ئىزاھى |
y |
|
y[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining ottuz ikkinci heripi, ret tertipi jehettin ottuz ikkincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «y» heripining ayrim shekli «y», bëshidin ulinidighan shekli «y», bash we axiridin ulinidighan shekli «y», ayighidin ulinidighan shekli «y», oqulushi yaki nami «yë». «y» tawushi üzük tawush bolup, tawush ciqirish orni jehettin til üsti ottura tanglay tawushi, tawush ciqirish usuli jehettin yërim sozuq tawush, tawush perdisining titiresh-titirimesliki jehettin jarangliq üzük tawush. «y» tawushning fonëtikiliq alahidiliki 1. adette axiri sozuq tawush bilen ayaghlashqan bezi sözlerge tewelik qoshumcilirining üzük tawushlar bilen bashlinidighan wari’anti ulinishi lazim bolsimu, lëkin bir qisim turaqliq urghugha ige sözlerdin këyin (Ⅰ) we (Ⅱ) shexste tüp sözler bilen qoshumcining otturisigha «y» tawushi qoshulup andin shexs qoshumcisi ulinidu. mesilen: imla - imla (y) im - imlayim su - (y) um - suyum derya - derya (y) im - deryayim 2. xenzu tilidin qobul qilinghan sözlerning qoshma yünmiliridiki axirqi tawush yaki ötkünci tawush bolup këlidighan «ｉ» tawushi uyghurcida üzük tawush «y»gha yëqin teleppuz qilinghini ücün imlada «y» yëzilidu we shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: juxey (Zhuhai) bëyjing( Beijing ) 3. rus tili we rus tili arqiliq bashqa tillardin qobul qilinghan sözlerning aldinqisi «i», këyinkisi «a, o» tawushliridin tüzülgen sözlerde, mezkur ikki sozuq tawush arisigha «y» qoshup teleppuz qilinidu. mesilen: imlasi teleppuzi di’agnoz diyagnoz i’on iyon
|
|
ya (Ⅰ) |
|
ya (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qattiq yaghacning ikki ucidin yip tartip, ëgip, yërim cember sheklide yasalghan, kicik neyzisiman oq sëlip atidighan qedimki urush qorali؛ kaman.
|
|
ya (Ⅱ) |
|
ya (Ⅱ)[söz türkümi:] baghlighuci.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① tengdash jümle bölekliri yaki ayrim jümle böliki aldida këlip, pikirning qiyas qilinghuci bölekliridin birige te’elluq ikenlikini ipadileydu:[misal:] qoghungha oghri kelse, ya pishshiqini qoymas, ya xemikini qoymas (maqal).[yeshmisi:] ② so’al jümle aldida këlip özidin burunqi jümle menisige nisbeten qarimuqarshi ikenlikini ipadileydu:[misal:] su özi yar alghanmidu, ya birer qara niyet öcmenlik qilghandimu[yeshmisi:] ③ ikki jümle otturisida këlip, këyinki jümlidiki ish-heriketning bolunmighanliqini ipadileydighan yardemci söz ornida xizmet qilidu:[misal:] ot-cöp bolmisa nëme boptu ya biz ot orghili barmisaq.
|
|
ya aq emes ya kök emes |
|
|
|
ya aq ya qara qilmaq |
|
ya aq ya qara qilmaq[yeshmisi:] sëlishturup, gunahliq yaki gunahsizliqini ayrimaq, perqlendürmek:[misal:] bu jalipingning aldida mëni ya aq ya qara qilisen, men oynisam, sendek tatuq bilen oynamtim dëdi heselxan.
|
|
ya aq ya kök dëmeslik |
|
|
|
ya baydin ciqar ya sayramdin |
|
ya baydin ciqar ya sayramdin[yeshmisi:] tewekkül, bara körermiz:[misal:] biz dëgendek bolidighan zamanlarni bu ömrümde körsemmikin dep oylayttim, qarighanda, bir-ikki yil ishlep körüp baqsammu baqay. ya baydin ciqar ya sayramdin, dëdi u bosh awazda.
|
|
ya gösh emes ya bez emes |
|
ya gösh emes ya bez emes[yeshmisi:] «ya aq emes ya kök emes»ke qarang:[misal:] shundin köp ötmey, ghoji ikki aghinisini seydin qarigha elcilikke kirgüzdi, lëkin elciler u yerdin ya gösh emes ya bez emes geplerni kötürüp ciqti.
|
|
ya gösh ya bez qilmaq |
|
ya gösh ya bez qilmaq[yeshmisi:] ya uyan-ya buyan qilmaq, üzül-kësil bir terep qilmaq:[misal:] undaq adem bashta balini mektepke bermeyla mushu ësil hünerlirige sëliwalmaptikenla, emdi uning oqushini ya gösh ya bez qilmay... dëdi nisaxan tene qilghan ahangda.
|
|
ya undaq ya bundaq |
|
ya undaq ya bundaq[yeshmisi:] her xil, her türlük, xilmuxil؛ bezi ya u xildiki ya bu xildiki:[misal:] yëza igilikide qolliniliwatqan iqtisadiy siyasetlirimiz tëxi yëngidin yolgha qoyuluwatqini ücün, ya undaq ya bundaq mesililerning tughulup turushidin saqlanghili bolmaydu.
|
|
ya ölük emes ya tirik emes |
|
ya ölük emes ya tirik emes[yeshmisi:] maghduridin qalghan, maghduri yoq, madarsiz, maghdursiz, halsiz:[misal:] tursun mushu künlerde ya ölük emes ya tirik emes halette yashawatidu.
|
|
ya ölüm ya körüm |
|
ya ölüm ya körüm[yeshmisi:] birer ishni bashqa ëlip ciqish ücün qet’iy bel baghlighanliq, shu ishqa tewekkül qilghanliq menisidiki ibare:[misal:] bu xewerni anglighan ac-zar jama’et ya ölüm ya körüm dep, bashni qoltuqigha qisqan halda këcisi taghqa ciqip bughdaylarni taghar-tagharlap tëpip kirishke bashlidi.
|
|
yaⅢ |
|
yaⅢ[söz türkümi:] imliq söz.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] küclük intonatsiye bilen ëytilip, muraji’et qilish, ejeblinish menilirini bildüridu:[misal:] ya alla, ya rebbim. ya hezret. ya perwerdigar. ya xuda.
|
|
ya alla |
|
ya alla[yeshmisi:] ① «iy alla, ey xuda, xudaya» dëgen menide, xudagha muraji’etni bildüridu:[misal:] ya alla, arslanlirimizgha küc-gheyretni yar qilghaysen, köpcilikni aman qilghaysen, dëdi boway nale qilip.[yeshmisi:] ② heyran bolush, zoqlinish, hayajanlinish, tëngirqash, qorqush, zarlinish, qatarliq menilerni bildürüp këlidu:[misal:] keyni-keynidin üzülmestin kelgen jama’et töt yüz carek gürücning ëshini cüsh-pëshinge qalmay yep boldi... ya alla, yurt dëgen mana shundaq tola gep iken. ＊ ya alla sen bilen soqushup qëlishtin xudayim saqlisun, dëdi sulayman bekrige qarap. ＊ ya alla, yëzip boldum deydighan waqtingizmu bolidiken-he dëdi zeper kayighan teleppuzda.
|
|
yabghu |
|
yabghu[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ① qedimki türkiy xelq herbiy emel namlirining biri bolup, sol qol wezirge teng këlidu.[yeshmisi:] ② tarmaq, qebile, bölek:[misal:] junggo yilnamilirida qarluqlar uyghurlarning bir yabghusi (mehkimisi) süpitide bashtin-ayagh uyghurlar bilen bille bayan qilinghan.
|
|
yapa |
|
|
|
yapal |
|
|
|
yapta |
|
yapta[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toghridin-toghra ëytilmay bashqa wasitiler arqiliq tegküzüp, daritmilap, tene qilip dëyilgen:[misal:] yapta gep.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qimarda uda, arqa-arqidin utush haliti:[misal:] yapta kelmek. ＊ oshuqning yaptisi ciqti.
|
|
yapturmaq |
|
yapturmaq[yeshmisi:] «yapmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] rojekni him yapturuwetkendin këyin, xetni oqushqa bashlighan siyit hajining cirayidiki tëyiz qoruqlar këngiyishke, közliri kicikleshke bashlidi.
|
|
yapcan |
|
yapcan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi peysiman yërilidu, yëriqciliri lënta shekillik, qoyuq aq tükler bilen qaplanghan. güli yëshil sëriq, konussiman gül rëtide. pütün tëni xushbuy puraydu, dora qilinidu, terlitish, süydükni rawan qilish, ötni yaxshilash roli bar.[yeshmisi:] ② qeshqer wilayitining yëngisheher nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
yapraq |
|
yapraq[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ① yopurmaq:[misal:] u ashu altun yapraqlar üstide, qumluq qashta oynaq sugha qarap olturup somkisidin yëshil tashliq deptiri bilen qelimini aldi-de, shu künning xatirisini yëzishqa bashlidi.[yeshmisi:] ② nëpiz nerse:[misal:] emdila göshtin bir yapraq kësishim bilen picaq qolumni kesti.
|
|
yapsar |
|
yapsar[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ariliqida boshluq qalmighan zic, del, him, jipsa؛ udul, toghra:[misal:] sëmizghina kelgen bir dukandar tumshuqi hem ucluq, hem yapsar tikilgen bir jüp xeyni aldimgha qoydi. ＊ ularning bezide bergen bahaliri yapsargha këlip qalsa özlirice huzurlinip bazarni bëshigha kiygüdek awaz bilen külüshetti.
|
|
yapsar kelmek |
|
yapsar kelmek[yeshmisi:] udul, toghra, muwapiq, him kelmek, jipsa kelmek:[misal:] bu ikki yaghac taza yapsar keldi. ＊ qaltis yapsirigha keldi-de, özüngmu caqqan nëme, ötküzüwetmiding, dëdi u mëni maxtap.
|
|
yapsarlatmaq |
|
|
|
yapsarlashmaq |
|
|
|
yapsarlanmaq |
|
|
|
yapsarlimaq |
|
yapsarlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] udul keltürmek, maslashturmaq, muwapiqlashturmaq, jipsilashturmaq؛ tüzlimek, ongshimaq:[misal:] köp yaghacci ishlidi taxtay tilip, ishlitip pem shalni yapsarlap sëlip. ＊ u manga nede, qandaq tëxnikiliq tedbir otturigha ciqqan bolsa, xalighance ëytip bëridu, men bularni biliwalimen-de, derhal özimizning ishlirigha yapsarlaymen.
|
|
yapsal |
|
yapsal[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] tüz emes, qingghir, yantu, qiypash.
|
|
yapsun |
|
|
|
yapqaq |
|
yapqaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlük mixanizmlarning melum qisimlirini cang-tozan, nemlik we bashqa nersilerdin saqlash ücün ishlengen, ëcilip-yëpilidighan buyum, tömür qapqaq:[misal:] mashinining yapqiqi. yapqaqni acmaq.
|
|
yapquc |
|
|
|
yapqucsiz |
|
|
|
yapqucluq |
|
|
|
yapma (Ⅰ) |
|
|
|
yapma qapaq |
|
|
|
yapma (Ⅱ) |
|
|
|
yapmaq |
|
yapmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersining yüz qismini, tashqi körünüshini, qiyapitini tosmaq, birer nerse bilen qaplimaq, etmek:[misal:] qiz birnëmilerni dëdi-de, qolliri bilen yüz-közini yapqinice yataqqa qarap yügürüp ketti.[yeshmisi:] ② ocuq turghan nersining üstini etmek, qaplimaq, orimaq, cümkimek:[misal:] ashpezler hakimning körüp qëlishidin ensirep topa basqan qazanlirini sürtüp bolup, ashxanining bulungida yighilip turghan köktat shöpüklirini palas bilen yapti.[yeshmisi:] ③ ocuq, yëyiqliq turghan nersini yighmaq, yighishturmaq (kitab, depter heqqide):[misal:] depterni yapmaq. gëzitni yapmaq. ＊ u nijatning kirginini körüp zhurnalni yapti. ＊ yëpip kitabni özümge so’al bërimen, nawa’iy qandaq bir ulugh insandur deymen.[yeshmisi:] ④ öy, imaret we shu qatarliqlarning üstini bëkitmek, etmek؛ tosmaq:[misal:] ëghilni yapmaq. katekni yapmaq.[yeshmisi:] ⑤ qoymaq, basmaq:[misal:] u bu qëtimmu her halda aram bolup qalsun, dëgen ümidi bilen quddusning bëshigha soghuq sugha cilanghan höl löngge yapti.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoshurmaq, mexpiy tutmaq, sirliq qilip körsetmek:[misal:] poqni osuruq bilen yapqili bolmas (maqal). ＊ bëxil tapsa yëpip yeydu, sëxiy tapsa ëcip yeydu (maqal).
|
|
yapsam pisharmu, kömsem pisharmu |
|
yapsam pisharmu, kömsem pisharmu[yeshmisi:] ikkilinish, arisaldi bolush, bir qarargha këlelmeslik menilirini bildüridighan ibare:[misal:] men dëdimghu yapsam pisharmu, kömsem pisharmu dep xiyal sürüp olturidighan waqit emes, bu belni mehkem baghlap ishlesh waqti
|
|
yapmal |
|
|
|
yapmisigha |
|
|
|
yapon |
|
|
|
yaponce |
|
yaponce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaponiyige, yapon xelqige hem uning yëziqi, tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yaponce ussul. yaponce kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yapon tili we yëziqi:[misal:] u yaponcini yaxshi bilidu. ＊ u yaponce öginiwatidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yapon tilini ishlitip, yapon tilida:[misal:] yaponce sözleshmek.
|
|
yapisigha |
|
yapisigha[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, hemmisi, tamamen, toluq, teltöküs, üzül-kësil.
|
|
yapilaq |
|
yapilaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëssi we yëssisigha yëqin këlidighan, yëssi shekildiki, yëssi halettiki, tom yaki yumilaq emes:[misal:] yapilaq tömür. yapilaq yaghac.
|
|
yapilaqlatmaq |
|
|
|
yapilaqlashmaq |
|
|
|
yapilaqlanmaq |
|
yapilaqlanmaq[yeshmisi:] «yapilaqlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] on necce künlük jarang-jurung, gumba-gumbangdin këyin, kallek-kallek mislar bir qol, yërim qol qëlinliqta yapilaqlandi.
|
|
yapilaqlimaq |
|
yapilaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yapilaq haletke keltürmek, yëssilimaq:[misal:] ular asimning yardimide oqlirini ayighan halda miltiqtin paydilinishni öginishti, miltiq yëtishmigenler neyze-comaq teyyarlashti, beziler lom tömürlerni yapilaqlap qingraq-qilic soqushti.
|
|
yat |
|
yat [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qërindashliq munasiwiti bolmighan, tughqanciliqi yoq:[misal:] yat adem. ＊ yatning otini püwlep saqili köyüptu (maqal). ＊ aldidiki özni körmey, yiraqtiki yatni körüptu (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tonushluqi yoq, tonushmaydighan, tonush emes, natonush:[misal:] yat kishi. ＊ yat yurtta torghay sayrimas (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer nerse yaki kishige te’elluq bolmighan, munasiwetsiz:[misal:] yat madda. yat jisim. ＊ hazir bezi ademler ücün prinsip, insaniy burc, exlaq dëgenler yat birnerse bolup qaldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] munasip emes, rawa emes؛ haram؛ yiraq:[misal:] «jezmen öz qolum bilen tapshurushum kërek. teqdirge ten bërip, qaynaq turmushtin cetke ciqishning manga yat ikenlikini adil körsun» dep oylidi u kariwatqa özini tashlap.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] muxalip, qarshi, zit, xilap:[misal:] men qeyserlik qilip uning yënida olturdum, u cöcüp, ajayip otluq nezer bilen yalt qilip qaridi-de, öz tebi’itige yat halda mulayim we illiq külümsëridi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bashqice, özgice, gheyriy:[misal:] ishcilarning kütmigende kirip këlishi, sabir ustining özini xatirjem tutushimu uninggha yat we ghelite bilinetti.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] düshmen bolghan, düshmenge oxshash:[misal:] shahimiz bu perzentini öz jënidinmu artuq köridu. shunglashqa 228 qarawul uni yatlardin këce-kündüz qoghdap turidu.
|
|
yat reng |
|
yat reng[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞güzel sen’et＜＜[yeshmisi:] rengsiz sistëmigha mensup bolghan reng. mesilen, qara, aq, kül reng, altun reng, kümüsh renglerge oxshash. bular reng tüsini tengshesh rolini oynighacqa, «qutuldurghuci reng» depmu atilidu. sap aq we sap qara renglerni tëpish qiyin, reng spëktirida bundaq reng xili yoq. shunga aq reng «infra reng»؛ qara reng «ultra reng» dep atilidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] minërallarning bir xil renggi, yeni sirttin kelgen renglik maddilarning mëxanikiliq arilishishi netijiside peyda bolghan minëralning boyalghan renggi. bu rengning ximiyilik minëral terkibining öz qurulmisi bilen munasiwiti yoq. mesilen, sap kwarts rengsiz, süzük minëral bolup, arilashmilar netijiside binepshe, qizil gül reng, süt aq, is renglerde bolidu.
|
|
yat qiliq |
|
yat qiliq[yeshmisi:] bashqilarning ditigha, könglige yaqmaydighan, közige sighmaydighan ish-heriket؛ qiliqsizliq:[misal:] ësilip turisen jim tamda mixqa, öginip qapsen osal qiliqqa.
|
|
yatatung |
|
|
|
yataq |
|
yataq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yatidighan jay, orun, xana:[misal:] u xetni ashxana üstilige qoyup, yataqqa kirdi-de, yataqta ildam yëshinip, kariwatqa ciqip, uxlap qaldi.[yeshmisi:] ② mektep yaki idare-jem’iyetlerdiki oqughuci yaki boytaqlarning yëtip-qopushi ücün ajritilghan mexsus öy؛ bina:[misal:] qizlar yatiqi. boytaqlar yatiqi.[yeshmisi:] ③ doxturxanida aghriqlar orunlashturulghan öy:[misal:] yataqta yatmaq. yataqtin ciqmaq.
|
|
yataq yarisi |
|
yataq yarisi[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] uzaq muddet orunda yëtip qalghan we özlükidin örülelmeydighan këselliklerning toqulmiliri uzaq bësilip, qan aylinish tosalghugha ucrashtin tëre, muskullar cirip zëdilinidighan bir xil yara. uzaq yatqanlarning saghrilirida, sönggecliride köp yüz bëridu.
|
|
yataqxana |
|
|
|
yataqdash |
|
|
|
yataqdashliq |
|
|
|
yataqsiz |
|
|
|
yataqlashmaq |
|
|
|
yataqliq |
|
|
|
yatang |
|
|
|
yatsiratmaq |
|
|
|
yatsirashmaq |
|
|
|
yatsirimaq |
|
|
|
yatsinmaq |
|
yatsinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «yatsirimaq»qa qarang:[misal:] ezeldin qayghusi, xushalliqi bir, bir shaxning tutashqan ikki bergi biz, öz’ara yatsinip saqlimighan sir, asmandek bighubar otluq qelbimiz.
|
|
yatqu |
|
yatqu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yatidighan cagh, waqit, peyt:[misal:] ëghir yatqu. ＊ qurban qilic atlarning yürüshini tëzlitip, yatqudin burun toqsun baziridiki aqtash sariyigha bërip cüshti.
|
|
yatquzmaq |
|
yatquzmaq[yeshmisi:] ① «yatmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] adil balini harwigha yatquzup, doxturxanigha qarap ucqandek heydep ketti.[yeshmisi:] ② orunlashturmaq, jaylashturmaq, bëkitmek:[misal:] cim yatquzmaq. taxtay yatquzmaq.[yeshmisi:] ③ yëyitmaq, salmaq؛ tökmek:[misal:] lay yatquzmaq. tong yatquzmaq.[yeshmisi:] ④ tekshilimek, tüz haletke keltürmek, qayrimaq, yantu qilmaq:[misal:] ëli’axun ustam, mawu ötükni körüp baqsila, dëdi dadam mixlarni yatquzup bolup.
|
|
yatquzulmaq |
|
yatquzulmaq[yeshmisi:] «yatquzmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] xelice ana üc at qoshulghan rëzinke caqliq harwigha yatquzulghanda, kün qizghuc shola cëcip, tagh keynige olturup ketkenidi. ＊ tash yatquzulghan mehelle yolida ezalar xushalliq bilen oyun-meshrep qilishqa këtishiwatatti.
|
|
yatlashturmaq |
|
|
|
yatlashturushmaq |
|
|
|
yatlashturulmaq |
|
|
|
yatlashmaq |
|
|
|
yatliq |
|
yatliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yatlargha xas, yatlargha a’it xuy, mijez:[misal:] qizimning özlüki bar, küy’oghlumning yatliqi bar (maqal). ＊ bezide, belki tola caghlarda yatliq tonushushqa, tonushush yëqinliqqa, yëqinliq dostluqqa, dostluq muhebbetke orun boshitip bëridu.[yeshmisi:] ② yat kishige tewe؛ öylük-ocaqliq (qiz-ayallargha nisbeten):[misal:] yatliq bolmaq. yatliq qilmaq.
|
|
yatliq bolmaq |
|
yatliq bolmaq[yeshmisi:] turmushqa ciqmaq, talaliq bolmaq, erge tegmek:[misal:] u yigirme alte yashta, tëxi yatliqmu bolmidi.
|
|
yatliq qilmaq |
|
yatliq qilmaq[yeshmisi:] turmushqa ciqarmaq, talaliq qilmaq, erge bermek:[misal:] mijit taghisining yënida xeqlerning yatliq qilmaqci bolghan qizlirining kiyimini tikip, dang ciqiriwetti.
|
|
yatliwilang |
|
|
|
yatma |
|
|
|
yatma emen |
|
yatma emen[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yer bëghirlap ösidu, yopurmiqining aldi yüzi yëshil, keyni aquc kül reng bolup, nöwetliship ösidu. güli neysiman, renggi sarghuc, bir’az sösün siziqliri bar, mëwisi oruq mëwe. yol boyi we dalilarda ösidu. yopurmiqi dorigha ishlitilidu. qan toxtitish roligha ige.
|
|
yatmaq |
|
yatmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bedinini yer, kariwat, körpe qatarliqlargha yëqip sozulmaq, uzartmaq:[misal:] yerde yatmaq. körpide yatmaq. ＊ aldirighanning ëshiki yëtiwaptu (maqal). ＊ yatar qorsaq këter qorsaq (maqal).[yeshmisi:] ② igilimek, turmaq, saqlanmaq:[misal:] bir döwe kitab shire üstide yatatti. ＊ ekber kent ishxanisigha kiriwëtip, bosughida toxtap qaldi. üstellerni topa basqan, meshning oti öcken, yerde ap’aq kül cëcilip yatatti.[yeshmisi:] ③ tünimek, uxlimaq:[misal:] sizni padishah bilen ikkimiz birlikte tapqaniduq. mëningmu sizde heqqim bar, shunga bügün bir këce ikkimiz bille yatsaq, deptu wezir peziletxangha.[yeshmisi:] ④ qamalmaq, solanmaq:[misal:] men «bu kamërda yatqili yette ay boldi. bir qëtimmu soraq qilinmidim. bikardin-bikar shuncilikmu yëtip kettima» dep oylayttim.[yeshmisi:] ⑤ toxtimaq, toxtap qalmaq؛ turuwalmaq:[misal:] u düyjang bolmaymen dep yëtiwaldi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] te’elluq, tewe bolmaq؛ mas, munasip kelmek:[misal:] naxsha wakalliq muzika türige yatsimu, adette calghucilarning tengkesh qilishi bilen bëjirilidighan bolghacqa, uni peqet wakalliq muzika depla qarashqa bolmaydu.[yeshmisi:] ⑦ rewish we rewishdashlar bilen bërikip, ish-heriket yaki haletning dawamlishiwatqanliqini ipadileydu:[misal:] ishlep yatmaq. ＊ qara capanliqlar tëxice tinc yatmay, yurtni qipcaqlargha qarshi qozghimaqci boptu, ishni yene tedbirsiz qara capanlar qoligha ëlip memliketni buzghunciliqqa salmaqci boptu, dëdi hamid shahqa tezim qilip turup.
|
|
yëtip yëmek |
|
|
|
yat-yopur |
|
|
|
yacëyka |
|
|
|
yaci |
|
|
|
yaciwek |
|
yaciwek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. pütün tëni yëshil yaki topa reng, bëshi üc burjek këlidu. herikiti caqqan. sezgü münggüzcisi yipsiman, meydisi incike hem uzun, qaniti ikki jüp, aldi puti orghaq sheklide bolidu. ziyandash hasharatlarni tutup yeydu, dëhqanciliqqa paydiliq.
|
|
yaxshi |
|
yaxshi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] obdan, belen, yamanning eksi:[misal:] yaxshi adem. yaxshi ish. ＊ rehmisi yoq ademdin, rehmisi bar it yaxshi (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] del waqtida؛ taza, rasa, xop:[misal:] buni tëxi birerige sözlep bergim këlip olturattim, yaxshi kepsiz.
|
|
yaxshi bolmaq |
|
yaxshi bolmaq[yeshmisi:] ① yaxshi halet shekillenmek, yaxshilanmaq:[misal:] yashliqingdin yaxshi bol (maqal). ＊yaxshi bolsang ëshingni yeysen, yaman bolsang bëshingni yeysen (maqal). ＊ yaman künler yaxshi bolur, yaman adem yaxshi bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② saqaymaq, eslige kelmek, ongshalmaq, yaxshilanmaq:[misal:] quddus kësilining herbir qëtim waqtince yaxshi bolup qalghanliqini hës qilghan caghda xuddi bügünkidek ornidin turuwëlip, milliy armiyige qoshuluwëlish ücün talagha mangatti.[yeshmisi:] ③ yarimaq, yaqmaq:[misal:] hazirqi künde bashqilargha yaxshi bolmaqmu qiyin bolup qaptu.
|
|
yaxshi bolup qalmaq |
|
yaxshi bolup qalmaq[yeshmisi:] ① tüzülmek, ongshalmaq, yaxshilanmaq, özgermek:[misal:] u burun bir ötüp ketken shallaq nëmiti, hazir xëli yaxship p qalmaq:[misal:] ular xëli yaxshi bolushup qalghandur, dep soridim ayalimdin.
|
|
yaxshi kün |
|
yaxshi kün[yeshmisi:] bayashat turmush, rahet-paraghetlik turmush:[misal:] körüngen tagh yiraq emes, xudayim yaxshi künlerni berse, dëdi rozi muhemmet yerge künjüre cëciwatqan aypashagha közni qisip.
|
|
yaxshi künning yamini bolup qalsa |
|
yaxshi künning yamini bolup qalsa[yeshmisi:] ehwalda özgirish bolup, birer yaman hadise yüz bërip qalsa:[misal:] taghang mëning bir newre akam bolsimu, bir qorsaqtin ciqqan qërindishim emes, nawada yaxshi künning yamini bolup qalsa, qolini yuyup, qoltuqigha sürtmeydu dëgili bolamdu?
|
|
yaxshicaq |
|
|
|
yaxshicaqliq |
|
|
|
yaxshisi |
|
yaxshisi[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «eng asini, muwapiqi, toghrisi» dëgen menilerde këlidu:[misal:] yaxshisi qoshunlirimizni ëlip töwen terepke yürüsh qilayli-de, aka-iniler arisining buzulushini küteyli.
|
|
yaxshilashturmaq |
|
|
|
yaxshilashturushmaq |
|
|
|
yaxshilashturulmaq |
|
|
|
yaxshilashmaq |
|
yaxshilashmaq[misal:] p.[yeshmisi:] epleshmek, yarashmaq؛ ittipaqlashmaq, inaqlashmaq:[misal:] ayalim ikkimiz bezide urushup, bezide yaxshiliship yürduq.
|
|
yaxshilanmaq |
|
|
|
yaxshiliq |
|
yaxshiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yaxshi ish, yaxshi heriket:[misal:] yaxshiliq yënip turghan ciragh (maqal). ＊ yaminini ëytmay, yaxshiliq yoq (maqal). ＊ altun yerde yatmas, yaxshiliq yolda (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz ixtiyari bilen bashqa kishiler menpe’itini nezerde tutup ish qilish؛ mëhribanliq, ghemxorluq:[misal:] u qudrettin yene qandaqtur bir yaxshiliq kütkendek uninggha tikildi.
|
|
yaxshiliqce |
|
yaxshiliqce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birer köngülsizlik yüz bermey, yaxshiliq bilen, urush-jangjalsiz:[misal:] nëmishqa ünciqmaysen xam-xiyal qilmay, yaxshiliqce manga yol ber, bolmaydighan bolsa, ya sen ölisen, ya men ölimen
|
|
yaxshilimaq |
|
|
|
yaxshi-yaman |
|
yaxshi-yaman[yeshmisi:] yaxshi we yaman:[misal:] xudayim, özüngge tapshurdum, yaman közdin tashqiri, hey, birer yaxshi-yamanlargha yoluqup qalmisila bolattighu, dëdi u öz-özige. ＊ dilda këzip jahanni, bayqap yaxshi-yamanni, sendek güzel makanni taptim birla mubarek.
|
|
yad |
|
yad[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] xatire, es:[misal:] yad almaq. yadida tutmaq. ＊ ülgimiz u bahadirliq, merdlik babida, shunglashqimu yashar menggü elning yadida
|
|
yada |
|
|
|
yadatmaq |
|
|
|
yadaq |
|
|
|
yadang |
|
|
|
yadangghu |
|
yadangghu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yadighan, yadap ketken, oruq:[misal:] uning yadangghu, qansiz cirayidin uzun yil derd tartqanliqi bilinip turatti.
|
|
yadangghuluq |
|
yadangghuluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yadangghu halet, oruqluq:[misal:] men bëshimni kötürüp qayta uninggha sepsalghinimda, pütün kësellik azabi goya uning yadangghuluqidin olturushup ketken ashu bir jüp közige yighilip qalghandek, bir tamce yash asta mengzini boylap yastuqqa ëqip cüshti.
|
|
yadayca |
|
|
|
yaday-cuday |
|
yaday-cuday [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] addiy, ghorigil, cöpcöl, qattiq-quruq؛ ilajsiz.
|
|
yadro |
|
yadro[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① nersilerning uttura nuqtisi؛ qaq otturisi, icki merkiziy qismi, mëghizi:[misal:] hüjeyrining yadrosi. ＊ eqliy qabiliyetning yadrosi — logikiliq tepekkur qabiliyiti hësablinidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer kollëktip, guruppa yaki teshkilatning asasiy qismi, muhim qismi؛ tayanc:[misal:] partiyining rehberlik yadrosining ittipaqliqini küceytish lazim.[yeshmisi:] ③ atom yadrosi.
|
|
yadro rë’aksiyisi |
|
|
|
yadro ënërgiyisi |
|
|
|
yadrocaq |
|
yadrocaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] hüjeyre yadrosining icidiki nur sundurush küci birqeder küclük bolghan sharsiman tence. u aqsilliq tencining terkibiy qismi bolghan yadro qent kislatasini sintëzlighuci meydan hësablinidu. yadrocaq hüjeyre bölünüshining deslepki dewride yoqilip, këyinki dewride peyda bolidu.
|
|
yadrosiz |
|
|
|
yadrosizlandurmaq |
|
|
|
yadrosizlandurushmaq |
|
|
|
yadrosizlandurulmaq |
|
|
|
yadrosizlanmaq |
|
|
|
yadroluq |
|
yadroluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alaqidar shey’iler icide eng muhim dep qaralghan, hel qilghuc rol oynaydighan, asasliq, mëghizliq, tüp:[misal:] yadroluq mesile. yadroluq mezmun.
|
|
yadlatmaq |
|
|
|
yadlashmaq |
|
|
|
yadlanmaq |
|
|
|
yadlimaq |
|
yadlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yadida, ëside qaldurmaq, yad almaq:[misal:] men herkünki aditim boyice bügünmu seher turup, bir’az gimnastika oynighandin këyin, ishik aldidiki güllükke qarap olturup rus tili derslikini yadlashqa bashlidim.[yeshmisi:] ② eslimek, sëghinmaq, yad etmek:[misal:] xapiliq icide, qaymuqup yürginimde, mesh’el bolup manga toghra yolni körsetken ashu qeyser yaxshi ademni ceksiz sëghinish bilen yadlaymen.
|
|
yadname |
|
yadname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞arxë’ologiye＜[yeshmisi:] ① ölgücining ish-izlirini xatirilep qebre aldigha qoyulghan tash abide we uninggha oyulghan xet, yëziq:[misal:] quddusning bir jüp qoy közi tëxicila untulmas oqughuciliq hayat körünüshliri bilen tolghan bir tewerrük yadname betliri üstide oynimaqta idi.[yeshmisi:] ② xatire, esletme:[misal:] aprël bayrimi üc kün dawam qilip kishiler qelbide untulghusiz yadname bolup qaldi.
|
|
yaditash |
|
yaditash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yada+tash［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] ① kësel at, kalilarning ashqazan, ücey yolliridin ciqidighan bir xil tash. köpince yumilaq yaki yalpaqraq yumilaq bolidu. congluqi bir xil bolmaydu. kicikliri purcaqtek, congliri mushttek, belki uningdin cong bolidu. sirti sus hawa reng, kül reng we qara bolidu, siliq hem parqirap turidu yaki caynalghan otning izi bolidu. tashtek qattiq këlidu. kësilgen yüzining renggi boz reng bolup, qat-qat siziqliri bolidu. eynekke oxshash parqiraydu. adette dorigha ishlitilidu. issiqni qayturup zeherni tarqitidu, cöcüshni basidu, belghemni yumshitidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ademning icidiki ademni jim turghuzmaydu dep perez qilinghan nerse:[misal:] balam, shewket, icingde yaditëshing barmikin, tang birdem mangsang nëme bolup këtersen xep, öygimu bararsen... deytti ayal popoza qilip.
|
|
yadici |
|
yadici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yamghur yaghduridighan sëhirger:[misal:] meshhur yadicilarning yaditash (epsaniwi cüshence boyice yamghur yaghdurush alahidilikige ige dep qarilidighan bir xil tash) lirini köz yëshi bilen emlep turup oqughan munajatliri, karametcilerning karametliri öz kücini yoqatqanidi.
|
|
yadikar |
|
yadikar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer weqe, hadise yaki shexsni eslitish we könglini ëlish, tebriklesh qatarliq türlük meqsetler bilen teqdim qilinghan nerse, sowgha, nishane:[misal:] yadikar qilmaq. ＊ jimjitliq icide qolumdiki sa’etning cikildighan awazi anglinip turatti.[yeshmisi:] ② er-ayallar ismi.
|
|
yadikarliq |
|
yadikarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yadikar qilinidighan nerse:[misal:] bu gül men oylighandek newbahar quciqida ëcilghan tebi’etning solmas yadikarliqi bolmastin, belki türkiyining bazarlirida sanduqlap sëtiwëlishqa bolidighan qeghez we yipektin gülge teqlid qilip yasalghan erzan bahaliq zinnet buyumi bolup ciqti.[yeshmisi:] ② tarixtin qëlip qalghan we xatire süpitide saqlinidighan nersiler:[misal:] tarixiy yadikarliq. medeniyet yadikarliqi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞arxë’ologiye＜[yeshmisi:] qedimki zamandin saqlinip qalghan barliq yadnamilarning ortaq nami.
|
|
yadimaq |
|
|
|
yar (Ⅰ) |
|
yar (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① eng yëqin kishi؛ dost, burader, aghine:[misal:] medetkar bolay, zulpiqar bolay. biryoli dostlar, yargha yar bolay.[yeshmisi:] ② öz’ara tonushqan, muhebbetleshken؛ meshuq (qiz-yigit heqqide):[misal:] wapadar yar. yarni kütmek. ＊ yarni tapqanda gep yoq, gepni tapqanda yar yoq (maqal).＊ yar otining yarisi yoq, yardin bashqa dorisi yoq (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] medet, ilham, yar-yölek:[misal:] qiyin künlerde u manga yar.
|
|
yar bolmaq |
|
yar bolmaq[yeshmisi:] meniwi jehette yardem, medet, ilham bolmaq؛ hemdem, yar-yölek bolmaq:[misal:] bext yar bolmaq. zeper yar bolmaq. ＊ jahanda bar bolsang yar bol (maqal).
|
|
yar qilmaq |
|
yar qilmaq[yeshmisi:] hemdemleshtürmek:[misal:] bolma sheyda qash-közige, qil ilimni, penni yar, bashqa yarlar egisher, bolsang isen deymen yene.
|
|
yar (Ⅱ) |
|
yar (Ⅱ)[söz türkümi:] isim. süwe[yeshmisi:] tebi’et hadisiliridin shekillengen intayin tik congqurluq؛ yardang, qiya:[misal:] yar ëlip ketmek. ＊ biteleyge su kelse, allakudin yar ketti (maqal). ＊ yaman kala yarda muzlaptu (maqal).
|
|
yar lëwige bërip qalmaq |
|
|
|
yarⅢ |
|
|
|
yar bermek |
|
yar bermek[yeshmisi:] shara’it yaritilmaq, imkaniyiti bolmaq:[misal:] qëni, ehwalgha qarap baqarmiz, waqit yar bëremdu-yoq ＊ yürikimde bir derd bar, ötken qëtim eziz inim silige ëytmaqci bolghanidim, purset yar bermidi, dëdi u.
|
|
yara |
|
yara[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] tighdin, qattiq zerbidin yaki bedendiki madda almishish herikitining buzulushi sewebidin bedende peyda bolidighan jarahet, zexim:[misal:] yara ciqmaq. yara bolmaq. ＊ ukisining ayali balisini yoqatqandin këyin këce-kündüz yighlap yüz-közini tatilap yara qiliwëtiptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] küclük qayghu, rohiy azab, elem, ghem؛ hesret:[misal:] ana qizining bextsizlikini oylisa kona yürek yarisi yene qozghilatti.
|
|
yaratquci |
|
yaratquci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaritidighan, wujudqa keltüridighan:[misal:] yëngiliq yaratquci ademler. ∥ töhpe yaratquci. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xuda, allah.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] gëgëlning idë’alistik pelsepisidiki sirliq «mutleq idiye».
|
|
yaratmaq (Ⅰ) |
|
yaratmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer yëngiliqni wujudqa keltürmek, berpa qilmaq, ijad qilmaq؛ tughdurmaq:[misal:] ölmesni xuda yaratmas (maqal). ＊ yaritish xudadin, yarilish özüngdin (maqal).
|
|
yaratmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yarashturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yarashturmaq (Ⅱ) |
|
yarashturmaq (Ⅱ)[yeshmisi:] «yarashmaq (Ⅱ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] bizning dirëktor, kiyim-këcekni sëmizlikidin düpdügilek bolup qalghan boyigha yarashturup kiyip, retlik, pakiz yüridu.
|
|
yarashturushmaq |
|
|
|
yarashturulmaq |
|
|
|
yarashmaq (Ⅰ) |
|
yarashmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yaxshilashmaq, epleshmek, ittipaqlashmaq, inaqlashmaq, ciqiship qalmaq؛ këlishmek:[misal:] xumaxan küzlük hosul yighiwëlinghandin këyin, ajriship ketken ëri bilen yariship këtip qalghanidi.
|
|
yarashmaq (Ⅱ) |
|
yarashmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] mas, muwapiq kelmek, epleshmek, këlishmek:[misal:] ottura boy, yashlar pasonida ishlep tikilgen kalte juwisi bu yigitning qawul bestige xoymu yarashqanidi.
|
|
yaragh |
|
yaragh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hujum qilish yaki himaye qilish we qoghdinish ücün ishlitilidighan qoral:[misal:] atam hazir tömürcilik qilidu, xan eskerliri ücün yaragh yasaydu.[yeshmisi:] ② eswab, eslihe:[misal:] özüm yalghanci emes, yarighim yalghanci (maqal).
|
|
yaraghsiz |
|
yaraghsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qolida qorali yoq, qorallanmighan؛ qoralsiz:[misal:] «bilip qoydum, bu tursun emes, belki yaraghsiz isyankarning biri iken» dep oylidi emet.∥ ular zapas qisimdiki addiy eskerlerni aldinqi sepke xuddi adettiki yolucilardek tamamen yaraghsiz yolgha salghanidi.
|
|
yaraghsizlandurmaq |
|
|
|
yaraghsizlandurushmaq |
|
|
|
yaraghsizlandurulmaq |
|
|
|
yaraghsizlanmaq |
|
|
|
yaraghliq |
|
|
|
yaragh-jabduq |
|
yaragh-jabduq[yeshmisi:] her xil qoral-eswablar, qoral-yaragh:[misal:] emdi ularni herbiy ishlarni ögensun dep yaragh-jabduq, at, serpaylar bërip, birnecce yigitlerni qoshup qoydi.
|
|
yaraq |
|
yaraq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mu’eyyen teleplerge jawab bëridighan, birer nersige yaki birer meqsette ishletse bolidighan, herqandaq ëhtiyajgha yaraydighan, yaramliq:[misal:] yaraq mal. yaraq qoy.
|
|
yaraqsiz |
|
yaraqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer telepke jawab bërelmeydighan, birer meqset ücün ishletkili bolmaydighan, birer nersige yarimaydighan, yaramsiz:[misal:] döshilik kërek bolsa xalighiningni al, emma sen dëgendin bërelmeymiz, uni kesseng qisqirap qurulushqa yaraqsiz bolup qalidu.
|
|
yaraqsizliq |
|
|
|
yaraqliq |
|
yaraqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mu’eyyen teleplerge jawab bëreleydighan, birer nersige yaki birer meqsette ishletse bolidighan:[misal:] shundaq qilip, ikkisi nilqa taghlirigha qarap yol almaqci bolushti. buning ücün aqilbik yaraqliq ikki at tapmaqci bolup këlishkenidi.
|
|
yaralmaq |
|
yaralmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tughulmaq, dunyagha köz acmaq, törelmek:[misal:] xotun-qizlar peqet erlerning oyuncuqi bolush ücünla yaralghanmu ＊ u tamamen bashqa matëriyaldin yaralghan qiz.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq, hasil bolmaq:[misal:] u bille zawutta ishcilar bilen, yalqunlar icide qilmaqta mëhnet؛ yarilar her minut qancilap rëkort, bergecke partiye ilham we medet. ＊ yash gë’olog töge üstide, yürgüzetti ashundaq pikir, uning pikir-tepekkuridin, yarilatti otluq bir shë’ir.
|
|
yaram |
|
|
|
yaramsiz |
|
yaramsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer ishqa, istëmalgha ishletkili bolmaydighan, süpitini yoqatqan, özgertken؛ yarimas:[misal:] yaramsiz tömür. yaramsiz mehsulat.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishqa yarimaydighan, birer ishning höddisidin ciqalmaydighan؛ naqabil, qabiliyetsiz:[misal:] zor-zor ishlarning hemmiside aldida mëngip, köpcilikke yol bashlap kelgen ademler iduq, emdi yaramsiz bolup qalduqmikine
|
|
yaramsizliq |
|
yaramsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hëc ishqa yarimasliq, ishning höddisidin ciqalmasliq haliti:[misal:] baqining tülkiliki, bashliqning ditsiz, yaramsizliqi mana bu üci birliship kelgenliki ücün bir hësabta semet utqan boldi.
