, at, qoy, coshqa qatarliq haywanlar tërisining tükini cüshürüwetkendin këyin, pishshiqlap ishlengen bir xil yumshaq, parqiraq kön. uningdin her xil ayagh kiyimi, camadan qatarliq buyumlarni ishleshke bolidu:[misal:] xurum capan. xurum ötük.
|
|
xurumciliq |
|
|
|
xusus |
|
xusus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① közde tutulghan mesile, mawzu (asasen orun këlish qoshumcisi bilen këlidu):[misal:] siz bu xususta kim bilen sözleshtingiz[yeshmisi:] ② «-tin» qoshumcisi bilen türlinip këlip, «sewebtin, wejidin» dëgen menini bildüridu:[misal:] men mushu xusustin waqtida këlelmidim.
|
|
xususen |
|
xususen[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bashqilardin köre, bolupmu:[misal:] ösmürlerge, xususen toluqsiz ottura mektep oqughucilirigha qarita, beden cëniqturushni cing tutush lazim.
|
|
xususiy |
|
xususiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer shexsning yalghuz özige qarashliq, tëgishlik bolghan؛ shexsiy, shexs igidarciliqidiki:[misal:] xususiy mektep. xususiy soda. xususiy mülük.
|
|
xususiyet |
|
xususiyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer nerse yaki birkimning özige xas, bashqilardin perqlinipp turidighan teripi؛ özige xas belgisi, mahiyiti:[misal:] yerlik xususiyet. tilning xususiyiti. bu yerde bayan qilinghan, insanda bolghan on xil amilning xulasisi insanning sözlesh xususiyitidur.
|
|
xususiyetlik |
|
|
|
xususiyliq |
|
|
|
xusumet |
|
xusumet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birawgha qarita bolghan adawet, öcmenlik, düshmenlik, ghum:[misal:] u uzun yillardin buyan, buninggha icide xusumet saqlap yüretti.
|
|
xusumetci |
|
|
|
xusumetcilik |
|
xusumetcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birawgha qarita adawet saqlash, öcmenlik, düshmenlik qilish, ghum saqlash aditi.
|
|
xush |
|
xush[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xushal, shad, xursen:[misal:] bu ishtin uning köngli xush idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaxshi:[misal:] hay-hay ëtim barida xush körimen yar senem, men yarimni sëghinsam cüsh körisen yar senem.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] razi:[misal:] qayghurmang, bu ishta siz bizdin coqum xush bolisiz.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ishtiyaq, zoq, mayilliq, xahish:[misal:] uning haraqqa xushi yoq.
|
|
xushal |
|
xushal[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］xush+hal［[yeshmisi:] birer ish, birer nersidin memnun, shad, xursen:[misal:] xushal bolmaq. xushal qilmaq. reyhan yënida olturghini ücünmu, warisjan nahayiti xushal idi.
|
|
xushal-xuram |
|
xushal-xuram[yeshmisi:] xushal we xuram, köngli nahayiti xush, köngüllük, shad, bextiyar:[misal:] xushal-xuram turmush. mana ular xushal-xuram halda öz yurtigha qaytip këtiwatatti.
|
|
xushal-xuramliq |
|
|
|
xushallandurmaq |
|
|
|
xushallanmaq |
|
|
|
xushalliq |
|
|
|
xushallinarliq |
|
|
|
xushamet |
|
xushamet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] birer kishige temegerlik bilen xizmet qilish, gheyriy muddi’a bilen yaxshi körünüshke urunush, maxtash we shu xil usulda qilinghan mu’amile:[misal:] xushamet qilmaq. zërek kishi xushametni dost tutmas(maqal).u mexsutning xushamet sözlirini anglimasliqqa, uninggha qarimasliqqa tirishatti.
|
|
xushametci |
|
xushametci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha xushamet qilidighan, xushamet qilishni adet qilghan adem:[misal:] xushametcining cishi bolmisimu, söngek ghajilar (maqal). cet binemning tülkisi köp, xushametcining külkisi (maqal).
|
|
xushametcilik |
|
|
|
xushametguy |
|
|
|
xushametguyluq |
|
xushametguyluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xushamet qilishqa amraqliq:[misal:] xushametguyluq qilmaq. uning xiyalidin kötürülgen mensep, xushametguyluq bilen qol baghlap turghan kishiler ötkendek boldi-de, özice pisingngide külüp qoydi.
|
|
xushametlik |
|
|
|
xushbuy |
|
xushbuy[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］xush+buy［[yeshmisi:] yëqimliq, yaxshi puraydighan, xush puraydighan:[misal:] u qutini awaylap ëciwidi, englikning xushbuy hidi öy icige taraldi.
|
|
xushbuyluq |
|
|
|
xushtar (Ⅰ) |
|
xushtar (Ⅰ)[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer nerse yaki ishqa xushi, ishtiyaqi bar, hewes qilidighan؛ zoqmen, ishqiwaz:[misal:] u öz bëshidin ötken weqelerni hëkaye qilip bërishke xushtar söhbetdash bolup ciqti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] birer nersige nahayiti qiziqqan, bërilgen adem؛ hërismen kishi؛ heweskar:[misal:] ishcanliqing dëmisem, yarim, sanga köymesmen. özüm emgek xushtari, hurunlarni söymesmen.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
xushtar (Ⅱ) |
|
xushtar (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］xush+tar［[kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] uyghurlarning yëngi ijad qilinghan, kamance bilen calidighan bir xil calghusi. xushtarning bash qismi temburning bëshigha bir’az oxshaydu, emma uning destisi qisqa bolup, bash qismining oyulmisi temburningkidek congqur emes. yüzlükining ikki teripide kamance iznasigha oxshaydighan siziq bar. xushtarda jem’iy 11 tar bolup, töti mëlodiyilik tar؛ qalghan yettisi rizunanis tarlardur.