|
|
yaramliq |
|
yaramliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer ishqa, istëmalgha ishletkili bolidighan, süpiti yoqalmaydighan, özgermigen:[misal:] yaramliq mehsulat. yaramliq matëriyal. ＊ turmushta eng yaramsiz nerse — mal-mülük, eng yaramliq nerse — eqil-paraset.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishqa yaraydighan, ishning höddisidin ciqalaydighan؛ qabiliyiti bar, qabilyetlik:[misal:] u reyhanni oqutushni, yaramliq adem qilip terbiyileshni özining wijdaniy burci qilghanidi we buning höddisidin ciqti.
|
|
yaranmaq |
|
|
|
yaraydu |
|
|
|
yaren |
|
yaren[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] dostlar, aghiniler, yoldashlar, buraderler.
|
|
yar-burader |
|
|
|
yarta |
|
|
|
yartilatmaq |
|
|
|
yartilashmaq |
|
|
|
yartilanmaq |
|
|
|
yartilimaq |
|
|
|
yar-janan |
|
|
|
yarcen |
|
|
|
yardang |
|
|
|
yardangliq |
|
|
|
yardem |
|
yardem[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ishni qilishta hemkarlishish, qarishish؛ hemkarliq, medet:[misal:] yardem bermek. yardem qilmaq. ＊ gülcimen hoshur elesning yardimi bilen bazargha atap ishligen rëshiliyening yërimini satalidi.[yeshmisi:] ② hemkarlishish yüzisidin bërilidighan pul we shuninggha oxshash maddiy nersiler:[misal:] u akisining yardimi bilen sodini bashliwetti.[yeshmisi:] ③ paydiliq tesir, nep, menpe’et:[misal:] men okulning yardimi bilen kündin-künge saqiyishqa bashlidim.
|
|
yardemci |
|
yardemci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] maddiy yaki meniwi jehettin yardem qilghuci, yardem bergüci, yardemleshküci, medetkar:[misal:] u yalghuz arslanningla emes, sutuq bughraxanning, aydingningmu ishencilik yardemcisi bolup keldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rehbiriy xadim orunbasari:[misal:] nazir yardemcisi. re’is yardemcisi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoshumce paydilinish ücün teyyarlap qoyulghan, ghemlep qoyulghan, ajritilghan, mölcerlengen؛ qoshumce:[misal:] yardemci küc. yardemci qisim.
|
|
yardemci adwukat |
|
|
|
yardemci agronom |
|
|
|
yardemci boghaltir |
|
|
|
yardemci pë’il |
|
|
|
yardemci tetqiqatci |
|
|
|
yardemci terjiman |
|
|
|
yardemci trënër |
|
|
|
yardemci lëktor |
|
|
|
yardemci muxbir |
|
|
|
yardemci muherrir |
|
|
|
yardemci inzhënër |
|
|
|
yardemcilik |
|
yardemcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yardem bërish ishi, pa’aliyiti:[misal:] rehberlikning testiqlishi bilen sinash jazisi yasilidighan bolup, adilgha bir neper sëlisar we ikki ishci yardemcilikke bërildi.
|
|
yardemsiz |
|
|
|
yardemleshtürmek |
|
|
|
yardemleshtürüshmek |
|
|
|
yardemleshtürülmek |
|
|
|
yardemleshmek |
|
yardemleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yardem, medet bermek, yardem qilmaq, hemkarlashmaq, yardemde bolmaq:[misal:] sayimqarimu qudretning meydisidin tolumni yëshishke yardemleshti.
|
|
yar-dost |
|
yar-dost[yeshmisi:] yar we dost:[misal:] bille oynap, bille ösken yar-dostlar, yaxshi qal, miskin bashqa saye bergen, bostan baghlar yaxshi qal.
|
|
yarsiz |
|
yarsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yari yoq, yari bolmighan, yar tutmighan:[misal:] sen mëni yar etmiseng, dunyadin yarsiz ötey, köyginimni bilmiseng, baghrimni yërip körsitey.
|
|
yargha |
|
|
|
yarghuzmaq |
|
yarghuzmaq[yeshmisi:] «yarmaq» pë’ilining yene bir xil mejburiy derijisi:[misal:] öyde otun tügep qalghan, nurnisa qiynilip qalidu, otun yarghuzup birersiz, dëdi u aksigha ishiktin ciqiwëtip.
|
|
yarghuncaq |
|
yarghuncaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bughday, qonaq qatarliq danliq ashliqlardin yarma yaridighan tash sayman. uning yerlik tügmenge oxshash asti-üsti ikki tëshi bolup, yarma yarghanda qol bilen cörüp heriketlendürülidu:[misal:] qiz küci yetmisimu tinip-tinip, pëshane terlirini sürtüp tagharni axir öy otturisidiki yarghuncaq bar supining yënigha ekeldi.
|
|
yarqin |
|
yarqin[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nur cëcip, parqirap turidighan؛ parqiraq:[misal:] yarqin nur. ＊ uning ümid cirighi barghansëri yarqin parlimaqta idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yoruq, ëniq, roshen, ocuq, ashkara:[misal:] yarqin yoltuz. ＊ diqqet bolghan yüzligen yarqin közler sabirgha tikilip turatti we uning ottek yanghan közliridin ghezeplik elemni köretti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] erlerning ismi.
|
|
yarqinliq |
|
|
|
yargül |
|
yargül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yar+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ëyiqtapan a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün tënide aq tükler bolidu, yopurmiqi nöwetliship ösüp, aliqansiman yërilidu. güli omum gül rëtide, gül taji kicik, gül kassisi gül taji sheklide, köküc sösün, ac qizil yaki aq renglerde bolidu. körünüshi ucuwatqan qushqa oxshaydu. pütün ösümlük tëni dora qilinidu, issiqni bësish, aghriq toxtitish, qurt öltürüsh roli bar.
|
|
yarliq (Ⅰ) |
|
|
|
yarliq (Ⅱ) |
|
yarliq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] birkimge emel, unwan we shu qatarliqlar bërilgenliki yaki birer ishni orunlash toghrisidiki resmiy uqturush, höjjet؛ perman, buyruq:[misal:] yarliq pütmek. yarliq cüshmek. yarliq ciqarmaq. ＊ padishah aditi boyice in’am berse yarliqni özi yëzip, pëcetlep, uni ëlip baridighan jayni ëytip bëridiken. shu wejidin danishmengimu yarliq sëlinghan bir lëpapni uzitiptu.
|
|
yarliqci |
|
|
|
yarliq’ot |
|
yarliq’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yarliq+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yarliq’ot a’ilisidiki suda ösidighan, saman gholluq ösümlük. yatma gholi we capma yiltizi su icide turidu. yopurmiqi böreksiman yaki yumilaq bolup, su yüzide leylep turidu. yaz we küzde güli ëcilidu. köpince shal ëtizliri we köllerde ösidu. pütün ösümlük tëni bëliq we öy haywanlirining yëmi qilinidu.
|
|
yarma (Ⅰ) |
|
yarma (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yërilidighan, yërilghan:[misal:] yarma shaptul. yarma deste.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞yëmek-icmek＜[yeshmisi:] tügmen yaki yarghuncaqta tartilip birnecce parce qilinghan bughday yaki qonaq parciliri yeni yirik tartilghan un:[misal:] noruz köjisige bughday yarmisidin bashqa malning bëshi we paqalciqi, camghur, güle-qaq sëlinidu.
|
|
yarma ash |
|
|
|
yarma polu |
|
|
|
yarma shaptul |
|
yarma shaptul[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] shaptulning bir xil sorti. mëwisining shekli sozuncaq, tumshuqi ucluq bolidu, posti asan soyulidu. tüklük këlidu. esliy renggi aquc bolup, aptap körgen teripi ocuq qiziridu. ëti ückisidin ajraydu. ëtining ückige tutashqan qismi qizilraq, yumshaq, tatliq suluq we shirnilik. 9-ayning otturilirida yëtilip, tekshi pishidu.
|
|
yarma ulaq |
|
yarma ulaq[kesip türi:]＞ormanciliq＜[yeshmisi:] ulaq usulining bir xili. buningda ulaq tüwining toghra kesme yüzi bir tereptiki yaghac qismi bilen qoshulup yërilip, qipcining bir uci 3 - 4 santimëtir uzunluqta yantu yonulup, qisturulidu. axirida baghlinidu.
|
|
yarma (Ⅱ) |
|
yarma (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] asmandin yaghidighan ushshaq, aq we süzük bolmighan qar danicisi. top yaki konus sheklide bolup, köpince qar yëghishtin burun yaki qar yaghqan caghda yaghidu.
|
|
yarmaq (Ⅰ) |
|
yarmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] azadliqtin burun ishlitilgen, otturisi töshük, sëriq mistin yaki tuctin yasalghan, qimmiti eng töwen bolghan pul:[misal:] yamaq yamap, yarmaq tap (maqal). ＊ bilimlik kishi qimmetlik dinar, bilimsiz nadan qimmiti yoq yarmaq.
|
|
yarmaq (Ⅱ) |
|
yarmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① palta, here, picaq we shuninggha oxshash tighliq eswablar bilen birer nersini böleklerge ayrimaq, parcilimaq, tilmaq, kesmek:[misal:] otun yarmaq. ＊ heqiqet qilni qiriq yaridu (maqal).[yeshmisi:] ② yarilandurmaq, sundurmaq, jarahetlendürmek:[misal:] egri tayaqning uci burnungni yarar (maqal). ＊ ëshini yep bëshini yëriptu (maqal).[yeshmisi:] ③ nahayiti qattiq anglanmaq, urulmaq:[misal:] qulaqni yarmaq. ＊ uning awazi sëhirlik tün jimjitliqini qisqila yërip ötti.[yeshmisi:] ④ birer top nerse icidin, otturisidin, arisidin bösüp ötmek, kësip ötmek؛ bösmek:[misal:] sep yarmaq. ＊ muqam toxtishi bilen, hesen derwish ornidin des turdi-de, sorunni yërip ötüp, muqamcining aldigha bërip uning qolidin satarni aldi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti tatliq, shërin tuyulmaq, sëzilmek, tilda qalmaq (tatliq yëmeklikler heqqide):[misal:] shaxlirida mëwisi, yultuz bilen teng iken. yëseng tilni yaridu, hesel bilen qent iken.
|
|
yarmaqcilik |
|
yarmaqcilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yarmaqtek bar, yarmaqtek congluqtiki؛ kicik:[misal:] durus... durus... uning yüzide yarmaqcilik tatuq bar. u burutini shu terepke tarapla olturidiken, dëdi u.
|
|
yarmaqsiz |
|
|
|
yarmaqgül |
|
yarmaqgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yarmaq+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki bir yaki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi incike hem uzun. töt qirliq, yopurmiqi yürek we börek sheklide bolup, udul ösidu. güli sösün. pütün ösümlük tëni dora qilinidu, qanni janlandurush, issiqni yandurush süydük heydesh roli bar.
|
|
yarmaqliq |
|
|
|
yarmici |
|
|
|
yarmiciliq |
|
|
|
yarmidatmaq |
|
|
|
yarmidashmaq |
|
|
|
yarmidalmaq |
|
|
|
yarmidimaq |
|
yarmidimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① parce-parce qilmaq, parcilimaq, yartilimaq:[misal:] u tuxumdek yaghni yarmidap yutuwetti-de, derhal ikkinci botulkining ëghizini ëcip, romkilarni yene mangdurushqa bashlidi.[yeshmisi:] ② cala-bula, bilmek, yërim-yarta birnerse qilmaq:[misal:] men xenzucini toluq bilmeymen, ance-munce yarmidaymen.
|
|
yarowizatsiye |
|
yarowizatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞dëhqanciliq＜[yeshmisi:] tërishtin ilgiri zira’et uruqining muwapiq shara’itta 1-basqucluq yëtilishini tamamlatquzush. mesilen, küzgi bughdayning uruqi nemdelgendin këyin, töwen tëmpëraturiliq orunda saqlinidu. bu xil usul arqiliq maysini retlik ündürgili, pishishni tëzletkili we eslide küzde tërilidighan zira’etlerni etiyazda tërisimu yenila normal bashaq ciqiralaydighan qilghili bolidu.
|
|
yaritishmaq |
|
|
|
yaritilmaq |
|
|
|
yaridar |
|
yaridar[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer jayi yaki ezasi yarilanghan؛ jarahetlik:[misal:] yaridar adem. yaridar ëyiq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] azablanghan, derdke tolghan, yarilanghan:[misal:] ah, töküldi qance-qance köz yashlar, cöl-jezire otlirida dagh qaldi. yaridar dildin ciqqan qance naliler, yangrap ötüp hawalarda yoqaldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer jayi yaki ezasi yarilanghan؛ jarahetlengen adem:[misal:] ular nöwetliship yaridarlarning halidin xewer alatti.
|
|
yaridarliq |
|
|
|
yarisha |
|
yarisha[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] mas këlidighan, muwapiq, layiq:[misal:] yillarning biride uning xotuni bir oghul tughuptu. cawar boway öz haligha yarisha merike qilip, at toyini ötküzüptu. ＊ purset dëgen hemishe këliwermeydu. qishning acciq soghuqida ëtiz arilap yürginimge yarisha azraq birnerse alsam nëme bolidu
|
|
yarishiriq |
|
|
|
yarishiq |
|
yarishiq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mas këlish, muwapiq bolush, munasip, yarishish, layiqlishish:[misal:] yarishiqini qilmaq. ＊ östeng yarishiqi tal, qizning yarishiqi xal (maqal). ＊ orma naxshisi ormining yarishiqi.
|
|
yarishiqida |
|
yarishiqida[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] öz layiqida, muwapiq, yarashqan halda:[misal:] ishni qilghan ikenmiz, öz yarishiqida bolsun. ötkenkidek tilemcilernimu, özimiznimu xijil qilidighan ishni qilmighinimiz yaxshi.
|
|
yarishimliq |
|
yarishimliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yarishidighan, yarashqan, cirayliq, maslashqan, muwapiq kelgen:[misal:] japparop ëgiz boy, qeddi-qamiti këlishken, tom qara qash, qangsharliq, yarishimliq burut qoyghan, bughday öng, közliri hemishem külüp turidighan xushxuy adem idi.
|
|
yarighusiz |
|
yarighusiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëcnëmige yarimaydighan, erzimeydighan, ishletkili bolmaydighan, muwapiq kelmeydighan:[misal:] ekrem wëlisipit alimen deydu, roshenge sa’et, öyning yotqan-körpilirimu konirap mëhmangha yarighusiz bolup qaldi.
|
|
yarilandurmaq |
|
|
|
yarilanmaq |
|
yarilanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yaridar bolmaq, jarahetlenmek:[misal:] sawut xëli ëghir yarilanghan bolup, oq uning yotisigha tegken, asimning bolsa sol mürisini tëship ötkenidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] azar yëmek, derdke qalmaq:[misal:] men güzel turmushni, shad-xuram hayatni qizghin söyimen emma yürikim yarilanghan
|
|
yarimas |
|
yarimas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yarimaydighan, kërekke kelmeydighan, yaraqsiz, yaramsiz:[misal:] yarimas eswab. yarimas palta.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman, nacar, qebih:[misal:] yarimas ish. yarimas illet. ＊ ixtiyarsiz halda ötkenki yarimas qiliqlirim köz aldimdin bir-birlep ötüp qelbimni xijaletcilikke salatti.
|
|
yarimasliq |
|
|
|
yarimaq |
|
yarimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① mu’eyyen telepke mas kelmek, layiqlashmaq, yaqmaq:[misal:] xangha yarighan ëshim tazgha yarimaptu (maqal). ＊ ëshi yarisa, qacisigha qarima, qizi yarisa, anisigha qarima (maqal). ＊ uninggha hemmidinmu bek yarap ketkini inaq kollëktip turmush idi.[yeshmisi:] ② kargha, kërekke kelmek, esqatmaq:[misal:] men këyin ishqa yarighudek bolghanda atam bilen yëzimizdiki hajibaygha cakar bolup ishlep yürüp taghda qoy baqtim.[yeshmisi:] ③ layiqlashmaq, muwapiq, mas kelmek, erzimek:[misal:] eng kem hësablighandimu her mo yerdin besh ming tüp tërek qelemcisi östürseng, her birini bir koyghice satsang, yigirme mo yerning köciti bir sanduq pulgha yaraydu.[yeshmisi:] ④ «jayida, yaxshi, bolidu, layiq, köngüldikidek ish qilalaydu» dëgen menilerde këlidu:[misal:] ordigha mushu xetni yazghan bextiyar isimlik bala yaraydiken, deptu padishah.
|
|
yariyar |
|
|
|
yar-yar |
|
yar-yar[yeshmisi:] ① «yar (Ⅰ)» sözining tekrarlinishi:[misal:] shamal oynar romalingni cëci qunduz yar-yar, ëtiz baghri goya asman, sen bir yultuz, yar-yar.[yeshmisi:] ② toy-tökünde qiz uzitish ücün ëytilidighan naxshining nami:[misal:] ular yar-yar ëytip, qizni uzitip qoyushti.
|
|
yar-yölek |
|
yar-yölek[yeshmisi:] yölencük, tayanc, ige, tirek, yölek:[misal:] yar-yölek bolmaq. ＊ bu büwimge her deqiqe merhumning rohi yar-yölek idi.
|
|
yaryëlim |
|
yaryëlim[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yar+yëlim［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. aq yaki ac sëriq renglik bolup, tarisha yaki danice halitide këlidu. yërim süzük bolidu. qiziq suda ongayla ëriydu. adette kala, ëshek qatarliq haywanlarning tërisi we söngiki qaynitilip yasilidu. sana’ette yëpishturghuci rë’aktip we yoruqluq sëzish matëriyalliri yasilidu. dorigerlikte qan toxtitish dorisi qilinidu, yaghacciliqta yaghac yemlinidu, uningdin bashqa yene yëmeklik sana’itidimu ishlitilidu.
|
|
yaz |
|
yaz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] töt pesilning ikkincisi, etiyazdin këyinki, küzning aldidiki pesil, miladiye boyice texminen 5-maydin 6-awghustqice bolghan waqitni öz icige alidu.
|
|
yaza |
|
|
|
yazdurmaq |
|
|
|
yazghazingi |
|
yazghazingi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yaz+ghazang+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmaqliri uzun, yumilaq yaki tuxum shekillik bolup, udul ösidu, ghol yopurmaqlirida yumshaq tükliri bolidu. güli sösün, beziliri aq, yazning bëshida cëceklep, axirigha kelgende ölidu. shunga «yazghazingi» dep nam alghan. gholi, yopurmiqi we gül rëti dora qilinidu, süydükni rawan qilish, qan bësimni cüshürüsh roli bar.
|
|
yazghuci |
|
yazghuci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëzish ishini orunlighuci kishi:[misal:] buni yazghuci sizmu ＊ bu xetni yazghuci kim[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bedi’iy eser yëzish ishi bilen shughullinidighan kishi؛ edib:[misal:] men yazghuci bolush meqsitide roman yazghan emes, belki ötmüshtiki hayat mëni qolumgha qelem ëlishqa mejbur qilghan.
|
|
yazghuciliq |
|
|
|
yazghi |
|
yazghi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yazda bolidighan, yazliq:[misal:] yazghi yung. yazghi bughday.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bughdayning etiyazda tërilip, yazda pishidighan bir xili:[misal:] awatta bu yil yazghidin mol hosul ëlindi.
|
|
yazliq |
|
yazliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yazgha xas, yaz ücün belgilengen, yazgha muwapiqlashturulghan؛ yazghi:[misal:] yazliq tetil. yazliq saray. yazliq kiyim. ＊ bu yil bahar baldur keldi, carwicilar yazliq yaylaqqa her yildikidin bir ay burun köcti.[yeshmisi:] ② yazda tërilidighan, yazda pishidighan hem yazda yighiwëlinidighan:[misal:] yazliq ashliq. yazliq mehsulat. yazliq mëwe.
|
|
yazliq kün-tün toxtishi |
|
yazliq kün-tün toxtishi[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] 24 mewsümning onincisi. miladiye 6-ayning 21-yaki 22-künidin bashlinidu. bu künde quyash yazliq kün-tün toxtash nuqtisidin ötidu, bu waqitta shimaliy yërim sharda kündüz eng uzun, këcisi eng qisqa bolidu.
|
|
yazlimaq |
|
|
|
yazma |
|
yazma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëziq, xet wasitisi arqiliq ipadilengen yaki ipadilinidighan, yëzilghan:[misal:] yazma pikir. yazma imtihan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëziq, xet wasitisi bilen ipadilengen nerse:[misal:] mubarek ushbu yazmangni zeper yadnamisi deymu
|
|
yazmaq |
|
|
|
yazmuyaz |
|
yazmuyaz[yeshmisi:] her yaz, yazdin yazgha:[misal:] hemde peyda bolsa köl, köllerde ghaz, tursa orap tali mejnun yazmuyaz.
|
|
yazmish |
|
yazmish[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] yëzip qoyulghan nerse؛ yazma bayan, yazma melumat, yazma xatire:[misal:] uning yazmishliridin we söhbetliridin melumki, u özining millitini qizghin söyidighan artis idi.
|
|
yazice |
|
yazice[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yaz mezgilide, yaz dawamida, yaz boyi:[misal:] yazice baghlarda curuqlashqan cüje xorazlar emdi shoxluq bilen mëkiyan caqiridighan yaki özige oxshash urush xumarlar bilen soqushidighan boldi.
|
|
yasatmaq |
|
|
|
yasashturmaq |
|
|
|
yasashmaq |
|
|
|
yasaq |
|
yasaq[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ① türlük qanun. [yeshmisi:] ② dölet teripidin belgilengen türlük sëliq؛ baj, alwan:[misal:] yasaq tölimek. yasaq tapshurmaq. ＊ tëkin aghici ilik hajip we böribeg bilen bille yasaq ëlish toghrisida bir yëngi belgilime bëkitip ciqqay, dëdi xan.
|
|
yasaqbëgi |
|
|
|
yasaqci |
|
|
|
yasaqliq |
|
yasaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yasap qoyulghan, yasalghan, bëzelgen؛ bëzeklik:[misal:] yasaqliq öy. ＊ mu’ellim sinipqa kirip heyran qaldi. cünki, sinip ici pakiz tazilanghan bolup, bayram bolghandek u yer-bu yerler yasaqliq turatti.
|
|
yasalma |
|
yasalma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qolda yasalghan, tebi’iy, öz eyni emes, sün’iy, yasima:[misal:] yasalma cac. yasalma put. ＊ u etraptikilerge bir xil yasalma mulayimliq bilen qarap ciqti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] yasighuci qoshumcilarning wasitisi bilen yasalghan:[misal:] yasalma söz.
|
|
yasalmaq |
|
|
|
yasalmiliq |
|
yasalmiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yasalma halet, sün’iylik:[misal:] hejer ap’aq ornidin qozghalmaqci boldi-yu, lëkin nëmidindur oylinip qaldi we birdinla yasalmiliq bilen siliq sözleshke bashlidi.
|
|
yasancuq |
|
yasancuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] da’im yasinidighan, yasinishni yaxshi köridighan adem:[misal:] këpinek perwane bolmas, yasancuq merdane bolmas (maqal). ∥ uni qoltuqliwalghan tolimu cirayliq, tolimu yasancuq qiz bolsa bizge qiya közini salmastin, taghlargha, kecki shepeqqe we aq-qizghuc bulutlargha qarap turatti.
|
|
yasancuqluq |
|
|
|
yasandurmaq |
|
yasandurmaq[yeshmisi:] «yasanmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] yalghuz qizini özliri yëmey yëgüzüp, kiymey kiydürüp, tozdek yasandurup cong qilghan ata-anilar otturisida xumarqiz mektep yëshigha yetkende birdinla këlishelmeslik këlip ciqti.
|
|
yasandurushmaq |
|
|
|
yasandurulmaq |
|
|
|
yasanmaq |
|
yasanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] cirayliq kiyinmek:[misal:] melike her küni këcisi el uxlighandin këyin, rasa yasinip, hëliqi yol bilen azade yürüp, saraydiki ashiqining yënigha ciqip, muhebbetliship yürüptu.
|
|
yasawul |
|
yasawul[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] burunqi xan, padishah dewride yuqiri menseptiki emeldarlargha xizmet qilidighan qoralliq xadim؛ saqci:[misal:] shahzade müshükning bash-közini silap epu soraptu. shah yasawulni töt bëliqci boway bilen otunci momayni caqirip këlishke buyruptu.
|
|
yasawulluq |
|
|
|
yastuq |
|
|
|
yastuqni qirlap uxlimaq |
|
yastuqni qirlap uxlimaq[yeshmisi:] hëc ish bilen kari bolmay, ghemsiz, biperwa yürmek:[misal:] islahat dawamida islahatqa maslashmay, yastuqni qirlap qoyup uxlighan adem menggü algha basalmaydu.
|
|
yastuqni qirlap yatmaq |
|
|
|
yasidaq |
|
|
|
yasidaqliq |
|
|
|
yasighuci |
|
|
|
yasima |
|
yasima[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tebi’iy, öz eyni emes, yalghan؛ sün’iy:[misal:] yasima gep. yasima heriket. ＊ qazining kelgenlikidin xushal bolghan hejer ap’aq qazini tapa-tene we yasima qiliqlar bilen kütüwaldi.
|
|
yasimaq |
|
yasimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① peyda qilmaq, wujudqa keltürmek, shekillendürmek؛ etmek, teyyarlimaq:[misal:] sanduq yasimaq. paraxot yasimaq. ＊ yasash qiyin, buzush asan (maqal).[yeshmisi:] ② tüzimek, ongshimaq, rëmont qilmaq:[misal:] yashqina shopur yigit caq yasash bilen aware idi.[yeshmisi:] ③ ongshimaq؛ tüzeshtürmek:[misal:] sarixan xushallinip bextigülning sel cuwulghan caclirini qoli bilen yasashqa bashlidi.[yeshmisi:] ④ zinnetlimek, bëzimek:[misal:] towa qildim, men nëme koyda, bu nëme oyda, men buning öyini xeqning zoqi kelgüdek yasap aware, bu bolsa, dëdi apam xapa bolup.[yeshmisi:] ⑤ emin tapquzmaq, xush qilmaq, shadlandurmaq:[misal:] u tapshuruqni ëlip, zindangha bardi-de, hëliqi ikkisining könglini yasidi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] toqup ciqarmaq, oydurup ciqarmaq, köptürmek؛ özgertmek (gep-söz heqqide):[misal:] ablet birinci urushidinla ishni epleshtürelmigendin këyin derghezep bolup, ülpetlirige ehwalni bashqice yasap ëytti.[yeshmisi:] ⑦ bezi isim we isim xaraktërlik sözlerning arqisigha qoshulup këlip pë’illashturush rolini oynaydu:[misal:] burulush yasimaq. ＊ gülcimenning hëssiyatidiki özgirish, uning herikitidimu özgirish yasidi.
|
|
yasimiliq |
|
yasimiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yasima halet, sün’iylik:[misal:] uning tongluqi xuddi zixqa ötküzüp otqa tutulghan sëmiz göshning mëyidek ërip birdinla boshashti-de, kirip kelgücini olturushqa teklip qilghac yasimiliq bilen soridi.
|
|
yasinishmaq |
|
|
|
yasin |
|
|
|
yash (Ⅰ) |
|
yash (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qëri emes, newqiran:[misal:] yash adem. yash ayal. ＊ yash waqitta qilghan ibadet tashqa möhür basqandek (maqal). ＊ men ulargha qaridim, aldimda mëning mehelliklirimdin yash, qëri bolup ottuzce kishi turatti.[yeshmisi:] ② süyi qurumighan, nemliki tarqalmighan؛ yëngi:[misal:] yash köktat.[yeshmisi:] ③ balaghetke yetmigen, yëtilmigen:[misal:] yash bala. yash qiz. ＊ teshwiqiy-terbiyide partiye-ittipaq ezalirini we yash ösmürlerni muhim nuqta qilish lazim.[yeshmisi:] ④ yashliqqa, yashliq dewrge xas:[misal:] yash küc. yash köngül. ＊ ularning cacliri aqirip ketken bolsimu, rohiy jehettin ular yash idi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëterlik tejribige ige bolmighan, tejribisiz:[misal:] sen tëxi yash, hëc ish körmigen. taghning icige apirip baqimen, dep böre-ëyiqlargha yem bolup yürmigin, yene, dëdi yashanghan biri.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngidin peyda bolghan, yëngidin barliqqa kelgen, tarixi ance uzun bolmighan:[misal:] folklor ilmi heqiqeten yash bir pen bolsimu, lëkin uning hayatiy küci zor bolup, insaniyetning algha bësishi we jem’iyet özgirishning ëhtiyajigha masliship, tëximu keng omumluqqa ige bolmaqta.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngi teshkillengen, mustehkemlenmigen:[misal:] yash teshkilat. yash dölet. yash partiye.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngidin berpa qilinghan, tikilgen:[misal:] yash köcet.
|
|
yash (Ⅱ) |
|
yash (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tughulghan waqittin bashlap hayat kecürgen, yashighan yillarning sani؛ ömür uzaqliqi:[misal:] eqil yashta emes, bashta (maqal). ＊ yëshi hemmidin congraq, uzun keke saqal, aq yüzlük, oruqraq kelgen birsi söz bashlidi.
|
|
yashⅢ |
|
|
|
yashatmaq |
|
|
|
yashartmaq |
|
|
|
yashartilmaq |
|
|
|
yasharmaq |
|
yasharmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yash turmaq, yash haletke kelmek:[misal:] balilar cong bolushni oylisa, conglar yashirishni oylaydu.[yeshmisi:] ② kökermek, rawajlanmaq, ösmek (del-derex, gül-giyahlar heqqide):[misal:] quyash burunqidek altun nurini yene cëciptu, shuning bilen yer yüzidiki jimi gül-giyahlar, del-derexler qaytidin yashiriptu, ademlerning cirayi ëciliptu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] körkem halgha kelmek, güzelleshmek؛ yashnimaq:[misal:] azadliqning nuridin reng tüzepsen cilgidek, yashiripsen, güllepsen künde ming bar körgüdek, alim bolup ösüptu. tünügünki yash gödek, düshmenliring qan yighlap, dostliring shad külgüdek.
|
|
yashashmaq |
|
yashashmaq[yeshmisi:] «yashimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bar iken, yoq iken, ac iken, toq iken, ötken zamanda bir janggalda türlük haywanlar, rengmureng, xilmuxil qushlar inaq, xushal-xuram yashishidiken.
|
|
yashangghiratmaq |
|
|
|
yashangghirimaq |
|
|
|
yashanmaq |
|
yashanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yëshi congiyip qëriliq dewrige kelmek, qërip qalmaq:[misal:] wëlsipitte oruq, belliri mükceygen bir momay olturghan bolup, yashanghan bir er kishi wëlsipitni asta ittirip këliwatatti.
|
|
yashsiz |
|
|
|
yash-quram |
|
|
|
yash-qëri |
|
|
|
yashlashturmaq |
|
|
|
yashlashmaq |
|
yashlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yash haletke kelmek, yashliqi urghumaq:[misal:] sili kündin-künge yashliship këtiwatidila jumu, dëdi u manga caqcaq qilip.[yeshmisi:] ② yashlar qoyulmaq, yashlarni qoyush omumiylashmaq:[misal:] rayonimizdiki her derijilik rehberlik benzilirini yashlishish, bilim ehlige, kesip ehlige aylinish jehette birqedem algha ilgirilesh imkaniyitige ige qilishimiz lazim.
|
|
yashlanmaq |
|
|
|
yashliq (Ⅰ) |
|
yashliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yash waqit:[misal:] yashliqingda ishle, qërighanda cishle (maqal). ＊ yashliqini qedirlimigen adem, bir’ömür pushayman qilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yashlargha xas, yashlargha te’elluq, yashlarda bolidighan؛ yash waqtidiki:[misal:] yashliq ghurur. yashliq istek. yashliq dewr.
|
|
yashliq qilmaq |
|
yashliq qilmaq[yeshmisi:] tejribisizlik qilmaq, oylanmay addiy ish körmek:[misal:] sadir yashliq qiliwatidu, tagh süyini ekëlish unciwala asan bolsa, bu caghqa herkim ekelmemdu, dëdi hashim’axun.
|
|
yashliq (Ⅱ) |
|
yashliq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ... yashqa kirgen, yashqa tolghan؛... yashtiki:[misal:] ular dilshatning öyige kirgende, u ikki yashliq singlisini oynitip olturatti. ＊ shaxliri besh terepke ayrilghan, alte ademning quciqi yetmeydighan bu qariyaghac mushu yëza bilen bir yashliq idi.
|
|
yashliqⅢ |
|
|
|
yashlimaq |
|
yashlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yash keltürmek, yash almaq, yighlimaq:[misal:] birdem shopur dadisigha, birdem mëhriban apisining tawutigha ësilip yighlighan oghul pütkül jüme jama’itining baghrini ëzip közlirini yashlimaqta idi.
|
|
yashman |
|
|
|
yashnatmaq |
|
|
|
yashnashmaq |
|
|
|
yashnimaq |
|
yashnimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yasharmaq:[misal:] bügün weten gülzarida hüppide ëcilip turghan barce güller icide reyhangül ene özining addiyliqi, xush puraqliqi bilen tëximu körkem hösn ëlip yashnap turuptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] rawajlinip tereqqiy qilmaq, ilgiri basmaq, ronaq tapmaq؛ güllimek:[misal:] qoshmaq ghunce-cëcekler, ikkimizge oxshaydu, güzel yashliq ömrimiz, shu güllerdek yashnaydu.
|
|
yashirishmaq |
|
yashirishmaq[yeshmisi:] «yasharmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] shuning ücün her tangda, yashirishar bashqidin, ular ösken gülshenmu, oyghinidu naxshidin.
|
|
yashimaq |
|
yashimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① melum waqit ömür körmek؛ hayat kecürmek:[misal:] köp yashighan nëme biler, köpni körgen shu biler (maqal).[yeshmisi:] ② birer yosunda hayat kecürmek, birer terzde tirikcilik qilmaq:[misal:] menmu ene ashularning biri bolup, pënsiyide yashawatimen we aramxuda pënsiye turmushida, yëterlik waqitqa ige bolup, bu kitabimni yëzip ciqtim.[yeshmisi:] ③ birer jayda hayat kecürüshke maslashmaq, adetlenmek:[misal:] ular peqet shu abide turidighan taghdiki gharning icide yashaptu. ＊ men ewladmu’ewlad del-derex postidin makan tutup yashap këliwatqan qurt bolimen, deptu u gülge qarap.[yeshmisi:] ④ birkimge er yaki xotun bolup hayat kecürmek, er-xotunluq munasiwitide bolmaq:[misal:] siz tëxice ëniq jawab bermeywatisiz. ëytinga, ikkimizning bir a’ilide yashishimizgha razimu siz dëdi zunun duduqlap turup.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mewjut bolup turmaq, bar bolmaq, saqlanmaq:[misal:] küreshcan tariximizgha betler yaratqan azadliq qurbanlirining nami xelqimizning qelbide menggü yashaydu.[yeshmisi:] ⑥ buyruq pë’ilining 2-yaki 3-shexs formisida, këlip birer kishi yaki nersining uzun ömür körüshi, ebediy mewjut bolup turushi, muweppeqiyet qazinishi toghrisidiki tilekni, shundaqla maqullash, söyünüsh, shadlinishqa oxshash hës-tuyghularni ipadileydu:[misal:] yasha oghlum xoymu ish qilding. ＊ yashisun xelq yashisun weten
|
|
yagh |
|
yagh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] carwa-mallarning organizimida yaki bezi ösümlüklerning uruqi, dënida bolidighan adettiki tëmpëraturida yumshaq, suyuq yaki qattiq halette ucraydighan organik madda:[misal:] qoy yëghi. zighir yëghi.
|
|
yagh puratmaq |
|
yagh puratmaq[yeshmisi:] diniy eqide boyice ölüp ketken ata-ana, uruq-tughqan, qowm-qërindash, perzentlerning rohigha atap poshkal sëlip du’a qildurmaq:[misal:] shundaq qilip ular këler heptining tötinci küni nikah patihesi oqutup, xasiyetlik peyshenbe ücün yagh puritidighan bolushti.
|
|
yagh tökülse yalighudek |
|
|
|
yagh caynimaq |
|
|
|
yagh icidiki börektek |
|
yagh icidiki börektek[yeshmisi:] hëcqandaq xewp-xeterge ucrimay, nahayiti xatirjem, aman-ësen:[misal:] bügünki balilar xuddi yagh icidiki börektek rahet icide yashaydu, ulargha hemme nerse teyyar.
|
|
yaghac |
|
|
|
yaghac at |
|
yaghac at[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] bir xil gimnastika eswabi. shekli atqa oxshaydu, dümbiside halqa bolmaydu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] bir xil gimnastika musabiqe türi. buningda, tenheriketciler qoli bilen yaghac atqa tayinip her xil heriketlerni orundaydu. resmiy musabiqilerde ayallar toghrisigha qoyulghan yaghac atni, erler uzunisigha qoyulghan yaghac atni ishlitidu.[yeshmisi:] ③ riwayetlerdiki ucidighan we yaghactin yasalghan epsaniwi at.[yeshmisi:] ④ balilarning tok arqiliq heriketlinidighan oyuncuq ëti. yaghactin yasilidu.
|
|
yaghac gholluq ösümlükler |
|
yaghac gholluq ösümlükler[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gholi yaghaclashqan ösümlükler. mesilen, tërek, söget qatarliq del-derexler we qizil gül, qelempur qatarliq catqallar.
|
|
yaghac qulaq |
|
|
|
yaghac oshtumaq |
|
yaghac oshtumaq[yeshmisi:] «yoli ëcilsun, pat-pat këlip tursun» dëgen menidiki ibare:[misal:] way xudayimey, kün qayaqtin ciqti, yaghac oshtuymu dëdi hammam.
|
|
yaghac-tash |
|
|
|
yaghacci |
|
|
|
yaghacciliq |
|
|
|
yaghaclashmaq |
|
|
|
yaghacliq |
|
yaghacliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaghici bar, yaghac ornitilghan:[misal:] u közlirini cimciqlitip qoruq tamgha qaridi. tam ëgiz, yigirme ikki yaghacliq soqma tamning üstige üc qur kumilac qoyulghan, uning üstige azghan, jighan tutulghanidi.
|
|
yaghaq |
|
|
|
yaghaqlashmaq |
|
|
|
yaghci |
|
|
|
yaghciliq |
|
|
|
yaghdurmaq |
|
|
|
yaghdurushmaq |
|
|
|
yaghdurulmaq |
|
|
|
yaghsiratmaq |
|
|
|
yaghsirashmaq |
|
|
|
yaghsirimaq |
|
|
|
yaghsiz |
|
yaghsiz[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yëghi yoq, yagh quyulmighan, yagh ishlitilmigen, yaghlanmighan؛ yëghi kem:[misal:] yaghsiz polu. yaghsiz gösh. ＊ yaghsiz ta’am ëghizgha tëtimaydu (maqal).
|
|
yaghlatmaq |
|
|
|
yaghlar |
|
yaghlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] yagh kislatasi we alkogol qatarliqlardin terkib tapqan yagh we uning hasilatliri. köpince C, H ,O qatarliq üc xil ëlëmënttin terkib tapidu. ularning ximiyilik terkibi we tüzülüshide perq nahayiti zor, lëkin hemmisi suda ërimeydu. xloroform, ëfir, atsëton qatarliq qutupluqi bolmighan organik ëritkücilerde ëriydu. yaghlar asasen yagh, yaghsiman maddilar we stërolni öz icige alidu.
|
|
yaghlashmaq |
|
yaghlashmaq[yeshmisi:] ① «yaghlimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular bezide bir-birining ëghizlirini yaghliship, bezide öz’ara mariship ötüshetti.[yeshmisi:] ② hemme yërige yagh tegmek, hemme yëri yagh bolup ketmek:[misal:] erkin yaghac tawaqni tartip ëlip ëmir baqining bëshigha atti. yaghliship ketken shapaq doppa umacqa kömüldi.
|
|
yaghlamci |
|
|
|
yaghlamciliq |
|
|
|
yaghlanmaq |
|
yaghlanmaq[yeshmisi:] ① «yaghlimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] qolung yaghlansa, dostunggha suwa (maqal).[yeshmisi:] ② «yaghlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] bir waqitta oyghinip qarisam, yaghlanghan coruqum gholi yoq capinimni mëningdin salduruwëlip, özi yëpinip rasa uxlawëtiptu.
|
|
yaghlishangghu |
|
yaghlishangghu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yagh yuqqan, yaghlashqan, yaghliship ketken:[misal:] u konirap ketsimu hëlighice tashliwëtilmigen, yaghlishangghu shapaq doppisi bilen özini yelpüshke bashlidi.
|
|
yaghlighu |
|
yaghlighu[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] yaghlash, sürtüp, tazilash ücün coka yaghac yaki tömürning uc qismigha paxta yaki yumshaq nerse orap yasalghan sayman؛ pelküc, may sürtküc.
|
|
yaghliq (Ⅰ) |
|
yaghliq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qolni sürtidighan böz, löngge, mayliq, qol yaghliq:[misal:] tamaqtin këyin hemmimiz yaghliq bilen qolimizni sürtüp du’agha qol kötürüshtuq.[yeshmisi:] ② bashqa artidighan burjeklik toqulma buyum:[misal:] yer yüzini deptirimning waraqliridek ap’aq qar qaplighan, del-derexlerni anamning bëshidiki aq yaghliqning tiwitidek qiro baghlighanidi.
|
|
yaghliq (Ⅱ) |
|
yaghliq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① terkibide yagh miqdari bar, yagh ëlish mumkin bolghan:[misal:] yaghliq dan. yaghliq zira’et.[yeshmisi:] ② yagh qoyulghan, yëghi bar, yagh arilashturulghan:[misal:] yaghliq toqac. yaghliq tamaq.[misal:] yaghliq dan[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yaghning xam eshyasi qilinidighan zighir, qica, kendir, zarangza qatarliq zira’et danliri.
|
|
yaghliq qapaq |
|
yaghliq qapaq[yeshmisi:] ① mexsus yagh qacilinidighan, yagh ëlinidighan qapaq:[misal:] taghar yüdüp, yaghliq qapaq kötürginice shakir kirdi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eski nam, yaman ataq:[misal:] yagh alsimu yaghliq qapaq, yagh almisimu yaghliq qapaq (maqal). ＊ u, hoshigha kelmeydu. uning hoshigha këlishige men ishenmeymen. u alliqacan bir yaghliq qapaqqa aylinip ketti, dëdi kërim’axun sawir’axungha.
|
|
yaghliq ot |
|
yaghliq ot[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tashlanduq yerlerde, bezi ëtizlarda ösidighan, yopurmiqining üsti yaltiraq, asti kül reng bolghan yawa ot. bu otni qaynitish arqiliq sopun ishleshke bolidu.
|
|
yaghliq örük |
|
yaghliq örük[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] örükning bir xil sorti. mëwisining shekli yumilaq, renggi qizghuc sëriq, etlik, su terkibi az, temi tatliq, shirnilik we parqiraq këlidu. 6-ay etrapida pishidu.
|
|
yaghliq ücey |
|
|
|
yaghliqqara |
|
yaghliqqara[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yagh+liq+qara［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] krëst güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. ëgizliki 5 — 20 santimëtir etrapida ösidu, yopurmiqi we shaxliri qoyuq bolup, ushshaq tükler bilen qaplanghan. yopurmiqi yolsiz. ushshaq güllep mëwileydu. cöl we ëdirlarda, tagh yëni we tagh baghrilirida köp ösidu, carwilarning yaxshi yem-xeshiki hësablinidu.
|
|
yaghliqliq |
|
yaghliqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yaghliqi bar, yaghliq artqan:[misal:] del shu caghda qizil yaghliqliq arzugül sunur bilen almiship traktorda sazliqning yëngi neghmisini yene öz pedisige gürkiretti.[yeshmisi:] ② yaghliq tikish, toqush ücün layiq këlidighan, shuninggha bab:[misal:] yaghliqliq rext. yaghliqliq yip. ＊ dilber yasingha atap yaghliq tikish ücün aq tawardin bir yaghliqliq kesti.
|
|
yaghlima |
|
yaghlima[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cirayliq, siyliq ëytilghan, emma cin, semimiy emes:[misal:] yaghlima gep. yaghlima til. ＊ cin muhebbet yaghlima geplerni yaman alidu.
|
|
yaghlimaq |
|
yaghlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yagh sürkimek, yagh bermek, yagh quymaq:[misal:] bu kitabqa kësel ademni yaghlash, dora sürkesh, melhem caplash, hemelce usullirimu yëzilghan.
|
|
yaghlimici |
|
yaghlimici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] siliq, cirayliq, ëytilghan, emma cin, semimiy bolmighan gep-sözler bilen bashqilarni aldighuci kishi:[misal:] undaq yaghlimicining ismini ikkinci ëghizinggha alghuci bolma dëdi dadam xapa bolup manga. ∥ u gomindangning yaghlimici aqsaqallirini kona siyasetwazlirini yaxshi körmeytti.
|
|
yaghlimiciliq |
|
yaghlimiciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] siliq, cirayliq ëytilghan, emma cin, semimiy bolmighan gep-sözlerni qilip, bashqilarni aldash bilen shughullinish pa’aliyiti:[misal:] «dostluq ücün», «salametlik ücün» din ibaret debdebilik we til yaghlimiciliqlar exmidining ëghizida pat-pat tekrarlinip turatti.
|
|
yaghlimiliq |
|
|
|
yaghma |
|
|
|
yaghmaq |
|
yaghmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① üsti-üstilep cüshmek, tökülmek, quyulmaq:[misal:] beriket yaghmaq. qamca yaghmaq. qar yaghmaq. ＊ yamghur yaghdi — yagh yaghdi, qar yaghdi — nan yaghdi (maqal).[yeshmisi:] ② ipadilenmek, körünmek, bilinmek, ciqmaq, örlimek, jilwilenmek:[misal:] cirayidin topa yëghip, közliri olturushup ketken mu’ellimining bir ëghiz gep qilip bolghuce uning qorsiqi necce qëtim korkirap bolatti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] arqa-arqidin, üsti-üstilep, toxtimay, üzülmey kelmek, këlip turmaq:[misal:] ötken hepte bizning öyge mëhman yëghip ketti.
|
|
yaghi |
|
|
|
yaghiliq |
|
yaghiliq[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] düshmenlik:[misal:] u bizge yaghiliq qilsa, bizmu anga yaghi. yaghigha bash ëgish — gunah, beg bilge, buni bilishingiz kërek dëdi batur tagha pes, lëkin keskin awaz bilen.
|
|
yaq (Ⅰ) |
|
yaq (Ⅰ)[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] bolmasliq, ret qilish imasini bildüridu:[misal:] yaq mu’ellim, bundaq qilsingiz biz xijil bolup qalimiz, dëdi sidiq. ＊ bizlerni tonudingizmu dep soridi ular. yaq, siler kim bolisiler, dëdim jawab bërip.
|
|
yaq (Ⅱ) |
|
yaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① terep, taman:[misal:] uyaq-buyaq. ＊ shu anda el icidin wang-cung kötürüldi, aldi yaqtin yene bir türküm leshker ciqip keldi. ＊ tursunning közliri dawutning közliri bilen ucrashqanda, derru salamlashti, këyin bashqa yaqqa buruldi.[yeshmisi:] ② körsitish almashliri bilen këlip ademlerni sipaye atap körsitish ücün ishlitilidu:[misal:] bu yaq alaqanat yen cing dëgen bolidu, dëdi lyu bëgim.
|
|
yaqa (Ⅰ) |
|
yaqa (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qirghaq, boy, lep, sahil:[misal:] tümen deryasining yaqiliridiki suwadan tërekler arisidin emdila kötürülgen tolun ay goyaki ewliya atigha qarap külgendek turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özi turghan jaydin yiraq, özge, yat, cet:[misal:] yaqa yurt. ＊ yaqa yurtqa ciqip ketmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] birer xewplik, halaketlik weqe, hadisining bashlinishigha, sadir bolushigha az qalghan waqit, peyt, halet:[misal:] muxter öldi, sadiqmu ölüm yaqisida, emdi siz bilen ikkimizla qalduq, dëdi atabëk hamidning qolidin tutup.
|
|
yaqa (Ⅱ) |
|
yaqa (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞kiyim-këcek＜[yeshmisi:] könglek we capan qatarliqlarning boyun orni ücün ciqirilghan qismi we uninggha biriktürüp tikilgen rext:[misal:] poqaqqa yaqa yarashmas (maqal). ＊ atisi ölgenning yette yil yaqisi yirtiq (maqal). ＊ it ëtektin alar, xotun yaqidin (maqal).
|
|
yaqa tutushmaq |
|
yaqa tutushmaq[yeshmisi:] «yaqa siqishmaq»qa qarang:[misal:] ya këmidikiler qirghaqqa ciqalmaytti, ya qirghaqtikiler këmige cüshelmeytti. birliri kaniyi yirtilghudek warqirishatti, birliri öz’ara yaqa tutushatti.
|
|
yaqa siqishmaq |
|
yaqa siqishmaq[yeshmisi:] bir-birini boghushup urushmaq, mushtlashmaq:[misal:] bundin ilgiri inaq ötüshidighan, qulaqqa ëghiz yëqip sözlishidighan er-xotun kün boyi bir-ikki qëtim yaqa siqishidighan, öyni bëshigha kiyip tillishidighan bolup qaldi.
|
|
yaqa yirtmaq |
|
yaqa yirtmaq[yeshmisi:] bashqilar ücün jan köydürmek, aware bolmaq, japa cekmek:[misal:] u bu künlerde kembegheller ücün yaqa yirtidighan soraqci tëpish hemmidin tes ikenlikini öz bëshidin ötküzgenidi.
|
|
yaqisida gülenggüc ucmaq |
|
|
|
yaqisidin almaq |
|
|
|
yaqisini cishlimek |
|
|
|
yaqaⅢ |
|
|
|
yaqanglimaq |
|
|
|
yaqa-yawan |
|
|
|
yaqturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yaqturmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yaqturmaqⅢ |
|
|
|
yaqturushmaq |
|
|
|
yaqlatmaq |
|
|
|
yaqlashmaq |
|
|
|
yaqlanmaq |
|
|
|
yaqlighuci |
|
yaqlighuci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① teripini alghuci, quwwetligüci, himaye qilghuci kishi؛ aqlighuci:[misal:] umu mëni yaqlighucilarning biri hësablinatti.[yeshmisi:] ② mexsus yighilishta muhakimige qoyulghan tëmida izdinip munasip derijide unwan alghuci:[misal:] waqit toshqanliqini ipadilep qongghuraq cëlinishi bilen teng dissërtatsiye yaqlighucilar zalgha yighilishqa bashlidi.
|
|
yaqlima |
|
|
|
yaqlimaq |
|
yaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① teripini almaq, quwwetlimek, qollimaq, himaye qilmaq:[misal:] beziler ilgiri quldarlarni qandaq cing turup yaqlighan bolsa hazirmu eng esheddiy ezgüci zëmindarlarni, puldar baylarni shundaq yaqlimaqta.[yeshmisi:] ② ilmiy ishta birer tëma yaki közqarashni toluq delillep, sherhlep ciqmaq, uning shundaqliqini ispatlimaq:[misal:] dissërtatsiye yaqlimaq.[yeshmisi:] ③ terepke bölünmek:[misal:] undaq gumanliq ademning zadi izini yoqatmasliq kërek, tëz barghin, helekni tëpip ikki yaqlap izlenglar, dëdi tilek jümege.
|
|
yaqlimiliq |
|
|
|
yaqma |
|
|
|
yaqmaq (Ⅰ) |
|
yaqmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tutashturmaq:[misal:] tonurgha ot yaqmaq. küje yaqmaq. ＊ malni tapqan baqsun, otunni capqan yaqsun (maqal).[yeshmisi:] ② nur, yalqun, yoruqluq hasil qilmaq, yorutmaq, yandurmaq:[misal:] gülxan yaqmaq. ciragh yaqmaq. sham yaqmaq.
|
|
yaqmaq (Ⅱ) |
|
yaqmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dilgha, xahishigha mas, munasip, bab, xop kelmek, maqul körmek, yarimaq؛ mijezige xil kelmek, toghra kelmek:[misal:] elge yaqqan xar bolmas (maqal). ＊ bergen alghangha yëqiptu bermigen deryada ëqiptu (maqal). ＊ qolumdin kelgini könglümge yaqmas, könglümge yaqqini qolumdin kelmes (maqal).[yeshmisi:] ② payda qilmaq, xil kelmek:[misal:] bu dora manga yaqti.
|
|
yaqmaqⅢ |
|
yaqmaqⅢ[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birnersini ikkinci birnersige yëqin ekilip tegküzmek, caplimaq:[misal:] kündüzi gep qilsang, etrapinggha baq, këcisi gep qilsang, qulaqni qulaqqa yaq (maqal).[yeshmisi:] ② birnersini ikkinci birnersining yüzige caplap turghuzmaq:[misal:] nan yaqmaq. ＊ nanni tonurgha yaq, atni oqurda baq (maqal).[yeshmisi:] ③ sürkep, cëpip melum iz qaldurmaq, peyda qilmaq:[misal:] qolliringgha xëne yëqipsen qirmizi, lale irursen molla hapizning qizi.
|
|
yaqut (Ⅰ) |
|
yaqut (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. ximiyilik terkibi AIO bezide terkibide az miqdarda tömür, titan yaki xrom qatarliqlar bolidu. üc yaqliq kristal sistëmisigha kiridu. kristali köpince bel dumbiqigha oxshaydu, qurashmisi danice, zic kallek halette bolidu, renggi adette köküc kül reng yaki sarghuc kül reng, süzük hem terkibide az miqdarda xrom bolghan qizil renglikliri qizil yaqut, süzük hem terkibide titan bolghan kök renglikliri kök yaqut dëyilidu. terkibide tömür bolghanliri qongur؛ mangan bolghanliri etirgül renggide bolidu. eynek parqiraqliqigha ige, qattiqliqi 9؛ sëlishturma ëghirliqi 95.3 — 410.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
yaqut (Ⅱ) |
|
|
|
yaqutce |
|
yaqutce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaqut xelqige, ularning tili, yëziqi, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yaqutce adet. yaqutce ussul.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaqut tili we yëziqi:[misal:] u yaqutcini yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yaqut tilini ishlitip, y[yeshmisi:] aqut tilida:[misal:] ular yaqutce sözliship ketti.
|
|
yaqutluq |
|
|
|
yaqisiz |
|
|
|
yaqilatmaq |
|
|
|
yaqilashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yaqilashmaq (Ⅱ) |
|
yaqilashmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yaqa boghushup urushmaq, mushlashmaq, yaqa tutushmaq, yaqa siqishmaq:[misal:] u ëri bilen yaqiliship qalsa, ërining yüzsizlik qilip qoyushidin ensiridi.
|
|
yaqiliq |
|
yaqiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yaqisi bar, yaqa ornitilghan:[misal:] eghzemning boyi ilgirikidin yenimu ösken bolup, ucisigha yalang capan, icide öre yaqiliq aquc könglek bar idi.[yeshmisi:] ② yaqa tikish ücün layiq këlidighan, bab këlidighan, yaqa tikse bolidighan:[misal:] oghlumning yuqiriqi kalpukining üstide xuddi kicikrek bir yaqiliqni bëkitip qoyghandek qoyuq qapqara burut bar idi.
|
|
yaqilimaq |
|
yaqilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tam, yol, derya, östeng, qatarliqlarni boylap mangmaq, yürmek:[misal:] su yaqilimaq. derya yaqilimaq. ＊ tam yaqilisang tam basar(maqal).
|
|
yaqimaq |
|
|
|
yaksa |
|
|
|
yakor |
|
|
|
yaki |
|
|
|
yangaq (Ⅰ) |
|
yangaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① yangaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq, kicik yopurmaqliri ëllips sheklide, ückilik mëwisi shar sheklide bolidu. sirtqi mëwe shöpüki siliq, icki mëwe shöpüki qattiq we büdür-büdür bolidu. yaghici mezmut bolup, uningdin her xil öy jahazliri yasilidu. mëwisining mëghizi istëmal qilinidu. yaghmu tartilidu, dora qilishqimu bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
yangaq (Ⅱ) |
|
|
|
yangaqliq |
|
yangaqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yangaq derixi bar, yangaq derixi köp tikip östürülgen, yangaq tikilgen:[misal:] yangaqliq bagh.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yangaq köp tikilgen yer, yangaq köp östürülgen, yangaq asas qilinghan bagh:[misal:] gahida bughdayliq, gahida yangaqliq köz aldimizda namayan bolatti.
|
|
yangpayli |
|
|
|
yangtaw |
|
yangtaw[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① acciq’ot a’ilisidiki da’im yëshil turidighan catqal. yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq, kicik yopurmaqliri tuxum sheklide. gül taji yapraqcisi aq yaki sus sösün. gül kassisi qizghuc sösün, shirnilik mëwisi ëllips sheklide bolup, yëshil yaki sëriq rengde bolidu, besh tal qiri bar, yëyishke bolidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
yangratqu |
|
|
|
yangratmaq |
|
|
|
yangrashmaq |
|
yangrashmaq[yeshmisi:] «yangrimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] shu cagh yalghuz naxshila emes, orkëstirmu tinmas yangriship, shu cagh bu jay awat wetende, bir cimendek turar yariship.
|
|
yangraq |
|
|
|
yangraqliq |
|
yangraqliq[yeshmisi:] ① yangraq we jarangliq bolush, jarangliqliq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] awazning kishilerge sëzilidighan küclük-ajizliq derijisi. u tewrinish ampilitudisining cong-kicikliki, castotisining yuqiri-töwenliki we dolqun sheklige munasiwetlik bolidu. yangraqliq, tëmbir we ahang muzikiliq awazning üc alahidilik paramëtiridur.
|
|
yangrimaq |
|
yangrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ünlük, jarangliq ciqmaq, jarangliq anglanmaq, jaranglimaq:[misal:] mëning ikkinci oqum bilen teng arqa tereptin oq awazliri yangrap ketti.
|
|
yangza |
|
yangza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] birer nersining melum shekildiki türi؛ pasun, shekil:[misal:] ikkimiz xuddi qoy qozisidin, leghmen qorumisidin, cighriq pozisidin, bulbul baghdin, këyik taghdin, ciragh yaghdin, bengge ghangzisidin, xënim yangzisidin ayrilghandek ayrilip kettuq.
|
|
yangza-yangza |
|
yangza-yangza[yeshmisi:] xilmuxil, her xil:[misal:] bu caghlarda uning etiwarliq hëliqi yangza-yangza atliri öcüp, emdiki nami «nusret nöl» bolghanidi. nusret, mana shundaq nöldek tügülüp yatatti.
|
|
yangzimuyangza |
|
yangzimuyangza[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] her xil, heryangza, xilmuxil, türlük, tümen:[misal:] yazning bundaq hawa ocuq, tebi’et güzellik hösnige tolghan yekshenbiliride qizlar yangzimuyangza kiyimlirini kiyiship, kicik somkilirini bilikige ësiship koca aylinishni yaxshi köridu.
|
|
yangsung |
|
yangsung[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] cidimas, namerd؛ hakawur, poci, yasancuq.
|
|
yangshimaq |
|
|
|
yangyu |
|
yangyu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① ceyze a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq. kicik yopurmiqi sapaqliq, yumilaq we tuxumsiman, güli aq yaki köküc sösün. yer asti tügünek gholi sëmiz we yoghan, yëyishke bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning tügünek gholi. adette köktat qilinidu.
|
|
yangyugül |
|
yangyugül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yangyu+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① murekkep güllükler a’ilisidiki köp[yeshmisi:] yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi udul ösüp, peysiman yërilidu. tügünek yiltizi bolidu. gülining renggi xilmuxil bolup, menzire ösümlüki qilinidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning güli.
|
|
yal |
|
|
|
yala |
|
yala[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarni qarilash, eyiblesh meqsitide oylap ciqirilghan asassiz gep-söz, töhmet, betnam, bohtan, qara:[misal:] qazangha yoluqsang qarisi yuqar, yamangha yoluqsang yalisi (maqal).
|
|
yalatmaq |
|
yalatmaq[yeshmisi:] ① «yalimaq (Ⅰ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u balisigha texsidiki qalduq halwini yalatti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëlëktron yaki bashqa ximiyilik usullar bilen bir xil mëtalni yene bir xil mëtal yaki bashqa buyumlar yüzige nëpiz bir qewet qilip yuqturmaq. mesilen, altun yalitish, kümüsh yalitish qatarliqlargha oxshash.
|
|
yalashmaq (Ⅰ) |
|
yalashmaq (Ⅰ)[yeshmisi:] «yalimaq (Ⅰ)» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bultur ular yilliq yëmek-icmek, yem-xesheklirini ghemlep, herbir a’ile yene neq ikki ming tengge arqisigha sëliwaldi. biz kalpuklirimizni yaliship qalduq.
|
|
yalashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yalaq |
|
|
|
yaliqini yalimaq |
|
|
|
yalaqci |
|
yalaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha xushamet, texsikeshlik bilen xizmet qilip, ulardin nep alidighan kishi:[misal:] on xojayindin bir yalaqci yaman (maqal). ＊ toxu turna, böre qaraqci, tülke maraqci, sëghizghan yalaqci namini alghan ol zamanda bir padishah ötkeniken.
|
|
yalaqciliq |
|
yalaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha xushamet, texsikeshlik qilish؛ xushametcilik, xushametguyluq:[misal:] yalaqciliq qilmaq. ＊ qazining yalaqciliqi uning mughemberlik bilen pildirlap turghan közliridin bilinip turatti.
|
|
yalang (Ⅰ) |
|
yalang (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] da’im, hemishe, hemme waqit, noqul:[misal:] sizning aldingizgha yalang ashundaq ademler këlidighan bolghacqa adetlinip qalghan gep-te, dëdi u miyiqida külümsirep.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «peqet, sap, ghic, yalghuz» qatarliq menilerde ceklinishni bildüridu:[misal:] muz dawanda qar yaghdi, tüzlengde yalang yamghur. derdmenlerge kün bermes, duwang cëriki qanxor.
|
|
yalang (Ⅱ) |
|
yalang (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① esterlenmigen yaki estirige paxta ëlinmighan, nëpiz, bir qat:[misal:] yalang peshmet. yalang kiyim.[yeshmisi:] ② qinidin ciqirilghan, yaki ghilapsiz, qinsiz؛ yalingac (qilic, picaq heqqide):[misal:] xan oghul bilen subashi toghrulbeg üc-töt ghulacce nërida toxtap, yalang qilicining paynikini pëshanilirige qoyup üzenggide tik turup teng awaz bilen warqiridi.[yeshmisi:] ③ taq, yalghuz:[misal:] yalang pesh. yalang tirnaq.
|
|
yalang ayagh |
|
yalang ayagh[yeshmisi:] ① hëc nerse kiymigen, ayighi yoq, ayaghsiz:[misal:] yalang ayagh mangmaq. yalang ayagh yürmek. ＊ yalang ayagh sudin qorqmas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] muhtajliqta yashaydighan, bay emes, namrat, kembeghel؛ yalang tösh:[misal:] sen yalang ayaghlargha gül tërishni kim qoyuptu yoqat bu birnëmengni dëdi bay.
|
|
yalang tornik |
|
yalang tornik[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] ① gimnastika eswabi. tirigüci ikki tüwrük üstige bir tal tömür baldaqni ornitish arqiliq yasalghan.[yeshmisi:] ② gimnastika musabiqe türi. buningda tenheriketciler yalang tornik üstide her xil heriketlerni orundaydu.[misal:] yalang tösh[yeshmisi:] aranla turmush kecürüwatqan؛ kembeghel, namrat, yoqsul:[misal:] men muzepper begning padisini bëqip yürgende, yalang tösh yëtim, yalang ayagh yigitning xan-padishah bolup, adilliq bilen yurt sorap, yurtni güllendürgenliki toghrisida sansiz cöceklerni anglighanidim.
|
|
yalang tirnaq |
|
yalang tirnaq[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlide qosh tirnaq icide kelgen köcürme terkibler ëlinidighan, köcürme terkiblerning qatlam munasiwitini ipadileydighan, qosh tirnaqqa nisbeten roli kicik bolghan tinish belgisi (()).
|
|
yalangghidaq |
|
|
|
yalangqat |
|
|
|
yalangliq |
|
yalangliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishlitilmigen bosh yer:[misal:] yolning yar teripidiki, yamghur yalap ëcilghan cong bir yalangliqta, tamliri örülüp cüshüshke bashlighan kona bir mescit bar idi.
|
|
yalanglimaq |
|
yalanglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qinidin, ghilipidin sughurmaq:[misal:] ikkiylengni soyimen-deytti u piciqini yalanglap, birdem xaliqqa, birdem rizwangülge yolwastek ëtilip.
|
|
yalangwash |
|
yalangwash[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］yalang+bash［[yeshmisi:] bëshigha birer nerse kiymigen, artmighan, bash kiyimsiz:[misal:] yalangwash, bughday önglük, qara közliridin ot yënip turghan on sekkiz yashlardiki oqughuci aldidiki shireni ikki qolida cing basqan halda qizghinliq bilen sözlimekte idi.
|
|
yalangwashtaq |
|
yalangwashtaq[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］yalang+bash+taq［[yeshmisi:] «yalangwash»qa qarang:[misal:] dadisining arqisidin yügrep këtip barghan yalang ayagh, yalangwashtaq baligha zoqlanghan ghiyasidin bir bësip, ikki bësip uning arqisidin këtip qaldi.
|
|
yalandi |
|
|
|
yalanmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yalanmaq (Ⅱ) |
|
yalanmaq (Ⅱ)[yeshmisi:] «yalimaq (Ⅱ)» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] yan-yanda yayisi qasim silingning, tutqunlar yalinip kelduq restige. na’ilaj qistiship mangduq bash ëgip, köz sëlip asfalt yolning tektige.
|
|
yalpaq |
|
|
|
yalpaqlatmaq |
|
|
|
yalpaqlashmaq |
|
|
|
yalpaqlanmaq |
|
|
|
yalpaqlimaq |
|
|
|
yalpuz |
|
yalpuz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi töt qirliq, yopurmiqi udul ösidu. güli sus sösün. ghol we yopurmaqlirida ëghizdin shamal ciqiridighan xushbuy tem bolidu, puraqliq, dora qilishqa bolidu. uningdin ajritip ëlinghan aromatik birikmini kempüt we icimliklerge qoshushqa bolidu.
|
|
yalpuzluq |
|
yalpuzluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yalpuz ösken, yalpuz bar:[misal:] qëni yamghurda yuyulghan baghlar, heywetlik sheherning awat baziri yalpuzluq östeng we mer-mer köl orni, boluptu goya bir sehra maziri.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yalpuz ösken yer:[misal:] biz emdila yalpuzluqqa kelgende, kimdur birining qattiq warqirighan awazi anglandi.
|
|
yalt |
|
|
|
yaltaytmaq |
|
yaltaytmaq[yeshmisi:] «yaltaymaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] pashaxan ezizni sadda, gol, yawash kördi, könglide shox emesken, dep yaratmidi. hetta rehimeni uningdin yaltaytmaqcimu boldi.
|
|
yaltayghaq |
|
yaltayghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ish-herikettin asan yaltiyiwalidighan, yëniwalidighan؛ tola yaltiyipla yüridighan:[misal:] yaltayghaq adem. ＊ qandaq dëgen yaltayghaq nëmisen birdem maqul deysen, birdem yaltiyisen dëdi sadir renjip.
|
|
yaltaymaq |
|
yaltaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer seweb tüpeyli qilmaqci bolghan gep-söz yaki ish-herikettin waz kecmek؛ esliy haldin özgirip qalmaq, yëniwalmaq:[misal:] men namet toghruluq oylashtin tëzla yaltaydim-de, uning yënida aghzini yoghan ëcip uxlawatqan qurmash isimlik qazaq yigitke qaridim.
|
|
yalttide |
|
yalttide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «yalt» qilghan halda, «yalt» qilip؛ tëzlik bilen, birdinla:[misal:] men qizning ajayip këlishken hösnige yalttide qarighinimda, yürikim «jigh» qilip qaldi.
|
|
yaltiratmaq |
|
yaltiratmaq[yeshmisi:] ① «yaltirimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] pëshaywangha dërizilerdin cüshken yoruq nur qar döwilirini yaltiritip turatti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] dëtal yüzige ish qoshup, yuqiri derijide parqiratmaq. adette rext yaki polat simdin ishlengen yaltiritish caqi arqiliq ëlip bërilidu. uningdin bashqa yene ëlëktrolizlash usuli arqiliq ëlip barsimu bolidu.
|
|
yaltirashmaq |
|
yaltirashmaq[yeshmisi:] «yaltirimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] men körgen yëzilarda, otlaqlarda, ademler yashash ücün aldirashqan, sa’adet tapqan taghlar yultuz kebi quyash — qar nurlirida yaltirashqan.
|
|
yaltiraq |
|
yaltiraq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaltirap turidighan, yaltirash xususiyitige ige, yaltiraydighan, parqiraydighan, parqiraq:[misal:] yaltiraq shebnem. ＊ uning sedeptek ap’aq ushshaq cishliri hal reng lewliri arisida yaltirighanda goyaki anar daniliri ornigha sedeptek yaltiraq ünciler paturup qoyulghandek tuyulidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] joza, üstellerning üstige sëlish ücün solyawdin ishlengen, yüzi yaltirap turidighan bir xil buyum. solyaw dastixan.
|
|
yaltirighaq |
|
|
|
yaltirimaq |
|
yaltirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] parqirimaq, caqnimaq:[misal:] yasinning sözi ayaghlishishi bilen teng, enggüshterdin wal-wul qilip bir nur caqnaptu-de, pütün etrap nur bilen yorughandek yaltirap këtiptu.
|
|
yaltiyishmaq |
|
|
|
yalt-yult |
|
|
|
yalja |
|
|
|
yaljitmaq |
|
yaljitmaq[yeshmisi:] «yaljimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] nëme bolsimu qutquzdung, beg bizni yaljitmidi, emdi ularni qoyduruwet, dëyishti jama’et yasin xojigha telmürüshüp.
|
|
yaljishmaq |
|
|
|
yaljimaq (Ⅰ) |
|
yaljimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① beriket tapmaq, ilgiri kelmek, ronaq tapmaq, tereqqiy qilmaq:[misal:] yalghanci yaljimas, oghri bëyimas (maqal). ＊ aldirighan qiz erde yaljimaptu (maqal). ＊ yaljimisang yer yötke (maqal).[yeshmisi:] ② miqdari, hejmi köpeymek, ulghaymaq, zoraymaq, ashmaq, örlimek (ot heqqide):[misal:] otung yaljip köydüridu yürekni, köygen yürek bir tutmidi bilekni. rehim qilsa xuda mendek ghëribqa, yëqin qilar yiraqtiki tilekni.
|
|
yaljimaq (Ⅱ) |
|
|
|
yaldimaq |
|
|
|
yalghan |
|
yalghan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] heqiqetke zit, natoghra؛ rast emes, oydurma, saxta, yasalma:[misal:] yalghan gep. yalghan jawab. ＊ közüng bilen kördüngmu qulaq anglighan yalghan (maqal). ＊ yalghan rast bolmas, rast yalghan bolmas (maqal).
|
|
yalghanci |
|
|
|
yalghanciliq |
|
|
|
yalghandin |
|
yalghandin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yalghan, saxta qiyapetke kiriwëlip, saxtiliq bilen:[misal:] ikkisi ëlishti, birnecce mertem ëliship bolghandin këyin, jasaret yalghandin yëngilgendek bolup, meydandin cëkindi. shöhret arqidin qoghlidi.
|
|
yalghan-yawidaq |
|
yalghan-yawidaq[yeshmisi:] hëcqandaq asasqa ige bolmighan, pitne-pasat, pitne-ighwa:[misal:] yalghan-yawidaq söz. «menghu er kishi, bundaq yalghan-yawidaqlargha pisent qilmisamla boldi, emma nurbiye qandaq qilidu» u shularni oylap bëshini qaturatti.
|
|
yalghuz |
|
yalghuz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shëriki yoq, bir özi؛ yekke, tenha, yëgane:[misal:] yalghuz hoyla. ＊ yalghuz xish tam bolmas (maqal). ＊ yalghuz otun yanmaydu, yalghuz qoyun issimaydu (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «peqet, birghina, birla» dëgen menilerde ceklinishni bildüridu:[misal:] ishqa këtidighini ishqa ketti, mektepke baridighini mektepke mangdi, yalghuz asigülla qaldi.
|
|
yalghuzek (Ⅰ) |
|
yalghuzek (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qara ëlikning yënigha jaylashqan palaqsiman yapilaq söngeng.[yeshmisi:] ② özi yalghuz, tenha adem yaki nerse:[misal:] u bicare yalghuzek, shuni ëniq bilerken: pëshanisige bir’ömür, putlikashanglar pütülgen.
|
|
yalghuzek (Ⅱ) |
|
yalghuzek (Ⅱ)[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ney:[misal:] shinjangning burgha, yalghuzek (ney), boriya, baliman, dumbaq, ghungqa, barbab, rawab, ghëjek qatarliq calghu eswabliri icki ölkilerdiki zu, cing, sey, qatarliq calghular bilen birliship icki ölkilerning muzika tereqqiyatini ilgiri sürdi.
|
|
yalghuzciliq |
|
yalghuzciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yalghuz qëlish, yalghuz yürüsh, yalghuz hayat kecürüsh:[misal:] yalghuzciliq tartmaq. ＊ yalghuzciliqta bezide menmu jënimdin jaq toyimen. adem balisi dëgenge qërighandimu erge — xotun, xotungha — er lazim bolidiken. ＊ u tëximu yëtimlik we yalghuzciliq kocisida azab cëkishke bashlidi.
|
|
yalghuzdin-yalghuz |
|
|
|
yalghuzsiratmaq |
|
|
|
yalghuzsirimaq |
|
yalghuzsirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yalghuzluq hës qilmaq, yalghuz qalghandek hëssiyatta bolmaq, yalghuzluq tartmaq:[misal:] almas bilen jüme kütkücisi yoq bir ayal bilen soghuq öyde yalghuzsirap qalghan ikki tul xotunni bir öyge orunlashturup ularning turmushini seremjanlashturdi.
|
|
yalghuzluq |
|
|
|
yalqaw |
|
yalqaw[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] emgek qilishni, ishleshni xalimaydighan, ish xush yaqmaydighan؛ hurun, ërincek:[misal:] yalqaw bala.
|
|
yalqawlashturmaq |
|
|
|
yalqawlashmaq |
|
yalqawlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yalqaw, hurun, ish xushyaqmas bolup qalmaq؛ emgek qizghinliqini yoqatmaq:[misal:] bu gepni anglap necce waqitlardin bëri ordida bikar yëtip yep yalqawliship ketken wezirlerning bëshigha tagh yiqilghandek bolup, dëmi icige cüshüp këtiptu.
|
|
yalqawliq |
|
|
|
yalqun |
|
|
|
yalqunjatmaq |
|
|
|
yalqunjimaq |
|
|
|
yalqunlatmaq |
|
|
|
yalqunlanmaq |
|
|
|
yalqunluq |
|
yalqunluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yalqunlanghan, yalqunlinip köyüwatqan, yalqunlighan, otluq:[misal:] hawa soghuq bolsimu, yolucilar yaqqan gülxanning yalqunluq tepti xuddi yëngi ciqqan quyashning illiq nuridek, yaylaqqa hararet bëghishlaytti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qizghin, jushqun:[misal:] yalqunluq söz. yalqunluq küy. ＊ men emdi yigirme besh yashtimen, hayatimning mushundaq yalqunluq cëghida nakar bolup yatsam men ücün asanmu
|
|
yalqunlimaq |
|
yalqunlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yalqun hasil qilmaq, yalqun peyda bolmaq؛ yanmaq, ot almaq:[misal:] tomuz mewsumi kirgendin buyan, issiqning harariti eng yuqiri pellige ciqqanidi. quyashning otluq teptidin qizip ketken topilar we tam-toruslar goya tonurdek yalqunlaytti.
|
|
yallatmaq |
|
|
|
yallashmaq |
|
|
|
yallanma |
|
|
|
yallanmaq |
|
|
|
yallanmiliq |
|
|
|
yallugh |
|
yallugh[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] organizm küclük ghidiqlanghandin këyin peyda bolidighan rë’aksiye hadisisi. köpince qizirish, ishshish, qizish, aghrish we funksiye dexlige ucrashtek alametler yüz bëridu.
|
|
yallughlanmaq |
|
yallughlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ① organizm küclük ghidiqlanghandin këyin shu jayda rë’aksiye hadisisi körülmek.[yeshmisi:] ② organizmni mikro organizmlar, parazit qurt, tashqi jarahet we fizika-ximiyilik amil qatarliq her xil ziyanliq amillar ghidiqlighanda organizmning qismen jayida rë’aksiye qayturushtin ibaret mudapi’e körüsh xaraktërlik rë’aksiye yüz bermek. buningda, qismen orunda qizirish, ishshish, qizish, aghrish we funksiye tosalghugha ucrash qatarliq alametler körülidu. pütün bedende aq qan hüjeyriliri köpiyip këtish we beden tëmpëraturisi örlep këtish qatarliq alametlermu yandiship këlidu. deslepki mezgildiki yallughlinish qaytma bolidu. waqtida dawalisa tamamen eslige qaytidu.
|
|
yallighuci |
|
|
|
yalliq |
|
|
|
yallimaq |
|
yallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum shert bilen heq bërip waqitliq ishletmek, ishqa salmaq:[misal:] men yene bashqilarni yallap olturmay, yükni yol yiraqliqigha qarimay terlep-piship özüm toshup këliwatimen.
|
|
yalmatmaq |
|
|
|
yalmashmaq |
|
|
|
yalman |
|
|
|
yalmanci |
|
|
|
yalmanqulaq |
|
yalmanqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yalman+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] sütlük ot a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün oti dora qilinidu, qan toxtitish, zeher qayturush roligha ige.
|
|
yalmanliq |
|
yalmanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yalmini bar, yalman tutqan, yalman bilen qorallanghan:[misal:] hëliqi kishi birhaza esligendin këyin, necce yilning aldida qëlic-qalqanliq, neyze-yalmanliq, nurane ciray, shahane süpetlik bir yash yigitning bu yerge kelgenliki sözlep berdi.
|
|
yalmawuz |
|
|
|
yalmawuzlarce |
|
yalmawuzlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yalmawuzlargha oxshash, yalmawuzlardek:[misal:] bëgimning nepsi toymaptu yene, qistaptu qizni qoghlap tutushqa yopurulup keptu caparmenliri, yalmawuzlarce qapsap tutushqa.
|
|
yalmimaq |
|
|
|
yalwurtmaq |
|
|
|
yalwurmaq |
|
|
|
yalwurushmaq |
|
|
|
yalitilmaq |
|
|
|
yalici |
|
|
|
yalixor |
|
yalixor[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha yala caplashqa adetlinip ketken kishi, yalici, töhmetci, töhmetxor:[misal:] u ötüp ketken bir yalixor.
|
|
yalixorluq |
|
|
|
yalingac |
|
yalingac[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① üstiwëshigha kiyim kiymigen, kiyimsiz:[misal:] yagh yep yalingac yat (maqal). ＊ hemme kishi anidin yalingac tughulghan (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yopurmaqsiz, qaqshal:[misal:] güllermu shu cagh bolup yalingac, nomuscan qizdek uyulup qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] giyahsiz, giyah ünmigen:[misal:] bashqa bay-ghojilar yëri «denlik yer» dëyiler tökkecke öz aldigha baj. qalghan ting yerlerni ataytti «xam yer», turatti qish-yëzi jimjit, yalingac.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kembeghel, yoqsul:[misal:] bu pul öz waqtida bizdeklerni bosughisigha yolatmaydighan, lëkin bizdek yalingaclarning qan-teri bilen pütken heshemetlik bay qorusining puli.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ocuq-ashkara, ëniq؛ roshen:[misal:] burzhu’azlar arisidiki munasiwet yalingac haldiki pul munasiwiti bolup, ularning exlaqiy hëssiyati pul üstige qurulghan bolidu.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qin, ghilaplardin sughuruwëlinghan؛ ghilapqa sëlinmighan, oraqsiz:[misal:] ishik ëcilghandin këyin mesrur bilen yigirme kishi qiliclirini yalingac halda tutup kirip, shemsunnahargha salam bëriptu.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qupquruq, hëc nerse yoq:[misal:] bayqisam qëliptu yalingac öy ici, herqacan bir oghri alghan deptimen.
|
|
yalingaclatmaq |
|
|
|
yalingaclashmaq |
|
|
|
yalingaclanmaq |
|
|
|
yalingaclimaq |
|
yalingaclimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yalingac haletke keltürmek, yalingac qilmaq:[misal:] bëliqlar pütün haraqni qaraqcilargha icürüp, ularni mest qiliwëtip, kiyimlirini saldurup yalingaclap, barliq nersilerni këmige sëlip mëngip këtiptu.[yeshmisi:] ② yopurmaq, ghazanglarni cüshürüwetmek:[misal:] soghuq, izghirin shamal sarghayghan yopurmaqlarni üzüp cüshürüp, derexlerni yalingaclimaqta idi.[yeshmisi:] ③ qinidin, ghilaptin ciqarmaq, sughurmaq, almaq؛ boshatmaq:[misal:] aridin köp waqit ötmey, qara qul qilicini yalingaclap kötürüp kiriptu.[yeshmisi:] ④ bosh, quruq haletke keltürmek؛ boshatmaq, quruqdimaq:[misal:] uningdin këyin niyaz ependining közlirige qollirini tiqip, el-jama’et arisida reswa qilip, ayrilidighan cëghida öyni soyghan piyazdek yalingaclap qoyghan muttehem xotun — xelcemler bir-birlep köz aldimdin ötti.
|
|
yalildatmaq |
|
|
|
yalildashmaq |
|
|
|
yalildimaq |
|
yalildimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «yal-yal» qilip nur cacmaq, parqirimaq, caqnimaq, yaltirimaq:[misal:] men sherwanning qandaq adem ikenlikini obdan bilimen. uning iplasliqlirini yalildap turghan altunliri yëpip turalmaydu.
|
|
yalimaq (Ⅰ) |
|
yalimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini til wasitisi bilen ëghizgha almaq؛ tilini tegküzmek:[misal:] tapan yalimaq. yalaq yalimaq. ＊ kalilar su ëcse, mozaylar muz yalaydu (maqal). ＊ qëtiq icken qutuldi, tawaq yalighan tutuldi (maqal). ＊ bëxil siqimining icini ayaydu, tëshini yalaydu (maqal). ＊ tiling köyse tuz yala, icing köyse muz (maqal).[yeshmisi:] ② tëgip, urulup tesir qilmaq, siypimaq (issiq-soghuq we shamal heqqide):[misal:] uning yüzlirini shamal yalap siliqdiwetkendek körünetti.[yeshmisi:] ③ aqquzmaq, yumaq (su heqqide):[misal:] derya tërilghu yerning yërimini yalap cëqip boldi. yer weyran bolup tügise, asmanda tëriqciliq qilamduq[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghajilimaq, aghritmaq (ayagh kiyim heqqide):[misal:] ayagh putumni yalap ketti.
|
|
yalimaq (Ⅱ)(ya: limaq) |
|
|
|
yal-yal |
|
|
|
yam |
|
|
|
yamap-töshep |
|
|
|
yamap-tömep |
|
|
|
yamatmaq |
|
|
|
yamashturmaq |
|
|
|
yamashturushmaq |
|
|
|
yamashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yamashmaq (Ⅱ)(ya:mashmaq) |
|
yamashmaq (Ⅱ)(ya:mashmaq)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersige ësilip yuqiri örlimek, ciqmaq:[misal:] mashnigha yamashmaq. taghqa yamashmaq. ＊ u jaqildighan halda qirghaqtiki muzgha yamishatti, emma ciqalmaytti.[yeshmisi:] ② ësilmaq, yëpishmaq:[misal:] aghzimdin ciqti, saqilimgha yamashti (maqal).[yeshmisi:] ③ peyda bolmaq, hasil bolmaq؛ egimek, qaplimaq, körünmek:[misal:] uning awazi ghezeplengenliktinmu yaki yigha yamashqanliqtinmu ghelite titrep ciqti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ciqishqa tirishmaq, urunmaq, telpünmek:[misal:] adash, xatirjem bol, men bundaq peskesh yol bilen yuqirigha yamashmisammu, hazirqi ornum yëtip ashidu, dëdim tursungha zerde bilen. ＊ amine, men sizning dadingizni obdan bilimen, u pütün ömri yuqirigha yamishish bilen ötken adem, u özinila oylaydu.
|
|
yamaq |
|
yamaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersining yirtilghan, tëshilgen yaki üzülgen jayini yamash, pütünlesh ücün teyyarlanghan buyum, lata:[misal:] yamaq salmaq. ＊ yaxshi sözge qulaq sal, yaman sözge yamaq sal (maqal). ＊ üstidiki yamaq sëlinghan shimini we shorliship ketken betinkisige qarap uni melumatliq bir ziyaliy dëyishke bolatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yamashqa tëgishlik bolghan, yamimisa bolma[yeshmisi:] ydighan jay:[misal:] bu yurtta hëckim bashqilargha yamaq yamatmaydu, shundaqla hëckim bashqilarning yamiqinimu yamimaydighan adet bar iken.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yamaq sëlinghan, yamalghan, tikilgen:[misal:] qoshmaq aka öz üstidiki yamaq yotqanni soghuqtin laghildap titrewatqan kenji oghli qasimning üstige yëpip qoydi.
|
|
yamaqce |
|
|
|
yamaqci |
|
|
|
yamaqciliq |
|
yamaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yamaq yamash ishi, kespi:[misal:] ehmedjan besh yëshidin bashlap dadisigha egiship yamaqciliq dukinigha baridighan, dadisigha yardemliship yip ëship, yip momdaydighan boldi.
|
|
yamaqliq |
|
yamaqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yamaq sëlinghan, yamalghan, tikilgen:[misal:] yamaqliq kiyim. yamaqliq körpe.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yirtilghan, tëshilgen, üzülgen yerni yamashta ishlitilgen buyum:[misal:] u döwileklik turghan puruclar icidin yamaqliq izdigili turdi.