|
|
xushtarliq |
|
xushtarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] zoqmenlik, ishqiwazliq, xushtar bolush:[misal:] xahi biling, xahi bilmeng, xushtarmen sizge. xushtarliqta ölüp ketsem, uwalim sizge.
|
|
xushxuy |
|
|
|
xushxuyluq |
|
|
|
xushluq |
|
|
|
xushlimaq |
|
|
|
xushnud |
|
xushnud[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] xursen, shad, memnun:[misal:] siz ücün cekken japa ata-ana, könglini xushnud qilip hörmet qiling
|
|
xushwax |
|
xushwax[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］xush+wax［[yeshmisi:] waqti cagh, xursen, shad:[misal:] salam, ependim, xushwax qoptilimu dëdi u saqal-burutlirini qiriwatqan mutellipke.
|
|
xushyaqmas |
|
xushyaqmas[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］xush+yaqmas［[yeshmisi:] ① ishqa xushi, mayilliqi, qizghinliqi yoq, hurun:[misal:] xushyaqmas adem. «ish xushyaqmas jabduq buzar» dëgendek, gayit ishletken ulagh, harwa jabduqlirini peqet asrimaytti.[yeshmisi:] ② qiziqarliq emes, yarimas:[misal:] shu kündin bashlap qemernisaxanning dutarni cëkip olturup ëytidighan shox naxshiliri bilen qash-közlirini süzüp erkileshlirimu uninggha xushyaqmas bolup qaldi.
|
|
xushyaqmasliq |
|
|
|
xushyaqmaq |
|
xushyaqmaq[söz türkümi:] pë’il.[qurulmisi:]］xush+yaqmaq［[yeshmisi:] ① yëqimliq tesir qilmaq, huzur-halawet bermek, huzur-halawetlik hës qilmaq:[misal:] qicishqan yerni tatilisa xushyaqqandek, bu gepmu zeytunemge taza yëqiwatatti.[yeshmisi:] ② maqul kelmek, maqul bolmaq, könglidikidek bolmaq, unimaq, xalimaq:[misal:] buni anglighan bala cokanni öyige teklip qiliptu, bu teklip cokanghimu xushyëqiptu.
|
|
xulase |
|
|
|
xulasiletmek |
|
|
|
xulasileshmek |
|
|
|
xulasilenmek |
|
|
|
xulasilimek |
|
xulasilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xizmet, tejribe yaki pikirning mentiqiy netijisini yighincaq qilip ipadilimek؛ xulasisini ciqarmaq, yekünlimek:[misal:] jappar xëli uzun sözlep, axirida gëpini xulasilidi.
|
|
xulasiwi |
|
xulasiwi[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] xulase xaraktërlik, xulasilanghan:[misal:] abdughëni pütün sözide, özining cong xetlik gëzitning rohigha asasen ciqirilghan xulasiwi hëssiyatni höküm süpitide otturigha qoydi.
|
|
xulq |
|
xulq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishining mu’amilisi we rohiy xususiyetlirining yighindisi؛ mijez, xaraktër, pë’il:[misal:] xulqi yaxshi ayal. ciray köydürer, xulq söydürer (maqal).[yeshmisi:] ② kishige adet bolup qalghan, tekrarlinip turidighan ish-heriket؛ adet, qiliq:[misal:] rustem adette kem söz idi. ayxan uning bu xulqini, qelbige alem sighidighan keng pikirlikini yaritip qalghanidi.
|
|
xulqsiz |
|
|
|
xulqluq |
|
xulqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xulqi bar؛ bir xil mijezge ige:[misal:] eger söygining bilen ucrashsang, u yaman xulqluq bolsa, qedringni bilmise, tëximu xarliq azabini cëkisen.
|
|
xulq-mijez |
|
|
|
xuligeden |
|
|
|
xuligedenlik |
|
|
|
xuligen |
|
|
|
xuligenlik |
|
|
|
xum |
|
xum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] suyuqluq, dan we shuninggha oxshash nersiler saqlinidighan, sapaldin yasilidighan, aghzi kicikrek bir xil idish:[misal:] u kishi ëtigha ikki xum muselles artip keldi.
|
|
xumar |
|
xumar[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adetlinish tüpeyli birer nersige qarita könglide hasil bolghan küclük bir xil teshnaliq؛ zor istek:[misal:] xumari tutmaq. xumari yëshilmek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] birer nersige ërishishke ishtiyaq baghlighan؛ yaxshi köridighan, hewes qilidighan:[misal:] gül xumar adem. naxsha xumar. gep xumar. adem. xumar.
|
|
xumarlashturmaq |
|
|
|
xumarlashmaq |
|
|
|
xumarliq |
|
xumarliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xumar bolghan halet:[misal:] acliqtin xumarliq yaman (maqal).[yeshmisi:] ② süpet.[yeshmisi:] xumarlashqan:[misal:] ayding këce, sholilar birde qizning uyqusiz, xumarliq közlirini, birde qizil ic könglikini, emdila kötürülüp ciqqan köksini yoritidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishining xumarini qozghaydighan, kishini xumar qilidighan:[misal:] seherde oyghitip dilni, xumarliq sayriding kakkuk, baharni sen zimistandin küyüngde ayriding kakkuk.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xumarni bësish rolini oynaydighan:[misal:] romalingning ucidin kësiwalay tumarliq. yarim mangdi seperge, söyüwalay xumarliq.
|
|
xumxana |
|
xumxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] mey qacilap qoyulghan xum, idishlar toxtilghan mexsus öy؛ meyxana:[misal:] bu ishiq xumxanisidin behre alsun, xumarini kësip bu meyge qansun.
|
|
xumdan |
|
|
|
xumdan dezi |
|
xumdan dezi[yeshmisi:] ajiz yëri, qorqidighan jayi:[misal:] baya qilghan sözlirim azraq bolsimu quliqinggha kirmidimu him, sözle toxo yürek, xumdan dezing bolmisa nimidin qorqatting dëdi juyjang hëkimni setlep.
|
|
xumdanci |
|
xumdanci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xumdan bashqurush, xumdanda xish we kulalciliq mehsulatlirini pishurush bilen shughullanghuci ishci:[misal:] etigini sa’et sekkiz bilen, xumdancilar xumdan bëshigha yëtip keldi.
|
|
xumdanciliq |
|
xumdanciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xumdan bashqurush, xumdanda xish pishurush bilen shughullinish ishi, kespi:[misal:] bizning yëzimizda qurulush matëriyallirini pishshiqlap ishlesh, gilemcilik, xumdanciliq, bëliqciliq, baghwencilik, ormanciliq qatarliq 15 xil kesip yolgha qoyuldi.
|
|
xumra |
|
xumra[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] aghzi kicik, qorsaq qismi yoghan bolidighan sapal qaca, koza:[misal:] bir xumra qëtiq. «nazu nëmet jiq tolsun, xumrigha mey liq tolsun».
|
|
xumsi |
|
|
|
xumsiliq |
|
xumsiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] namerdlik, eblexliq, yarimasliq:[misal:] aldingdiki atliq por bayweccidur, xumsiliqta ötüp ketken bir beccidur.
|
|
xun |
|
xun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qan:[misal:] zar-zar yighlaptu momay shu yosun, közidin aqquzup yash ornigha xun.[yeshmisi:] ② jan:[misal:] uni yoqning xuni yoq (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nur:[misal:] u tola yighlap, közining xuni qalmidi.[yeshmisi:] ④ qan qerz:[misal:] bu mëning atamni öltürüp qoydi. men buningdin atamning xunini tölitimen, qangha-qan, jangha-jan alimen, dëdi u.
|
|
xunper |
|
xunper[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qan tökküci, qanxor؛ jallat:[misal:] u jiddiy söz bashlidi: hiyliger, xunper zamanqulni öz qolum bilen jaylashqa, bügün mushu zawal axshamda, silerge cin qelbimdin qesemyad qilimen.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] eblex, döyüz:[misal:] ehwali ëghirraq, saqiyip qalur, yamanmu uruwetti xunper dep balini qucaqlap turghan adem manga qaridi.
|
|
xunperlik |
|
|
|
xunperes |
|
xunperes[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qan tökküci, qan icer؛ qanxor:[misal:] söküshti köngli tar, namerd zamanni, ne namerd, xunperes betbext zamanni.
|
|
xunxor |
|
xunxor[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qan icer, qanxor, qatil:[misal:] shu tapta, ularning hemisi godang aldida adem kallisini kësishke xumar qilip turghan xunxor jallatlargha oxshaytti.
|
|
xunxorluq |
|
|
|
xunxumar |
|
|
|
xunsa |
|
|
|
xunsiratmaq |
|
|
|
xunsirimaq |
|
|
|
xunsiz |
|
xunsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① cirayida qan qalmighan, cirayi tatarghan, öngi öcken:[misal:] uning xunük közliri, xunsiz yaghaq yüzige tolimu mas këletti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nursiz, xunük:[misal:] uning yërim yumulghan xunsiz közliri hayatning axirqi minutlirida, özini qutquzup qalghan jan köyerge qarap möldürleytti.
|
|
xunük |
|
xunük[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ocuq emes, süzük emes, ghuwa xire:[misal:] bu paji’e qozghilang tarixining bir xunük sehipisi bolup qaldi.[yeshmisi:] ② körünüshi, sirtqi qiyapiti kishini özige jelp qilmaydighan, körümsiz, sörün, yëqimsiz, set:[misal:] xunük halet. xunük qiyapet. ＊ kishiler buzuqlarning xunük eptige nepretlik bëqishliri bilen nezer salmaqta.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qulaqqa yaqmaydighan, yëqimsiz anglinidighan:[misal:] bëshi yaghaq, cëci paxmaq, jinu alwasti bolup amraq, gaca hangrap, tokur qaynap, xunük bezme qizip ketti.[yeshmisi:] ④ nursiz:[misal:] u kësel azabidin olturushup ketken xunük közlirini lömmide acti-de: qizim, qizim, dep üzüp-üzüp towlidi.
|
|
xunükleshtürmek |
|
|
|
xunükleshtürüshmek |
|
|
|
xunükleshtürülmek |
|
|
|
xunükleshmek |
|
|
|
xunüklük |
|
|
|
xuweyni |
|
xuweyni[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] örükning bir türi. mëwisi yumilaq, bezi sortlirining tuxumsiman, posti qëlin renggi yëshilsiman sarghuc, aptap tegken teripi qiziridu؛ göshi uruqcisidin ajraydu, temi tatliq, süyi kemrek, shirnilik, xushbuy bolidu.