|
|
yamalmaq |
|
|
|
yamaq-cümek |
|
yamaq-cümek[yeshmisi:] yamash, tikish qatarliq ish-heriketler:[misal:] bu ikki ayal toxti isimlik kishining ayali ölüp këtip, üc oghul bilen qëlip qalghanliqini bir yërim yildin buyan tamaq ëtish, kir yuyush, yamaq-cümek qilishta bekmu qiynalghanliqini uqup, uninggha özlirice hësdashliq qilishti.
|
|
yaman |
|
yaman[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «yaxshi» ning eksi, eski, osal, nacar:[misal:] yaman adet. yaman gherez. ＊ yaman yamandin qorqar, ketmen samandin (maqal). ＊ barce yaxshi, men yaman, barce bughday men saman (maqal). ＊ yüz dosttin bir düshmen yaman (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qattiq, küclük:[misal:] uning dadisi acciqi yaman adem idi. ＊ qarisam hëc körünmeydu semendin qoghan, ejeb qattiq yaman iken yardin ayrilghan.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xarab, nacar, ëcinishliq:[misal:] leniti zulmet zaman, yoqsulning hali yaman, bolghusi axir yoruqluq, yurt parawan, el aman.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ziyini bar, ziyanliq, qorquncluq, xeterlik:[misal:] taghning hawasi shundaq bolidu, shamal künciqishtin urup turghanda, hawada qara bulut bolsimu qorqma, ëcilip këtidu. shamal bolmisa, bunisi yaman.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] selbiy terep:[misal:] yüsüpbëk haji bolsa oghlining bu susluqqa oxshash körüngen halini yamangha öridi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asasi bolmighan, quruq؛ yarimas, rezil, bolmighur:[misal:] ey shahzade, bügün yette kün boldi, her küni bir wezir aldingizgha këlip, ayallar xususida yaman hëkaye qilishidu, deptu shatuti shahzadige.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti, intayin, bek:[misal:] hawa yaman issiq idi.
|
|
yamanlatmaq |
|
|
|
yamanlashturmaq |
|
|
|
yamanlashmaq |
|
yamanlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qiyinlashmaq, müshkülleshmek, tesleshmek:[misal:] incikilep sorashning hajiti yoq, buning bilen ehwal yamanliship ketmeydu.[yeshmisi:] ② xeterlik ehwalgha cüshüp qalmaq, ëghirlashmaq (kësellik heqqide):[misal:] balining hali barghansëri yamanlashti, köz qaricuqi arqigha tartilip, bëshi qatiyip qëliwatatti.[yeshmisi:] ③ buzulmaq, osallashmaq:[misal:] künler we aylarning ötüshi bilen xan’ayimning niyiti barghansëri yamanlishiptu.[yeshmisi:] ④ soghuqciliq peyda bolmaq, arazliship qalmaq, zitlashmaq, yirikleshmek (kishiler ara munasiwet heqqide):[misal:] ekber bilen mensurning qizining munasiwiti yamanlashqan bilen mensurning munasiwiti yamanlashmidi.
|
|
yamanlaq |
|
|
|
yamanlaqliq |
|
|
|
yamanliq |
|
yamanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bashqilargha ziyan sëlish, bashqilarni uwal qilish ishi, herikiti:[misal:] yamanliq qilmaq. ＊ yaxshiliqqa yaxshiliq her kishining ishidur, yamanliqqa yaxshiliq er kishining ishidur (maqal). ＊ xelq közige yaxshiliq bilen körüngin, yamanliq bilen körünüshtin saqlan. hëcqacan bughday körsitip, arpa satma.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shoxluq:[misal:] qara, u balining yamanliqini.
|
|
yamanliqce |
|
yamanliqce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birer köngülsizlik peyda qilip, yamanliq, eskilik bilen, tincsiz:[misal:] ishni yaxshiliqce hel qilish kërekmu yaki yamanliqce hel qilish kërekmu
|
|
yamanlimaq |
|
yamanlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bashqilargha birawni qarilap, yamangha ciqirip gep qilmaq, cëqishturmaq؛ yaman gëpini qilmaq:[misal:] kimdur biri nëme meqset bilenkin tang, gülzarning atisigha pazilni yamanlap berdi.[yeshmisi:] ② xapa bolmaq, aghrinmaq, renjimek, batnimaq:[misal:] dosttin yamanlighan eqilning yoqluqi, tamaqtin yamanlighan qorsaqning toqluqi (maqal).
|
|
yambu |
|
yambu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞maliye＜[yeshmisi:] junggoning kona zamandiki pulining bir xili. altun, kümüshtin quyulghan bolup, shekli at tuyiqigha oxshap këtidu. tang we sung sulalisi dewrliride köprek quyulghan.
|
|
yambuluq |
|
yambuluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yambusi bar, yambusi köp:[misal:] yambuluq adem. yambuluq a’ile.[yeshmisi:] ② yambugha yaraydighan, yambugha alidighan:[misal:] on yambuluq at. bir yambuluq gep qilmaq.
|
|
yamcaq |
|
yamcaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gül östürüsh ücün qirliq yaki yumilaq qilip yasalghan, tëgide nem ötküzüsh töshüki bar sapal qaca, teshtek:[misal:] men külüp ëcilghan bir tal qizilgül, yiltizim ornashqan ana tupraqqa. uningsiz ëcilip cacmasmen puraq, köcürse hettaki altun yamcaqqa.
|
|
yamdaq |
|
|
|
yamdimaq |
|
|
|
yamratmaq |
|
|
|
yamrashmaq |
|
|
|
yamrimaq |
|
yamrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tarimaq, yëyilmaq, këngeymek؛ tarqalmaq:[misal:] su yamrimaq. tebessum yamrimaq. ＊ u yüzining köyüwatqanliqini, bu köyüshning asta-asta pütün bedinige yamrawatqaniliqini sëzip turatti.
|
|
yamzal |
|
yamzal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tagh, yar qatarliqlarning baghri, yantuluq:[misal:] u hazir tarix qehrimanliri perhad bilen shërin wapadarliq yolida qurban bolghan muqeddes taghning yamzilida turatti.
|
|
yamghur |
|
|
|
yamghursirashmaq |
|
|
|
yamghursirimaq |
|
|
|
yamghurluq |
|
yamghurluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yamghur yaghqan yaki yëghiwatqan:[misal:] yamghurluq këce. yamghurluq koca. ＊ yamghurluq boran shundaq qutrap kettiki, ghezep bilen hörkirep aptomobilni aghduruwëtidighandek lingshitatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] höl-yëghinda kiyidighan kiyim:[misal:] ishik taraqlap ëcilip yamghurluqqa oranghan bir adem kirip keldi. ∥ yamghurluq capan.
|
|
yamghur-yëshin |
|
yamghur-yëshin[yeshmisi:] yamghur qatarliq asmandin cüshüp su hasil qilidighan tebi’iy nemlik:[misal:] kec küzning birküni cüshtin këyin, sa’et üc mezgili, yamghur-yëshin bolmisimu, küzning shamili bedenni shürkendüridighan derijide soghuq idi.
|
|
yamghur-yëshinliq |
|
|
|
yamul |
|
yamul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] xanliq dewridiki nahiye, wilayet ölke derijilik hakimiyet orgini:[misal:] yamul bëgi. ＊ ene shundaq pütmes-tügimes xiyallar bilen këcice piyade yürüp, cay waqti bilen dotey yamulining aldigha yëtip keldim.
|
|
yamul bëgi |
|
|
|
yamimaq |
|
yamimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersining yirtilghan, tëshilgen yërini tüzimek, pütünlimek؛ ulimaq, tikmek:[misal:] kiyim yamimaq. ayagh yamimaq. ＊ peshni kësip, yengni yamaptu (maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] organizmning icki toqulmiliri buzghunciliqqa ucrighanda, beden icidiki aqsil maddisi arqiliq toqulmaq.
|
|
yamini |
|
yamini[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «eng qiyini, müshküli, tesi, catiqi» dëgen menilerde këlidu:[misal:] yamini kelse bu ishtin waz këcermen. ＊ yamini bolsa körermiz.
|
|
yan |
|
yan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bedenning ong we sol terepliri yaki herqandaq nersining otturisigha nisbeten ong we sol terepliri:[misal:] bir yënim aghriwatidu. ＊ ishikning ikki yënigha saqci qoydi.[yeshmisi:] ② birkimning huzuri, qëshi, aldi:[misal:] it yënida söngek yatmas, söngek yatsa, bikar yatmas (maqal). ＊ yandiki mollam-bar mollam, yiraqtiki mollam damollam(maqal) [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yancuq, cöntek:[misal:] u imza qoyush ücün qelem izdep yanlirini silidi.
|
|
yëni bosh |
|
yëni bosh[yeshmisi:] yancuqi quruq, pulsiz, kembeghel:[misal:] u bezide yëni bosh bolghini ücün qawaqxanigha kirelmeytti-de, uduldiki dongghaq tërekke yölinip liraning didarigha telmürüp turatti.
|
|
yëni tom |
|
|
|
yëni cing |
|
yëni cing[yeshmisi:] puli köp, bay:[misal:] ularning yëni cing, yene këlip janliq ish heqqi alidiken, dëdi patemxan aminixangha.
|
|
yënini tomlimaq |
|
|
|
yanar |
|
yanar[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yanidighan, yënip turidighan:[misal:] yanar tagh.[misal:] yanar tagh[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] yer shari üstünki qatlamliridiki bësim ajizlashqandin këyin, yer sharining congqur qisimliridiki magma qatarliq yuqiri tëmpëraturiliq maddilar yëriqlardin yer yüzige ëtilip ciqip shekillengen konus shekillik ëgiz tagh.
|
|
yanbagh |
|
|
|
yanbaghir |
|
|
|
yanbaghirlimaq |
|
|
|
yanpash |
|
|
|
yanpashqa almaq |
|
yanpashqa almaq[yeshmisi:] ① milliyce cëlish herikitide qarshi terepni yiqitish ücün yanpashqa tartmaq:[misal:] hëkim semetni yanpashqa ëlip ëtiwidi, semet bir hazaghice ornidin turalmay qaldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ajiz nuqtisini tutuwëlip zerbe bermek:[misal:] uninggha mëni yanpashqa alidighan peyt taza kelgenidi, lëkin u undaq qilmidi.
|
|
yanpashqa ciqmaq |
|
|
|
yanpashlatmaq |
|
|
|
yanpashlashmaq |
|
|
|
yanpashlanmaq |
|
|
|
yanpashlimaq |
|
|
|
yanpay |
|
|
|
yanpen |
|
|
|
yanpucaq |
|
|
|
yantaqci |
|
|
|
yantaqshëkiri |
|
|
|
yantaqliq |
|
yantaqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yantaq ösken, yantaq bilen qaplanghan yer:[misal:] qoylar ghezepke këlip, cong haywanlargha qarshi jengge ötüshke teyyarlinish ücün öylirige këtiptu. tülke. ghippide yantaqliqqa sekrep, qedimini cong-cong yötkep, bir qëcirning yënigha keptu.
|
|
yantayaq |
|
yantayaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yan+tayaq［[yeshmisi:] ① tayinip mangidighan tayaq:[misal:] birining kiygini mëningdek jul-jul, birining qolida bir jüp yantayaq. newrisi yëtilep këler emani, birining qolida erz bir bolaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tayanc, yardemleshküci, yardemci:[misal:] yantayaq bolmaq.
|
|
yantayaqliq |
|
|
|
yantaytmaq |
|
|
|
yantaymaq |
|
|
|
yantoqa |
|
|
|
yantoqiliq |
|
|
|
yantu |
|
yantu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tekshilik yaki tüz siziqqa parallël yaki tik bolmighan, qingghir, singaryan, qiysiq, qiypash:[misal:] yantu parallël. alte yaqliq yantu terep. yantu tekshilik.
|
|
yantuq |
|
|
|
yantulashmaq |
|
yantulashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yantu haletke kelmek, yantu bolmaq, qiysaymaq, qingghaymaq:[misal:] töpilik barghance yantuliship ëgizlimekte, ariliq qisqarmaqta.
|
|
yantuluq |
|
yantuluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yantu halet, yantu körünüsh.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bir tüz siziqning gorizontal siziq bilen öz’ara kësishkendiki qiysiqliq derijisi. u kësishish bulungining tangënisi bilen ipadilinidu.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] yantu tekshilikning bashlinish nuqtisi bilen axirlishish nuqtisining ëgizlik perqining shu nuqtilarning gorizontal ariliqigha bolghan nisbiti.
|
|
yantiyishmaq |
|
|
|
yanjitmaq |
|
|
|
yanjishmaq |
|
|
|
yanjilmaq |
|
|
|
yanjimaq |
|
yanjimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ezmek, mijimaq, uwaqlimaq:[misal:] tümen boyidiki jengde qawul tömürci uni attin sörep cüshürüp, coyun toqmaq bilen uning bëshini yanjip tashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoqatmaq:[misal:] eger tetür yol tutsang yanjip tashlaymiz.
|
|
yance |
|
yance[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yënini qilip, yënini qilghan halda, yantu:[misal:] yance qarimaq. ＊ rishit qaqaqlap külüwetti. u boynidiki tingshighucni üstelge qoyup, orunduqta yance olturdi-de, cüshendürüshke bashlidi.
|
|
yance-qirice |
|
|
|
yance-qirice tegmek |
|
yance-qirice tegmek[yeshmisi:] qattiq, qopal gep qilmaq؛ yirik mu’amilide bolmaq, soghuq pozitsiye tutmaq:[misal:] shuningdin këyin pütün xangdikiler nepret közliride manga neshterdek qadilidighan, jan-jënimdin ötüp ketküdek qilip, manga yance-qirice tëgidighan bolup qëlishti.
|
|
yancuq |
|
|
|
yancuqigha salmaq |
|
|
|
yancuqci |
|
|
|
yancuqciliq |
|
yancuqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning yaqcuqidiki nersilerni oghriwalidighan qiliq, heriket:[misal:] u kishilik turmush yolidiki nurghun qëtimliq, urulup-soqulushlardin këyin, yancuqciliq hayatidin asta-asta yirginishke bashlidi.
|
|
yancuqluq |
|
yancuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yancuqi bar, yancuq ornitilghan:[misal:] u üc yancuqluq kök sarja capan kiyiwalghanidi.[yeshmisi:] ② yancuq tikishke bolidighan, yancuqqa bab, yancuq tikse yëtidighan:[misal:] yancuqluq rext.
|
|
yanci |
|
|
|
yancidar |
|
|
|
yandatmaq |
|
|
|
yandash |
|
|
|
yandash ambal |
|
|
|
yandash qurbëshi |
|
|
|
yandashturmaq |
|
yandashturmaq[yeshmisi:] ① «yandashmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ular toptoghra mexsutbayning qorusigha kirip, derwazigha yandashturup sëlinghan lapas astidiki yazliq oqurlargha atlarni baghlap jaylashturdi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bir-birige oxshimaydighan ikki xil nersini qatar qoyush arqiliq 3-bir xil menini bildürmek.
|
|
yandashmaq |
|
|
|
yandaq |
|
yandaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] harwigha yandap qoshulidighan ulagh:[misal:] ic at tartsa, yandaq tartmaptu, ayghir tartsa, baytal tartmaptu (maqal).
|
|
yandaqci |
|
yandaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilar nëme ishqa buyrusa shuni qilidighan kishi؛ yalaqci, ghalca:[misal:] ehwalning özige paydisiz boluwatqanliqini sezgen baywecce «qorqqan awwal musht kötürür» dëgendek jama’etke hörkirigendin këyin, yandaqcilirigha «teyyar bolush» dëgen menide qarap qoydi.
|
|
yandaqciliq |
|
|
|
yandalmaq |
|
|
|
yandurqi |
|
|
|
yandurmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yandurmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yandurmilatmaq |
|
|
|
yandurmilashmaq |
|
|
|
yandurmilanmaq |
|
|
|
yandurmilimaq |
|
yandurmilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tekrarlimaq, qaytilimaq, yënishlimaq:[misal:] u mëning bu gepni birnecce qëtim yandurmilap ëytqinimgha tërikkendek boldi-de, qiziship sözleshke bashlidi.
|
|
yandurushmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yandurushmaq (Ⅱ) |
|
yandurushmaq (Ⅱ)[yeshmisi:] «yandurmaq (Ⅱ)» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular kündüzi toluq ishqa ciqatti, axshimi ishtin qaytip kelgende öz’ara aptomobillarning ciraghlirini yandurushup, këcice aptomobillarni rëmont qilishatti.
|
|
yanduruq |
|
yanduruq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qoshamacqa qoshulidighan ulaghni bashqurush ücün ularning bëshigha baghlinidighan arghamca. [yeshmisi:] ② adimigercilikte qarshi terepning bergen, sowgha qilghan nerse-kërikige jawaben qayturulghan nerse:[misal:] këyin kirgenler bosh orungha jayliship olturghandin këyin ashxanigha burun kirgenler özining cëyini kötürüp këlip, këyin kirgenlerge tutatti. arqidinla këyin kirgenlermu yanduruqi qilip cay tutatti.
|
|
yanduruqluq |
|
yanduruqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yënip turghan, yandurulghan:[misal:] bu öydiki joza üstige yanduruqluq ciragh, cay, qent we tamakilar qoyulghanidi.
|
|
yandurulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yandurulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yandima |
|
yandima[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yandap qoyulidighan, yandilidighan:[misal:] boranliq quyruq palobiliri, rahet bilinidighan yandima rëshatkiliq aylanma palobilar, qira’etxana, kulub, yataqlar, qisqisi, men arilimighan hëc yer qalmidi.
|
|
yandimaq |
|
|
|
yanghaq |
|
yanghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① gëpide, wediside turmaydighan, gëpidin asan yëniwalidighan:[misal:] bizning mehellide aka-uka ikkiylen bolup, birini «abla yanghaq» birini «hashim tayghaq» deytti.[yeshmisi:] ② harwini yaxshi tartmaydighan, keynige dajiydighan:[misal:] yanghaq at. yanghaq öküz.
|
|
yanghin |
|
|
|
yanqarmaq |
|
|
|
yanmaq (Ⅰ) |
|
yanmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① esliy kelgen yaki turghan yërige barmaq, deslepki yërige kelmek, qaytmaq:[misal:] öyge yanmaq. bazardin yanmaq. ＊ atqan oq yënip kelmes (maqal). ＊ yërim künning yënishi yoq (maqal).[yeshmisi:] ② cëkinmek, qaytmaq:[misal:] etigenki mushttin yanma (maqal). ＊ u etigende sodidin yansa bolmaydighanliqini hës qilip, baha talashmayla xëridarning dëginige bëriwetti.[yeshmisi:] ③ qarshiliq qilmaq, diwinmaq, ökte qopmaq:[misal:] oghli nesihetni qobul qilish u yaqta tursun, hetta dadisigha yënip yolsiz takallashti.[yeshmisi:] ④ sowumaq, peseymek:[misal:] keypi yanmaq. qizitmisi yanmaq.[yeshmisi:] ⑤ qattiqliq derijisi boshimaq, cingliqi yoqalmaq:[misal:] kamanciliq calghular adette asan yënip ketmeydu. ularning awaz muqimliqi bashqa calghulargha nisbeten yuqiri bolidu.[yeshmisi:] ⑥ toxtimaq, waz kecmek, qaytmaq, boshimaq:[misal:] bizni bozek qilidighan extembaydek ademler bilen bolidighan körishimiz tëxi bar, küresh qilishtin yanmaymiz.[yeshmisi:] ⑦ cüshüp qalmaq:[misal:] ottura yashliq bir adem këlip men yëqilghan yerge yancuqumdin yënip qalghan oqughuciliq kinishka, tonushturush qeghizi we bëlet qatarliqlarni topilirini qëqiwëtip qolumgha tutquzup qoydi.
|
|
yanmaq (Ⅱ) |
|
|
|
yanmuyan |
|
|
|
yanwar |
|
yanwar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ① qedimki rim xristi’anlirining kattiwashliridin birining ismi. miladiye kalëndarini tüzüshke birinci bolup qatnashqanliqi ücün, bu ayni uning nami bilen atighan.[yeshmisi:] ② miladiye yil hësabi boyice birinci ay.
|
|
yaw |
|
yaw[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] urush, jengdiki qarshi terep؛ düshmen, reqib:[misal:] yaw yaqidin alsa, it ëtektin alar (maqal).
|
|
yawa |
|
yawa[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① özleshtürülmigen, ademge ögitilmigen:[misal:] yawa kendir. yawa at. yawa ëshek.[yeshmisi:] ② normal bolmighan, gheyriy:[misal:] musa uning burunliridiki yawa tüklerni qayca bilen qirqiwetti.[yeshmisi:] ③ kishilerge arilashmaydighan, mijezi bashqice, mijezi gheyriy, yëgane:[misal:] u yerning ademliri sel yawa këlidiken.[yeshmisi:] ④ gheyriy, yëqimsiz (awaz heqqide):[misal:] yawa awaz.
|
|
yawa kepter |
|
|
|
yawash |
|
yawash[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shoxluq qilmaydighan, ëghir-bësiq, ita’etmen, tinc yaki jim yüridighan, rayish, mömin:[misal:] yawash bala. yawash kala. ＊ bir yamandin qorq, bir yawashtin qorq (maqal). ＊ mëhman qoydin yawash (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] töwen, asta, bosh:[misal:] sutuq awazini yawash ciqarmaq bolghan bolsimu, lëkin, buyruq awazigha oxshap ketti. ∥ naghra, sunay birpes yawashraq ahangdin këyin birdinla shox ussul ahangigha yötkeldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] asta, sus, yenggilgine:[misal:] boway bashtiki pede bilen satarini yawash cüsherdi. ＊ ular azraq pirqirighandin këyin, birpes yawash oynidi-de, yene pirqirashqa bashlidi.
|
|
yawashlatmaq |
|
|
|
yawashlashmaq |
|
|
|
yawashlanmaq |
|
|
|
yawashliq |
|
|
|
yawashlimaq |
|
yawashlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yawash bolup qalmaq, yawash haletke kelmek, peskoygha cüshmek:[misal:] naxsha ëytip oynaqlap aqqan kümüsh deryalar, qish kelgende yawashlap, toxtaydiken shoxluqtin, aqar emma qelbimning dolqunlap ot deryasi, qiyan yasap, gürkirep pexirlinish — zoqluqtin.
|
|
yawash-yumshaq |
|
|
|
yawan |
|
yawan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sheherning sirtidiki yer؛ desht؛ cöl, jezire؛ dala:[misal:] ëgiz-ëgiz dawanni, atlirimgha tapshurdum. yawandiki börini, miltiqimgha tapshurdum.
|
|
yawayi |
|
yawayi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ademge könmigen, köndürülmigen, tebi’ette erkin yashawatqan (haywanat heqqide):[misal:] orman yawayi haywan, qushlarning makani.[yeshmisi:] ② özi tebi’iy ösidighan yaki ösken (tebi’iy ösümlükler heqqide):[misal:] mubada mushu emgeklirimiz bilen yawayi otlargha jeng ëlan qilalisaq, dëhqanlarning shal otash waqtini tëjep, derdini yënikletken bolattuq dëdi hashim aka xushallinip.[yeshmisi:] ③ medeniyetning iptida’iy basqucigha xas bolghan, qalaq, medeniyetsiz:[misal:] burzhu’aziye barliq ishlepciqirish qorallirining tëzlikte yaxshilinishi we qatnash ishlirining nahayitimu asanlishishi arqisida, hemme milletlerni hetta eng yawayi milletlerni medeniyet terepke tartti.[yeshmisi:] ④ ijtima’iy turmushtin cetligen؛ qebih, wehshiy:[misal:] sen sen’etni xarlaydighan yawayi tebi’etliklerning xilidinsen
|
|
yawayilashmaq |
|
yawayilashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yawayi bolup qalmaq, yawayi haletke këlip qalmaq:[misal:] yillar ötkensëri, qutluq shundaq jimghur, shundaq yawayliship kettiki, hetta sëlim aka kirgüzgen tamaqnimu yëmeydighan boluwaldi.
|
|
yawayiliq |
|
yawayiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yawayilargha xas ish-heriket, qiliq:[misal:] güpüldep gül purap turghan gülshenni, yawayiliq qildi xarab birdemde. men oylidim: güzelliktin seskengen, yene bir jay barmidu bu alemde
|
|
yawci |
|
|
|
yawcilar |
|
yawcilar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] qedimki qebile. ular ci?喧?xen dewrliride dunxuang, cilyen tëghi ariliqida köcmen carwiciliq bilen turmush kecürgen. miladiyidin burunqi 177-, 176-yilliri honlarning hujumigha ucrap, gherbke köcüp, ili deryasining yuqiri ëqimidiki saklar tewelikidiki jaylardin hetta issiqköl we afghanistanning shimaliy qisminimu igiligen. ularning gherbke köcken qebiliri tarixta ulugh yawcilar dep atilidu. texminen miladiye Ⅷ esirning otturilirigha kelgende, ular baktëriyilerning sherqqe kirishi bilen yoqalghan.
|
|
yawropa |
|
yawropa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yawropa qit’esi. dunyadiki yette qit’ening biri. shimal teripi shimaliy muz okyangha, gherb teripi atlantik okyangha, jenup teripi ottura dëngizgha tutishidu. yer kölimi 10 milyon kwadrat kilomëtir këlidu. pütün qit’ede 700 milyondin artuq ahale, 32 dölet we bir rayon bolup, dunyadiki nopusi zic rayon hësablinidu.
|
|
yawropalashturmaq |
|
|
|
yawropalashmaq |
|
|
|
yawropaliq |
|
|
|
yawzu |
|
yawzu[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular ëlimizning guangshi, xunen, yünnen, guangdung we guyju qatarliq ölkilirige tarqaq olturaqlashqan.
|
|
yawzuce |
|
yawzuce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yawzu xelqige, uning til-yëziqi, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yawzuce ussul. yawzuce adet. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yawzu tili.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yawzu tili we yëziqini ishlitip, yawzu tilida:[misal:] yawzuce sözlimek.
|
|
yawuz |
|
yawuz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüp ketken rehimsiz, shepqetsiz, qebih, rezil, yirtquc:[misal:] yawuz adem. yawuz düshmen.
|
|
yawuzlarce |
|
yawuzlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yawuzlargha oxshash, yawuzluq bilen, wehshiylerce:[misal:] bir eblex uning qolini siqip turup, yawuzlarce uninggha homiyip qarap qoydi.
|
|
yawuzlashmaq |
|
yawuzlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yawuz haletke kelmek, yawuz bolmaq, wehshiyleshmek:[misal:] shu künlerning biride, keptu taghning keynidin. yawuzlashqan düshmenler, matem cillap peylidin.
|
|
yawuzluq |
|
|
|
yawidaq |
|
|
|
yawilashmaq |
|
|
|
yay |
|
|
|
yayaq |
|
|
|
yaypang |
|
|
|
yaydang |
|
|
|
yaydurmaq |
|
|
|
yayratmaq |
|
yayratmaq[yeshmisi:] «yayrimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] zepmu yayratti köngülni tangda bulbul neghmisi, taghda ahu, kökte qarlighac, aq qu oynar ghaz bilen.
|
|
yayrashmaq |
|
|
|
yayrimaq |
|
yayrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özini erkin hës qilmaq, mezzi qilmaq, memnun bolmaq, xursen bolmaq, söyünmek:[misal:] boway her wax tamiqidin këyin ghingship naxsha ëytqanda, momayning jëni yayrap këtishning sewebi ene shu.
|
|
yaysiman |
|
|
|
yaylatmaq |
|
|
|
yaylashmaq |
|
yaylashmaq[yeshmisi:] «yaylimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] teliyi külgen yëshil yaylaqta baq, yaylishar sëmiz kala, qoy, at-ulagh. unda qoyci shadliqidin ëytsa küy, salidu bulbul xushalliqta qulaq.
|
|
yaylaq |
|
|
|
yaylaqciliq |
|
yaylaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaylaq, otlaq berpa qilish, bashqurush ishi, omumen yaylaq we otlaq bilen meshghul bolush pa’aliyiti:[misal:] hazir rayonimizda yaylaqciliqning xelq igiligidiki orni barghansëri muhim bolmaqta.
|
|
yayliq |
|
|
|
yaylimaq |
|
yaylimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ot-cöp yëmek, ot bilen’ozuqlanmaq, otlimaq (carwicilar heqqide):[misal:] dadüyning carwa-malliri yazliqi ashu qariyaghac we bulaqni merkez qilip, etraptiki ot-cöplük jilghilarda yaylaytti.
|
|
yayma |
|
yayma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëyip sëtilidighan yaki yëyip qurutulidighan, yëyilidighan:[misal:] yayma qaq. yayma palas.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yayghan nerse, birer jaygha sëlinghan palas üstige sëtish ücün yëyip qoyulghan her xil nersiler:[misal:] u kocining doqmushida yayma ëcip xëridar caqirishqa bashlidi.
|
|
yayma qaq |
|
|
|
yaymaq |
|
yaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① oraqliq, qatlaqliq, yögeklik, pükleklik nersilerni acmaq, ëcip qoymaq؛ salmaq:[misal:] dastixan yaymaq. qucaq yaymaq. ëtek yaymaq.[yeshmisi:] ② xëmirni bësip, nëpizlitip këngeytmek:[misal:] dalandiki yoghan palas üstide birnecce ayallar suprilirini ëcip cöp yaymaqta.[yeshmisi:] ③ ëcip, yëyip asmaq, aptapqa salmaq:[misal:] kiyim yaymaq. kir yaymaq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tarqatmaq, këngeytmek, ashkarilimaq:[misal:] cekme yürek tarimni, elge yayma zarimni. cüshümde körer bolsam, yiraqtiki yarimni.
|
|
yaymici |
|
yaymici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yayma yëyip mal satquci, yaymikesh:[misal:] arilashma ahanglargha ushqurtup, keldi ayal yaymicilar aldigha. heriket qilip sehnidiki artistek, qollirini yëyip baqti u algha.Ⅸ机?türi: ëëtish ishi, kespi؛ yaymikeshlik:[misal:] höpigerlerge tijaret qilidighan jay körsitip bërip, ularning udul kelgen yerde yaymiciliq qilishigha, xëridar cillap warqirap yürüshige yol qoymasliq lazim.
|
|
yaymikesh |
|
|
|
yaymikeshlik |
|
yaymikeshlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yayma yëyip mal sëtish bilen shughullinish ishi, kespi, yaymiciliq:[misal:] ishci-xizmetcilerning yaymikeshlik qilip öz karxanisining bësilip qalghan mehsulatlirini sëtishigha ruxset qilindi.
|
|
yayi |
|
yayi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kona jem’iyette beg, hakimlarning emr-permanlirini jakarlaydighan, buyruqlirini beja keltüridighan kishi:[misal:] yamulning jümesh qatarliq birqance yayisi atlirini kocida bolushice capturup kelmekte.
|
|
yep-icip |
|
|
|
yette |
|
|
|
yette eza |
|
yette eza[yeshmisi:] ademning köz, burun, qulaq, ëghiz, put, qol we bash qatarliq asasliq sezgü ezaliri közde tutulidu.
|
|
yette ezasi pütün |
|
|
|
yette taghning nërisi |
|
|
|
yette xupten |
|
|
|
yettiqaraqci |
|
|
|
yette nezir |
|
|
|
yette iqlim |
|
|
|
yetteylen |
|
|
|
yettilik |
|
|
|
yettinci |
|
|
|
yettinci ay |
|
|
|
yettinci ju |
|
yettinci ju[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] dëhqanlar kalëndari boyice «qishliq kün-tün tenglishish» mewsumi kirgende, toqquz kündin hësablinidighan toqquz juning yettincisi. miladiye hësabida 20-fëwraldin 22-fëwral ariliqida bashlinip, 28-fëwraldin 1-mart ariliqida axirlishidu.
|
|
yetküzmek |
|
yetküzmek[yeshmisi:] ① «yetmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] roshengül uni burunqidekla yoqlap, qoshnidarciliqini yetküzüp turdi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] edliye organliri melum usul arqiliq dewa höjjitini dëlodiki dewagerge yaki bashqa dewagha qatnashqucilargha tapshurup bermek.
|
|
yetküzüshmek |
|
yetküzüshmek[yeshmisi:] «yetküzmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] mehellidikiler ishiklirini taraqlitip ëcip, öyliridin oqtek ëtilip ciqatti-de, yamghur goya özining ögzisigila yaghqandek, qoshnilirigha xush xewer yetküzüshetti.
|
|
yetküzülmek |
|
|
|
yetmek |
|
yetmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① közligen nishangha, makangha, menzilge ulashmaq؛ barmaq:[misal:] menzilge yetmek. qoghlap yetmek.[yeshmisi:] ② oylighini, mölcerligini waqit, san, miqdar jehette bap kelmek, teng bolmaq:[misal:] rehberlik ehmiyet bergenliktin, bu nahiyide dëhqan-carwicilarning sawat ciqirish nisbiti 90 pirsentke yetti.[yeshmisi:] ③ kupaye bolmaq, temin etmek, qamdalmaq:[misal:] turmushqa yetmek. ëhtiyajgha yetmek. ＊ köp bolsa këter, az bolsa yëter (maqal).[yeshmisi:] ④ hasil bolmaq, emelge ashmaq, orundalmaq:[misal:] arminigha yetmek. muradigha yetmek. ＊ ezme oylanghice, tewekkülci meqsitige yëtiptu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ huzur-halawet, payda-menpe’et, pursetke ërishmek, ulashmaq:[misal:] ular burunqi ac-yalingac turmushta ölüp ketmey, bügünki bextlik künge yetti.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tosalghugha, dexli-teruzge ucrimaq:[misal:] mushu arida alte minuttin artuq mashina toxtash hadisisi yüz bërip, isminining ishlepciqirishigha belgilik tesir yetken.[yeshmisi:] ⑦ melum cek, melum nuqta, melum derijige barmaq, taqalmaq:[misal:] balaghetke yetmek. wayigha yetmek. ＊ hörmetlik dostum, nëme dësem bolar men hazir sanga oxshash besh-alte kadirgha ma’ash bergüdek halgha yettim.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] anglanmaq, melum bolmaq:[misal:] bir künliri bu söz bërip shahzadining quliqigha yëtiptu.[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ësige kelmek, oylap tapmaq, hës qilmaq:[misal:] yadigha yetmek.[yeshmisi:] 01 yëyilmaq, tarqalmaq, anglanmaq:[misal:] bu weqe emdi sheherge yëtiptu. ＊ qedim yipek yoli peqetla barghan bolsa irangha, romgha, yetti hazir bizning bu gilem dëngiz atlap washingitongha.[yeshmisi:] 11 [yeshmisi:] bezi turghun sözler bilen birikip këlip analitik pë’illashturidu:[misal:] ejel yetmek. qaza yetmek. azar yetmek.[yeshmisi:] 21 bilmek, cüshenmek:[misal:] kimki özini tonusa, özining qedrige yetse, özining kishiler ücün, jem’iyet ücün, turmush ücün këriki barliqini hës qilsa, bu kün — uning eng shad, eng köngüllük künidur. ＊ doxtur bolup xelqning shipa bërip derdige, ishlesh ücün yëtimen, ilim-penning qedrige.
|
|
yetmish |
|
|
|
yetmish pushti |
|
|
|
yetmish pushtini közige körsetmek |
|
|
|
yetmishinci |
|
|
|
yejüj |
|
|
|
yejüj-mejüj |
|
|
|
yer |
|
yer[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① quyash sistëmida 3-orunda turidighan planëta:[misal:] yer shari. yer yüzi.[yeshmisi:] ② shu planëta terkibidiki quruqluq qismi:[misal:] yer planëtaning altidin bir qismini teshkil qilidu.[yeshmisi:] ③ planëtaning sirtqi qatlimi؛ posti:[misal:] yer qatlimi. yer bayliqi. ＊ yer kishini yeydu, kishi yerni yeydu (maqal). ＊ erning ëri bar, yerning yëri bar (maqal). ＊[yeshmisi:] ④ nersiler turghan, janliqlar yashawatqan jay؛ orun, makan:[misal:] yerge palas salmaq. ＊ kündüzi mendek er yoq, këcisi yatidighan yer yoq (maqal). ＊ toqquz oghul kenji oghulgha egiship yolgha ciqiptu. bircaghda deryaning congqur yërige bërip, ëgizdin töwenge bëqiptu, ular körüptuki, suning astida birtalay qozilar meriship turghudek.[yeshmisi:] ⑤ dëhqanciliq, carwiciliqta paydilinidighan tupraq qatlimi, tëriqciliq qilidighan, ot-cöp östürülidighan jay؛ tërilghu meydani:[misal:] boz yer. munbet yer. shorluq yer.[yeshmisi:] ⑥ birer nerse bend qilip turghan, igiligen orun, jay, makan:[misal:] qandaq kelding bu yerge toxta qolungni köter bilmidingmu bu yerdin jënidin toyghan öter[yeshmisi:] ⑦ birer memliket, dölet yaki kishilerge qarashliq jay؛ zëmin:[misal:] yat yer. özge yer. ＊ bext tolparigha mingen ezizane, mötiwer qeshqer, maharet textining shahi güzel yer, dilsöyer qeshqer.[yeshmisi:] ⑧ birer nuqta:[misal:] bu yerdin besh yüz mëtir yiraqliqta yene bir parnikimiz bar.[yeshmisi:] ⑨ birer nersining yaki ezaning ayrim qismi, böliki, jayi:[misal:] ular yirtilip sanggilap qalghan yerni üzüp ëliwëtishke mejbur boldi.[yeshmisi:] 01 körsitish almashliri bilen këlip, shu almashtin anglanghan tereptiki jayni ipadileydu:[misal:] shu yerge këliwidi, bashqilar örüwetti.
|
|
yer bëghirlighuci haywanlar |
|
yer bëghirlighuci haywanlar[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] omurtqiliq haywanlarning bir klasi, yeni quruqluqta heqiqiy yashaydighan omurtqiliq haywanlar. bu xil haywanlarning tërisi qurghaq bolup, tëre bezliri bolmaydu, ëpdërmidin peyda bolidighan münggüz maddiliq tenggiciler bolidu yaki arilap heqiqiy tëridin peyda bolghan söngek plastinkiliri bolidu. öpkisi bilen nepeslinidu, yüriki yürek ikki dalancisi we bölünüshi mukemmel bolmighan ikki yürek qërincisidin terkib tapidu, ten icide ozuqlinidu, tuxum tughidu, quruqluqta köpiyeleydu, tënining tëmpëraturisi turaqsiz. köp ucraydighan türliri keslencük, yilan, tashpaqa, timsah qatarliqlar.
|
|
yer bilen yeksan |
|
yer bilen yeksan[yeshmisi:] bitcit, gumran, halak qilmaq:[misal:] yer bilen yeksen bolmaq. yer bilen yeksen qilmaq. ＊ ular eger undaq qilmighan bolsa, iraq diyarini yer bilen yeksan qilip, tupraqlirini bu yerge ekilip sorighan bolattim, dëdi u.
|
|
yer tewresh |
|
yer tewresh[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] yer sharining icki qismidiki özgirishler sewebidin peyda bolidighan yer postining tewrishi. peyda bolush seweblirige qarap örülüshlük yer tewresh, yanar taghliq yer tewresh we tüzülmilik yer tewresh dep üc türge bölünidu. pütkül yer sharidiki 59 % din artuq yer tewresh tüzülmilik yer tewreshke yatidu.
|
|
yer tewresh belwëghi |
|
|
|
yer shari |
|
yer shari[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] quyash sistëmisidiki quyashqa yëqin ücinci planëta. shar sheklide bolup, sel yapilaqraq këlidu. ëkwatordiki radi’usi 63782 kilomëtir, qutuptiki radi’usi 8.6356 kilomëtir, öz oqida bir qëtim aylinish waqti bir këce-kündüzge teng, quyashni bir qëtim aylinip ciqish waqti bir yil. etrapini hawa qewiti orap turidu. yüzide quruqluq, dëngiz, insaniyet, haywanat we ösümlükler bolidu. bir hemrahi bar, u bolsimu aydur.
|
|
yer shari sün’iy hemrahi |
|
yer shari sün’iy hemrahi[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] rakëta arqiliq yuqiri asman boshluqigha qarita ëtilip, tëzliki birinci alem tëzlikige yetküzülgen hemde melum bir orbitigha kirgüzülüp, yer sharini cöridep aylinidighan qilinghan sün’iy asman jismi.
|
|
yer qilmaq |
|
yer qilmaq[yeshmisi:] izagha qoymaq, izzet-abruyini tökmek, reswa, shermende qilmaq:[misal:] erni er qilghanmu xotun, yer qilghanmu xotun (maqal).
|
|
yerge qarimaq |
|
yerge qarimaq[yeshmisi:] birer xataliq, sewenlik tüpeylidin xijil bolmaq, tenglikte qalmaq, iza tartmaq:[misal:] qishtin bëri eskilik qilip, bahar aylirida birnecce qëtimlap yurt aldida yerge qarighan we hazirqidek közige yash alghan bu ademge ekberning könglide bir xil hësdashliq peyda boldi.
|
|
yerge kirip ketküdek bolmaq |
|
yerge kirip ketküdek bolmaq[yeshmisi:] iza-nomustin bash kötürelmey qalmaq, reswalashmaq, yüzi cüshmek:[misal:] yüz-qollirim ottek yanatti, iza tartqinimdin yerge kirip ketküdek bolattim.
|
|
yerge urmaq |
|
yerge urmaq[yeshmisi:] kemsitmek, mesxire qilmaq, izzet-abruyini tökmek, inawitini cüshürmek:[misal:] shahzadining ushtumtut qaytip këlishi wezirning ümidini yerge urghaniken.
|
|
yer yangiqi |
|
|
|
yer yutqur |
|
yer yutqur[yeshmisi:] ölümge layiq, ölgür:[misal:] qaysing yene ëghizingni «ha» qilip ëcishidikensen, ete özüng kajiwa bilen körüshüsen, yer yutqurlar dëdi u.
|
|
yer yëghi |
|
|
|
yer-asman |
|
|
|
yer-ay |
|
|
|
yer-ay sistëmsi |
|
yer-ay sistëmsi[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] yer shari bilen aydin teshkil tapqan asman jisimliri sistëmisi. yer shari bu sistëmining merkiziy asman jisimi, yer sharining massisi ayningkidin köp cong, yer shari bilen ayning öz’ara tartishishi netijiside, ay yer shari etrapida toxtimastin aylinip turidu. buning bilen alemde nahayiti kicik asman jisimliri sistëmisi shekillengen.
|
|
yertozghiqi |
|
|
|
yer-jahan |
|
|
|
yer-jahanni zilzilige keltürmek |
|
|
|
yerde |
|
yerde[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] ehwalda, halda, ehwal astida:[misal:] qeghez bilen metbe’e bolghan yerde, nëme ücün siyah bilen qelem bolmaydu toghra, del özi shu
|
|
yer-zëmin |
|
|
|
yer-zëminliq |
|
|
|
yer-su |
|
|
|
yersireshmek |
|
|
|
yersirimek |
|
yersirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] esliy ornidin bashqa bir orungha yötkelgende yëngi orunda sel ganggirap qalmaq, yëtirqimaq, yat hës qilmaq:[misal:] uning uc turpandin ekelgen ëshiki bu yerge këlip yersirep qaldimu qandaq, taza mangmaydighan boluwatidu.