|
|
xuy (Ⅰ) |
|
xuy (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kishide bolidighan mijez-xulq, adet:[misal:] qan bilen kirgen xuy jan bilen ciqar (maqal).[yeshmisi:] ② eski mijez؛ yaman qiliq:[misal:] «yawashning münggizi icide» dëgendek, bu xënimghimu xuy peyda bolup qaldi.[yeshmisi:] ③ qiliq؛ adet (haywanlar heqqide):[misal:] atning xuyini igisi biler (maqal). xuyini bilmigen atqa yëqin barma (maqal).
|
|
xuy (Ⅱ) |
|
xuy (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] awaz tosush, issiqliq saqlash we zinnet bërish meqsetliri ücün, öy torusining astigha ornitilidighan qewet. adette yaghactin jahazisi qurulup, üstige qeghez, sulyaw, rext we penerke qatarliqlarni caplash arqiliq yasilidu.
|
|
xuyⅢ |
|
xuyⅢ[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] almining süpiti eng yaxshi bir xil sorti. mëwisi konussiman, posti nëpiz, shepeq rengde, julaliq؛ göshi aquc, temlik, suluq, xushbuy we cidamliq bolidu.
|
|
xuy (Ⅳ) |
|
|
|
xuy-peyl |
|
|
|
xuyciliq |
|
xuyciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öy-imaretlerning torusini her xil qeghez, penerke we shuninggha oxshash nersiler bilen xuylash ishi, kespi:[misal:] qedimki imaretlerni rëmont qilishtiki ish türliri tamciliq, yaghacciliq, jahazciliq, tashciliq, layciliq, sirciliq, neqqashciliq, xuyciliq qatarliqlarni öz icige alidu.
|
|
xuyzu |
|
xuyzu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we shu milletke mensup kishi. ular asasen ningshya, gensu, xënen, cingxey, shendung, yünnen, enxuy we shinjang qatarliq keng rayonlargha tarqaqliship olturaqlashqan.
|
|
xuylatmaq |
|
|
|
xuylashmaq |
|
|
|
xuylamci |
|
|
|
xuylamciliq |
|
xuylamciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öy xuylash, bëzesh ishi, öy xuylash, bëzesh kespi:[misal:] xuylamciliq qilmaq.
|
|
xuylanmaq (Ⅰ) |
|
|
|
xuylanmaq (Ⅱ) |
|
|
|
xuyluq |
|
xuyluq[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① xuyi bar:[misal:] ey, padishahi’alem bu oghulni kicikidin perwish qilghanidim. u perishtidek xuyluq bala idi, deptu ferrux suwar.[yeshmisi:] ② qiliqi nacar, yaman mijezi bar:[misal:] u intayin xuyluq bir xotun idiki, aridin azraq gep tegishish ötsila, «aghrip qaldim» dep, necce kün, hetta heptilep yëtiwëlip, azab salatti.
|
|
xuylimaq |
|
|
|
xëjë |
|
|
|
xërit |
|
|
|
xëridar |
|
xëridar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer nerse sëtiwalghuci kishi؛ alarmen:[misal:] xëridar caqirmaq. xëridar tapmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birawgha (adette birer qiz yaki ayalgha) köngül qoyghan kishi, xushtar؛ layiq:[misal:] xëridaring bolmisa, zibaliqing ne kërek (maqal).
|
|
xëridarsiz |
|
xëridarsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xëridari yoq, xëridari bolmighan؛ xëridar ciqmighan:[misal:] qolidiki shunciwala neq pulning xëridarsiz malgha aylinip, topa bësip yëtishini oylimighan molla’axun emdi jimipla ketkenidi.
|
|
xëridarliq |
|
xëridarliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xëridari bar, xëridari köp:[misal:] exter xëridarliq qiz idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xëridar bolush:[misal:] almici kazzapqa emdi bolup berdi. bu cet elliklerning öz almisigha qiliwatqan xëridarliqi uninggha yaghdek yaqti.
|
|
xëli |
|
xëli[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ance az emes, yëterlik derijide, köp:[misal:] xëli uzun. xëli yaxshi. almas sözlep shu yerge kelgende, xëli bir waqitlarghice jim bolup qaldi.
|
|
xëli-xëli |
|
xëli-xëli[yeshmisi:] ① adettikilerdin üstün, yuqiri turidighan:[misal:] u bu söliti bilen alahingng nezirini tartalaymen dep hësablaytti.[yeshmisi:] ② köp, nurghun:[misal:] u xëli-xëli ishlarni qilmaqci bolsimu, emelge ashuralmay hesretlinetti.
|
|
xëlila |
|
|
|
xëmir |
|
xëmir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] adette ungha su, süt yaki may arilashturup yughurush arqiliq teyyarlinidighan yumshaq, üzülüshcan arilashma:[misal:] xëmir qilmaq. xëmir zowulisi.
|
|
xëmirturuc |
|
xëmirturuc[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① xëmirni boldurush, köptürüsh ücün ishlitilidighan ëcitqu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ish ücün aldin sëlinghan meblegh, iqtisad yaki iqtisadiy asas, ul:[misal:] bügün torpaq bilen inekni satsaq, bulturqi moziyi xëmirturuc bolup turup tursa qandaq bolar[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bilim, sewiye, melumat؛ umac:[misal:] uning qorsiqida xëli xëmirturuci bar.