|
|
yerqan |
|
yerqan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] kësel kishining tërisi, shilliq perdisi we közining ëqi sarghiyidighan bir xil kësel alamiti. qan suyuqluqidiki bilirubinning ëship këtishi sewebidin këlip ciqidu. köpince jiger yallughigha giriptar bolghan bezi kishilerde bu xil alametler körülidu.
|
|
yerleshtürmek |
|
|
|
yerleshtürüshmek |
|
|
|
yerleshtürülmek |
|
yerleshtürülmek[yeshmisi:] «yerleshtürmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] yangaq, cilan, nanjigdiler yerleshtürülgen, bularning hemmisige adilning qan-ter, japaliq ejri singgen.
|
|
yerleshmek |
|
yerleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özleshmek, maslashmaq, olturaqlashmaq, turaqlashmaq:[misal:] bu qëtim kucagha barghiningizda biz bilen bille turung, epliship qalsa yerliship qëling, dëdi mollazeydin.
|
|
yerlenmek |
|
yerlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öy-jay, yer-zëmingha ige bolmaq, ërishmek:[misal:] yersiz idim, yerlendim, toqmaq idim, pemlendim (maqal).[yeshmisi:] ② özleshmek, maslashmaq, könmek, singishmek:[misal:] tötinci yilgha barghanda köcetler hawa, tupraqqa masliship yerliniwalidu-de, yiltizliri yer qatlamlirigha congqurlap, yer astidiki nemliktin paydilinalaydu.
|
|
yerlik (Ⅰ) |
|
|
|
yerlik waqit |
|
yerlik waqit[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] herqaysi orunlarning uzunluq gradusi oxshimighanliqtin, quyashning herqaysi orunlar mëridi’anidin ötüsh waqtimu oxshimaydu. quyashning melum orun mëridi’ani üstige neq kelgen waqtini shu orunning cüsh waqti sa’et 12 dep belgilinidu. mana shundaq bëkitilgen waqit yerlik waqit dep atilidu.
|
|
yerlik iqlim |
|
yerlik iqlim[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] qismen rayon amilining tesirige ucraydighan alahide iqlim. mesilen, orman iqlimi, wada iqlimi, sheher iqlimi qatarliqlar.
|
|
yerlik (Ⅱ) |
|
|
|
yerlik-suluq |
|
|
|
yerlikleshtürmek |
|
|
|
yerlikleshtürülmek |
|
|
|
yerlikleshmek |
|
yerlikleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yerleshmek, yerlikke aylanmaq, makanlashmaq, olturaqlashmaq:[misal:] ular shu barghance cang’ende olturaqliship, cang’enge yerlikliship qalghan.
|
|
yermenke |
|
yermenke[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[yeshmisi:] yilning melum bir waqtida, belgilik jayda ishlepciqirilghan mehsulatlarni körgezme qilip sëtish ücün qurulghan mexsus tijaret orni؛ soda baziri:[misal:] sana’et buyumliri yermenkisi. yerlik mehsulatlar yermenkisi. ＊ u besh ölkining hemme saylamlirigha baratti, cong yermenkilergimu baratti.
|
|
yer-mülük |
|
|
|
yerujahan |
|
yerujahan[yeshmisi:] yer we jahan, pütün alem, ka’inat:[misal:] pen iken ësil qoral menggüge ölmeydighan, yoq iken ish qilghili bolmaydighan, pen bilen gülleydiken jimiki yerujahan.
|
|
yerukök |
|
yerukök[yeshmisi:] yer we kök, asman we zëmin, pütün alem, ka’inat:[misal:] ah, merhemetlik tengri sëning ixtiyaringdiki yerukök ejeba qan renggidin qizirip ketken bolsa ah, qadirxuda, nëme këriki bar sanga shunce qanning hetta lewliringmu qangha boyalghan
|
|
yeryolwisi |
|
yeryolwisi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yer+yolwas+i［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat, yeni perwanining licinkisi, shekli pile qurtigha oxshaydu, tupraqta yashaydu, këcisi heriket qilip, zira’etlerning yiltizi we yumran maysilirini yeydu. asasliqi këwezge ziyan salidu.
|
|
yesli |
|
|
|
yesimen |
|
|
|
yeshtürmek |
|
yeshtürmek[yeshmisi:] «yeshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] yigit ulargha yolwasning, börining bashlirini sanap bërip, ularning kiyimlirini yeshtürüp, ikkisining yampishigha «padici» dëgen tamghisini bësip, qoyup bëriptu.
|
|
yeshküc |
|
|
|
yeshme (Ⅰ) |
|
yeshme (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pütün tepsilatni öz icige alghan, etrapliq bayan qilinghan, yëship cüshendürülgen:[misal:] yeshme xulase.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëship cüshendürülgen qismi, izah, cüshendürme yaki yëship körsitilish:[misal:] nezmining yeshmisi.
|
|
yeshme (Ⅱ) |
|
yeshme (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. kirimniyliq maddilarning cöküshi arqiliq peyda bolidu. renggi kök, binepshe qizil, yapyëshil hemde renggareng bolidu. adette qashtëshi oymiciliqida matëriyal qilinidu.
|
|
yeshmek |
|
yeshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëngiqni, cigilgen cigishni, boghulghan yerni boshatmaq, tügücni cuwumaq, baghlaqni boshatmaq:[misal:] qolni yeshmek. arghamcini yeshmek.[yeshmisi:] ② salmaq, sëlip tashlimaq (kiyim-këcek heqqide):[misal:] kiyimni yeshmek.[yeshmisi:] ③ birer ishni, mesilini, weqeni cüshendürmek, bildürmek, ispatlimaq, uqturmaq:[misal:] u manga yene nawayi, shirazi shë’irlirini oqup yëship bëretti.[yeshmisi:] ④ birer ish, mesile yaki weqeni hel qilmaq, ëniqlimaq, aydinglashturmaq, ashkarilimaq, acmaq:[misal:] teqsir, malal körmey, sili mëning ornumgha këlip tursila. men silining orunlirigha ötüp, bu qiyin mesilini yëshey, dep telep qiliptu mollam.
|
|
yeshik |
|
yeshik[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] nerse sëlish, saqlash ücün yaghac yaki qaturma qeghezdin yasalghan töt burjek buyum, sanduq:[misal:] töt yeshik alma. ikki yeshik amut. ＊ jamalidin ucrighan nëmilerni ongtey-tongtey qilip axturushqa kirishti we axiri kariwat astidin ëghir bir yeshikni tartip ciqardi.
|
|
yek |
|
yek[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] yalghuz, tenha, yëgane, bir:[misal:] yek nepes.
|
|
yekpay |
|
yekpay[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] jüpi yoq, jüpi emes, bashqa-bashqa pay؛ singar pay, bir pay:[misal:] yekpay ayagh. yekpay kesh.
|
|
yekta |
|
yekta[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] tengdishi yoq, misli körülmigen, yekke, yëgane:[misal:] mirghizarliq bagh aramda, bir güli rena iding. bu jahanning sehniside, göhiri yekta iding.
|
|
yektek |
|
yektek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] perijige oxshash aldi ocuq, yaqisiz tikilidighan estersiz yalang sirtqi kiyim:[misal:] shayi yektek. yektek kiymek. ＊ qollirini asta kötürgili turghan «imam» tuyuqsizla baturxanning qorsiqigha urup yiqitti we yektikini yyëship tashlap uninggha ëtildi.
|
|
yektiz |
|
|
|
yektizlenmek |
|
|
|
yekceshme |
|
yekceshme[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① bir közlük, bir közi körmeydighan:[misal:] yekceshmining shehirige barsang bir közüngni qisiwal (maqal).[yeshmisi:] ② epsanilerdiki ikki qëshining otturisida bir közi bar kishiler:[misal:] bu sheherge ikki yil ilgiri yette dane yekceshme këlip sheherni xaniweyran qiptu.
|
|
yekdil |
|
yekdil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] pikri, meqset-muddi’asi bir, bir niyet:[misal:] shu kün anglap xewerni leylimu teng, pisent qilmay colaqqa silkitip yeng, nisayim hemde patem birle yekdil, orun aldi qatar sep icre epcil.
|
|
yekdilliq |
|
yekdilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir niyet, bir meqsette ish qilish aditi:[misal:] shu sözni picirlap qaytti kütküci, men bildim tamaqning, ishning tëgini. men bildim, derd tartqan barce kishining nijatliq yolida yekdilliqini.
|
|
yeksan |
|
yeksan[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] tüz, teng, barawer, bir xil:[misal:] yeksan bolmaq. yeksan qilmaq. yeksan eylimek.
|
|
yeksha |
|
|
|
yekshenbe |
|
|
|
yekshenbilik |
|
yekshenbilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yekshenbe küni ëlip bërilidighan:[misal:] ular uzun parangliship bolghandin këyin yekshenbilik dem ëlishni köngüllük ötküzüshke adetlengen lutpulla öz dostlirini bagh seylisige bashlap mangdi.[yeshmisi:] ② yekshenbe munasiwiti bilen ata-anilarning perzentlerge bëridighan xirajet, pul:[misal:] nëme yekshenbilik ülüshkünki on yüen qëni dëdi anisi oghligha cekciyip.
|
|
yekke |
|
yekke[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① tenha, yalghuz, yëgane:[misal:] yekke matëriyal. yekke obyëkt. ＊ musa rasttinla özining wedisige emel qildi. aridin ikki kün ötkendin këyin, u yene musa bilen yekke paranglishish pursitige ige boldi.[yeshmisi:] ② bashqilargha qoshulmay, birleshmey ishleydighan, öz aldigha musteqil yashaydighan:[misal:] yekke tijaretci. yekke igilik. ＊ men buningdin on yil burunmu pile baqqan, u caghda biz yekke iduq.
|
|
yekke-yëgane |
|
yekke-yëgane[yeshmisi:] bashqilargha qoshulmay, birleshmey, tenha, yalghuz, yekke we yëgane:[misal:] hawaz «pom» köz yëtim yerde yekke-yëgane coqciyip turghan öz öyi — qapaq tëreklik hoylini körgende, köngli birqisimla bolup qaldi.
|
|
yekkilenmek |
|
|
|
yekkilik |
|
yekkilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha qoshulmay, öz aldigha musteqil ish körüsh aditi:[misal:] bilemsen, toxti’axun, pütkül öy ici, bay bolush koyigha cüshken a’ile. aldirap shamalni etmestin perq, yekkilik yoligha köcken a’ile.
|
|
yekleshmek |
|
|
|
yeklenmek |
|
|
|
yeklimek |
|
|
|
yeklimicilik |
|
yeklimicilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yeklesh xahishi, yeklesh istili, yeklesh ishi:[misal:] bu teyping tyengo herikiti we yixëtuen herikiti qatarliq tomtaq yeklimicilik küreshliride ipadilendi.
|
|
yekmuyek |
|
|
|
yekün |
|
yekün[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer mesile, ish yaki nerse heqqide yürgüzülgen pikir, mulahizining mentiqiy netijisi؛ xulase, netije:[misal:] yekün ciqarmaq.
|
|
yekünletmek |
|
|
|
yekünleshmek |
|
|
|
yekünlenmek |
|
|
|
yekünlimek |
|
yekünlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer mesile, ish yaki nerse heqqide xulase, netije, yekün ciqarmaq:[misal:] bu söz uning qilmishlirining acciq sawaqlirini congqur yekünlep, könglini birdinla yorutuwetti.
|
|
yeng |
|
yeng[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyimning qolgha sapidighan qismi:[misal:] yeng qondurmaq. yeng türmek. ＊ u ikki qolini nege qoyushni nege yoshurushni bilmey, birde arqisigha, birde yancuqigha we turupla yëngige tiqatti.
|
|
yeng sodisi |
|
yeng sodisi[yeshmisi:] ① sodida ikki kishi qolini birsining yëngining icige tiqip barmaq imasi bilen talishish usuli. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoshurun, xupiyane, mexpiy ish-heriket, mexpiy meslihet:[misal:] yeng sodisi dëdi u qolidiki tamghiliq xetni mijiqlap we aldirap hoylidin ciqip ketti.
|
|
yeng icide këlishmek |
|
yeng icide këlishmek[yeshmisi:] yoshurun, xupiyane, mexpiy pütüshmek, birlikke kelmek:[misal:] cong etret bashliqi hem sëkritarning özige teqsim qilinghan yer sanini yoshurup yeng icide këlishiwëlishi ularning xorikini tëximu ashuruwetti.
|
|
yeng icide sodilashmaq |
|
|
|
yengdimek |
|
yengdimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir terepke aghmaq, sanggilimaq؛ tengpungluqini yoqatmaq:[misal:] eger shu caghda xurjunning bir bëshi ëghir, bir bëshi yënik bolup yengdep ketmigen bolsa, bu yambularni tëriwalmighan bolattim.[yeshmisi:] ② yengning uci bilen qoshup tutmaq, yengning uci bilen qoshup almaq:[misal:] yeng bilen yengdep cine, tutqili bolmasmidi, bu köngül ketse ölüp, yasatqili bolmasmidi.
|
|
yengnge |
|
|
|
yenggüshletmek |
|
|
|
yenggüshleshmek |
|
yenggüshleshmek[yeshmisi:] «yenggüshlimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular saraydin bir öyni kötürige ëlip, keclik tamaq yëyishkendin këyin, adani yük-taqlargha qarashqa qaldurup qoyup hemmeylen mongghulce kiyim yenggüshleshti.
|
|
yenggüshlenmek |
|
|
|
yenggüshlimek |
|
yenggüshlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① almashturmaq, tëgishmek, yötkimek:[misal:] u qaytip yatiqigha bardi-de, kiyim-këcikini yenggüshlidi. ＊ bügün u «burut» ning buyruqi boyice walik yenggüshlewatatti.[yeshmisi:] ② özgertmek, yëngilimaq, almashturmaq:[misal:] ashpez aghrip qalghanliqi ücün kecte ularning tamiqini yenggüshlesh mumkin bolmay, ulargha yenila cüshte ekirgen tamaqlardin ekirishke mejbur boptu.
|
|
yenggitmek |
|
|
|
yenggil |
|
|
|
yenggiltek |
|
yenggiltek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ishta meydani qet’iy emes, tutami yoq, aldirangghu:[misal:] men shu tapta bir hëkayidiki tuturuqsiz, yenggiltek we bekla sün’iy yaritilghan bir nacar përsonazhni körüwatattim.
|
|
yenggilteklik |
|
yenggilteklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] meydansiz, tutamsiz xuy, mijez, aldirangghuluq:[misal:] sen xotunlarning yenggilteklikini qilma, mëning so’allirimgha yaxshi jawab berseng, yaxshi kün körisen, belki yurtungghimu qaytishing mumkin.
|
|
yenggilletmek |
|
yenggilletmek[yeshmisi:] «yenggillimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] bir mëhriban ayal öz qedirdanining azabini yenggilletkende, uni yëngi hayatqa ige qilghanda, qandaqmu shadlanmay turalisun közige qandaqmu uyqu kelsun
|
|
yenggilleshtürmek |
|
|
|
yenggilleshtürülmek |
|
|
|
yenggilleshmek |
|
yenggilleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «yenggillimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] qandaq aghiniler, xëli yenggilliship qalghansiler, he, dëdi u.[yeshmisi:] ② yenggil bolup qalmaq, yenggil haletke kelmek:[misal:] dëhqan öz derdini töküp bolup, bir’az yenggilleshkendek ornidin turdi we bular bilen xoshliship öyige ketti.
|
|
yenggillitilmek |
|
yenggillitilmek[yeshmisi:] «yenggilletmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] qararning hazirqi bu layihisidiki nurghun sözler omumiy uqturushtikige qarighanda köp siliq, tëximu yumshaq boldi, sözlerning salmiqimu az-tola yenggillitildi.
|
|
yenggillik |
|
yenggillik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① salmiqi yoq, yënik halet:[misal:] buning yenggillik derijisi alyumindin qëlishmaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëniklik, aldirangghuluq:[misal:] ular idiye jehette sezgür, birer ishqa yenggillik bilen qarighularce ishinip ketmeydu. ＊ gëzitmu nahayiti yenggillik bilen ulargha orun bëriwatidu.
|
|
yenggillimek |
|
yenggillimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëghirliqi töwenlimek, yenggil haletke kelmek.[yeshmisi:] ② jismaniy, rohiy jehette tëtikleshmek, yënikleshmek:[misal:] qiz xiyalidin netije ciqarghandek congqur nepes ëlip yenggillidi we cirayi ëcildi.[yeshmisi:] ③ azaymaq, qisqarmaq:[misal:] men tëxi tekshürüsh üstidiki adem, gunahim yenggillisila boldi.
|
|
yenggilik |
|
yenggilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yengge bolush ishi, wezipisi:[misal:] men bügün yenggilik qilidikenmen.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] özidin conglarni bashquridighan xahish؛ congciliq, aqsaqalliq:[misal:] yenggilik qilmaq.
|
|
yenggimek |
|
yenggimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] közi yorumaq, boshanmaq, tughmaq:[misal:] tajixan yenggip birqance küngice birer qëtimmu issiq tamaq icmigecke, köksige süt kelmidi.
|
|
yengligh |
|
yengligh[söz türkümi:] tirkelme. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] isim yaki isim xaraktëridiki sözler bilen këlip «-dek/-tek, ... gha oxshash», «kebi» dëgen menini bildüridu:[misal:] eger sen da’ima nepsing koyida cot soqar bolsang, bu yengligh qilmishing her cagh — sëni, el-yurtni bulghaydu.
|
|
yenglik |
|
yenglik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëngi bar, yeng ornitilghan, yëngi uzun:[misal:] ussulci qiz yenglik shayi könglek kiyip, bilikige kümüsh güllük neqish kemer taqighan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nan yëqish ücün ishlitilidighan qol qap؛ rëpide:[misal:] yenglik tikmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ish waqtida kiyimni asrash ücün qolning jeynikigice taqiwalidighan xaltisiman buyum:[misal:] yenglik tartmaq.
|
|
yengmek |
|
yengmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] küc sinishish, musabiqe, her xil pa’aliyetlerde qarshi tereptin üstün kelmek, ghelibe qilmaq؛ utmaq, mat qilmaq:[misal:] muhebbet ölümni yënger (maqal). ＊ yolni yürgen yëngidu (maqal). ＊ kishiler «yolwasni yenggen batur emes, acciqni yenggen batur» dëyishidiken.
|
|
yel |
|
yel[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hawaning yer yüzini boylap ëqishi, hawaning aqma herikiti؛ shamal:[misal:] tebi’et hösnige mest bolup këpinek, ucatti bir ëgiz, bir peste yeldek.[yeshmisi:] ② bedendiki hawa:[misal:] yel turup qalmaq. ＊ cëcekning ëti yaman, qizilning yëli yaman (maqal).[yeshmisi:] ③ nepes, hor:[misal:] shë’ir u, insanlar qelbining güli, gülge jan, reng bergen sha’irning tili. til bilen dil oxshash bolmisa eger, küy emes ciqqini ëghizning yëli.
|
|
yel bermek |
|
yel bermek[yeshmisi:] birer yaxshi, yaman ish ücün bashqilargha ilham we medet bermek yaki qutratmaq:[misal:] hëlim rosulning lingtasma bolup turuwatqanini bayqidi-de, uninggha, nëmidin qorqisen hökümet bankisini oghrilawatqining yoq, yaki birawning tëmini tëshiwatqining yoq, dep yel berdi.
|
|
yel tapan |
|
yel tapan[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ① ayighi ittik, bir jayda jim turamaydighan, herikiti tëz:[misal:] u bek caqqan nerse, shunga u yel tapan qari dep nam alghan.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] öz’ara nisbiy heriket qiliwatqan ikki jisimning tëgishish yüzlirining otturisigha gaz toshquzup, ularni biwasite tëgishmeydighan qilish arqiliq sürkilishni bir xil qurulma. tëxnika we mëxanika tejribiliride köp qollinilidu.
|
|
yel kindik |
|
|
|
yëli ciqip ketmek |
|
yëli ciqip ketmek[yeshmisi:] irade-ishencni, gheyritini yoqatmaq, boshiship ketmek, rohsizlanmaq:[misal:] qoy sëni, ikki romka ice-icmeyla yëling ciqqili turdi, hëcqance haraq kötürelmeydikensen dëdi u.
|
|
yelpütmek |
|
|
|
yelpüshmek |
|
yelpüshmek[yeshmisi:] «yelpümek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ëgiz aywan aldigha celle-barang qilinghan, barangliqning astigha körpe-gilem sëlinghan, yatar idi hawaz beg car paqidek sozulup, yelpüshetti xënimlar cöriside tolghinip.
|
|
yelpügüc |
|
yelpügüc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] issiq künlerde segish, shamaldash ücün qushlarning peyliridin yaki bashqa nersilerdin yasalghan, qol bilen heriketlendürüp shamal ciqiridighan bir xil sayman:[misal:] del shucaghda uzun capan kiygen, yelpügüc tutqan üc ademning dukan aldigha këlishi hemmeylenning diqqitini tartti.
|
|
yelpüldetmek |
|
|
|
yelpüldeshmek |
|
|
|
yelpüldimek |
|
yelpüldimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] her terepke irghanglimaq, lepengshimek, lepildimek؛ jewlan qilmaq:[misal:] meydandiki xelq hörmet hëssiyati bilen tughqa qarishatti. tugh munar ucida yelpüldidi.
|
|
yelpümek |
|
yelpümek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yupqa, yapilaq nersilerni u terep bu terepke heriketlendürmek؛ yelpügücni u terep bu terepke heriketlendürüsh arqiliq salqin shamal peyda qilmaq:[misal:] tang özining meyin shamili bilen uning caclirini yelpüp, yüzliridin söyüp ötetti.
|
|
yelpünmek |
|
|
|
yeltashma |
|
yeltashma[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yel+tashma［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] bir xil tëre kësili. buningda qismen jayning tëriside tosattin qizil qapartqular peyda bolup, qicishidu, yënishimu nahayiti tëz bolidu, hëcqandaq iz qalmaydu. adette pat-pat qozghilip turidu. dora, parazit qurt, qan zerdabi, baktëriyiler bilen yallughlinish, ghidiqlash küci küclük bolghan maddilargha, soghuqqa we issiqqa yoluqush qatarliqlarning hemmisi bu xil këselni keltürüp ciqiridu.
|
|
yelke |
|
|
|
yelken |
|
|
|
yelkenlik |
|
|
|
yelku |
|
yelku[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] su yighilghan, zerdablashqan, da’im qanap turidighan, zëdilengen:[misal:] yelku kalpuk.
|
|
yelkilik |
|
|
|
yellik |
|
|
|
yelyara |
|
yelyara[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yel+yara［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] toqulmilar cirip ölüshining bir xil türi, adette cong bir parce toqulmining qan «ozuqluq» bilen teminlinishi üzülüp qëlip, andin baktëriye kirip cirishidin këlip ciqidu.
|
|
yel-yëmish |
|
|
|
yem |
|
yem[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at-ulaghlar ücün teyyarlanghan ozuqluq؛ boghuz:[misal:] yem bermek. ＊ yerning yëmi oghut, anining ghëmi tughut (maqal).[yeshmisi:] ② ucar qanatlargha bërilidighan ozuq؛ dan:[misal:] qushni yem bilen aldaydu, kishini gep bilen aldaydu (maqal).
|
|
yem bolmaq |
|
yem bolmaq[yeshmisi:] ① ucar qanat, haywanatqa ozuq bolmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birkim yaki birer nersining weyran qilishigha, yutuwëlishigha, xarab qilip igiliwëlishigha ucrimaq yaki shu tüpeyli weyran bolmaq, yoq bolmaq:[misal:] birnecce yüz toma taqaq hesh-pesh dëgüce weyran bolup, ikki qirghaqtiki hësabsiz tërilghu yer kelkünge yem boldi.
|
|
yem qilmaq |
|
yem qilmaq[yeshmisi:] ① ucarqanat, haywanlargha ozuq qilmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoqatmaq, weyran qilmaq, tügetmek:[misal:] bolsa alem bir mëningla canggilimda dëmigin, yaxshilarni yem qilay her caqqinimda dëmigin.
|
|
yemek |
|
|
|
yemen |
|
yemen[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yemen jumhuriyiti ereb yërim arilining jenubigha jaylashqan bolup, yer meydani 531ming 869 kuwadirat këlomëtir. ahalis icide erebler ％90tin artuq bolup, undin bashqa yene somaliliqlar, sodanliqlar, hëndistanliqlar, bëngalliqlar, pakistanliqlar, iranliqlar we yerhudilar bar. dölet tili ereb tili bolup, qismen rayonlirida ëigliz tili qollinilidu. islam dini dölet dini bolup, ahalisining ％5.99ti islam dinigha ëtiqad qilidu. buning icide shi’eler ％47tini, sünniyler ％5tini teshkil qilidu. yemen 3000 yilliq yëziqliq tarixqa ige qedimiy medeniyetlik dölet bolup, miladi Ⅶ esirdin këyin yat milletlerning üzlüksiz tajawuzigha ucrap kelgen. 1918-yili yemenning shimaliy qismi türkiyning hökümranliqidin qotulup, 1962-yili ereb yemen jumhuriyiti qurghan. 1965-yili dölitimiz bilen dëplomatik munasiwet ornatqan. jenubiy yemen 1967-yili engliyining hökümranliqidin qutulup, shu yili yemen xelq jumhuriyiti (sotsiyalistik)ni qurghan, këyin namini yemen dëmokratik xelq jumhuriyitige özgertip, 1968-yili 1-ayning 31-küni dölitimiz bilen dëplomatik munasiwet ornatqan. 1990-yili 5-ayning 22-küni ereb yemen jumhuriyiti bilen yemen dëmokratik xelq jumhuriyiti birliship, namini yemen jumhuriyiti qilip bëkitiken. yemen dëhqanciliq-carwiciliq döliti bolup, dölet emgek kücining ％70ti mushu kesip bilen shughullinidu. sana’iti asaliq yënik sana’et we yëmeklikler sana’itini asas qilidu. asaliq sheherlëri: ① sana, döletning paytexti we siyasiy, iqtsadiy, medeniyet, qatnash we diniy merkizi. ② eden, ereb yërim arilidiki asasliq port we köngüldikide sayahet, dem ëish orni.
|
|
yemtük |
|
yemtük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ucarqanat, qushlargha bërilidighan ozuq؛ dan:[misal:] dolqunlar cayqar tinmay qomush salni, shamallar ucar yelpüp jighan-talni, samada bir top quzghun yemtük izlep, ëngishti peske, bihosh tenni közlep.[yeshmisi:] ② qepeste bëqilidighan ucarqanatlargha dan bërilidighan kicik qaca؛ dancuq:[misal:] u ölgen qatil qushning yemtükidin üzük közidek göherni ëlip, heddi-hësabsiz söyünüptu.
|
|
yemcük |
|
yemcük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ucarqanat, haywanat, bëliqlarni tutush ücün qapqan, qismaq, qarmaqlargha sanjip qoyulidighan yëmeklik:[misal:] ucup kelgen we ketken, güllükke cüshken we yemcükke yëqinlashqan aq qushqaclarni hayajanlinip turup közitish nëmidëgen qiziqarliq-he dëdi u.
|
|
yem-xeshek |
|
|
|
yemletmek |
|
|
|
yemleshmek |
|
yemleshmek[yeshmisi:] ① «yemlimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ishcilar he dep kitablarning muqawilirini yemlishiwatatti.[yeshmisi:] ② yemlenmek, caplanmaq, yëpishmaq:[misal:] kitab waraqliri bek cing yemliship ketkenliktin ëcilmaptu.
|
|
yemlenmek |
|
|
|
yemlik |
|
yemlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yem-xeshek, boghuz tallimaydighan, nëme berse ishtiha bilen yeydighan (mal-waran heqqide):[misal:] yemlik qoy.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yem qilishqa teyyarlanghan nerse.
|
|
yemlimek |
|
|
|
yene |
|
yene[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yëngidin, bashqidin, qayta, tekrar:[misal:] yamghur yene yaghdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] buningdin bashqa, buningdin tashqiri, uning üstige:[misal:] bula emes, herbir yilni yene 12 aygha bölüp, 12 yilni bir mücelge bölüp ulargha öz tillirida her xil namlar qoyup bërilgen.
|
|
yene dëse, yene shu |
|
yene dëse, yene shu[yeshmisi:] qayta-qayta, yënish-yënish, tekrar ëytilghan gep-söz, qilinghan ish-heriket.
|
|
yene këlip |
|
|
|
yenje |
|
|
|
yensuq |
|
|
|
yeni |
|
yeni[söz türkümi:] baghlighuci.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] sözlengen söz yaki bolunghan ish-heriketni cüshendürüsh, izahlash, bashqa ibare bilen baghlash ücün qollinilidu:[misal:] jahanda yoq birküni yeni shenbimu, yekshenbimu, düshenbimu, seyshenbimu, carshenbimu, peyshenbimu, jümemu emes birküni ëling, deptu ependim.
|
|
yenila |
|
yenila[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] burunqidekla, oxshashla:[misal:] ular qandaq qilghanda uning bu zorluqidin qutulushqa bolidighanliqi toghruluq yoshurun yighin ëciptu, lëkin yenila care tapalmaptu.
|
|
yenimu |
|
yenimu[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] barghansëri, künsanap, kündin-künge؛ tëximu:[misal:] milletler ittipaqliqi, armiye bilen xelqning ittipaqliqi yenimu küceydi.
|
|
yeh-yeh |
|
|
|
yehudiy |
|
yehudiy[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular qedimde pelestinde yashighan xelq bolup, isra’iliye — yehudiy padishahliqini qurghan. bu xanliq këyin rim impëriyisi teripidin yoqitilip, ahalisi sirtqa cëcilip këtip, yawropa, amërika, gherbiy asiya we shimaliy afriqigha tarqaq olturaqliship qalghan. 1948-yili bir qisim yehudiylar ottura dëngizning jenubiy qirghiqi (pelestinning bir qisim rayonliri) da isra’iliye dölitini qurghan.
|
|
yehudiy dini |
|
|
|
yehudiyce |
|
yehudiyce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yehudiy xelqige, ularning tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yehudiyce adem. yehudiyce ussul. yehudiyce kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yehudiy tili yaki yëziqi:[misal:] u yehudiycini pishshiq bilidiken.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yehudiy tilini ishlitip, yehudiy tilida[yeshmisi:] :[misal:] ular yehudiyce sözliship ketti.
|
|
yobdan |
|
|
|
yobilëy |
|
yobilëy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] birer shexsning tughulghan küni, ish pa’aliyitining yaki birer teshkilat, mu’essese we shu qatarliqlarning qurulghan yaki pa’aliyet bashlighanliqining melum yilliqi munasiwiti bilen ötküzülidighan tentenilik murasim.
|
|
yopka |
|
|
|
yopkiliq |
|
yopkiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① üstide yopkisi bar, yopka kiygen:[misal:] sarja yopkiliq qiz.[yeshmisi:] ② yopka tikishke bab, layiq, yëterlik:[misal:] u bir yopkiliq sarja sëtiwaldi.
|
|
yoputmaq |
|
yoputmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] xupiyane tutmaq, yoshurmaq, yapmaq:[misal:] ëlisha, sen gepni yoputma, qoshaqci bashqa biri emes, özüng, dëdi kimdur biri.
|
|
yoputushmaq |
|
|
|
yoputulmaq |
|
|
|
yopura |
|
yopura[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] udul, ottura, robiro, qarimuqarshi.
|
|
yopurgha |
|
|
|
yopurmaq (Ⅰ) |
|
yopurmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ösümlükning wëgëtatip ezaliridin biri. adette yopurmaq aliqini bilen yopurmaq sëpidin terkib tapidu. omumen yëshil we yapilaq bolidu. uning gösh hüjeyliride xloroplast bolghanliqi ücün, kün nuridin paydilinip ozuqluq madda ishliyeleydu. shunga yopurmaq ozuqluq ishleydighan eza hësablinidu.
|
|
yopurmaq rëti |
|
|
|
yopurmaq (Ⅱ) |
|
yopurmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① anglimasqa, bilmeske salmaq, bighem, jim turuwalmaq:[misal:] qulaqni yopurmaq. ＊ tölendi’axun aka, caqqan bol, dëdi u bosoghidin putini ala-almayla, -tërikingning ucida sëghizghan cillawatsa, qulaqliringni yopurup olturuwëridikensen.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] türmek, pürüshtürmek :[misal:] qapaqni yopurmaq. lëwini yopurmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bëshini icige tiqmaq, dughdaymaq, ghemkinleshmek:[misal:] sawut bir’az qorqsimu, lëkin bëshini yopurup kirishke mejbur boldi.
|
|
yopurmaqliq |
|
|
|
yopurmaqlimaq |
|
|
|
yopurushmaq |
|
|
|
yopurulmaq |
|
|
|
yopuq |
|
yopuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at-ulaghni soghuqtin mudapi’e qilish ücün ucisigha yëpip qoyulidighan yëpinca:[misal:] ëtimni toqup, qoydum, yopuq yapimen emdi. söygen yardin ayrilip, yalghuz yatimen emdi.[yeshmisi:] ② birer nersining ocuq turmasliqi ücün yëpilidighan perde:[misal:] melike yopuqni qayrip, bëshini mepidin ciqirip, gulabkigha qarighanda közi zerger yigitke cüshüp qaptu.
|
|
yopuqluq |
|
yopuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yopuqi bar, yopuq yëpilghan, yopuq tartilghan:[misal:] qiz qarisa, kimxap yopuqluq qosh at qoshulghan altun mepe jaranglap, bir mepikesh boway atlarning bojilirini tutup turghudek.
|
|
yota |
|
|
|
yotqan |
|
|
|
yotqanning tëshidin bolghan |
|
|
|
yotqan-körpe |
|
yotqan-körpe[yeshmisi:] uxlighanda yëpinidighan yotqan we shu xildiki nersiler؛ yotqan-körpe:[misal:] bu kamër sësip këtiptu, sëni bashqa kamërgha yötkep, bu öyni bir hepte ëciwatimiz. yotqan-körpengni ëlip ciqip tur, men harwa ekëlimen, dëdi türme bashliqi uninggha.
|
|
yotqanliq |
|
yotqanliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yotqini bar, yotqan yëpinghan. [yeshmisi:] ② yotqan tikishke bab, layiq, yotqan qilishqa bolidighan:[misal:] yotqanliq tawar.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yotqan tikishke bab këlidighan rext:[misal:] mëning bir yotqanliqim bar iken, dëdi u.
|
|
yotuq (Ⅰ) |
|
|
|
yutuq (Ⅱ) |
|
|
|
yotuqmaq |
|
|
|
yocuq |
|
yocuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yërilghan, cak hasil bolghan jay؛ dez, arac:[misal:] ishikning yocuqi. tamning yocuqi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qusur, kemcilik, nuqsan:[misal:] bu ishni shundaq qilayliki, bashqilar ishimizdin qilce yocuq tapalmisun. ＊ u azraq yocuq tapsila birni on qilip pitne tarqitidu.
|
|
yocuq qaldurmasliq |
|
yocuq qaldurmasliq[yeshmisi:] birer ish, gep-sözde ketküzüp qoymasliq, purset, boshluq, imkaniyet qoymasliq.
|
|
yocun |
|
yocun[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tunush bolmighan, kishini heyran qalduridighan, özgice, ghelite:[misal:] yocun adem. yocun ish. yocun qiliq.
|
|
yoxshimaq |
|
|
|
yod |
|
yod[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞gërk［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtallo’id ëlëmënt. belgisi (Iodium)I. qara qongur renglik kristal. mëtal parqiraqliqigha ige, asan sublimatsiyilinip binepshe renglik par hasil qilidu. yodning ispirttiki ëritmisi dëzinfëksiye qilish we poqaq kësilini dawalashta ishlitilidu. sana’ette boyaq matëriyallirini ishlesh ücün ishlitilidu.
|
|
yoda |
|
yoda[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ebgah, sokal, namrat, gaday, oruq.
|
|
yodoform |
|
|
|
yodimaq |
|
|
|
yortmaq |
|
|
|
yorgha |
|
yorgha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rëtimini buzmay, birxilda hem siliq hem yügürgendek ittik mangidighan at:[misal:] yorghisigha cüshmek. ＊ yorgha mingen yoldishidin ayrilar, köp yashighan tengtushidin ayrilar (maqal). ∥ yorgha at.
|
|
yorghilatmaq |
|
|
|
yorghilashmaq |
|
|
|
yorghilimaq |
|
yorghilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① rëtimini buzmay, hem tëz hem siliq mangmaq:[misal:] tizgini boshitilghan baytal yënikkine yorghilashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ikki tëqimini bir-birige sürkep tëz-tëz ildam mangmaq:[misal:] yigit xush bolup anining qoligha söyüptu we anisining kiyimini kiyip, dastixanni qoltuqigha qisip, xënimlardek yorghilap, gundipayning aldidin ötüp këtiptu.
|
|
yorutquc |
|
|
|
yorutmaq |
|
|
|
yorutushmaq |
|
|
|
yorutulmaq |
|
|
|
yoruq |
|
yoruq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kün nuri yeni aptap cüshüp turidighan, qarangghu emes:[misal:] yoruq öy.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nur, aptap, aptapliq halet:[misal:] yoruq cüshmek. tang yoruqi. ＊ öcer ciraghning yoruqi yoq (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bextlik, shadliq, hör:[misal:] yoruq dunya. yoruq alem. yoruq kün.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] roshen, nurluq:[misal:] ishligenning yüzi yoruq, ishlimigenning yüzi coruq (maqal).
|
|
yoruqperes |
|
|
|
yoruqpereslik |
|
|
|
yoruqciliq |
|
|
|
yoruqlashmaq |
|
|
|
yoruqluq |
|
yoruqluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qarangghu bolmighan, yoruq halet, roshenlik.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimni yorutup, kishige jisimni körsitidighan madda. mesilen, quyash yoruqluqi, ciragh yoruqluqi we ay yoruqluqi dëgendek. yoruqluqning boshluqtiki tarqilish sür’iti sëkuntigha texminen 300 ming kilomtir.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] yoruqluq dolqunining kishige hës qildurghan küclük-ajizliq derijisi.[yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] yoruq cüshken, yorughan yer, jay:[misal:] ular ghar icide mëngiwërip, axiri yoruqluqqa qandaq ciqip qalghininimu sezmey qëlishti.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] azadliq, erkinlik:[misal:] xelqimiz tinmay küresh qilish arqiliq necce ming yil xorlighan jahalet zindanini gumran qilip, axiri yoruqluqqa ciqti.
|
|
yoruqluq yili |
|
|
|
yorumaq |
|
yorumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yoruq cüshmek, yoruq haletke kelmek:[misal:] ciragh yanduruldi, öy ici xëli yorudi.[yeshmisi:] ② aqarmaq, ciqmaq, atmaq (kün we tang heqqide):[misal:] bu caghda tang obdanla yorup, kishilerning aldi ishqa yëtip kelgenidi.[yeshmisi:] ③ ëcilmaq, shadlanmaq:[misal:] köngli yorumaq. dili yorumaq.
|
|
yosun |
|
|
|
yosunda |
|
yosunda[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] halette, teriqide, qiyapette, shekilde, terzde:[misal:] qaysi yosunda ish qilish özüngge baghliq.
|
|
yosun-qa’ide |
|
|
|
yosunluq |
|
|
|
yoshurghuzmaq |
|
|
|
yoshurmaq |
|
|
|
yoshurushmaq |
|
|
|
yoshuruqluq |
|
|
|
yoshurulmaq |
|
|
|
yoshurun |
|
|
|
yoshurun awaz bërish |
|
|
|
yoshurun bashsiman gül rëti |
|
yoshurun bashsiman gül rëti[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gül rëtining bir türi. oqining uci congiyip, ottura qismi töwenge olturushup xalta hasil qilghan, gülliri xalta icige jaylashqan bolidu. sirttin qarighanda körgili bolmaydu. mesilen, enjürning gül rëtige oxshash.
|
|
yoshurunce |
|
yoshurunce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bashqilargha bildürmey, sezdürmey, tuydurmay, mexpiy rewishte, oghriliqce, xupiyane:[misal:] men her küni bash toxu emdila cillighan caghda, bashqilardin yoshurunce merup bowaylarning öyige barattim.
|
|
yoshurunmaq |
|
yoshurunmaq[yeshmisi:] ① «yoshurmaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] ikkiylen coqciyip turghan qum-shor döwiliridin birining daldisigha yoshurundi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] düshmen ötüsh ëhtimali bolghan jaygha eskiriy kücni mexpiy orunlashturup, atakigha ötüsh pursitini kütmek.
|
|
yogha |
|
|
|
yogha tam |
|
|
|
yogha tamgha minmek |
|
|
|
yoghan |
|
yoghan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① igiligen orni, hejmi intayin keng؛ cong, zor:[misal:] bash kicik, tumaq yoghan, bel kicik, ghilap yoghan (maqal).[yeshmisi:] ② toghra kesmisi, aylanmisi cong؛ tom (derex, arghamca, yip, cac qatarliq nersiler heqqide):[misal:] qiz yoghan ikki örüm cëcini qoligha ëlip, uning yelpünüp turghan uclirini bëshigha qisturuwalghan egri targhaq bilen tarap mangdi.[yeshmisi:] ③ bom (awaz heqqide):[misal:] barsbegningmu bar, dëdi qilic yoghan awaz bilen.[yeshmisi:] ④ po, emeliyettin yiraqlashqan, lap (gep-söz heqqide):[misal:] yoghan gep.
|
|
yoghan bash |
|
yoghan bash[yeshmisi:] ① bëshi bashqilarningkidin cong, zor.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] özi nëmini xalisa shuni qilidighan, kishining gëpige, meslihetige könmeydighan؛ bashbashtaq, öz bëshimci:[misal:] u kicikidinla yoghan bash bala idi.
|
|
yoghan bel |
|
|
|
yoghanci |
|
|
|
yoghanciliq |
|
|
|
yoghanliq |
|
|
|
yoghan-yalta |
|
|
|
yoghinatmaq |
|
|
|
yoghinashmaq |
|
|
|
yoghinitilmaq |
|
|
|
yoghinimaq |
|
yoghinimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① igiligen orun hejim jehettin këngeymek, congaymaq:[misal:] kona öyler cëqilip, meydan xëli yoghinaptu.[yeshmisi:] ② ösmek, yëtilmek, zoraymaq, conglimaq:[misal:] yer heqqidiki gepke köcüshimizdiki seweb, mundaq yerde qapaq bek yoghinaytti.[yeshmisi:] ③ tesir da’irisi këngeymek, zoraymaq, ewj almaq:[misal:] mollazeydin bedridin mexsumning ishini bu qeder yoghinap këtidu, dep esla oylap körmigenidi.
|
|
yoghinap ketmek |
|
yoghinap ketmek[yeshmisi:] heddidin ashmaq, öz bëshimciliq qilmaq, congciliq qilmaq:[misal:] u shunce yoghinap kettiki, hëckimni közge ilmaydu.
|
|
yoq |
|
yoq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① mewjut emes, barning eksi:[misal:] umu yoq, bumu yoq, ëriqtiki sumu yoq (maqal).[yeshmisi:] ② bezi jümlide inkar (yaq, emes) menisini ipadileydu:[misal:] bu söz gülshatning aghzidin birinci qëtim ciqiwatqini yoq.
|
|
yoq dëyerlik |
|
|
|
yoq gep |
|
|
|
yoqning ornida |
|
|
|
yoq yerdin putaq ciqarmaq |
|
yoq yerdin putaq ciqarmaq[yeshmisi:] qesten, meqsetlik halda cataq, nuqsan, qusur, kemcilik tapmaq؛ tuxumdin tük ündürmek:[misal:] ömek bashliqi bügünmu etey yoq yerdin putaq ciqirip, opëraning ongushluq oynilishigha putlikashang bolmaqta idi.
|
|
yoqatmaq |
|
|
|
yoqashmaq |
|
|
|
yoqalmaq |
|
|
|
yoqsu |
|
yoqsu[söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] yaq, undaq emes:[misal:] yoqsu, ular birnecce kün boldi këcisi uxlimaydu, dëdi u.
|
|
yoqsuz |
|
yoqsuz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këreklik nersilerge toluq ige bolalmighan, mohtajliqta yashighuci, namrat, kembeghel, yoqsul:[misal:] këyik oqsizgha yoluqar, bala yoqsuzgha (maqal).
|
|
yoqsuzciliq |
|
|
|
yoqsuzluq |
|
yoqsuzluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] muhtajliq, namratliq, yoqsulluq:[misal:] etidin keckice ishlep harmaydiken, xotuni bikar yëtip yoqsuzluqtin zarlaydiken.
|
|
yoqsul |
|
|
|
yoqsulluq |
|
|
|
yoqsinmaq |
|
yoqsinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersining kemcilikidin qiynalmaq, shu nersige mohtaj bolmaq, qiyinciliq tartmaq؛ qisilmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] sëghinmaq, oylimaq:[misal:] keldi-ketti aghinilerning qarari yoq, [misal:] yoqsinghanda këlishmeydu, nediki bimene waqitlarda këlip waqtingni alidu.
|
|
yoqlatmaq |
|
|
|
yoqlashmaq |
|
|
|
yoqlanmaq |
|
|
|
yoqluq |
|
|
|
yoqlima |
|
yoqlima[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishilerning bar, yoqluqini bilish ücün royxet boyice isim familisini ëytip bërish tizimliki:[misal:] yoqlima qilmaq.[yeshmisi:] ② mektepte oquwatqan oqughucilarning sinip boyice tizimlanghan isimlik xatirisi, royxet deptiri:[misal:] yoqlima deptiri.
|
|
yoqlimaq |
|
|
|
yoqilang |
|
|
|
yoqimaq |
|
yoqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] közdin ghayib bolmaq, közdin nëri ketmek, yoqilip qalmaq, yitmek:[misal:] hëliqi müshük ejeb yoqap ketti.
|
|
yol |
|
yol[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem yaki transport qatnishi ücün belgilengen uzun yer böliki:[misal:] tömür yol. cighir yol. harwa yoli. cong yol.[yeshmisi:] ② heriket yönelgen terep, yönilish؛ nishan:[misal:] yol bashlimaq.[yeshmisi:] ③ ishlepciqirish we xelq turmushigha xizmet qilidighan sim, turuba qurulmiliri, liniyisi:[misal:] gaz yoli. tok yoli. yunda yoli.[yeshmisi:] ④ seper qilish, birer yaqqa bërish, sayahet:[yeshmisi:] yol teyyarliqi. yol xirajiti.[yeshmisi:] ⑤ bësip ötidighan menzil؛ musape:[misal:] üc ayliq yol.[yeshmisi:] ⑥ rext, qeghez qatarliq nersilerge cüshürülgen parallël, tik halettiki siziq, iz:[misal:] bir yoli qara, bir yoli kök cit.[yeshmisi:] ⑦ zira’et, yazma, basma eserlirining herbir qatari؛ qur:[misal:] üc yol xet.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghayiwi yönilish, dunya qarash؛ meslek, mezhep:[misal:] ikki yol kürishi.[yeshmisi:] ⑨ birer ish-heriketning wasitisi؛ usul, care, tedbir, amal:[misal:] yol tapmaq.[yeshmisi:] 01 en’eniwi adet, qa’ide-yosun؛ sheri’et؛ qanun:[misal:] yoldin ciqmaq. yoldin azmaq.[yeshmisi:] 11 ri’aye, hörmet, imkan, medet, ijazet:[misal:] yol qoymaq.[yeshmisi:] 21 eqil, meslihet:[misal:] yol körsetmek.[yeshmisi:] 31 merte, qëtim, nöwet:[misal:] u ayturaxan aciqqan ikki cëlekni qoligha ëlip, köldin bir yol su ekeldi.
|
|
yol bolsun |
|
yol bolsun[yeshmisi:] ① seperge ciqqan kishining sepirining ongushluq bolushi, bixeter seper qilishigha tilekdashliqni bildüridu:[misal:] xeyr, yol bolsun, xudagha amanet, dëdi ana oghlini baghrigha bësip.[yeshmisi:] ② «nege barisiz», «nege mangdingiz» dëgen menini ipadileydu:[misal:] at cetke buruldi. shu cagh kimdur biri «rozika, yol bolsun» dëdi.
|
|
yoldin adashmaq |
|
yoldin adashmaq[yeshmisi:] ① seper, nishandin azmaq, yëngilishmaq:[misal:] ular këcide yoldin adiship mushu yerge këlip qalghanidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qa’ide-yosun, örp-adettin cetlimek, qaymaq.
|
|
yoldin ciqmaq |
|
|
|
yolgha cüshmek |
|
yolgha cüshmek[yeshmisi:] ① mangmaq, yolini dawamlashturmaq:[misal:] hatem ejdihagha egiship yolgha cüshti. ular bir bostanliqqa yëtip keldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] normallashmaq, yürüshüp ketmek:[misal:] hazir ishlar xëli yolgha cüshti, yaxshi këtiwatidu.
|
|
yolgha salmaq |
|
yolgha salmaq[yeshmisi:] ① seper yaki sayahet, yürüshke uzitip qoymaq, mangdurmaq, ewetmek:[misal:] ata, aran bir kelginingde xewer alalmay quruqla yolgha sëlip qoyidighan boldum, apamgha salam ëytarsen, dëdi u.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qoyuwetmek, ajrashmaq؛ munasiwetni üzmek:[misal:] oghlimiz bu yil aranla yigirme yashqa kirdi, emma xotundin saq ücni yolgha saldi.
|
|
yolgha qoymaq |
|
yolgha qoymaq[yeshmisi:] ijra qilmaq, qollanmaq, yürgüzmek, omumlashturmaq:[misal:] biz bu mesile toghrisida obdanraq këngiship, imkaniyetning barice tëzrek yolgha qoyushning amalini qilayli.
|
|
yol ocuq |
|
yol ocuq[yeshmisi:] «ketseng këtiwer, xalighan yëringge bariwer» dëgen menidiki ibare:[misal:] kelse kelsun, hëcbolmisa heshqalla dep qoyay, aldirighanlar keshisini qoltuqlawerse yol ocuq, dëdi qembernisaxan.
|
|
yoli bar |
|
yoli bar[yeshmisi:] ① qa’ide-yosuni, cek-da’irisi bar:[misal:] sen undaq dëgen bilen, -dëdi bay, rapawetcilik qilishning yoli bar.[yeshmisi:] ② munasiwet da’irisi keng, imkaniyiti, ëpi bar:[misal:] uning yoli bar, bu ishni shu hel qilalaydu.
|
|
yoli ocuq |
|
yoli ocuq[yeshmisi:] ishi ongdin këlidighan, qilghan ishliri rawan, yürüshüp turidighan:[misal:] -«insan yaxshliqning quli» dëgen gep bar, hajitingni rawa qilsa u kishige teshekkür bayan qilghaysen. yene bir qëtim hajiting cüshkendimu yolung ocuq, yüzüng yoruq bolidu, dëdi u.
|
|
yolatmaq |
|
|
|
yolashmaq |
|
|
|
yolbashci |
|
|
|
yolbashciliq |
|
|
|
yolbashlighuci |
|
yolbashlighuci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer qoshun, sep, kishilerning topining aldida yol körsitip mangghuci؛ yolbashci, yëtekci.
|
|
yoldash |
|
yoldash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① seper, sayahet, yürüsh ishlirida bille bolghan kishi؛ hemrah.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] jüpti, hemrahi (er-ayallar bir-birige nisbeten):[misal:] u yaq mëning yoldishim, dëdi ayal manga qarap.[yeshmisi:] ③ melum meqset nishan ücün bille küresh qilghuci. [yeshmisi:] ④ bezi döletlerdiki kishilerning bir-birini caqirish aditi:[misal:] yoldash, siz nege barisiz[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] hamilidarliq mezgilide hamile bilen bille peyda bolidighan, hamilini ozuqluq maddiliri bilen teminleydighan organ؛ esh:[misal:] balining yoldishi.[yeshmisi:] ⑥ erlerning ismi.
|
|
yoldashlarce |
|
|
|
yoldashliq |
|
|
|
yolsiz |
|
yolsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yol ëlinmighan, yol yasalmighan, yoli yoq:[misal:] yolsiz dawan.[yeshmisi:] ② qa’ide-yosungha zit, öz bëshimciliq bilen qilinghan؛ öktem, bigherez:[misal:] yolsiz heriket.
|
|
yolsizlarce |
|
|
|
yolsizliq |
|
yolsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qa’ide-yosungha xilap, namuwapiq söz-heriket؛ öktemlik, ushshuqluq, bigherezlik:[misal:] yolsizliq qilmaq.
|
|
yollatmaq |
|
|
|
yollashmaq |
|
|
|
yollanma |
|
|
|
yollanmaq |
|
|
|
yolluq |
|
yolluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yoli bar, yol cüshürülgen:[misal:] yolluq rext.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yoli bar, dawliliq, orunluq, qanunluq, heq:[misal:] yolluq gep. yolluq heriket.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] seper, sayahet qilishqa, bashqilarni uzitishqa teyyarlanghan lazimetlik, sowgha:[yeshmisi:] yolluq tutmaq.
|
|
yollimaq |
|
|
|
yoluci |
|
|
|
yoluqturmaq |
|
|
|
yoluqmaq |
|
yoluqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] duc kelmek, ucrashmaq؛ muptila bolmaq, giriptar bolmaq:[misal:] yamangha yoluqsang yalisi yuqar, qazangha yoluqsang qarisi yuqar (maqal).
|
|
yoluqushmaq |
|
|
|
yolwas |
|
yolwas[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tükliri sëriq, qara alisi bar, anglash we purash sëzimi ötkür we wehshiy këlidu. söngiki qëni we icki organliridin dora yasighili bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] mücel yili hësabidiki ücinci yil yeni on ikki müceldiki haywanning ücincisining nami bilen atalghan yil:[misal:] yolwas yili.
|
|
yolimaq |
|
yolimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dessimek, ayagh basmaq, yoluqmaq, barmaq:[misal:] shundaq uzun mëngiship, bir sheherge yolaptu.[yeshmisi:] ② kelmek, kirmek:[misal:] ol këce tang atquce «qara batur»ning közige uyqu yolimidi.
|
|
yolyoruq |
|
|
|
yol-yol |
|
|
|
yonaq |
|
|
|
yonutmaq |
|
|
|
yonushmaq |
|
|
|
yonuq |
|
|
|
yonuqluq |
|
|
|
yonulmaq |
|
|
|
yonumaq |
|
yonumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yonup melum shekilge keltürmek, shilimaq, tarashlimaq:[misal:] yoghanni yonup ye, kicikini shilip ye (maqal).
|
|
yoha |
|
yoha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ucar qanat, jan-janiwar, hasharatlarni dem tartip yeydighan epsaniwi mexluq, ejdiha. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yep toymas, ac köz.
|
|
yupqa |
|
|
|
yupung |
|
|
|
yupung-yalang |
|
|
|
yupitër |
|
yupitër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] quyash sistëmisidiki quyashqa yëqin beshinci planëta, quyashni aylinish dewri 86.11 yil bolup bu yil astronomiyide «yopitër yili» dep atilidu. öz oqida aylinish dewri 9 sa’et 50 minut, u toqquz planëta icidiki hejmi eng zor planëta bolup, hejmi yer shari hejmining 1295 hessisige barawer këlidu, 14 hemrahi bar.
|
|
yutaza |
|
yutaza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞yëmek-icmek＜[yeshmisi:] bir xil yëmeklik. adette boldurulghan mexsus teyyarlanghan xëmir nëpizlinip, yüzige qoy mëyi sürtülüp, yögep üzülgendin këyin, qasqanda dümlep pishurulidu.
|
|
yutquzmaq |
|
|
|
yutquluq |
|
|
|
yutquncaq |
|
|
|
yutma |
|
|
|
yutmaq |
|
yutmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tamaq we icimliklerni ëghiz arqiliq galdin ötküzmek, yëmek, icmek:[misal:] su yutmaq. nan yutmaq.[yeshmisi:] ② icige tartmaq, sümürmek:[misal:] isni yutmaq. hawa yutmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tutuwalmaq, basmaq (acciq, ghezep qatarliqlarni):[misal:] ghezipini yutmaq. derdini yutmaq.[yeshmisi:] ④ gherq qilmaq, öltürmek, yoqatmaq:[misal:] köz yumup ëcish ariliqida ulugh su bicare toxtini yutti-de, yüzligen tagh we cimlar, baghlam-baghlam shaxlar yargha tashlandi
|
|
yutushmaq |
|
|
|
yutulmaq |
|
|
|
yutum |
|
|
|
yudurmaq |
|
|
|
yudi-yuqi |
|
yudi-yuqi[yeshmisi:] ① qaldi-qatti, qalduq, axiri, tügencisi:[misal:] biz öyge kirgende qazan-qomuc pak-pakiz yuyulup bolghan, tamaqtin tügül uning yodi-yuqimu qalmighaniken.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bekmu yëqin emes, biliner-bilinmes, shirem, yiraqraq:[misal:] këyin tagh arqisidin barghan yudi-yuqi bir tughqinining uninggha ici aghrip, qaytishida bille aciqip ketken.
|
|
yura |
|
|
|
yura dewri |
|
yura dewri[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] ottura hayat ërasining ikkinci dewri. töwen, ottura, yuqiri dep üc esirge bölünidu. texminen 195 milyon yil burun bashlinip, 137 milyon yil burun ayaghlashqan. bu dewrde tagh peyda bolush herikiti we shiddetlik yanar tagh herikiti yüz bergen. ömiligüci haywanlar nahayiti tereqqiy qilghan. ghayet zor dinazawurlar, ucar dinazawurlar hem bashlanghuc qushlar körülgen, ösümlüklerdin tömür derex we aq mëwilik derexler tereqqiy qilghan.
|
|
yura sistëmisi |
|
|
|
yurt |
|
|
|
yurt-jama’et |
|
|
|
yurtciliq |
|
|
|
yurtdarciliq |
|
|
|
yurtdash |
|
yurtdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir yurtta bille yashawatqan adem (bir-birige nisbeten), bir yurtluq:[misal:] bu ikkiylenning ottura boy, aq yüzlüki qazaq bolup, gholja tëkeslik iken, uning kazim bilen yurtdash ciqqini tazimu yaxshi boldi.[yeshmisi:] ② wetendash.
|
|
yurtdashliq |
|
|
|
yurtluq |
|
yurtluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir yerde, bir jayda tughulup ösküci, bille yashighuci؛ yurtdash:[misal:] yaqa yurtluq. bir yurtluq. ＊ ular bir yurtluq bolup, pat-pat izliship turatti.[yeshmisi:] ② wetendash.
|
|
yurt-makan |
|
yurt-makan[yeshmisi:] yurt we makan, tughulghan yëri, olturaqlashqan jayi, wetini:[misal:] kishi barsa bedexshangha, kabul bilen biluristangha, andin nëri yurt-makangha, nami ulugh oghlan këlur.
|
|
yurtmuyurt |
|
yurtmuyurt[yeshmisi:] yurt we yurt, herbir yurt, yurttin-yurtqa, shehermusheher:[misal:] tarqitip pitnining uruqlirini, nëmidep kapshiding sarang diwane. dümbengmu qiciship qalghandek sëning, yurtmuyurt temtirigen tetür pëshane.
|
|
yurtwaz |
|
yurtwaz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz yurtini, yurtdashlirini hemmidin ela bilidighan, yaxshi köridighan, emma bashqa yurtluqlarni yekleydighan, yaqturmaydighan adem:[misal:] bu yurtwazlar mushundaq qilip axiri pütün milletni ëghir balayi’apet patqiqigha ittiridu.
|
|
yurtwazliq |
|
yurtwazliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz yurtini we yurtdashlirini yaxshi körüp, bashqa yurtluqlarni yeklesh, yaqturmasliq, bölgüncilik peyda qilish xahishi, qilmish:[misal:] oylaymen ular nëcün körmeydikin, sinaqtin pütken tarix betlirini. yurtwazliq qilishtin az tarttuqmu biz, jenggahta adishishning derdlirini.
|
|
yurci |
|
|
|
yurun |
|
|
|
yughuc (Ⅰ) |
|
yughuc (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi üctin yettigice yërilidu, güli taq jinsliq, renggi sëriq këlidu, mëwisi uzun, torliship këtidu. tëbabetcilikte dora qilinidu, a’ililerde qazan yuyush ücün ishlitilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
yughuc (Ⅱ) |
|
|
|
yughur |
|
|
|
yughur tili |
|
yughur tili[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] yughurlar ishlitidighan til. yughurlar adette ikki xil tilda sözlishidighan bolup, biri altay tilliri sistëmisining türkiy tillar türkümige؛ yene biri altay tilliri sistëmisining mongghul tilliri türkümige kiridu. aldinqisi gensu ölkisining sunen yughur milliy aptonom nahiyisining gherbiy qismida؛ këyinkisi sherqiy qismida qollinilidu.
|
|
yughurtmaq |
|
|
|
yughurce |
|
yughurce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yughur milliti, tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yughurce ussul. yughurce kiyim. yughurce adet.[yeshmisi:] ② [misal:] isim.[yeshmisi:] yughur tili:[misal:] ular yughurcini yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish. yughur tilini ishlitip, yughur tilida:[misal:] ular öz’ara yughurce sözliship ketti.
|
|
yoghurmaq |
|
|
|
yughurushmaq |
|
|
|
yughurulma |
|
|
|
yughurulmaq |
|
|
|
yughuzmaq |
|
|
|
yuq |
|
|
|
yuqturmaq |
|
|
|
yuqturulmaq |
|
|
|
yuqqaq |
|
|
|
yuqma |
|
|
|
yuqmaq |
|
yuqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bashqa nersige ötmek, bashqa nersige yëpishmaq, tegmek:[misal:] lay yuqmaq. ördekke su yuqmas.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] qattiq jisim bilen suyuqluq bir-birige tegken caghda ularning tëgishish yüzlirining këngiyish hem bir-birige yëpishish hadisisi peyda bolmaq.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] kësellik peyda qilghuci tence bir orundin yene bir orungha yötkelmek.
|
|
yuqushluq |
|
yuqushluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① asan yuqidighan:[misal:] yuqushluq topa. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishiler bilen asan we tëz ciqiship këtidighan, kishini yat körmeydighan؛ ciqishqaq, ileshkek:[misal:] yuqushluq adem. yuqushluq ayal.
|
|
yuqushmaq |
|
|
|
yuqumcan |
|
|
|
yuqumcanliq |
|
|
|
yuqumsiz |
|
|
|
yuqumsizlandurmaq |
|
|
|
yuqumsizlanmaq |
|
|
|
yuqumlandurmaq |
|
|
|
yuqumlandurulmaq |
|
|
|
yuqumlanmaq |
|
yuqumlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer kësel yuqmaq, yëpishmaq, këselge ducar bolmaq:[misal:] -gülgine uninggha jiddiy tikilip, ëghir yarilinipsz, eger yuqumlansa xeterlik, qëni tëz bolung dëdi.
|
|
yuqumluq |
|
|
|
yuqundi |
|
|
|
yuqiri |
|
yuqiri[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum birnersining bash teripi, bëshi:[misal:] östengning yuqirisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] bashqilardin üstün turidighan, artuq, ela:[misal:] yuqiri baha. yuqiri mektep.∥ uning netijisi heqiqeten yuqiri boldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öyning ishikige, pegehqa nisbeten qarimuqarishi tereptiki jay, tör:[misal:] beg baliliri ornidin turup, molla zeydinni hörmet bilen yuqiri ötküzdi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëtekci teshkilat, rehbiri organ:[misal:] siz xelqning arzu-teleplirini yuqirigha yetküzüshingiz kërek idi, -dëdim uninggha.⑤ isim.[yeshmisi:] aldinqi, ötkenki, burunqi:[misal:] u xetni ciqirip, yuqiridiki weqelerni uninggha bir-birlep bayan qilip berdi.
|
|
yuqiri palata |
|
yuqiri palata[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] bezi döletlerdiki ikki tüzümlük parlamëntning bir terkibiy qismi. yuqiri palataning töwen palata maqullighan qanun layihisini ret qilish hoquqi bolidu. palata ezaliri biwasite saylam yaki dölet bashliqining körsitishi arqiliq shekillinidu. wezipe ötesh mudditi töwen palata ezaliriningkidin uzunraq bolup, beziliri ömür boyi wezipe ötise, yene beziliri ewladlirigha miras qalduridu.
|
|
yuqiri sür’etlik tashyol |
|
|
|
yuqirigha yamashmaq |
|
|
|
yuqiri örlimek |
|
|
|
yuqiri-töwen |
|
|
|
yuqiriqi |
|
yuqiriqi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer jay yaki nersining üstki qismigha jaylashqan, töpisidiki, yuqiridiki, üstidiki:[misal:] u jawab bërip bolup, pul xaltisini kötürüp yuqiriqi qewetke ciqip ketti.[yeshmisi:] ② waqit jehette bashqisidin ilgiri bolghan, aldinqi, awwalqi, burunqi, ötkenki:[misal:] men ularning yuqiriqi gep-söz, ish-heriketliridin heyranla qaldim.
|
|
yuqirilatmaq |
|
|
|
yuqirilashmaq |
|
|
|
yuqiriliq |
|
|
|
yuqirilimaq |
|
yuqirilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① üstige, töpe terepke kötürülmek: yuqirigha qarap ilgirilimek:[misal:] mushu yoldin yuqirilap mangsang mehellige barisen.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] orni, mertiwisi ashmaq, ösmek.
|
|
yung |
|
|
|
yung toqmaq |
|
|
|
yungdatmaq |
|
|
|
yungdashmaq |
|
|
|
yungdalmaq |
|
|
|
yungdimaq |
|
|
|
yungsiz |
|
|
|
yungluq |
|
yungluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bedinide, üstide yungi bar, yungi köp, üsti yung bilen qaplanghan:[misal:] yungluq qoy. yungluq tëre.
|
|
yunguzlimaq |
|
|
|
yultuz |
|
|
|
yultuz sanimaq |
|
|
|
yultuz öy |
|
|
|
yultuzi bir |
|
yultuzi bir[yeshmisi:] teqdiri, qismiti, nikahi bir-birige baghlanghan (er-ayallarning):[misal:] xuda ularning yultuzini bir qilghaniken, -dëdi mollam.
|
|
yultuzi öcmek |
|
|
|
yultuzgül |
|
|
|
yultuzluq |
|
|
|
yuldurmaq |
|
|
|
yulghun |
|
yulghun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yulghun a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. kona shaxliri qizil rengde, yopurmiqi tenggice sheklide, güli sus qizil, mëwisi ghoziliq mëwe. oruqida tükliri bar. shinjangda uning toqquz xil türi bolup, shor we qurghaqciliqqa cidamliq këlidu, qumni tizginlesh ünümi yuqiri.
|
|
yulghun cëciki reng |
|
|
|
yulghun mëwisi |
|
yulghun mëwisi[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kicik yulghunning mëwisi. shar sheklide bolup, noquttin congraq këlidu. tëbabetcilikte dorigha ishlitilidu, ic qaturush, ëghizdin we baliyatqudin këlidighan qanlarni toxtitish, icki ezalarni quwwetlesh roligha ige.
|
|
yulghunluq |
|
|
|
yulqunmaq |
|
yulqunmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] baghlaqtin yaki birer nersining icidin boshinish, ciqip këtish ücün kücep heriket qilmaq, özini her terepke urmaq, silkinmek:[misal:] qolumdin yolqunup ciqip ketti.
|
|
yulqunushmaq |
|
|
|
yulmaq |
|
yulmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini qol bilen sughurup, qomurup almaq:[misal:] tilini cishliwalghan cishini yuluwetmes (maqal).[yeshmisi:] ② [misal:] [köcme menisi:] [yeshmisi:] nep almaq, payda tapmaq, ündürmek:[misal:] qazi ikki bayning geplirini toluq anglighandin këyin ikki aridin köprek birnerse yulush qestige cüshüptu.
|
|
yulushmaq |
|
|
|
yulun |
|
yulun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we omurtqiliq haywanlar merkiziy nërwa sistëmisining bir qismi. omurtqa kanili icige orunlashqan. yuqiriqi uci uzuncaq mënge bilen tutashqan, ikki yandin simmëtrik halda nërwilar ciqqan bolup, qol-put, gewde we icki ezgha tarqilidu. u nurghunlighan addiy rëflëkislarning merkizidur.
|
|
yulunmaq |
|
|
|
yumaq |
|
yumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① meynet nersilerni su qatarliq nersiler bilen cayqap pakizlimek, tazilimaq:[misal:] kir yumaq. yüzini yumaq.[yeshmisi:] ② foto nëgatiplirining süritini ciqarmaq:[misal:] resim yumaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaxshi ish qilip, xizmet körsitish arqiliq xataliqini tüzetmek:[misal:] gunahini yumaq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer xataliq, sewenlik ötküzüp qoyush tüpeylidin xeyrlik, yaxshi ishlirini yoqqa ciqarmaq:[misal:] mushu bir ishing bilen necce yildin bëri qilghan yaxshi ishliringni yuwetting-de, isit, dëdi dadisi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birawning ërishken muweppeqiyet, netijilirini tebriklesh yüzisidin uning ziyapitide bolmaq:[misal:] bizning qolum-qoshnilar azghine bir yëngiliq bolghanni körse yuyimiz dep on-yigirme tengge xejletküzmey qalmaydu.
|
|
yumcaqlimaq |
|
|
|
yumdurmaq |
|
|
|
yumran |
|
|
|
yumranlashmaq |
|
|
|
yumshatmaq |
|
|
|
yumshashmaq |
|
|
|
yumshaq |
|
yumshaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qattiq emes, yumran:[misal:] yumshaq körpe. yumshaq nan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yënik, yenggil, siliq:[misal:] yumshaq care. yumshaq wasite.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizmning yallughlinishidin tompiyip ciqqan jay:[misal:] yumshaq cüshmek.
|
|
yumshaq bash |
|
yumshaq bash[yeshmisi:] er-xotunciliqta xotunining nomussiz, nashayan ishlirigha yol qoyidighan, körsimu, bilsimu, körmeske, bilmeske sëlip süküt qilidighan, bëshini icige tiqip yüridighan adem:[misal:] öydiki hëliqi xëli yumshaq bash, etisi-axshimi bizningkini köprek yoqlap tursila, dëdi asimxan.∥yumshaq bash adem.
|
|
yumshaq qol |
|
yumshaq qol[yeshmisi:] kishini renjitmeydighan, köngli yumshaq, rehimdil, shepqetlik:[misal:] xelipe rehimdil, yumshaq qol zat idi.
|
|
yumshaq geden |
|
|
|
yumshaq matëriyal |
|
|
|
yumshaqlashmaq |
|
|
|
yumshaqliq |
|
yumshaqliq[misal:] isim.[yeshmisi:] qattiq bolmighan, yumshaq halet, xaraktër:[misal:] dunyada artuq qattiqliq qilma, yalghuz qalisen, artuq yumshaqliq qilsang qedirsiz bolisen.
|
|
yumshitilmaq |
|
|
|
yumshimaq |
|
yumshimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yumshaq halgha kelmek, boshimaq:[misal:] toghaclar yumshidimikin[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peylidin, acciqidin yanmaq؛ siliqlashmaq:[misal:] qasimjanning bu sadda sözidin uning köngli yumshidi.
|
|
yumghaq |
|
|
|
yumghaqsüt |
|
yumghaqsüt[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yumghaq+süt［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] künlüksiman güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi we yopurmiqi xushbuy puraydu, yumran gholi we yopurmiqi tem tengshesh ücün ishlitilidu.
|
|
yumghaqsütning uruqidek |
|
|
|
yummaq |
|
yummaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köz, ëghiz, qol qatarliq ëcilidighan, yëpilidighan nersilerni bir-birige tegküzüp him qilmaq, biriktürmek:[misal:] köz yummaq. aghzini yummaq.
|
|
yumur |
|
yumur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] turmushtiki külkilik, qiziqarliq weqelerni jümlidin kishilerning nuqsanliri, ularning kemcilik terepliri hezil arilashturulup, külkilik we qiziq qilip teswirlengen bedi’iy eser.
|
|
yumurigha yuqmasliq |
|
|
|
yumurci |
|
|
|
yumurciliq |
|
|
|
yumurluq |
|
|
|
yumurmaq |
|
|
|
yumushlimaq |
|
|
|
yumushmaq |
|
|
|
yumuq |
|
|
|
yumuqluq |
|
yumuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yumulghan, yumup qoyulghan:[misal:] osmanning közliri yumuqluq, cishliri kirishken bolup, hoshidin këtip qalghanidi.
|
|
yumulmaq |
|
|
|
yumilatmaq |
|
|
|
yumilac |
|
|
|
yumilashmaq |
|
|
|
yumilaq |
|
|
|
yumilaq tawuz |
|
|
|
yumilaqlatmaq |
|
|
|
yumilaqlashmaq |
|
|
|
yumilaqlanmaq |
|
|
|
yumilaqliq |
|
|
|
yumilaqlimaq |
|
yumilaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yumilaq haletke keltürmek, yumilaq qilmaq:[misal:] sozup gumdin tashni u, siliqlaptu yüzini. andin caqqa bësiptu, yumilaqlap kësiptu.
|
|
yumilanmaq |
|
|
|
yumilimaq |
|
|
|
yuminsu |
|
yuminsu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bir xil dora ösümlüki. top ciqip, tal-tal bolup yoghinaydu, bir mëtir etrapida ösidu, acciq bolup, ulagh yëmeydu, tughqan ayallarning qorsiqida yel peyda bolup qalghanda qaynitip icip berse saqiyidu.
|
|
yum-yum |
|
|
|
yum-yum yighlimaq |
|
|
|
yunan |
|
|
|
yundi |
|
yundi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qazan, cine-qaca, kiyim-këcek, yüz-qollarni yughandin këyin hasil bolghan meynet su:[misal:] yundi quduqi. yundi tökmek.
|
|
yundi ciray |
|
|
|
yundisini itqa körsetmeydighan |
|
|
|
yundipurush |
|
yundipurush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ashxanilarda yaki cong a’ililerde mexsus yundi toshush, töküsh ishliri bilen shughullinidighan adem.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghalca:[misal:] apla, ma yundipurushni, dëdi u taqet qilalmay.
|
|
yundipurushluq |
|
|
|
yundixor |
|
|
|
yundixorluq |
|
|
|
yundikesh |
|
|
|
yundikeshlik |
|
|
|
yuyma |
|
|
|
yuyup-tarap |
|
|
|
yuyushmaq |
|
|
|
yuyuq |
|
|
|
yuyuqsiz |
|
yuyuqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yuyulmighan, tazilanmighan؛ kir, meynet, paskina:[misal:] yuyuqsiz qaca. yuyuqsiz kiyim.
|
|
yuyuqluq |
|
yuyuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yuyulghan, tazilanghan, taza, pakiz:[misal:] yuyuqluq cine. yuyuqluq kiyim.
|
|
yuyulmaq |
|
|
|
yuyunmaq |
|
|
|
yötel |
|
yötel[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] kanay we kanaycilar yallughlanghanda, yat nersiler, fizikiliq yaki ximiyilik nersiler ghidiqlighanda peyda boludighan mudapi’e rëflëksi. yötelgende, aldi bilen awaz yocuqi him yëpilidu. nepeslinish muskulliri qisqirap, öpkining icki bësimi yuqiri kötürülidu, uningdin këyin awaz yocuqi ëcilip, öpkidiki hawa ëtilip ciqip këtidu. uning nepeslinish yolidiki yat nersilerni tazilash we ajritip ciqirish roli bar. yötel nepeslinish sistëmisi këselliklirining köp ucraydighan alamiti bolup, sewebliri nahayiti köp bolidu.
|
|
yöteldürmek |
|
|
|
yötellik |
|
|
|
yötelmek |
|
|
|
yötketmek |
|
|
|
yötkeshmek |
|
|
|
yötkelme |
|
|
|
yötkelmek |
|
|
|
yötkigüci |
|
|
|
yötkilishcan |
|
|
|
yötkimek |
|
yötkimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini esliy ornidin qozghimaq, toshumaq, köcürmek:[misal:] ular bu ashliqni këcisi aptomobil bilen sheherge yötkewatqanmish.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] burimaq, özgertmek (gep-söz, caqcaq heqqide):[misal:] kamalning söz qisturushi bilenla köpcilik gepni birdinla toy üstige yötkidi. ＊ u emdi közlirini penjiridin yötkidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngilimaq, almashturmaq:[misal:] kiyim yötkimek. pede yötkimek.
|
|
yötük |
|
|
|
yötilishmek |
|
|
|
yögetmek |
|
|
|
yögeshtürmek |
|
|
|
yögeshme |
|
|
|
yögeshmek |
|
|
|
yögek |
|
|
|
yögeklik |
|
|
|
yögelmek |
|
|
|
yögem |
|
|
|
yögenmek |
|
|
|
yögey |
|
yögey[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yögimec a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yiptek nahayiti incike hem sëriq. köpince purcaq a’ilisidiki ösümlükler üstide parazit yashaydu. ösümlüklerning ösüshige ziyanliq. uruqi sarghuc qongur bolup, dora qilinidu. börekni quwwetlesh, ic sürüshni toxtitish roligha ige.
|
|
yögime |
|
|
|
yögimec (Ⅰ) |
|
yögimec (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yögimec a’ilisidiki köp yilliq, yögiship ösidighan saman gholluq ösümlük. yopurmiqi oqyasiman bolup, nöwetliship ösidu, sëpi uzun bolidu. ghoza mëwisi shar shekillik. yiltizidin köpiyish iqtidari yuqiri. güli dora qilinidu, qan toxtitish roligha ige.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yögelgen, yögelgen halettiki:[misal:] yögimec ghol.
|
|
yögimec (Ⅱ) |
|
|
|
yögimek |
|
|
|
yöginishmek |
|
|
|
yöletmek |
|
|
|
yöleshtürmek |
|
|
|
yöleshmek |
|
|
|
yölek |
|
yölek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nersini yölep, kötürüp, tutup turush ücün qoyulidighan melum uzunluqtiki yaghac, tömür qatarliq nersiler؛ tirek, tüwrük, tayanc.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yöleydighan, qollaydighan, yardem bëridighan adem؛ hemrah, medetkar, panah:[misal:] yölek bolmaq. ＊ qoshna bolsang yölek bol, bolmisa bölek bol (maqal).
|
|
yölekci |
|
yölekci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer ishta qollap-quwwetligüci, medet bergüci, hëmaye qilghuci؛ qoghdighuci, hamiy:[misal:] yölekci bolmaq.
|
|
yölekcilik |
|
|
|
yöleklik |
|
|
|
yölencük |
|
yölencük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yölinidighan nerse, tayancuq:[misal:] u asta bëshini kötürüp, sim kariwatning yölencükige bëshini tirep olturdi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yar-yölek bolghuci, yardemci, hamiy:[misal:] oghul bala anining neziride qaynaq turmush kürishide birlikte üzüp mangghuci yölencük idi.
|
|
yölencüksiz |
|
yölencüksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yölencüki yoq, yölencüki bolmighan:[misal:] her qëtim bu jahan bilen xoshlashmaqci bolghinimda, ajiz, yölencüksiz dadam köz aldimdin ketmidi.
|
|
yölencüklük |
|
|
|
yölenci |
|
|
|
yölencisiz |
|
yölencisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yölencisi yoq, yölencisi bolmighan, yar-yöleksiz:[misal:] dadam türmide, anam bolsa aghriqcan, ukilirim kicik, men bolsam ene yölencisiz qalghan anamni yilda birer qëtimla yoqliyalaymen.
|
|
yölenme |
|
|
|
yölenmek |
|
yölenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersige tirenmek, tayanmaq:[misal:] tamgha yölenmek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer meqset we nishanni ishqa ashurushta birer nersini menbe, tayanc, asas qilmaq, uninggha tayanmaq:[misal:] elwette shundaq, dëdi nizamidin, urush qilishta köpcilikke yölenmey bolmaydu.
|
|
yölimek |
|
yölimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① örülgen, yiqilghan yaki örülüsh, yiqilish aldida turghan nersini qol, müre qatarliqlar bilen turghuzush, öre qilish ücün heriket qilmaq؛ öre qilmaq, turghuzmaq:[misal:] hakimjan yügürüp bërip dadisining bëshini yölidi.[yeshmisi:] ② tiklimek, tirep qoymaq:[misal:] qiz yerde yatqan wëlisipitni yölep turghuzdi.[yeshmisi:] ③ yënigha, etrapigha topa qatarliqlarni döwilimek, üsti-üstige qoymaq:[misal:] yangyogha topa yölimek. qonaqqa topa yölimek.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yardem bermek, hemde bolmaq, qollimaq:[misal:] kembeghellerni yölimek.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] artmaq, ittirip qoymaq, taqimaq:[misal:] qazi, bojang, shangyolar mingen idi yoghan at. dingha yölep bizlerni ezgenidi qatmuqat.
|
|
yömep-cömep |
|
|
|
yömetmek |
|
|
|
yömeshtürmek |
|
|
|
yömeshmek |
|
|
|
yömek |
|
|
|
yömeklik |
|
|
|
yömelmek |
|
|
|
yömimek |
|
|
|
yöneldürmek |
|
|
|
yönelmek |
|
|
|
yönilish |
|
yönilish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nersining herikitidiki yoli, heriket nishani:[misal:] toshqan pursettin paydilinip yönilishini özgertip qacti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nishan, ëqim:[misal:] ma’arip yönilishi.
|
|
yönilishcan |
|
|
|
yönilishcanliq |
|
|
|
yönilishsiz |
|
|
|
yönilishlik |
|
yönilishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yönilish hasil qilalaydighan, yönilish xususiyitige ige, yönilishcan:[misal:] tiz we kökriki yerge yaki yer bilen oxshash yönilishlik tekshilikke tëgip turidu.
|
|
yüen (Ⅰ) |
|
|
|
yüen (Ⅱ) |
|
|
|
yüenshüey |
|
|
|
yüenlik |
|
|
|
yüdütmek |
|
|
|
yüdüshmek |
|
|
|
yüdülmek |
|
|
|
yüdüme |
|
|
|
yüdümek |
|
yüdümek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] nersini ghol yaki dümbe, öshnisige artmaq, yüklimek, dümbige ëlip kötürmek:[misal:] hayal ötmey bir jengcini yene bir jengci yigit yüdüp ötüp ketti.
|
|
yüdümci |
|
yüdümci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ishlepciqirish pa’aliyetliride yüdüp ishleydighan ishlarni üstige alghan emgekci. [yeshmisi:] ② qatnash bëketliridiki yük qacilap, yük cüshürgüci, yük toshughuci ishci, hammal.
|
|
yürek |
|
yürek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlar tënidiki qan suyuqluqining aylinishini yürüshtüridighan organ. ademlerning yüriki kökrek boshluqining merkizide sel solghiraq jaylashqan bolup, cong-kicikliki shu kishining mushticilik këlidu. shekli shaptulgha oxshaydu. icide töt parce boshluq bolup, yuqiriqi ikkisi «yürek dalancisi», astinqi ikkisi «yürek qërincisi» dep atilidu. yürek dalancisi bilen yürek qërincisining uzirap-qisqirishi bilen qan suyuqluqi pütün bedende aylinidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nersilerning merkiziy qismi, merkizi:[misal:] bëyjing - wetinimizning yüriki.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngül, qelb:[misal:] yürikini aghritmaq. yürek azabi. yürikige azar bermek.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] jür’et, gheyret, jasaret:[misal:] tagh yürek. yüriki pütün. yüriki qaptek. yüriki cong.
|
|
yürek parisi |
|
yürek parisi[yeshmisi:] eng qimmetlik adimi, jandin eziz kishisi:[misal:] shu yigit mëning yarim, yürikim, yürek parem.
|
|
yürek tarini cekmek |
|
|
|
yürekte dagh qalmaq |
|
yürekte dagh qalmaq[yeshmisi:] tügimes ghem-qayghugha muptila bolmaq:[misal:] pasha ghojam ketti dep, balam, yürikimde dagh qaldi, balam. ah balam, abduraxman axunum, nadirxan ghojam.
|
|
yürek jayigha cüshmek |
|
|
|
yürek jigh qilip qalmaq |
|
|
|
yürek jighildimaq |
|
yürek jighildimaq[yeshmisi:] qorqush, endishe yaki xushalliq, hayajandin yüriki normalsiz soqmaq, yürek herikiti jiddiyleshmek:[misal:] bu sözni anglighan mudirning yüriki jighildap ketti. ＊ yürikim jighildaydu, yarim kelgen oxshaydu.
|
|
yürek cidimasliq |
|
yürek cidimasliq[yeshmisi:] köngli qoymasliq, köngli unimasliq, xalimasliq, ixtiyar qilmasliq:[misal:] mexsumning bu qëcirini bikardin qoldin ciqiriwëtishke közi qiymighan, yüriki cidimighanidi.
|
|
yürek qëni singmek |
|
|
|
yürekke dez ketmek |
|
yürekke dez ketmek[yeshmisi:] qorqunc, wehime, derd-elemge ducar bolmaq؛ xatirjemliki buzulmaq:[misal:] -rast, këcide manga nëmancila jebir-japa, cashqan shiriqqide qilsa, bughdaygha düm cüshüp yëtiwalimen, qorqup yürikimge dez këtey dep qaldi, dëdi dawut siyitke.
|
|
yürekke ot yaqmaq |
|
yürekke ot yaqmaq[yeshmisi:] ① kishining ishq-muhebbitini, söygüsini qozghimaq:[misal:] tapalmidim perwaz urup sendek güzel ruxsarini, yürikimge ot yëqip ming pare qilding, sen mëni.[yeshmisi:] ② küclük qiziqish, telpünüsh, teshna bolush tuyghusini qozghimaq:[misal:] yurtimizni körüp kelgenler u yerdiki ajayip özgirishlerni sözlep bërip, yürikimge ot yëqiwetti.