|
|
xëmirturucluq |
|
|
|
xëne |
|
xëne[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ①＞botanika＜[yeshmisi:] xëne a’ilisidiki bir yilliq saman gholluq ösümlük. uruqi, yiltizi we gholi dorigha ishlitilidu. gholi qanni janlandurush we rawan qilish roligha؛ uruqi yelni heydep, turup qalghan qanni mangdurush roligha؛ güli qanni janlandurup heyz we süydükni rawan qilish roligha ige. qizil rengdiki gül taji yapraqcisi adette qol we tirnaqni boyash, xëne yëqish ücün ishlitilidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning gül taji yapraqcisidin ëlinghan hemde tirnaqni boyash ücün ishlitilidighan boyaq.
|
|
xëni |
|
|
|
xënigül |
|
|
|
xënilik |
|
xënilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xënisi bar, xëne qoyulghan, xëne yëqilghan:[misal:] qipqizil xënilik barmaqlar, oynidi pedining üstide. naxoldin titreydu nazuk tar, ne boldi yürekke jighghide.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xëne tërip östürülgen yer, xëne tërilghan ëtiz.
|
|
xënim |
|
xënim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① xanning xotuni, xanish:[misal:] xan bilen xënim yëqin kelgen ishanning aldigha ëgilip tezim qilidu.[yeshmisi:] ② hörmet yüzisidin ayallar ismigha qoshup ëytilidu:[misal:] mana buni patime xënim ewtiptu.[yeshmisi:] ③ kona jem’iyette, yuqiri tebiqilerning xotun-qizlirining bir xil atilishi: ular ajayip cirayliq kiyinidighan xënimlar’iken.
|
|
xënimliq |
|
|
|
xënin |
|
|
|
xëyimxeter |
|
xëyimxeter[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer bexitsizlikke, palaketke ëlip këlishi mumkin bolghan shara’it؛ xeterlik ehwal, müshkülat, xewp:[misal:] u: herqandaq ishni qilishta xëyimxeter bolidu, qurban bërish bolidu, dëdi.
|
|
xipca |
|
|
|
xit (Ⅰ) |
|
|
|
xit (Ⅱ) |
|
|
|
xitab |
|
|
|
xitabname |
|
|
|
xit-xut |
|
|
|
xitin |
|
xitin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni rengsiz, qattiq halettiki amorf madda. tüzülüshi mustehkem bolup, ëlastikiliqqa ige.
|
|
xijalet |
|
xijalet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishi aldida uyalghanliqtin, özini qulaysiz sëzish, ongaysizliq hës qilish؛ uyilish hës-tuyghusi:[misal:] barning xijalitidin yoqning xijaliti yaman (maqal).[yeshmisi:] ② qiyinciliq, ëhtiyaj:[misal:] nëme xijaliting bar ëyt, qolumdin këlishice yardem qilimen, dëdi u manga ic aghritip.
|
|
xijaletcilik |
|
xijaletcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ongaysizliq, xijilliq:[misal:] u xijaletcilik icide cine sunuqi bilen cëcilghan ashni yighishturushqa kirishti.[yeshmisi:] ② qiyinciliq, mohtajliq:[misal:] mëning iqtisadiy xijaletciliktin bëshim qatti.
|
|
xijaletsiz |
|
|
|
xijaletlik |
|
xijaletlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xijaliti bar, xijalet tartqan, xijaletmen:[misal:] birhaza ötüp kördüm colpanni, upuq lëwide xijaletlik yüz.
|
|
xijaletmen |
|
|
|
xijil |
|
xijil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer ish, mesile tüpeyli, kishi aldida müshkül, qiyin ehwalgha cüshken, xijalette qalghan, iza tartqan:[misal:] xijil bolmaq. xijil qilmaq. men uning aldida nahayiti xijil.
|
|
xijilciliq |
|
xijilciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer ish, mesile tüpeyli, kishiler aldida ongaysizlinish, xijalet tartish:[misal:] ana xijilciliqta qandaq qilishini bilmey, qizning yënigha kirdi.
|
|
xijilliq |
|
|
|
xidir |
|
|
|
xiding |
|
|
|
xir (Ⅰ) |
|
xir (Ⅰ)[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] adem dimighida külgende, nepes alghanda ciqidighan awaz:[misal:] boway ëghir-ëghir nepes aldi we qolidiki tamakisini arqa-arqidin tartip bolghandin këyin, parangcilarning gëpige qoshulup «xir» qilip küldi.
|
|
xir (Ⅱ) |
|
xir (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] xijil bolmaydighan, iza tartmaydighan, uyalmas, qëlin.
|
|
xiraj |
|
xiraj[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] kona jem’iyette hökümranlar we diniy tebiqidikilerning dëhqanlardin alghan yer bëji, sëliq. [yeshmisi:] ② xirajet:[misal:] mëning bu sepirimdin meqset, mexsus sawsawgha xiraj apirip bërish idi.
|
|
xirajet |
|
|
|
xirajetsiz |
|
|
|
xirajetlik |
|
|
|
xiraman |
|
xiraman[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aldirmaydighan, temkin:[misal:] cüshüngmu buzulghandur, yürikingmu tuyghandur, meqsiting nëme zadi baqmaysen xiraman qiz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ghem-endishe qilmay, ghemsiz, bighem:[misal:] u her xil kiyim-këceklerni rasliwalghanidi. gahida saqci, gahida yëza qizliri siyaqida yasinip, xiraman yüretti.