|
|
yürekni ezmek |
|
|
|
yürekni titretmek |
|
|
|
yürekni zëde qilmaq |
|
|
|
yürekni köydürmek |
|
|
|
yürekni örtimek |
|
|
|
yürekni yara qilmaq |
|
|
|
yürek yarisi |
|
|
|
yüriki aramigha cüshmek |
|
|
|
yüriki aghzigha qaplashmaq |
|
|
|
yüriki aghmaq |
|
yüriki aghmaq[yeshmisi:] birer xewp-xeterning körülüp qëlishidin endishe qilmaq, ensirimek, qorqmaq:[misal:] bir’azdin këyin qebre keynidin qizil nur köründi, yürikim aghqandek boldi.
|
|
yüriki emin tapmaq |
|
|
|
yüriki bar |
|
|
|
yüriki pare-pare bolmaq |
|
yüriki pare-pare bolmaq[yeshmisi:] ① ishq-muhebbet otida poculanmaq, azab cekmek, birawning ishqida köymek:[misal:] uning yüriki pare-pare bolup, bir uh tartti.[yeshmisi:] ② ëghir derd-elem, qayghu-hesret cëkip rohiy jehettin ëzilmek, qiynalmaq:[misal:] balisining derdide yüriki pare-pare bolup ketken ana yene bu derdni qandaq kötürelisun?
|
|
yüriki pak |
|
|
|
yüriki pok-pok |
|
|
|
yüriki pokuldimaq |
|
|
|
yüriki pütün |
|
|
|
yüriki tartmaq |
|
|
|
yüriki toq |
|
|
|
yüriki tom |
|
|
|
yüriki cong |
|
yüriki cong[yeshmisi:] qorqmas, batur, qeyser, jasaretlik, gheyretlik.
|
|
yüriki ciqip ketkili tas qalmaq |
|
yüriki ciqip ketkili tas qalmaq[yeshmisi:] heddidin artuq xushalliq yaki qorqunctin yüriki normalsiz soqmaq, rohi jehettin nahayiti küclük tesir, inkas peyda bolmaq:[misal:] way, sëni körüp yürikim ciqip ketkili tasla qaldi.
|
|
yüriki cilashqudek |
|
yüriki cilashqudek[yeshmisi:] qanghudek, muradigha yetküdek, bolghudek:[misal:] qëni tughqanlar tirikliktin nishane, yürikinglar cilashqudek bir yenglar
|
|
yürikide oti bar |
|
|
|
yüriki zerdab bolmaq |
|
|
|
yüriki zerdabqa tolmaq |
|
|
|
yüriki zëde bolmaq |
|
|
|
yüriki su |
|
|
|
yüriki su icmek |
|
|
|
yüriki siqilmaq |
|
|
|
yüriki qaptek |
|
|
|
yüriki qart qilmaq |
|
|
|
yüriki qan bolmaq |
|
|
|
yüriki qanmaq |
|
yüriki qanmaq[yeshmisi:] qana’et hasil qilmaq, razi bolmaq, qanmaq:[misal:] ormini tola orup, biliking taldimu yarim. az kün oynap ayrilduq, yüriking qandimu yarim.
|
|
yüriki qisilmaq |
|
yüriki qisilmaq[yeshmisi:] köngli ghesh, yërim bolmaq, xapa bolmaq:[misal:] nejipning yüriki qisilip, ashpezge ghezep bilen tikiliptu.
|
|
yüriki qinidin ciqip ketküdek bolmaq |
|
|
|
yüriki qinigha patmasliq |
|
yüriki qinigha patmasliq[yeshmisi:] nahayiti bek xushal bolush, xushalliqtin nëme qilishini bilelmey qëlish, qattiq hayajanlinish:[misal:] sabir jënestemni körgendin këyin yüriki qinigha patmay soqushqa bashlidi.
|
|
yürikige qol sëlip baqmaq |
|
yürikige qol sëlip baqmaq[yeshmisi:] cëkip baqmaq, xahishini, meylini bilip baqmaq:[misal:] hazirqi balilar burunqilargha oxshimaydu, her halda bu ishta oghlingizning yürikige qol sëlip bëqip birnëme deng, dëdi u sheripixangha.
|
|
yürikige ot tutashmaq |
|
yürikige ot tutashmaq[yeshmisi:] muhebbiti qozghalmaq, ishq-hewisi oyghanmaq, amraqliqi, söygüsi kelmek:[misal:] dilberni körüpla uning yürikige ot tutashti.
|
|
yüriki mujulmaq |
|
|
|
yürikini almaq |
|
yürikini almaq[yeshmisi:] qattiq qorqutmaq, cöcütmek, qattiq endishe, wehimige salmaq:[misal:] bu bala ötken yili yürikimni bir alghanidi, dëdi u bir’az iza tartqandek qilip.
|
|
yürikini tatilimaq |
|
|
|
yürikini toxtatmaq |
|
|
|
yürikini tutup körmek |
|
|
|
yürikini qaptek qilmaq |
|
yürikini qaptek qilmaq[yeshmisi:] hëcnëmidin yanmaydighan, eymenmeydighan, qorqmaydighan derijige kelmek:[misal:] kona bashliqning uning qiliqlirini «göher yetküzüp bërish» dep qarighanliqi, uning yürikini qaptek qilip qoyghanidi.
|
|
yürikini yëmek |
|
yürikini yëmek[yeshmisi:] qattiq derd-elemge muptila qilmaq, heddidin artuq azablimaq, rohiy jehettin qattiq qiynimaq:[misal:] sen zeherlik cëkimlikke ögengendin bëri ata-anangning yürikini yep boldung.
|
|
yüriki oynap ketmek |
|
|
|
yüriki ëcishmaq |
|
|
|
yüriki izigha cüshmek |
|
|
|
yüriki yara |
|
yüriki yara[yeshmisi:] köngli intayin perishan, derdi ëghir:[misal:] kün olturup, etrapim yoruqti, qara boldi. yar derdide jiger xun, yürikim yara boldi.
|
|
yüriki yayrimaq |
|
|
|
yüriki yoghinimaq |
|
yüriki yoghinimaq[yeshmisi:] bir ishtin eymenmeydighan, qanun-qa’idilerge boysunmaydighan bolmaq, qaramlashmaq, qorqmas bolup ketmek:[misal:] mana körüp turupsen, uning yüriki yoghinap qanungha xilapliq qilish derijisige bardi
|
|
yüriki yoq |
|
|
|
yüriki yërilmaq |
|
yüriki yërilmaq[yeshmisi:] rohiy jehettin qattiq zerbe yëmek, perishan, ghem-endishilik bolmaq:[misal:] yaxshi bilen dost bolsang, ëcilar cëcekliring. yaman bilen dost bolsang yërilar yürekliring (maqal).
|
|
yürek’aldi |
|
|
|
yürek’aldiliq |
|
|
|
yürek-baghir |
|
yürek-baghir[yeshmisi:] ① yürek we bëghir.[yeshmisi:] ② kishining icki dunyasi, köngül-köksi, qelbi:[misal:] acisining ëytqanliridin ici köyüp yürek-baghri pare-pare boluwatqan melike shahzadige tashlinip yalwuruptu.
|
|
yürek-baghri xun bolmaq |
|
|
|
yürek-baghridikini tökmek |
|
yürek-baghridikini tökmek[yeshmisi:] könglide barining hemmisini, birinimu qoymay, pütünley bayan qilmaq:[misal:] bawudun hazir qërip qalghacqa sir saqlap kelgen yürek-baghridikini shawudungha töküwëtishke bashlidi.
|
|
yürek-baghri qan bolmaq |
|
|
|
yürek-baghri kawap bolmaq |
|
|
|
yürek-baghrini ezmek |
|
|
|
yürekzade |
|
yürekzade[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］yürek+zerde［[yeshmisi:] qorquncaq, yürek’aldi:[misal:] men taza yürekzade, dëlighul bolup turghanda, hoylida birdinla ayshem mudir peyda boldi.
|
|
yürekzadilik |
|
yürekzadilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorquncaqliq, jasaretsizlik, xewpsiresh, ensiresh:[misal:] türme bashliqi yürekzadilik bilen mehbuslargha qaridi.
|
|
yüreksiz |
|
|
|
yüreksizlik |
|
|
|
yüreklik |
|
yüreklik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qorqmas, batur, gheyret-shija’etlik:[misal:] barat yüreklik adem idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qorqmay turup, baturluq bilen:[misal:] ular yighinlarda qaltis yüreklik sözleytti.
|
|
yürgüzmek |
|
yürgüzmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «yürmek» pë’ilining mejburiy derijisi.[yeshmisi:] ② melum ish yaki pa’aliyet ëlip barmaq, ijra qilmaq, orunlimaq, yolgha qoymaq, qilmaq:[misal:] bu adem eskerler arisida yaman teshwiqat yürgüzdi.
|
|
yürgüzüshmek |
|
|
|
yürgüzülmek |
|
|
|
yürgini |
|
|
|
yürmek |
|
yürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qedem ëlip heriketlenmek, mangmaq؛ bir nuqtidin yene bir nuqtigha qarap yol almaq, qedem tashlimaq:[misal:] yolwasning arqisidin yürseng yür, xotunning arqisidin yürme (maqal).[yeshmisi:] ② özi bilgen yerlerde bolmaq؛ seyli-sayahet qilmaq, kezmek, aylanmaq:[misal:] mëhmanni öyge cillap, özi yürer er sorap (maqal).[yeshmisi:] ③ yashimaq, hayat kecürmek, mewjut bolup turmaq:[misal:] yaman xotun alghuce, boytaq yürgin ölgice (maqal).[yeshmisi:] ④ birersi bilen bille bolmaq, hemsöhbet bolmaq, birge turmaq:[misal:] mëning bilen yürseng zërikip qalarsenmikin. dëdi u manga qarap sirliq külüp.[yeshmisi:] ⑤ shahmat, qarta, damka we shu qatarliq oyunlarda öz nöwitide heriket qilmaq, oynimaq, mangmaq yaki cüshmek:[misal:] qëni yüre, emdi mat bolmighiningni körey dëdi tel’et pociliq bilen kërilip.[yeshmisi:] ⑥ qiz-yigitler toy qilish meqsitide öz’ara dostlashmaq, pütüshmek, layiqlashmaq:[misal:] bashqilardin sizni yürüwatqan yigiti bar, dep anglighantimghu dëdi u zeytunemge.[yeshmisi:] ⑦ qozghalmaq, sürülmek:[misal:] cing tut, arqan yürüp ketmisun, dëdi u warqirap.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] barawer bolmaq, qimmiti we shuninggha oxshash alahidilikliri jehettin teng bolmaq, oxshash bolmaq:[misal:] mëning ikki qoyum sëning bir mozuyunggha yürmemdu[yeshmisi:] ⑨ pë’illarning cëtilma rewishdash shekli bilen birikip, këlip töwendiki menilerni bildüridu: 1) heriketning uzaq dawamlishishi yaki köp tekrarlinishini bildüridu:[misal:] u hazirghice özige ish orni izlep yüridu.[yeshmisi:] 2) rewishdash ipadiligen heriket bilen shughullinip aware bolush, japa cëkish menisini bildüridu:[misal:] bunciwala ëghir nersini kötürüp yürüshning özi exmeqliq.[yeshmisi:] 3) sözligücining shu rewishdash yaki uningdin këyin kelgen jümlide ipadiligen heriketning bolushini zadila kütmigenlikini bildüridu. bu xil jümliler te’ejjüplengen yaki mazaq qilghan terzde ëytilidu:[misal:] ular arqimizdin «bu zhurnalni alemde yoq birnerse qiliwaldi» dep yürgüdekmish.[yeshmisi:] 4) bolushsiz cëtilma rewishdash shekli bilen birikip, bolushsiz heriketning uzaq dawamlishishini bildüridu:[misal:] siz uning jaduger ikenlikini tëxicila bayqimay yüriwatisiz.
|
|
yürüsh |
|
yürüsh [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip «qur», «to» dëgendek miqdar oqumini ipadileydu:[misal:] bir yürüsh kitab. ikki yürüsh kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toy-tökün, nezir-ciragh we shuninggha oxshash murasimlarda murasim igisige bërish ücün ëlip bërilghan pul yaki kiyim-këcek, rext qatarliq sowghat, omumen maddiy sowghat:[misal:] yürüsh kötürüp barmisaq set tura, dëdi u turaxangha. ＊ toyning yürüshige ellik kiyimliktin artuq rext cüshüptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] atning bir xili mëngish haliti:[misal:] men atning yürüshi bilen këtiwatattim.
|
|
yürüshi bar |
|
yürüshi bar[yeshmisi:] ① cay-murasimlargha layiqida yürüsh, sowghat ëlip baridighan, sowghat kötürüshtin qacmaydighan:[misal:] uning anisi mëhmandost, yürüshi bar ayal idi.[yeshmisi:] ② qolidin ish këlidighan, ish qamlashturalaydighan, ëpi bar:[misal:] bizning oghulning xëli yürüshi bar jumu, dëdi u sheripige oghlining teripini qilip.[yeshmisi:] ③ mëngishi yaxshi, obdan mangidighan, yaxshi yürüshi, mëngishi bar (at-ulaghlar heqqide):[misal:] yürüshi bar at.
|
|
yürüshi yoq |
|
|
|
yürüsh-turush |
|
yürüsh-turush[yeshmisi:] gep-söz, ish-heriket, qiliq:[misal:] yëqindin buyanqi qasim akamning yürüsh-turushi bashqice, boyimu bir ghëric öskendek qilidu.
|
|
yürüshtürmek |
|
yürüshtürmek[yeshmisi:] ① «yürüshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] mëning ornumgha coqum mushu ishning höddisidin ciqalaydighan bir kishi dessishi we u kishi ishlarni yaxshi yürüshturushi kërek.[yeshmisi:] ② aylandurmaq, heriketlendürmek, mangghuzmaq:[misal:] aridin uzun ötmey hëliqilardin biri saqiyliq qilip, qedeh yürüshtürmek boldi.
|
|
yürüshsiz |
|
yürüshsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yürüsh almay, yürüsh kötürmey:[misal:] u toygha yürüshsiz qandaq barimiz[yeshmisi:] ② ish qamlashmaydighan, ëpi yoq:[misal:] mexmut yürüshsiz bala bolup qaldi.[yeshmisi:] ③ yaxshi mangmaydighan, mëngishi, yürüshi yoq (at-ulaghlar heqqide):[misal:] yürüshsiz at.
|
|
yürüshleshtürmek |
|
yürüshleshtürmek[yeshmisi:] ① «yürüshleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi: —[misal:] quduqni yürüshleshtürüp bolghucilik suni biz hel qilip bëreyli, dep qoshumce qildi metniyaz.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] öz’ara munasiwetlik bolghan birqance nersini biriktürüp bir yürüsh qilishmaq.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞s iqtisad＜[yeshmisi:] oxshash tiptiki mehsulatning türi, standartini derijige ayrip yürüsh hasil qilishmaq.
|
|
yürüshleshtürüshmek |
|
|
|
yürüshleshtürülmek |
|
|
|
yürüshleshmek |
|
yürüshleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sistëmiliq, mukemmel haletke kelmek؛ rawanlashmaq, tertiplik, retlik bolmaq:[misal:] bezi islahat tedbirliri yürüshleshmigenliki ücün, döletning bir tutash pilanini ajizlashturidighan we uninggha dexli yetküzidighan ehwallar sel köpiyip qaldi.
|
|
yürüshlük |
|
yürüshlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sowghatliq, yürüshke ishlitilidighan nerse:[misal:] toygha yürüshlük alay dep mangdim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yürüshi, mëngishi bar, obdan mangidighan (at-ulaghlar heqqide):[misal:] yürüshlük at üstidiki nadem cingqi cüsh mezgilide yëzigha kirip keldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yürüshi bar, qolidin ish këlidighan, ish qamlashturalaydighan:[misal:] yürüshlük adem.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip «qur, to» dëgendek miqdar uqumini bildüridu:[misal:] üc yürüshlük bu binagha kirip ciqidighanlarning ayighi üzülmeytti.
|
|
yürüshmek |
|
yürüshmek[yeshmisi:] ① «yürmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ularning keynidin bashqa mëhmanlar yürüshti.[yeshmisi:] ② ish-pa’aliyetliri nahayiti ongushluq bolmaq, rawanlashmaq, öz izigha cüshüp netijilik halda dawamlashmaq:[misal:] këyince qurbanning ishliri yürüshüp ketti.
|
|
yürülmek |
|
|
|
yüz (Ⅰ) |
|
|
|
yüz (Ⅱ) |
|
yüz (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem bëshining köz, burun, ëghiz qatarliq ezaliri orunlashqan teripi, aldi teripi, bashning aldi tereptin körüngen qisimi:[misal:] u her küni ashu bulaq süyide yüzini yuyidiken.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] abruy, inawet, hörmet؛ izzet:[misal:] sanga yüz kërek emesmu nëmishqa waqtida melum qilmaysen derhal tekshürüsh yaz, dëdi u warqirap.[yeshmisi:] ③ qiyapet, körünüsh, omumen körgili bolidighan ciray-turuq, gewde, jisim:[misal:] ademning yüzige qarima, sözige qara (maqal).[yeshmisi:] ④ körsitilgen shexsning del özi yaki del özi bar bolghan neq meydan:[misal:] gep yüzde yaxshi, ussul tüzde yaxshi (maqal).[yeshmisi:] ⑤ birer nersining üstünki teripi, üsti:[misal:] yer yüzi.＊ayning yüzidimu dagh bar (maqal).[yeshmisi:] ⑥ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] tekshilik yaki melum maddilarning sirtining kölimi, da’irisi, cong-kicikliki:[misal:] cemberning yüzi.[yeshmisi:] ⑦ derya, östeng qataridiki nersilerning u yaki bu teripi, qëshi, qirghiqi:[misal:] biz bir amal qilip tang atquce deryaning u yüzige ötüwalsaq bolatti, deytti u uyaq-buyaq mëngiwëtip.[yeshmisi:] ⑧ tömür eswablarning tighi:[misal:] picaqning yüzi.[yeshmisi:] ⑨ sehipe, bet: —[misal:] u«bu ehwalni gëzit yüzide ëlan qilimen»deydu, dëdi alim azablinip.
|
|
yüz acmaq |
|
yüz acmaq[yeshmisi:] ① toyi bolghan qizning yüzidiki jümberdisini belgilik qa’idiler boyice acmaq.[yeshmisi:] ① köz aldida namayan bolmaq, körünmek, gewdilenmek, ashkara bolmaq:[misal:] aldimda yene bir yëngi menzire yüz acti.
|
|
yüz bermek |
|
|
|
yüz tapmaq |
|
|
|
yüz tutmaq |
|
|
|
yüz qarimaq |
|
yüz qarimaq[yeshmisi:] yüz-xatire qilmaq, hörmet bildürmek, yüzini qilmaq:[misal:] u dadamgha yüz qarap bashqice gep qilalmaptu, dëdi mexsut qoshumce qilip.
|
|
yüz kötürüp yürmek |
|
yüz kötürüp yürmek[yeshmisi:] bashqilarning mesxirisige, kemsitishige ucrimay xatirjem, normal yashimaq:[misal:] özlirige hay bergenliri tüzükmikin, el-yurt icide yüz kötürüp yürgili yol qalsun
|
|
yüz körüshmek |
|
yüz körüshmek[yeshmisi:] didarlashmaq, biwasite ucrashmaq, körüshmek:[misal:] ular sadiq bilen yüz körüshüp, nëri-bëri sözleshkendin këyin nahiyilik partkomgha qarap mangdi.
|
|
yüz këlelmeslik |
|
yüz këlelmeslik[yeshmisi:] melum bir sewenlik, gunah yaki uyatliq ish sadir qilip qoyghanliqi ücün, qarshi terepning aldida yerge qarap qëlish, qarshi terepke yüreklik, normal mu’amile qilalmasliq:[misal:] padishah melikige yüz këlelmey bëshini töwen saptu.
|
|
yüz örümek |
|
yüz örümek[yeshmisi:] birer nerse yaki kishidin waz kecmek, uninggha bolghan hörmet, ita’et, boysunush qatarliqlarni terk etmek, bikar qilmaq, waz kecmek:[misal:] bir yigittin yüz örüp yene bir yigitke köngül bërish patimening cüshenciside haqaretlik we nomusluq ish idi.
|
|
yüzi polu |
|
|
|
yüzi tökülmek |
|
|
|
yüzi töwen |
|
|
|
yüzi cong |
|
yüzi cong[yeshmisi:] el icide yuqiri nopuz, ishencke ige, hörmiti yuqiri, nopuzluq:[misal:] damollamning el icide yüzi cong, dëdi u qoshumce qilip.
|
|
yüzi cüshmek |
|
|
|
yüzi cidimasliq |
|
yüzi cidimasliq[yeshmisi:] nomus qilish, xijil bolush, uyilish, yüz këlelmeslik:[misal:] buraderler, rast gepni qilsam, uning pulini ëlishqa yüzüm cidimaydu, wijdanim köyidu!
|
|
yüzi daptek |
|
|
|
yüzide tüki bar |
|
|
|
yüzidin qëni qacmaq |
|
|
|
yüzidin ot yanmaq |
|
|
|
yüzidin yüzige |
|
|
|
yüzi sörün |
|
|
|
yüzi qëlin |
|
yüzi qëlin[yeshmisi:] nomussiz, iza-ahanetni bilmeydighan, ar-nomustin xaliy:[misal:] yüzüm qëlin, könglüm nazuk (maqal).
|
|
yüzi qizarmaq |
|
yüzi qizarmaq[yeshmisi:] iza tartish, uyilish, xijil bolush tuyghusi qozghalmaq, uyalmaq, iza tartmaq, nomus qilmaq:[misal:] men hazir özümning deslepki tenteklikimni oylisam yüzüm qizirip këtidu.
|
|
yüzi ketmek |
|
|
|
yüzige ciqmaq |
|
|
|
yüzige salmaq |
|
|
|
yüzige set |
|
|
|
yüzige sürtmek |
|
|
|
yüzige qara sürkimek |
|
|
|
yüzige qarimasliq |
|
yüzige qarimasliq[yeshmisi:] pütünley yatliship, barliq munasiwetni bikar qilip, alaqe qilmasliq, arilashmasliq:[misal:] ikkinci yüzüngge qarimaymen, munapiq dëdi u emetni qoghlap ciqirip.
|
|
yüzige qariyalmasliq |
|
|
|
yüzige qan yügürmek |
|
yüzige qan yügürmek[yeshmisi:] qorqunc, wehimidin xaliy bolmaq, xatirjem bolmaq, yüriki izigha cüshmek:[misal:] hemme jayida idi, zulyarning yüzige qan yügürdi.
|
|
yüzige yundi cacmaq |
|
|
|
yüzini acmaq |
|
yüzini acmaq[yeshmisi:] nomusni, shermi-hayani, iza-ahanetni bilmeydighan, uyalmaydighan qilip qoymaq:[misal:] sen nediki set geplerni qilip, qizlarning yüzini ëciwëtidighan boldung, dëdi aysixan.
|
|
yüzini daptek qilmaq |
|
yüzini daptek qilmaq[yeshmisi:] ar-nomusni, iza-ahanetni bir cetke qayrip qoymaq, nomussizliq qilmaq, qëlinliq qilmaq.
|
|
yüzini dëmek |
|
yüzini dëmek[yeshmisi:] yüz-abruyini, inawet-hörmitini nezerge almaq, yüzige qarimaq, yüzini qilmaq.
|
|
yüzini siliwëtip gep qilmaq |
|
|
|
yüzini sipiwetmek |
|
|
|
yüzini qilmaq |
|
|
|
yüzini kötürelmeslik |
|
|
|
yüzini yoruq qilmaq |
|
|
|
yüzi ocuq |
|
|
|
yüzi ocuq bolmaq |
|
|
|
yüzi ëcilmighan |
|
yüzi ëcilmighan[yeshmisi:] ① conglar arisidiki bezibir gep-söz, qiliqlarni bilmeydighan, nëpiz, tartincaq.[yeshmisi:] ② toy qilmighan.
|
|
yüzi yoruq |
|
|
|
yüzi yoq |
|
|
|
yüz-abruy |
|
|
|
yüz’acqu |
|
yüz’acqu[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yüz+ac+qu［[yeshmisi:] toyning ikkinci küni yigit terep qizning a’ilisidikiler we özining uruq-tughqan, el-jama’itini caqirip, qizning yüzini ëcish yüzisidin ötküzülidighan murasim:[misal:] bügün qizning yüz’acqusini qilmaqci iken.
|
|
yüze |
|
yüze[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] congqur emes, tëyiz؛ addiy, adettiki:[misal:] sen ashundaq yüze qarash bilen kishilerni qarilima. ∥sizning yaxshi ishligen teripingizmu, yüze ishlep qoyghan teripingizmu bar.
|
|
yüzeki |
|
yüzeki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] congqur, etrapliq bolmighan, adettiki, addiy:[misal:] men uni ashundaq yüzeki qarash bilen xëli uzunghice kemsitip yürdüm. ∥ yüzeki tüzesh.
|
|
yüzekilik |
|
|
|
yüzelik |
|
yüzelik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yüze halet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] shey’ilerning yüzeki hadisilirinila körüp, uning icki mahiyitini körmeydighan pikir qilish usuli, yeni mëtafizikining bir xil ipadisi.
|
|
yüzbëshi |
|
yüzbëshi[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[qurulmisi:]］yüz+bash+i［[yeshmisi:] ① yüz eskerge qomandanliq qilidighan herbiy emeldar.[yeshmisi:] ② yëzilarda yüz a’ilini bashqurghuci mehelle emeldari, aqsaqal:[misal:] köpkök yëshil potamni, bëlimge baghlap qoydi. tursundek yalaqcini, yüzbëshi saylap qoydi.
|
|
yüzbëshiliq |
|
|
|
yüzbëgi |
|
|
|
yüztura |
|
yüztura[söz türkümi:] rewish.[qurulmisi:]］yüz+tur+a［[yeshmisi:] yüzyuyüz, udulmu’udul:[misal:] silerge yüztura ëytip qoyay, emdi sorap mëni aware qilmanglar, -dëdi etrapidikilerge qarap.
|
|
yüzturane |
|
|
|
yüz-xatire |
|
yüz-xatire[yeshmisi:] nam-abruy, izzet-hörmet, yüz:[misal:] maqul, -dëdi këwir’axun, hergiz yüzüngge qarimasmen dëwidim. xeyr, anangning yüz-xatiri.
|
|
yüzdeyüz |
|
yüzdeyüz[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, tamamen, toluq, hemmisi:[misal:] — sëning hazir dëgenliring yüzdeyüz toghra.
|
|
yüzsiz |
|
yüzsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüzi yoq, nomussiz, iza-ahanet, ar-nomusni bilmeydighan, asanla yüz örüydighan:[misal:] emdi «ërim»dep tughqan anangdin këcemsen, yüzsiz... dep warqiridi hënipixan.
|
|
yüzsizlerce |
|
yüzsizlerce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yüzsizlik bilen, ar-nomusni cetke qayrip qoyup, peslik bilen, nomussiz halda:[misal:] u shundaq dëdi-de yüzsizlerce këtip qaldi.
|
|
yüzsizlik |
|
|
|
yüz-köz |
|
yüz-köz[yeshmisi:] yüz we köz, omumen ciray:[misal:] -boldi, -dëdi xasiyet hasirap, yürikimnighu bir yerge yetküzdingiz, emdi yüz-közlirim qalsun
|
|
yüzlep |
|
yüzlep[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] necce yüzge yetken, necce yüz, nahayiti nurghun, köp:[misal:] tosattinla bolup patiparaq, ciqti haza, yëtip keldi yüzlep jangha, matem-qaza.
|
|
yüzlep-minglap |
|
|
|
yüzleshtürmek |
|
|
|
yüzleshtürüshmek |
|
|
|
yüzleshtürülmek |
|
|
|
yüzleshmek |
|
yüzleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] biwasite ucriship yüzmuyüz bolmaq, robiro bolup yüz körüshmek, yüz turane ucrashmaq:[misal:] eger u tëniwalimen deydighan bolsa, shu taptila yüzlisheleymen-dep qoshup qoydi hëzim.
|
|
yüzlendürmek |
|
|
|
yüzlendürüshmek |
|
|
|
yüzlendürülmek |
|
|
|
yüzlenmek |
|
yüzlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer kimge yaki nersige yüzini qaratmaq, shu terepke burulmaq, qarimaq:[misal:] u asta burulup köpcilikke yüzlendi.[yeshmisi:] ② birer terepke qarap mangmaq, yol almaq, qozghalmaq:[misal:] qaranglar, sezdinglarmu ambarning süyi biz terepke qarap yüzliniwatidu.
|
|
yüzlük (Ⅰ) |
|
yüzlük (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüz-cirayi bar:[misal:] hëliqi oruq yüzlük, yëshi toxtighan ishci uning arqisidin mangdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüz abruyi bar, izzet-hörmetke sazawer bolghan, hörmetlik:[misal:] hazir u nahiyide xëlila yüzlük rehbiriy kadir.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] dutar, tembur, rawabqa oxshash sazlarning yüz teripige ornitish ücün teyyarlanghan matëriyal, shuninggha këreklik dep teyyarlanghan nerse.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] karawanlar qosh tikkende qoshning yüzige yapidighan kigiz.
|
|
yüzlük (Ⅱ) |
|
|
|
yüzligen |
|
|
|
yüzligen-minglighan |
|
yüzligen-minglighan[yeshmisi:] necce yüz, necce minggha yëtidighan, nahayiti köp, nurghunlighan:[misal:] bularning zulmidin yüzligen-minglighan xelq zar-zar qaqshimaqta.
|
|
yüzlinish |
|
|
|
yüzlinishmek |
|
|
|
yüzmuyüz |
|
|
|
yüzice |
|
yüzice[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüzidin-yüzige, neq özige, yüzmuyüz:[misal:] aghica xënim gerce uning yüzice hëc nerse dëmigen bolsimu, lëkin uning söz-heriketliridin naraziliqi bilinip turatti.
|
|
yüzisidin |
|
|
|
yüzinci |
|
yüzinci[söz türkümi:] san.[yeshmisi:] san, ret tertipi «100»reqimi bilen belgilengen, tertip jehette 99-din këyin, 101-din burun turidighan؛ 100-nomurluq.
|
|
yüsün |
|
|
|
yük |
|
yük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir yerdin ikkinci bir yerge kötürüp yaki toshup bërilishi lazim bolghan nerse:[misal:] yük toshumaq. yük abtomobili. yük paraxoti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr zenjrige ulanghan ötküzgüci yaki ëlëktr üsküniliri. mesilen, ëlëktr lampisi, ëlëktr arqiliq qizighuci eswablar, ëlëktr matori, ëlëktr qarshiliqi qatarliqlar.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ënërgiye üsküniliri, mashinisazliq üsküniliri hemde fizi’ologiyilik toqulmilar qatarliqlarning birlik waqit icide üstige alghan xizmet salmiqi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] qurulush böleklirige tesir qilidighan küc. orni, miqdari we yönilishi özgermeydighanliri statistikiliq yük؛ özgirip turidighanliri dinamikiliq yük dëyilidu. qurulushning öz ëghirliqi statistikiliq yük bolidu.[yeshmisi:] ⑤ birer kishining bëjirishi yaki üstige ëlishi zörür bolghan xizmet, wezipe, mejburiyet yaki mes’uliyet؛ jawabkarliq:[misal:] yükning ëghirini kötürmek. ëghir yükni zimmisige almaq.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bi’ixtiyar kötürüsh yaki bëjirishke mejbur bolghan, ghemge salidighan artuqce ish, nerse:[misal:] yük bolup qalmaq. idiyiwi yük.
|
|
yük-taq |
|
|
|
yükci |
|
|
|
yüksek |
|
yüksek [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëgiz, yuqiri؛ büyük, katta:[misal:] «sultan exmet jamesi»ning etrapida alte yüksek munar bar.∥ilim-hëkmet ëlip ciqqay sëni yüksekke oymandin, ilim xushtarisen her cagh ishingda ghelibe-nusret bar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] aliy, yuqiri, nahayiti cong, yaxshi, obdan, ësil:[misal:] rehmet sizge nurbüwi, addiy emgikimge yüksek baha berdingiz.[yeshmisi:] ③ erler ismi.
|
|
yükseklik |
|
|
|
yükseldürmek |
|
|
|
yükseldürüshmek |
|
|
|
yükseldürülmek |
|
|
|
yükselmek |
|
yükselmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëgizlimek, örlimek, yuqirilimaq:[misal:] künsëri qudret tëpip hem yüksilip asman-pelek, ghuncilar qisting cëkengge, küldi dil-janim weten.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ösmek, rawajlanmaq, tereqqiy qilmaq, yaxshilanmaq:[misal:] shuningdin këyin ishlar tamam özgerdi, lawazimat xizmitimu yüksilip ketti.
|
|
yüksiz |
|
yüksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüki yoq, yük artilmighan yaki bësilmighan, bikar, quruq:[misal:] yüksiz wagon.
|
|
yükletmek |
|
|
|
yükleshmek |
|
|
|
yüklenmek |
|
|
|
yüklük |
|
|
|
yüklime |
|
yüklime[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yüklengen yaki yükleydighan:[misal:] yüklime dolqun.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] söz türkümlirining biri, yeni sözlerge, söz birikmilirige yaki jümlilerge qoshulup këlip, shu söz yaki jümlilerning menisini küceytish, ajizlitish yaki tekitlesh, soraq qatarliq qoshumce menilerni bildürüp këlidighan yardemci sözler. mesilen, uyghur tilidiki«-mu», «-ma», «-ghu», «-qu», «-cu»... dëgenlerge oxshash.
|
|
yüklimek |
|
yüklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yük artmaq, yükni transport wasitilirining üstige jaylashturmaq:[misal:] qullar perman boyice, uni tögige yüklep yolgha cüshüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer wezipe yaki ish tapshurmaq, buyrumaq, zimmisige qoymaq:[misal:] biz ulargha tëgishlik mes’uliyetlerni yüklep, adrësini yëziwëlip balini berduq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] dönggimek, ittirip qoymaq, qara caplimaq:[misal:] gunah yüklimek.
|
|
yükündürmek |
|
|
|
yükündürülmek |
|
|
|
yükünmek |
|
|
|
yükünüshmek |
|
|
|
yügen |
|
yügen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at, ëshek qatarliq haywanlarning ëghizigha salidighan, jöjey, tizgin we culwurliri bolghan, ëghizda turidighan yëri tömürdin yasalghan, qalghan yëri tasmidin yasalghan buyum.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kontrol, tizgin:[misal:] ögengin dostum, tiriship ögen. waqit boynigha sëlip sen yügen.
|
|
yügence |
|
|
|
yügenci |
|
|
|
yügensiz |
|
yügensiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yügini yoq, yügen salmighan, yügenlenmigen:[misal:] ücturpandin at ëlip, minip keldim yügensiz. bu yurtqa musapirmen, bir qarapla bilgensiz.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kontrol qilinmighan, tizginlenmigen:[misal:] yügensiz derya ëqini uning yürikini titritiwetti.
|
|
yügensizlik |
|
|
|
yügenletmek |
|
|
|
yügenleshmek |
|
|
|
yügenleklik |
|
|
|
yügenlenmek |
|
|
|
yügenlik |
|
yügenlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yügini bar, yügenlengen, yügen sëlinghan:[misal:] u barghan pëti hëliqi altun yügenlik arghimaqqa miniptu-de, ucqandek meydangha cüshüptu.
|
|
yügenlimek |
|
yügenlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① at, ëshek qatarliq haywanlargha yügen salmaq:[misal:] u ëtini yügenlep, yolgha ciqishqa teyyarliq qiliwatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tizginlimek, kontrol qilmaq, boysundurmaq, bashqurmaq:[misal:] hazir biz boy bermes «apet ëghizi» ni yügenleshke atlanduq.
|
|
yügürtmek |
|
yügürtmek[yeshmisi:] ① «yügürmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] samanning tëgidin su yügürtüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ewetmek, buyrumaq, mangghuzmaq:[misal:] mensurni hazirla göshke yügürt dëdi u aldirash warqirap.
|
|
yügürgek |
|
|
|
yügürmek |
|
yügürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer yönilishke qarap qedemlirini nahayiti tëz ëlip mangmaq, capmaq:[misal:] balilar «atam keptu», «atam keptu»dep yügürüp kelmekte idi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldirimaq:[misal:] yügürgen qalar, buyrughan alar(maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëz heriketlenmek:[misal:] uning qolliri piyaligha yügürdi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yamrimaq, jilwilenmek, peyda bolmaq:[misal:] buni körgen sawutning cirayigha külke yügürdi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] heriketlenmek, tikilip, udullinip uyan-buyan heriketlenmek(köz heqqide):[misal:] uning közliri tonush, emma bekmu qisqa yëzilghan pocërka üstide yügürdi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] caplashmaq, yëpishmaq, ësiliwalmaq:[misal:] rozimet ishning asinigha yügüridighan, pütün yazning tolisini sheherde ötküzidighan hurun bala idi.
|
|
yügürüsh |
|
|
|
yügürüshmek |
|
|
|
yügürük |
|
yügürük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëz yügüridighan, capqur؛ ittik, ildam, tëz:[misal:] yügürük at. ∥ëghiz yügürüki bashqa, ayagh yügürüki ashqa (maqal).
|
|
yügür-yëtim |
|
|
|
yügür-yëtimci |
|
|
|
yünmu |
|
yünmu[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] xenzu tili xet tawushlirining shingmu we tondin bashqa bölekliri. yeni xet ahangining pinyinda kelgen üzük tawushtin këyin kelgen sozuq, üzük tawushlar topi. mesilen, «a», «an», «ban»dëgen boghumlardiki «a»we «an»tawushliri yünmu hësablinidu.
|
|
yëpishturmaq |
|
|
|
yëpishqaq |
|
yëpishqaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëpishish, caplishish xususiyiti küclük, caplashqaq, asanla yëpishidighan (türlük nersiler heqqide):[misal:] yëpishqaq lay.[yeshmisi:] ② bashqilardin yëtirqimaydighan, yatsirimaydighan, ciqishqaq:[misal:] nizam yëpishqaq yigitlerdin emes idi.
|
|
yëpishqaqliq |
|
yëpishqaqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① asanla yëpishidighan, caplishidighan xususiyet, caplashqaqliq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] aqar jisimlarning yëpishish xususiyitini ölceydighan fizikiliq miqdar. adette u «dinamikiliq yëpishqaqliq»we «kinëmatik yëpishqaqliq»dep ikkige ayrilidu.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] aqar jisimlarning icki xususiyiti. aqar jisimlarning qoshna ëqish qatlamliri arisida nisbiy siyrilish peyda bolghanda, qatlamlarning tëgishish yüzide bu yüzge parallël bolghan nisbiy siyrilishqa qarashliq qilidighan kücning peyda bolushida ipadilinidu.
|
|
yëpishmaq (Ⅰ) |
|
|
|
yëpishmaq (Ⅱ) |
|
yëpishmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① him caplashmaq, mehkem yemliship ornashmaq, caplashmaq:[misal:] u capinigha yëpiship qalghan bir tal yipni ëliwetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir-birige tëgip turmaq, yëqin turmaq؛ qoyuq alaqida bolmaq, yëqin munasiwette bolmaq:[misal:] u bizge taza yëpishmay turidu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersige melum bir muddi’a bilen ësiliwalmaq, shuning arqisigha kiriwalmaq, pëshige ësilmaq:[misal:] yëpishqan xotundin qac, qacqan xotunni qoghla (maqal). [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tik yaki ëgizrek nersilerge yamashmaq:[misal:] hëliqi bala barghan pëti hëliqi yoghan sögetke yëpishti.
|
|
yëpiq |
|
yëpiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëpilghan, yëpip qoyulghan:[misal:] hëliqi kishi atni bulungdiki üsti yëpiq oqurgha baghlap, xurjunni aldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mexpiy, ocuq-ashkara emes, yoshurun:[misal:] ular palwanni yoqitiwetse, sir yëpiq qëliwëridu, bürkütbeg yene bir aylinip këlip kenjibegning yënida olturdi.[yeshmisi:] ③ xalighanla adem qatnashsa bolmaydighan, mexsus belgilengen kishiler qatnishidighan, adem sani ceklinidighan:[misal:] yëpiq sot.
|
|
yëpiq boghum |
|
yëpiq boghum[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] üzük tawush bilen axirlashqan boghum. mesilen, yer, at, sherq dëgenlerdek.
|
|
yëpiq imtihan |
|
|
|
yëpiqliq |
|
yëpiqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëpilghan, him ëtilgen, taqalghan, taqaqliq, ëtiklik (ishik-dërize qatarliqlar heqqide):[misal:] ishik yëpiqliq, dërizidin ciraghning ghuwa sholisi cüshüp turatti.[yeshmisi:] ② yögeklik, üstige artiqliq yaki tashlaqliq, üstige oraqliq:[misal:] bahawudun sanduq üstige yëpiqliq bir parce sulyawni körsetti. ∥momayning üstide hëliqi tawar yotqan yëpiqliq turatti.
|
|
yëpilmaq |
|
|
|
yëpinca |
|
yëpinca[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] üstige yëpiwalidighan, yëpinidighan ton we shu qatarliq nersiler.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üstini yëpish rolini oynaydighan, yapidighan:[misal:] yëpinca qatlam. yëpinca ösümlük.
|
|
yëpincaqlatmaq |
|
|
|
yëpincaqlashmaq |
|
|
|
yëpincaqlanmaq |
|
|
|
yëpincaqlimaq |
|
|
|
yëpincisiz |
|
|
|
yëpinmaq |
|
|
|
yëtersiz |
|
|
|
yëtersizlik |
|
|
|
yëterlik |
|
yëterlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toluq yetküdek, toluq, pütün؛ mukemmel:[misal:] emdi qolingizda yëterlik pul turupmu obdan sa’ettin birni almisingiz, özingizge set emesmu
|
|
yëter-yetmes |
|
|
|
yëtek |
|
|
|
yëtekci |
|
|
|
yëtekcilik |
|
|
|
yëtekleshmek |
|
|
|
yëteklshmek |
|
|
|
yëteklenmek |
|
|
|
yëteklimek |
|
yëteklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bashlimaq, yol körsitip nishangha qarap ilgirileshke dewet qilmaq, rehberlik qilmaq:[misal:] bu batalyonni sopi’axun sowuruw shexsen özi mongcongqurgha yëteklep ekelgenidi.[yeshmisi:] ② yëtilimek؛ egeshtürüp mangmaq, yëtilep mangmaq:[misal:] u sëmiz bir kök atni yëtekligen pëti aldimgha këlip toxtidi.
|
|
yëto |
|
|
|
yëtoci |
|
|
|
yëtük |
|
|
|
yëtip-qopmaq |
|
|
|
yëtip-qopup |
|
|
|
yëtirqatmaq |
|
|
|
yëtirqashmaq |
|
|
|
yëtirqimaq |
|
yëtirqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yatsirimaq, eymenmek, tartinmaq, qorunmaq:[misal:] towa xudayim, dëdi u öz-özige, bu bala natonush kishini körse ejeb yëtirqaydiken.
|
|
yëtishtürmek |
|
|
|
yëtishtürüshmek |
|
|
|
yëtishtürülmek |
|
|
|
yëtishsizlik |
|
yëtishsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kemcilik, eyib, nuqsan, sewenlik, yëtersizlik:[misal:] romanda yene bezi yëtishsizliklermu bar.[yeshmisi:] ② yëtishmeslik, kemlik؛ toluq, yëterlik bolmasliq, azliq qilish:[misal:] axiri milliy armiye jengcilirining qoral-yaragh yëtishsizlikimu tedrijiy hel bolup ketti.