|
|
xiramanliq |
|
xiramanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ishqa aldirimasliq, temkinlik. [yeshmisi:] ② her ishqa ghem-endishe qilmasliq, ensirimeslik, ghemsizlik, bighemlik.
|
|
xire |
|
xire[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① dëgendek yoruq, roshen emes, tutuq, xunük؛ kücsiz, sus:[misal:] gügum cüshken cagh, gherb tereptiki tik qiyaliqtin emdila körüngen kümüsh ay xire nurini cëcishqa bashlighanidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] xursen emes, köngülsiz, ghesh:[misal:] muhemmet uning bilen köngli sel xire bolghan halda salamlashti.
|
|
xire-shire |
|
xire-shire[yeshmisi:] ① ance bek roshen bolmighan؛ ëniq körünmeydighan؛ ocuq emes, tutuq:[misal:] qizning xiyal keptiri ötken künlerning tumanliri icide xire-shire körünüp turghan yiraqlargha qarap ucti.[yeshmisi:] ② taza ëniq emes, biliner-bilinmes:[misal:] bu söhbetni xire-shire anglap qalghan sadiq rozining diqqiti ixtiyarsiz halda prikazcikqa buraldi.
|
|
xireleshtürmek |
|
|
|
xireleshmek |
|
xireleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① roshenlikni yoqatmaq, xire haletke kelmek:[misal:] tolun aymu kigizdek aq bulut keynige shungghup, süttek ayding sel xireleshti.[yeshmisi:] ② xursenliki yoqalmaq, ghesh bolmaq:[misal:] qolashmighan söhbettin këyin uning köngli xireleshkenidi.
|
|
xirelik |
|
xirelik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tutuqluq, xunuklük, susluq:[misal:] u közini yumghan bolsimu, ceksiz ketken xirelik icide güzel shehla közni köz aldigha keltürdi.
|
|
xirpe |
|
|
|
xirt |
|
|
|
xirt-xirt |
|
|
|
xirtildatmaq |
|
|
|
xirtildashmaq |
|
|
|
xirtildimaq |
|
|
|
xir-xir |
|
|
|
xirdek |
|
|
|
xirqiratmaq |
|
|
|
xirqirashmaq |
|
|
|
xirqiraq |
|
|
|
xirqirimaq |
|
|
|
xirorg |
|
|
|
xirorgiye |
|
|
|
xiris |
|
|
|
xirisliq |
|
|
|
xirildatmaq |
|
|
|
xirildashmaq |
|
|
|
xirildaq |
|
|
|
xirildimaq |
|
|
|
xizmet |
|
xizmet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① eqliy yaki jismaniy yol bilen ëlip bërilidighan emgek, ish:[misal:] mëning öyümdin idarigha bërishim xizmet ücün idi.[yeshmisi:] ② idare, organlarda bëjirilidighan wezipe:[misal:] qadir mu’ellim bu yerge xizmetke kelgili ikki yildin ashqanidi.[yeshmisi:] ③ wezipe, tapshuruq:[misal:] ey ana, dëdi hatem inik’anigha, eger bashqa xizmet bolmisa, toy tereddutini qilip, ishni bashlisaq.[yeshmisi:] ④ töhpe, netije:[misal:] u wetenni qoghdash yolida xizmet körsetti.[yeshmisi:] ⑤ terbiye, nesihet:[misal:] idare rehberliki yoldin ciqqan yashlar ücün xizmet ishlep, ularning yaxshi adem bolushigha köngül böldi.
|
|
xizmetci |
|
xizmetci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① idare, karxana, mektep we bashqa teshkilatlardiki memuriy yaki kespiy wezipe öteydighan xadim, kadir. [yeshmisi:] ② xizmetkar:[misal:] saray xizmetcisi. öy xizmetcisi.
|
|
xizmetcilik |
|
|
|
xizmetdash |
|
|
|
xizmetdashliq |
|
|
|
xizmetkar |
|
xizmetkar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① burunqi caghlarda, bay yaki mensepdarlarning shexsiy xizmitini, öy ishini qilidighan kishi؛ cakar:[misal:] bayning xizmetkari.[yeshmisi:] ② xelq yaki jem’iyet menpe’iti ücün xizmet qilidighan kishi؛ xizmetci.
|
|
xizir |
|
xizir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam dini riwayetliridiki hayat buliqidin «tiriklik süyi» icken, mushu seweblik menggü hayat turidighan, ëghir ehwalda qalghan kishilerning müshkülatini asan qilidighan, ucrashqanlargha bext ata qilidighan shexs:[misal:] leqem qoyush xizirning ishi (maqal).
|
|
xizir yoluqqan |
|
|
|
xislet |
|
xislet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① adem yaki nersining muhim ijabiy belgisi, teripi, süpiti؛ xususiyet, pezilet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] birer yazghucining til bayliqidin, uning ipadilesh wasitiliridin paydilinishtiki özige xas xususiyetliri we usul, uslubliri؛ puraq.
|
|
xisletdash |
|
|
|
xisletlik |
|
|
|
xish |
|
xish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qurulush matëriyali. qëlip arqiliq, sëghiz topida ëtilgen laydin quyulidu. adette u ikki xil bolup, xumdanda pishurulghini «pishshiq xish»؛ xumdanda pishurulmighini «xam xish» dëyilidu. shekli asasen tik töt tereplik sheklide bolidu؛ ëhtiyajgha qarap ölcimimu her xil bolidu:[misal:] xish quymaq. xish bilen sëlinghan öy.
|
|
xishci |
|
|
|
xishciliq |
|
|
|
xishliq |
|
xishliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xishi bar, xish bilen sëlinghan, xish bilen qopurulghan, xish yatquzulghan:[misal:] u pishshiq xishliq pelempeydin kötürülüp, pëshaywan supisigha ciqti.
|
|
xiqoq |
|
|
|
xing |
|
|
|
xing-xing |
|
|
|
xingildatmaq |
|
|
|
xingildashmaq |
|
|
|
xingildimaq |
|
|
|
xil |
|
xil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① nersilerning omumiy belgiliri oxshash bolghan türi:[misal:] birnecce xil mëwe. ikki xil dunya qarash.[yeshmisi:] ② bab, layiq, teng këlidighan؛ muwapiq:[misal:] xil xilida yaxshi, picaq qinida (maqal).[yeshmisi:] ③ her jehettin shertke toshidighan, eng yaxshi, tallanghan, yaramliq, ësil:[misal:] xil qoshun.
|
|
xilap |
|
xilap[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qarimuqarshi, zit:[misal:] tursun nikah qanunigha xilap ishlarning aldini ëlip, ammini yëngi nikah qanunigha angliq ri’aye qilishqa yëteklidi.
|
|
xilapliq |
|
|
|
xillatmaq |
|
|
|
xillashmaq |
|
xillashmaq[yeshmisi:] ① «xillimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] xëridarlar harwidiki qoghunlarning yaxshilirini xillashti.[yeshmisi:] ② xil, yaxshi haletke kelmek؛ xillanmaq, tallanmaq:[misal:] hazir bizning idarimizning rehberlik benziliri xillashti, mu’awinliq wezipisidikiler zor derijide azaydi.
|
|
xillanmaq |
|
|
|
xilliq |
|
xilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlüklük, layiqliq, muwapiqliq:[misal:] yazma shë’iriyettiki shë’ir wezinlirining köp xilliqi muqam neghmilirining, taktlirining köp xilliqigha alahide tesir körsetken.
|
|
xillimaq |
|
xillimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① eng yaxshisini, xilini almaq؛ tallimaq, ilghimaq:[misal:] bügün sen yëgen alma eslide shu qizimgha atap xillap üzülgenidi.[yeshmisi:] ② xillargha, türlerge ajratmaq؛ türge bölmek:[misal:] balilar bu ariliship ketken nersilerni xillap, tür-türi boyice ayrimaqta idi.
|
|
xilmuxil |
|
xilmuxil[yeshmisi:] her xil, her türlük, türlük-tümen:[misal:] dunyada hüner-kesip xilmuxil bolghinidek, ademlerning xaraktërimu her xil bolidu.
|
|
xilmuxilliq |
|
|
|
xilus |
|
xilus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ücey bëghishi limfa neyciliridiki suyuqluqlar uyquluq bëzi suyuqluqi, öt we ücey suyuqluqliri bilen ariliship, özining kislataliq xususiyitini yoqatqandin këyin, hasil bolghan sütsiman suyuqluq.
|
|
xilwet |
|
xilwet[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] köp kishi barmaydighan؛ ademlerdin, közdin yiraq؛ hëc kim körmeydighan, xaliy؛ cet, yaqa (yer-jay-heqqide):[misal:] xilwet jay. xilwet makan.
|
|
xilit |
|
xilit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] adem bedinidiki her xil ozuqluq maddilarning özgirishidin jigerde hasil bolghan murekkep suyuqluqlarning omumiy atilishi. ular sepra, qan, belghem, sewda qatarliqlardin ibaret töt xil bolidu.
|
|
ximik |
|
|
|
ximiye |
|
ximiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞erebce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] maddilarning terkibi, tüzülüshi, xususiyiti, özgirishi we shuningdek bir maddining bashqa bir maddigha aylinishi qatarliq qanuniyetlirini tetqiq qilidighan we ögitidighan pen.
|
|
ximiyilik |
|
ximiyilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ximiye qanuniyetlirige asaslanghan, ximiyige a’it:[misal:] ximiyilik tenglime. ximiyilik rë’aksiye.[yeshmisi:] ② ximiye pënige asaslanghan yaki asaslinip yasalghan, ximiyiwi:[misal:] ximiyilik oghut. ximiyilik qorallar.
|
|
ximiyiwi |
|
ximiyiwi[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ximiyige a’it, ximiyige tëgishlik:[misal:] ximiyiwi analiz. ximiyiwi rë’aksiye. ximiyiwi terkib.[yeshmisi:] ② ximiye pënige, ilmige asaslanghan yaki ximiye ilmige asaslinip yasalghan:[misal:] ximiyiwi tala. ximiyiwi qorallar. ximiyiwi eynek.
|
|
xinolin |
|
|
|
xiyaban |
|
xiyaban[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ikki yënigha qatar del-derex tikilgen, yan we üsti gül-giyahlar bilen pürkelgen, kishiler seyle-tamasha qilidighan karidor shekillik orun, kicik yol:[misal:] del-derex ussulci, koca xiyaban, quciqing ming jennet tüsini alghan.[yeshmisi:] ② keng, azade yol:[misal:] döngning kün ciqish teripidiki yanbaghirni boylap ikki caqirimce sozulghan, suliri köpkök, etrapliri xiyaban, toghraq, yulghun-qomushlar bilen oralghan tebi’iy köl yëyilip yatatti.
|
|
xiyabanliq |
|
xiyabanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xiyaban jaylashqan jay:[misal:] simabtek köl goya baghwen, eziz mëhmangha tutqan jam, hidi xushbuy xiyabanliq, huzuri jan arami bu.
|
|
xiyal |
|
xiyal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① oylash, pikir yürgüzüsh jeryani؛ pikir, oy:[misal:] nazir’axunning könglide mirzimetke nisbeten yene bashqice xiyalmu bolghac, uni balicilap bëqiwaldi.[yeshmisi:] ② birer nersini eske cüshürüsh, ëside, xatiriside saqlash qabiliyiti؛ es, köngül:[misal:] tuyuqsiz uning xiyaligha nëmidur keldi.[yeshmisi:] ③ kishi yaki nerse heqqidiki cüshence, tesewwur؛ nezer:[misal:] rahile uning xiyalida, bu yurttiki qizlarning eng güzilimish.[yeshmisi:] ④ birer ish yaki heriketni emelge ashurush heqqidiki oy, niyet؛ istek:[misal:] almas shu xiyal bilen supidin cüshüp, asta qedem bësip, bagh terepke qarap mangdi.[yeshmisi:] ⑤ emelge ashurush qiyin bolghan, rë’al bolmighan arzu, istek؛ fantaziye:[misal:] bu xiyal emes, heqiqet.[yeshmisi:] ⑥ diqqet, nezer:[misal:] kent yolida asta këtiwatqan kent bashliqining xiyali haman hashim bowayda idi.
|
|
xiyalen |
|
xiyalen[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] xiyalida tesewwur qilghan halda, xiyal qilghan halda, xiyalda, pikren:[misal:] sadiq xiyalen këtip qalghan qizning naxshisini anglawatqanda, yënida olturghan sawaqdishi uni jeyniki bilen noqudi.
|
|
xiyalperes |
|
xiyalperes[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xiyal sürüshni yaxshi köridighan, xiyal sürüshni adet qilghan, xiyalgha bërilgen, xiyalcan:[misal:] xiyalperes adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] emelge ashmaydighan, xam xiyalni tola qilidighan adem:[misal:] biz xiyalpereslerdin emesmiz, biz aldimizdiki emeliy shara’ittin ayrilalmaymiz.
|
|
xiyalperslik |
|
|
|
xiyalcan |
|
xiyalcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xiyalgha patqan, xiyalgha bërilgen, xiyal süridighan, oycan:[misal:] xiyalcan adem. nijat xiyalcan halda, polatning gëpige qoshulup bash lingshitti.
|
|
xiyalcanliq |
|
xiyalcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xiyalgha bërilish, xiyalni köp qilish aditi؛ oycanliq:[misal:] yigitning saqci emeldarigha musht ëtishi, extembaygha ëytqan sözi, özining temkin, xiyalcanliqi qizning köz aldidin ketmeytti.
|
|
xiyaliy |
|
xiyaliy[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① rë’alliqqa uyghun kelmeydighan, xiyalda tesewwur qilinidighan, epsaniwi:[misal:] u caghda malcilar kësel bolup qalsa, ularning kësilini dawalash cüshtek bir xiyaliy ish idi.[yeshmisi:] ② oylap ciqirilghan, oydurma؛ fantaziyilik:[misal:] biz ilmiy sotsiyalizmdin xiyaliy sotsiyalizmgha cëkinmeymiz.
|
|
xiyaliyliq |
|
|
|
xiyanet |
|
xiyanet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① hoquqi, wezipisidiki qulayliqtin paydilinip, qanunsiz halda teshkilning iqtisadigha, iqtisadiy nersilirige ige boluwëlish:[misal:] sulaymanning yëziliq hökümetning kassirliqini qilghan besh yil icidiki xiyaniti 20 ming yüendin ëship ketkeniken.[yeshmisi:] ② ishencini, kütken arzusini yerde qoyush؛ ehdini buzush, aynish:[misal:] -towa, cerpin, sëning bu ishing suptay ücün xiyanet emesmu-dëdi u.[yeshmisi:] ③ xa’inliq, wapasizliq, yüz örüsh:[misal:] qiz birla silkip uning qolidin ciqiptu de, bir qedem nëri qëcip, xelpining yüzige tikilip:[misal:] hey, qaysi yüzüng bilen manga xiyanet qiliwatisen, qëri delle dep warqiraptu.
|
|
xiyanetci |
|
|
|
xiyanetcilik |
|
xiyanetcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xiyanet qilish ishi, herikiti, xiyanetkarliq:[misal:] bügün, biz yëqindila sotlap bir terep qilghan xiyanetcilik enzisidin këyin otturigha ciqqan yëngi enzini muhakime qilimiz, dëdi ular.
|
|
xiyanetkar |
|
xiyanetkar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] «xiyanetci»ge qarang:[misal:] xelipe harun reshid tëximu ghezeplinip: ey xiyanetkar men sëni özümge yëqin qilishqa heriket qilsam, sen hoshungni yoqitip, mëni özüngdin yiraqlashturushqa urunuwatisen
|
|
xiyanetkarane |
|
|
|
xiyanetkarliq |
|
xiyanetkarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xiyanet qilish ishi, herikiti, xiyanetcilik:[misal:] hakim alawidin ebu eshshematqa: xojam, epu qiling siz eng ishencilik kishi siz, ishencilik kishini xiyanetkarliq, oghriliqta eyibleshtin xuda saqlisun dëgeniken.
|
|