|
|
yëtishken |
|
yëtishken[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer sahede yuqiri pellige yetken, talantliq, mukemmelleshken, takamullashqan:[misal:] shah sheherdiki namdar tëwip, yëtishken ölimalarni ordigha yighip tomurini tutquzuptu.
|
|
yëtishmaq |
|
|
|
yëtishmek |
|
yëtishmek[yeshmisi:] ① «yetmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] biz axiri bügünkidek bext-sa’adetlik künlerge yëtishtuq.[yeshmisi:] ② yetmek, yëtishiwalmaq:[misal:] men uni «arqida qalma, yëtiship mang» dep pat-pat agahlandurup turattim.
|
|
yëtiletmek |
|
|
|
yëtileshmek |
|
|
|
yëtilek |
|
yëtilek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëtilesh, yëtilep mëngish, egeshtürüp mëngish ishi, herikiti:[misal:] qurban heqqiqeten yëtilekke ögengen taydek yawash idi.
|
|
yëtileklik |
|
|
|
yëtilenmek |
|
|
|
yëtildürmek |
|
|
|
yëtildürüshmek |
|
|
|
yëtildürülmek |
|
|
|
yëtilmeslik |
|
|
|
yëtilmek |
|
|
|
yëtilimek |
|
yëtilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① egeshtürüp mangmaq, culwuridin tutup ëlip mangmaq:[misal:] uning keynidin atlarni yëtilep aqilbëk ciqti.[yeshmisi:] ② yënida bille ëlip yëqin egeshtürüp yürmek:[misal:] gülemxan newrisni yëtilep yëtip keldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashlimaq, yëteklimek:[misal:] elwette, dëdim men, bizni yëtilep këtip barghan ene shu ghaye.
|
|
yëtim (Ⅰ) |
|
yëtim (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ata-anisidin ayrilghan:[misal:] yëtim bala. ＊yëtim bulungda, tëriq tulumda (maqal). [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yalghuz, yëgane, himayicisiz, bicare:[misal:] u shu tapta özini tolimu yëtim hës qildi.
|
|
yëtim aqsaqal |
|
yëtim aqsaqal [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] atikarci, orunsizla bashqilarning gëpi we ishlirigha arilishiwalidighan, özige layiq gep qilmaydighan, cëpilghaq.
|
|
yëtim tal |
|
|
|
yëtim tirnaq |
|
|
|
yëtim qol |
|
|
|
yëtim qowurgha |
|
|
|
yëtim ocaq |
|
yëtim ocaq[yeshmisi:] karwanlar we köcmenler ishlitidighan, tömürdin put bëkitilip, cember sheklide yasalghan, yötkep ëlip yürüshke eplik bolghan bir xil ocaq.
|
|
yëtim oghlaq |
|
yëtim oghlaq [qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] ata-anisi yoq, bashpanahsiz, ige-caqisiz, tashlanduq:[misal:] tul xotunning balisi, yëtim oghlaq-dëdi u hëc geptin hëc gep yoqla.
|
|
yëtim (Ⅱ) |
|
yëtim (Ⅱ)[söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] köpince «ün, köz» qatarliq bezi isimlar bilen bille këlip, «yetküdek», «yëtidighan»dëgen menilerni bildüridu hem ariliq, uzunluq ölcimi ornida këlidu:[misal:] ün yëtim.y
|
|
业kesip türi:＞fizika＜ |
|
|
|
yëtimci |
|
|
|
yëtimcilik |
|
|
|
yëtimsiretmek |
|
|
|
yëtimsireshmek |
|
|
|
yëtimsirimek |
|
yëtimsirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yëtimlik hës qilmaq, yëtimlik, yalghuzluq derdini tartmaq:[misal:] ey eziz tupraq, dëdi u yerdin bir ucum topini ëlip, men yaqa yurtta xarlinip, yëtimsirep yürginimde sëni közümge sürtküdek boldum.
|
|
yëtimlik |
|
yëtimlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ata-anisizliq, yalghuzluq, bashpanahsizliq:[misal:] oruqluqqa kala ölmes, yëtimlikke bala ölmes (maqal).[yeshmisi:] ② yëtimlerge oxshash turmush, yëtimlerge xas yalghuzluq, zarliq, bicariliqta ötidighan hayat:[misal:] barat bilen tömürning tashwayni yëtimliktin qutuldurghusi bolsimu, ilaji yoq idi.
|
|
yëtim-yësir |
|
yëtim-yësir[yeshmisi:] ata-anisiz, bashpanahsiz, himayicisiz qalghan ajiz kishiler:[misal:] bizdek tul xotun, yëtim-yësirlarning bëshini silighan rehberning mertiwisi tëximu cong bolar
|
|
yërishmaq |
|
|
|
yëriq |
|
yëriq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yërilghan, ajrighan jay, cak:[misal:] yaghacning yëriqi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] tagh jinsliri tüzülmisining buzulup weyran bolghan qismi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yërilghan, cak ketken:[misal:] yëriq tapan. yëriq tanglay. yëriq yopurmaq.
|
|
yëriqce |
|
|
|
yëriqliq |
|
yëriqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëriqi bar, yërilghan, bölüngen, yërilip bolghan, yërip qoyulghan:[misal:] yëriqliq otun.
|
|
yërilgha |
|
|
|
yërilma |
|
|
|
yërilmaq |
|
yërilmaq[yeshmisi:] ① «yarmaq (Ⅰ)» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] bash yërilsa bök icide, qol sunsa yeng icide (maqal).[yeshmisi:] ② üstünki post tëriliri bölünüp-bölünüp, set, qopal hem binormal haletke këlip qalmaq, saghlamliqini yoqatmaq, setleshmek (lew, qol qatarliqlar heqqide):[misal:] uning qolliri yërilip ketkenidi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq ghezeplenmek, acciqigha hay bërelmey qalmaq, qattiq cëcilmaq, acciqlanmaq:[misal:] rehim ayalining bügünki orunsiz yërilishining sewebini alliqacan cüshinip yetkenidi.
|
|
yërilghudek bolmaq |
|
|
|
yërim |
|
yërim[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum bir nersining ikkidin biri, teng ikkige bölüngendiki bir qismi:[misal:] yamandin ashqan yërim qoshuq (maqal).[yeshmisi:] ② birnersining del otturisi, ottura bëli, ottura qismi:[misal:] sen yërim yolda cüshüp qëlip, nege barmaqci iding[yeshmisi:] ③ toluq emes, kem, cala, yëtersiz, pütün emes:[misal:] leyligül közini yërim yumup, ghippide arqisigha yandi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghemkin:[misal:] köngli yërim.
|
|
yërim jan |
|
yërim jan[yeshmisi:] nimjan, ze’ip, maghdursiz؛ cala ölük:[misal:] shagirt kirse, ustisi yërim jan bolup, tayaq zerbidin tolghinip yatqudek.
|
|
yërim didar |
|
|
|
yërim qorsaq bolmaq |
|
|
|
yërim këce |
|
|
|
yërim ötküzgüc |
|
yërim ötküzgüc[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tok ötküzüshcanliqi ötküzgüc bilen izolyator ariliqida bolghan maddilar. mesilen, gërmaniy, krëmniy, sëlën we nurghunlighan oksid, sulfid qatarliqlar. bu xil maddilar bir yönilishlik tok ötküzüsh alahidilikige ige bolup, buningdin paydilinip dëtëktor, toghrilighuc, tërmoqarshiliq, fotoqarshiliq we kristal lampa qatarliqlarni yasashqa bolidu.
|
|
yërim yolda |
|
yërim yolda[yeshmisi:] birer ish-pa’aliyet yaki heriket jeryanining yërimida, axirlashmastinla, tügimeste, yeküni ciqmasta:[misal:] yërim yolda oqushni tashlap ketsek, set turidu.
|
|
yërimlatmaq |
|
|
|
yërimlashturmaq |
|
|
|
yërimlashturulmaq |
|
|
|
yërimlashmaq |
|
|
|
yërimliq |
|
|
|
yërimlimaq |
|
|
|
yërim-yarta |
|
|
|
yërindi |
|
|
|
yëza |
|
yëza[yeshmisi:] ① ahalisi asasen dëhqanciliq bilen shughullinidighan jay, mehelle, rayon؛ qishlaq؛ sehra:[misal:] u xotun bala-caqiliri bilen yëzida turidiken.[yeshmisi:] ② memlikitimizning memuriy rayon bölünmisidiki asasiy qatlam teshkiliy orgini. adette nahiye yaki nahiye derijilik organning bashqurushida bolidu. uning bashqurushida yene kentler bolidu.
|
|
yëza igiliki |
|
yëza igiliki[kesip türi:]＞iqtisad＜[yeshmisi:] zira’etlerni östürüsh we mal carwilarni bëqishtin ibaret ishlepciqirish ishliri. xelq igilikide, dëhqanciliq, ormanciliq, bëliqciliq shundaqla yëza qoshumce kesipliri qatarliqlarni öz icige alidu.
|
|
yëza-bazar |
|
|
|
yëza-bazar karxanisi |
|
yëza-bazar karxanisi[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] memlikitimiz yëziliridiki yëza, kent, bazarlar qurghan karxana hemde dëhqanlar birliship yaki bashqa shekillerde qurghan hemkarliq karxaniliri we yekke karxanilar.
|
|
yëza-qishlaq |
|
|
|
yëza-kent |
|
|
|
yëzne |
|
|
|
yëzixo |
|
|
|
yëzixo emini |
|
yëzixo emini[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. mezzilik puraydu. ëgizliki 20 - 45 santimëtir, bir qance shëxi singaryan ösidu, gholining renggi sösün yaki azraq yëshil, sirtini aq tükler orap turidu. yopurmiqi peysiman toluq yërilip, nöwetliship ösidu, sëpi bolmaydu, pütün ösümlük tëni dora qilinidu, issiqni qayturush, zeher yandurush, tamaq hezim qilishqa yardem bërish roli bar.
|
|
yëzidash |
|
|
|
yëzishmaq |
|
|
|
yëziq |
|
yëziq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tilni (sözligen gep-sözni) xatirileydighan shertlik belge:[misal:] uyghur yëziqi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xet, pocërka, qelem izi:[misal:] bizning arimizda abliz akamning yëziqi cirayliq idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mexsus xet-pet, maqale we shuninggha oxshashlarni yëzish ücün ishlitilidighan, qelem bilen ishleydighan xizmetlerni ishleshte ishlitilidighan:[misal:] yëziq üstili.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] maqale, omumen mexsus yëzip teyyarlanghan türlük eserler:[misal:] yëziq tili.
|
|
yëziqciliq |
|
yëziqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① her xil shekildiki edebiy eser yëzish ishi, türlük yazma eserlerni yëzish kespi:[misal:] yëziqciliq qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ma’ar＜[yeshmisi:] mexsus türlük yazma höjjet, matëriyal, doklat we türlük eserleni yëzishni tetqiq qilidighan hem uni ögitidighan ilim:[misal:] yëziqciliq dersi.
|
|
yëziqsiz |
|
yëziqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëziqi yoq, yëziq qollinilmighan:[misal:] netijide ishlepciqirish emgiki bilen shughullanghucilarning eng deslepki yëziqsiz waqit kalëndari (yultuz kalëndari) peyda boldi.[yeshmisi:] ② xatirilenmigen, yëzilmighan, yazma shekilde yëzip pütülmigen.
|
|
yëziqshunas |
|
|
|
yëziqshunasliq |
|
|
|
yëziqliq |
|
yëziqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëziqi bar, öz tilini xatirileydighan xas shertlik belgiliri - herpler sistëmisi bar bolghan, shuninggha ige:[misal:] türkiy xelqler miladiyidin xëli köp esir ilgirila yëziq bilen öz tilini xatirileshni bilip, dunyadiki yëziqliq qedimki milletler qataridin orun alghan.[yeshmisi:] ② xatirileklik, yëzilghan, pütülgen, xatirilengen:[misal:] u tizimlikte mëning ismimmu yëziqliq iken.
|
|
yëzilmaq |
|
|
|
yëziliq |
|
yëziliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yëzida, sehrada tughulup ösken, yëzini makan tutqan؛ yëzida uzaq turghan yaki yëzida cong bolghan:[misal:] — u hëliqi yëziliq kishining yënigha bëripla qaqaqlap külüwetti.[yeshmisi:] ② yëzigha tewe, yëza da’irsidiki yaki yëza bashqurushidiki؛ yëza derijilik:[misal:] yëziliq un ponkiti. yëziliq xelq hökümiti.
|
|
yëssi |
|
|
|
yëssilatmaq |
|
|
|
yëssilashmaq |
|
|
|
yëssilanmaq |
|
|
|
yëssilimaq |
|
|
|
yëssimuq |
|
yëssimuq[söz türkümi:] isim.］yëssi+mux［[kesip türi:]＞botanimman gholluq ösümlük. gholi yamashquci ghol. yumran coka mëwisi adettiki köktat hësablinidu. uruqi tëbabetcilikte dora qilinidu, issiqni qayturush, talni quwwetlesh roligha ige.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning coka mëwisi yaki uruqi.
|
|
yësqaq |
|
|
|
yësir |
|
|
|
yëshirqimaq |
|
|
|
yëshishmek |
|
|
|
yëshil |
|
yëshil[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞güzel sen’et＜＜[yeshmisi:] kök bilen sëriqning qoshulushidin hasil bolidighan we ot-cöp, del-derexlerning yopurmiqigha oxshaydighan ara reng. dolqun uzunluqi 500 - 530 millimikrom bolidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu xil rengge ige, shu xil rengde boyalghan yaki shu xil reng bërilgen:[misal:] yëshil yaghliq.
|
|
yëshil ciragh yëqip bermek |
|
|
|
yëshil oghut |
|
|
|
yëshilciliq |
|
yëshilciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yapyëshil bolup ketken menzire, yapyëshil kökirip ketken derexlik yaki cöplük:[misal:] sayim ornidin cacrap turup, qolidiki tamakisini silkip tashliwidi, yëshilciliq arisigha mökünüp yatqan qëri cëketkimu sekrep qacti.
|
|
yëshilqat |
|
yëshilqat[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yëshil+qat［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tashyarghan a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. yopurmiqi tömüne shekillik, güli sarghuc yëshil, shirnilik mëwisi kök bolidu. yiltizi we yopurmiqi dora qilinidu. bezgekni dawalash roligha ige. dölitimizning jenubi, hindistan, filippin qatarliq jaylarda ösidu.
|
|
yëshilliq |
|
yëshilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëshil körünush, yëshil halet:[misal:] - nëme deysiz, közingiz uning yëshilliqini sëzelmeywatamdu ya[yeshmisi:] ② yapyëshil köklep ketken ot-cöp, derexler bilen pürkengen halet, shundaq menzire؛ ot-cöplük, del-derexlik:[misal:] yëshilliq zëminning iken zinniti, anga gül qëtilsa ashar qimmiti, insanning qimmiti iken yashliqi we lëkin bilimdur izzet-hörmiti.
|
|
yëshilmek |
|
|
|
yëshim |
|
yëshim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eserlerdiki ziddiyet-toqunushning hel qilinishi. suzhit rawajlinip yëshim basqucigha barghanda, përsonazhlar hem weqelerdin belgilik netije ciqirilidu, bash tëma pütünley ëcilidu we suzhitmu yëshim bilen axirlishidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] algëbraliq tenglimidiki namelumning qimmiti.
|
|
yëshin |
|
|
|
yëshinmek |
|
|
|
yëghir |
|
yëghir[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at, ëshek qatarliq haywanlarning tërilirining zeximlinishi netijiside peyda bolghan yiringliq yara, jarahet:[misal:] at oruq bolsimu yëghir bolmisun, gösh söngeng bolsimu bëghir bolmisun (maqal).[yeshmisi:] ② adem bedinige ciqqan her xil yara, jarahet:[misal:] ya bir nöwet aptobusta qaytqangha birer yëri yëghir bolup qalamdu?
|
|
yëghirigha tegmek |
|
yëghirigha tegmek[yeshmisi:] zitigha tegmek, eyib-nuqsanlirini, xudüklinidighan ajiz yërini acmaq, cishigha tegmek.
|
|
yëghirigha tuz sepmek |
|
|
|
yëghirini yapmaq |
|
|
|
yëghirdan |
|
yëghirdan[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] yëghir, jarahet qaplap ketken, bedinini yara bësip ketken, jarahetliri köp.
|
|
yëghilashmaq |
|
|
|
yëghiliq |
|
yëghiliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bala-qaza, jenggi-jëdel qaplighan, apetlik:[misal:] yëghiliq künde yat yaxshi (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jenggi-jëdel, qozghilang:[misal:] kicikimde bizning awatta hadi xenjer yëghiliqi, moydun palwan yëghiliqi dëgen urushlar bolup ötken.
|
|
yëghin |
|
|
|
yëghin-yëshin |
|
|
|
yëqishliq |
|
yëqishliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishige yaqidighan, zoq bëghishlaydighan, huzur bëridighan, yëqimliq:[misal:] bulbul küyi anglanghandek shunce güzel-yëqimliq, söz-ibareng bolsun shundaq wezni bar hem yëqishliq.
|
|
yëqishmaq |
|
|
|
yëqiqliq |
|
|
|
yëqilghu |
|
yëqilghu[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] issiqliq ënërgiyisi we yoruqluq ënërgiyisi hasil qilidighan maddilar, halitige asasen qattiq yëqilghu (kömür, yaghac kömüri we yaghac), suyuq yëqilghu (bënzin, kirsin), gaz yëqilghu (kömür gazi, mëtan) dep üc xilgha ayrilidu. yene yadro ënërgiyisi peyda qilidighan maddilardin uran, plutoniy qatarliqlarmu bar.
|
|
yëqilghuluq |
|
|
|
yëqilmaq |
|
|
|
yëqim |
|
|
|
yëqimsiz |
|
|
|
yëqimsizliq |
|
|
|
yëqimliq |
|
yëqimliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kishining amraqliqini qozghaydighan, kishini söyündüridighan, zoqini keltüridighan, mëhri issiq؛ ciqishqaq, xushxuy, ocuq ciray: men gülpiyening buncilik yëqimliq cong bolidighanliqini oylapmu baqmaptikenmen[yeshmisi:] ② qulaqqa yëqishliq, tatliq, mungluq hem tesirlik؛ kishige huzur, zoq bëghishlaydighan (türlük awazlar heqqide):[misal:] uning quliqigha yëqimliq ney awazi anglandi.[yeshmisi:] ③ salqin, sap, kishige huzur-halawet, rahet bexsh ëtidighan (hawa, shamal qatarliqlar heqqide):[misal:] seherning yëqimliq hawasi kishini söyündüretti...
|
|
yëqin |
|
yëqin[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① arisi yiraq emes, ariliqi qisqa, bir-biri bilen azraqla ariliq bilen ayrilip turidighan:[misal:] jeynek yëqin bolsimu cishligili bolmas ([misal:] maqal). ∥ ëshek alsang yëqindin al, xotun alsang yiraqtin al (maqal).[yeshmisi:] ② melum waqitning këlishige az qalghan, waqit perqi uzun bolmighan:[misal:] u cüshke yëqin sheherge yëtip keldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] öz’ara munasiwiti yaxshi, alaqisi qoyoq, bir-birige köyünishidighan, mëhriban:[misal:] ular enwerni özlirining eng yëqin dosti qilishiwaldi. ∥ mëning sëningdin bashqa yëqinim yoq, men sangila ishinimen.[yeshmisi:] ④ bërish këlishte kelgen miqdarlargha we ayrim sözlerge qoshulup këlip, texmin, perez meniside shu miqdar yaki shu ehwalgha teng dëgüdek ikenlikini, uning bilen köp perqlenmeydighanliqini bildüridu:[misal:] shu küni minggha yëqin düshmen cëriki ushtumtut basturup keldi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köp perqi yoq, asasen oxshash, omumen bir xil, bashqice emes:[misal:] ularning pikri bir-birige yëqin.
|
|
yëqin arida |
|
yëqin arida[yeshmisi:] ① shu jaydin yiraq bolmighan jayda, shu jaygha yëqin yerde, shu etrapta:[misal:] men atni yëqin aridiki bir qorugha ekirip qoyghandin këyin, biz bille piyade mangduq.[yeshmisi:] ② aridin köp waqit ötmigen mezgil icide, qisqa waqit icide, pat arida:[misal:] u yëqin arida ürümcige kelmekci iken.
|
|
yëqin keltürmeslik |
|
|
|
yëqin yolimasliq |
|
|
|
yëqinciliq |
|
|
|
yëqinda |
|
yëqinda[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① shu jaydin uzaq bolmighan jayda, shu etrapta:[misal:] yëqinda magizin barmu, qizim, dep soridi boway.[yeshmisi:] ② pat arida, yëqin arida, uzun bolmighan mezgil icide.
|
|
yëqindin |
|
yëqindin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① sözliniwatqan waqittin sel ilgiri, sel burunqi mezgildin, tëxi uzun bolmighan waqittin:[misal:] yëqindin buyan. yëqindin bëri.[yeshmisi:] ② biwasite halda؛ semimiylik bilen, cin sadaqet bilen, heqiqiy köyünüsh, ghemxorluq tuyghusi bilen:[misal:] yëqindin yardemleshmek. yëqindin hemkarlashmaq.[yeshmisi:] ③ izcil türde, biwasite halda, yënida turup, dawamliq köz tikip:[misal:] biz uni yëqindin közitiwatimiz, biraq hazirghice hëcqandaq bashqa gheyriy ehwallarni sezmiduq.
|
|
yëqinsinmaq |
|
|
|
yëqinqi |
|
|
|
yëqinlatmaq |
|
|
|
yëqinlashturmaq |
|
|
|
yëqinlashmaq |
|
yëqinlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer kishi yaki nersining yënigha yëqin barmaq, yëqin kelmek, aldigha yaki yënigha yëqinlap kelmek:[misal:] - u xaltini sörep ghulamgha yëqinlashti.[misal:] [yeshmisi:] ② melum bir waqitqa, mezgilge yëtishke az qalmaq, waqit jehettin yëqin kelmek, az waqit qalmaq:[misal:] waqit cüshke yëqinliship qalghanidi.[yeshmisi:] ③ miqdarni bildüridighan sözlerdin këyin këlip, shu miqdargha teng bolushqa, uninggha yëtishke az qalghanliqini bildüridu:[misal:] uning anar bilen toy qiliwalghinigha yërim yilgha yëqinlashti.[yeshmisi:] ④ birer ishni bëjirishke, muresse qilishqa az qalmaq؛ pikir-meqset, közqarash jehette bir yerge këlishke az qalmaq:[misal:] bu muhim nuqtilarda ularning pikir qilish yolliri tolimu yëqinlashqanidi.[yeshmisi:] ⑤ dostane munasiwette bolmaq, qoyuq alaqe qiliship turmaq, dostlashmaq, sirdashlardin bolmaq:[misal:] ular bir örülüpla henipemning öyidikiler bilen yëqinlashti we henipemni manga tonushturdi.
|
|
yëqinliq |
|
yëqinliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëqin bolush, yëqin bolghan halet:[misal:] bazarning yëqinliqi. munasiwetning yëqinliqi.[yeshmisi:] ② dostane mu’amile, dostluq:[misal:] yëqinliq qilmaq. yëqinliq derijisi.
|
|
yëqinlimaq |
|
yëqinlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer kishi yaki nersige yëqin barmaq, birer nishangha yëqin kelmek, yëtishke, tëgishke azla ariliq qalmaq:[misal:] qeshqerge yëqinlap qalduq.[yeshmisi:] ② melum waqitqa yëtishke yaki melum ish-pa’aliyetning bëjirilish, yüz bërish waqtigha az qalmaq:[misal:] waqit cüshke yëqinlap qalghanidi.[yeshmisi:] ③ miqdarni bildüridighan sözler bilen bille këlip, melum miqdarning shu miqdargha teng bolushqa yaki yëtishke azla qalghanliqini yaki asasen tengliship qëliwatqanliqini bildüridu:[misal:] shundaq qilip tashway 20 yashqa yëqinlap qaldi.[yeshmisi:] ④ melum alahidiliki bilen melum birnersige oxshap qalmaq yaki shu nersige yëqin shekilge ige bolmaq, oxshimaq, birdek bolmaq:[misal:] biz bu tamlargha sizilghan süretlerdin pipa destisining barghansëri uzirap tembürge yëqinlap kelgenlikini körimiz.
|
|
yëqin-yoruq |
|
|
|
yëqin-yiraq |
|
yëqin-yiraq[yeshmisi:] yëqin we yiraq, omumen hemme etrap, hemme yer:[misal:] partizanlar qoshunigha terep-tereptin, yëqin-yiraqlardin kishiler këlip qoshulushqa bashlidi.
|
|
yëken |
|
yëken[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① yëken a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. suda ösidu. aniliq gülliri zic topliship ösüp sham sheklini hasil qilidu, pishqanda tozghaq ciqiridu. yopurmiqidin yelpügüc, bora qatarliqlarni toqushqa bolidu. gül cëngi qan toxtitish ücün ishlitilidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning yopurmiqi yaki gholi.
|
|
yëkende burut alidighan |
|
|
|
yëkentoxusi |
|
yëkentoxusi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yëken+toxu+si［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. ten shekli toxugha sel oxshap këtidu. tumshuqi sel uzun, quyruqi qisqa dümbisi kül reng qongur we sepkünlük këlidu. qaniti qaramtul qongur, putliri qizghuc qongur bolidu. sazliq we suluq ëtizlar yënidiki cöplüklerde yashaydu. su üzeleydu.
|
|
yëkencar |
|
|
|
yëkendaz |
|
|
|
yëkensündüki |
|
|
|
yëkenlik |
|
|
|
yëgane |
|
yëgane[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] tenha, yalghuz, mungdashqudek yaki hemkarlashqudek hëckim, hëcnëmisi yoq, bir:[misal:] u yëgane özi bimargha qarap olturatti.[yeshmisi:] ② misli körülmigen derijide, hëckim yaki hëc nerse teng këlelmeydighan, hemmidin ësil derijide, birla:[misal:] shahning birla arzuluq qizi bar iken, hösn-jamalda yëgane iken.
|
|
yëganilik |
|
yëganilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yekke, yigane halet, yalghuzluq:[misal:] u birdinla yiganilik hës qilip, pütün wujudi shürkinip ketti.
|
|
yëgek |
|
|
|
yëgen-icken |
|
yëgen-icken[yeshmisi:] omumen yëyilgen, icilgen, qorsaq ücün serp bolghan, yëmek-icmekke ketken:[misal:] ular yëgen-ickenlirini, kiygenlirini hësablap körüwidi, toptoghra ikki ming som boldi.
|
|
yëgen-ickendek |
|
yëgen-ickendek[yeshmisi:] yëgen-ickini cirayigha ciqqan, qawul hem mezmut, salapetlik:[misal:] exmeq, bu dëgen caqcaq, körüwatisenghu, yëgen-ickendek, soqa-sendeldek xotun bu.
|
|
yëgüzmek |
|
|
|
yëgüsiz |
|
yëgüsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yigili bolmaydighan, yëyishke köngül tartmaydighan (tamaq heqqide):[misal:] - wiyey, — dëdi qarap turghanlardin biri, — paskina cömücni tiqip bu ashni yëgüsiz qiliwettighu
|
|
yëgülük |
|
yëgülük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yeydighan nerse, qorsaq toyghudek nerse, yëmeklik:[misal:] — ey ashiq, — deptu melike, - yeydighan nersiler tügidi, orningizdin turup yëgülük tëpip këling.
|
|
yëngi |
|
yëngi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köp ishlitilmigen, tutulmighan؛ yëqinda yasalghan, tikilgen yaki toqulghan:[misal:] yëngi qazan. yëngi picaq. yëngi ishik. yëngi kiyim. yëngi gilem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqinda peyda bolghan, yasalghan yaki ilgirikilirige nisbeten këyinrek wujudqa kelgen hem ishlitiliwatqinigha uzun bolmighan:[misal:] yëngi yol. yëngi öy. yëngi dukan. yëngi zawut.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqinda ijad qilinghan, yëqinda ishlengen yaki jama’etke tëxi yëqindila melum bolghan:[misal:] yëngi kitab. yëngi dora. yëngi küy. yëngi keshpiyat.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilgirikidin bashqa, ilgirikisige oxshimaydighan, pütünley bashqa؛ alahide, bashqice:[misal:] u hemishe, dëgüdek yëngi pikirlik yaxshi shë’irlarni yëzip këliwatidu.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqinda belgilengen, yëqinda emelge ashurulidighan yaki yëqindin bëri yolgha qoyuluwatqan, yëqinda ijra qilinidighan (türlük care-tedbir, qa’ide-nizamlar heqqide):[misal:] yëngi tertip. yëngi qa’ide. yëngi qanun. yëngi care. yëngi nizam.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilgiriki kishining ornigha ciqqan yaki yëqinda kelgen, kelginige uzun bolmighan:[misal:] yëngi hakim. yëngi bashliq. yëngi oqughuci. yëngi esker.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqinda ish bashlighan, tejribisiz, xam, ögenci:[misal:] yëngi shopur. yëngi tëxnik. yëngi doxtur.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu yili yaki shu mewsumde yëtishken, shu yilqi, uzun bolmighan waqit icide yëtilgen؛ buzulmighan, süpiti, temi yaxshi, tem-qowwiti toluq saqlanghan؛ taza, pakiz (türlük ösümlük, haywanat we yëmeklikler heqqide):[misal:] yëngi paqlanning göshi. yëngi örük. yëngi tal. yëngi sey. yëngi alma.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüp këtidighan waqitning ornigha këlidighan, aldimizdiki, nöwettiki (waqit heqqide):[misal:] yëngi yil. yëngi esir. yëngi ay. yëngi hepte.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] natonush, burun körüp baqmighan, emdila tunji körünüwatqan:[misal:] bu mehelle men ücün yëngi.[yeshmisi:] 11 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqin ötmüshte yaki hazirqi dewr, hazirqi zamangha a’it, shu dewrge mensup:[misal:] yëngi medeniyet. yëngi tarix. yëngi dëhqanciliq.[yeshmisi:] 21 [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yëqinda, uzaq ötmigen waqitta yaki hazirla:[misal:] repiq aka yëngi yasatqan burutini memnuniyet bilen silap qoydi.[yeshmisi:] 31 [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qaytidin, yëngiwashtin:[misal:] men emdi ishni yëngidin bashlap körey, — dëdi umu bosh kelmey.
|
|
yëngi ay |
|
|
|
yëngi bet |
|
|
|
yëngi pede |
|
yëngi pede[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] yëngidin ijad qilinghan naxsha-muzikilar.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngice usul, amal-care:[misal:] yëngi pedide ish qilmaq.
|
|
yëngi hayat ërasi |
|
yëngi hayat ërasi[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] gë’ologiyilik yilnamining 5-ërasi, 67 milyon yil burun bashlinip hazirghice dawamlashqan. bu ëra ücinci we tötinci dewr dep ikki dewrge bölünidu. bu waqittiki organizmlar hazirqi bilen asasen oxshishidu. omurtqiliq haywanlarning alahidiliki shuki, süt emgüciler ewj alghan we tereqqiy qilghan bolup, axirqi basqucta adem ejdadliri peyda bolghan. ösümlüklerdin yëyiq uruqluqlar asas qilinghan. dölitimizning bu waqittiki yer qatlamliri asasen quruqluq tüsidiki cökmilerni asas qilidu. bu waqitta yüz bergen yer posti herikiti himalaya herikiti dëyilidu. shertlik belgisi K.
|
|
yëngice |
|
yëngice[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ilgirikige oxshimaydighan halda, yëngi usulda, yëngi tertipte, yëngi rewishte:[misal:] shundaq, emdi hemmini pütünley yëngice ishleydighan gep. uning yëngice turmush usuligha bolghan ishtiyaqi barghansëri küciyip ketti.
|
|
yëngidin |
|
|
|
yëngidin-yëngi |
|
|
|
yingiraqta |
|
yingiraqta[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ance uzun ötmeste, tëxi yëqindila, hëlila:[misal:] yëngiraqta ikki oghulliri këlip bëshi bilen qanitini yep ketti, dep jawab bëriptu qul.
|
|
yëngishmek |
|
|
|
yëngilatmaq |
|
|
|
yëngilashmaq |
|
|
|
yëngilanmaq |
|
|
|
yëngiltek |
|
yëngiltek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muqim meydan, ëtiqadi yoq, tuturuqsiz, tutami yoq, tayini yoq:[misal:] ëytinga ezizixan, siler ayallarning köngli shundaq yëngiltek bolamdu
|
|
yëngilmaq |
|
|
|
yëngilmes |
|
|
|
yëngilmeslik |
|
|
|
yëngilmek |
|
|
|
yëngilishmaq |
|
|
|
yëngiliq |
|
yëngiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëngi halet, yëngi körünüsh:[misal:] u xënim hedep kiyimlirining yëngiliqini köz-köz qiliwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ilgiri bolmighan, yëqinda körülgen nerse yaki hadise, yëngi ehwal, yëngi hadise:[misal:] men merkiziy ashxanigha bërip qaytquce künde ming xil yëngiliqni köridighan boldum.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] yëqinda anglanghan, yëngi bolghan hadisiler heqqidiki xewer, ucur, yëngi xewer, yëngi melumat:[misal:] sharapet uninggha köp yëngiliqlar heqqide sözlep berdi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] etiyazda hemmidin baldur pishidighan mëwilerning eng deslepki pishqan mëwisi, adette asasen üjme qatarliq mëwilerge qarita ëytilidu:[misal:] dada, sanga yëngiliq ekirdim, dëdi u qolida kötürüwalghan besh dane üjmini körsitip.
|
|
yëngiliqperwer |
|
|
|
yëngilimaq |
|
|
|
yëngiwashtin |
|
yëngiwashtin[söz türkümi:] rewish.[qurulmisi:]］yëngi+bash+tin［[yeshmisi:] qaytidin, ikkinci qëtim, bashqidin:[misal:] adil yene bayiqi yerge ciqip, yëngiwashtin olturdi.
|
|
yëngiyace |
|
yëngiyace[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yëngidin, emdila, tunji qëtim, hem yëngila:[misal:] qentim barghu, qentim bar, yancuqumda qentim bar. yëngiyace yar tuttum, ayrilmasqa shertim bar.
|
|
yëngiyaciliq |
|
yëngiyaciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishning deslepki basquci, haliti, yëngi bashlinishi:[misal:] öyni mushuncilikrek qiliwalduq, dëdi u piyalige cay quyuwëtip, yëngiyaciliq, birdem paranglishayli.
|
|
yëling |
|
|
|
yëling-yalingac |
|
|
|
yëling-yopung |
|
yëling-yopung[yeshmisi:] këyim-këceklirining tayini yoq, tüzük üstwëshi yoq, yëling-yalingac:[misal:] emdi ular burunqi ashu namrat, yëling-yopung turmushini untuptumu
|
|
yëlim |
|
yëlim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derexning gholi yaki shaxliridin sarqip ciqip qëtip qalidighan bir xil yëpishqaq nerse:[misal:] jigde yëlimi. örük yëlimi. shaptul yëlimi.[yeshmisi:] ② nersilerni bir-birige ulash, biriktürüsh, caplash ücün ishlitilidighan yëpishqaq suyuqluq:[misal:] yëlim teyyarlimaq. yëlim sürkimek. yëlim capmaq.
|
|
yëlimi ërimek |
|
|
|
yëlimlatmaq |
|
|
|
yëlimlashmaq |
|
|
|
yëlimlanmaq |
|
|
|
yëlimliq |
|
|
|
yëlimlimaq |
|
|
|
yëlin |
|
|
|
yëlin salmaq |
|
|
|
yëlinjatmaq |
|
|
|
yëlinjimaq |
|
|
|
yënik atlëtika |
|
yënik atlëtika[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] mëngish, yügürüsh, sekresh, ëtish qatarliq tenheriket maharetliridin terkib tapqan, shexsni asas qilghan tenheriket türi.
|
|
yënik sana’et |
|
|
|
yënik shamal |
|
|
|
yënik qorallar |
|
yënik qorallar[kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] ëtish musapisi birqeder yëqin, ëlip yürüshke eplik bolghan qorallar. mesilen, miltiq, aptomat, pilimot qatarliqlar.
|
|
yënikletmek |
|
|
|
yënikleshtürmek |
|
|
|
yënikleshtürüshmek |
|
|
|
yënikleshtürülmek |
|
|
|
yënikleshmek |
|
|
|
yëniklenmek |
|
|
|
yëniklitishmek |
|
|
|
yëniklitilmek |
|
|
|
yëniklik |
|
yëniklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëghir emeslik, yenggillik:[misal:] uning jinayitining yënikliki bizge melum. ＊ u bu yerdiki ishning yëniklikini biletti.[yeshmisi:] ② rohiy jehettiki xatirjemlik, erkin-azade, normal halet:[misal:] xan köngli aram alghandek yëniklik hës qilip, congqur nepes aldi.[yeshmisi:] ③ [yeshmisi:] aqiwëtini oylimayla qilghan heriket, aldirangghuluq, yenggiltek, tenteklik:[misal:] mexmut bu ishta yëniklik qilsa bolmaydighanliqini obdan cüshinetti.
|
|
yëniklimek |
|
yëniklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yënik bolup qalmaq, yënik haletke kelmek, ëghirliqi azaymaq:[misal:] deryadin ciqqanda tuz artilghan ëshekning yüki yënikleptu, paxta artilghan ishekning yüki ëghirlaptu.[yeshmisi:] ② birer ish, pa’aliyet jeryani qatarliqlar asanlashmaq, asan, ongay haletke kelmek:[misal:] bowayning yardimi bilen ëghir ishimiz yëniklep bizmu xëlila aram tëpip qalduq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] omumen ademni rohiy yaki jismaniy jehettin xoritidighan türlük tuyghu yaki zerbilerning ziyini këmeymek, ademge keltürgen köngülsizlikliri azaymaq, zerbisi töwenlep barmaq:[misal:] kësili yëniklimek. derdi yëniklimek. ghemdin yëniklep qalmaq. wijdan azabi yëniklimek.[yeshmisi:] ④ rohiy jehettin xatirjem, xush bolup qalmaq, özini yënik, erkin-azade hës qilmaq:[misal:] men uni körüp nahayiti yëniklep qaldim.
|
|
yëwropiy |
|
|
|
yëyitma |
|
yëyitma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëyitilghan yaki yëyitilidighan:[misal:] yëyitma xish.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞güzel sen’et＜[yeshmisi:] junggoce resim sizishtiki bir xil kespiy maharet, yeni könglen gül-giyah sizmilirining mahariti közde tutulidu. buningda, izna siziqliri ishlitilmeydu, moy qelemning uci siyahqa cilinip, qeghez yüzige sel-pel tegküzülgen haman siyah yëyilidu. birla qelemde qëniq-susluq derijisi teng ciqirilidu.
|
|
yëyitmaq |
|
|
|
yëyishlik |
|
yëyishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① temi yaxshi, ademning yëgüsi këlidighan:[misal:] yëyishlik tamaq.[yeshmisi:] ② nepsi cong, yëmek-icmekke amraq, toymas, turmushtiki ushshaq-cüshshek ishlargha köp xirajet qilidighan:[misal:] mëling yëyishlik bolsa berdi xuda, xotunung yëyishlik bolsa urdi xuda (maqal).
|
|
yëyishmaq |
|
|
|
yëyishmek |
|
|
|
yëyiq |
|
|
|
yëyiq jümle |
|
|
|
yëyiq süyi |
|
|
|
yëyiqliq |
|
|
|
yëyilangghu |
|
|
|
yëyildurmaq |
|
|
|
yëyilma |
|
|
|
yëyilmaq |
|
yëyilmaq[yeshmisi:] ① «yaymaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] nozugumning bëshi meydangha üzülüp cüshüp, uzun cacliri tupraq üstige yëyildi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] taralmaq, etrapqa tarilip hemme yaqni bir almaq, hemmige anglanmaq yaki hemmige melum bolmaq:[misal:] bu xewer hesh-pesh dëgüce pütün mektepke yëyildi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qaplimaq, basmaq, etrapni özining halitige keltürmek (nur yaki qarangghuluq heqqide):[misal:] asta-asta tolun ayning aquc nurliri etrapqa yëyildi. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xushal bolmaq, rohiy jehettin azadilik hës qilmaq, xushal-xuram yürmek:[misal:] bunileyli körüp küldi, yëyildi, ne küldi xuddi bir güldek ëcildi.
|
|
yëyilmek |
|
|
|
yëyilip-ëcilip |
|
yëyilip-ëcilip[yeshmisi:] nahayiti xushal-xuram, erkin-azade halda, hëcqandaq ghem-endishe yaki qorunushi, tartinishi yoq halda:[misal:] u bayiqi xapiliqini untughan halda yëyilip-ëcilip sözlep ketti.
|
|
yëyilishcan |
|
|
|
yëyilishcanliq |
|
yëyilishcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëyilishcan bolush, yëyilishcan xususiyet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] mëtallarning bazghanlash yaki bësishqa ucrighan caghda yërilip ketmestin, dawamliq nëpizlinip yapilaqlinish xususiyiti. mesilen, mis, kümüsh, altun, platina qatarliq mëtallar eng mol yëyilishcanliqqa ige.
|
|
yëyim |
|
|
|
yip |
|
yip[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① paxta, yipek, cige, yung we shu qatarliqlarning talasidin incike qilip ëgirilgen, tikish, toqush matëriyali:[misal:] paxta yip. yung yip. yip ëgirmek. yip rext. mashina yipi.[yeshmisi:] ② omumen baghlash, orash we shu qatarliq meqsetler ücün ishlitilidighan nerse؛ shoyna, kanap:[misal:] ayagh yipi. yipi üzülgen leglek.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] bezi haywanat we ösümlükler ajritip ciqiridighan yaki ularning öz tënide bolidighan talasiman toqulma:[misal:] yip bëzi.
|
|
yip baziri qilmaq |
|
|
|
yip uci |
|
yip uci[yeshmisi:] birer cigish mesile, hadise qatarliqlar heqqidiki deslepki ucur, melumat, deslep melum bolghan xewer:[misal:] er-ayal ikkisi toghrisida birer yip ucigha ërishelidinglarmu
|
|
yip ötküzüp dawalash |
|
yip ötküzüp dawalash[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] meq’et aqmisini dawalashning bir xil usuli. buningda doriliq yip aqma kanili icige kirgüzülüp, meq’et töshükidin ciqirilidu. dora yipning ikki uci cing cigilidu. dora yipning bësimi we ciritishi bilen aqma kanili tedrijiy ayrilip, yoqilidu.
|
|
yip ëshelmeslik |
|
|
|
yipidin yingnisigice |
|
|
|
yipek |
|
yipek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pile ghozisidin ëlinidighan incike tala we uningdin ëgirilgen yip, meshut:[misal:] xam yipek. pishurulghan yipek. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shundaq yiplardin toqulghan rext, shayi we uningdin tikilgen:[misal:] yipek romal. yipek yaghliq. yipek könglek.
|
|
yipek tartmaq |
|
|
|
yipek yoli |
|
yipek yoli[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] gherbiy xen sulalisi dewri ëcilghan, junggodin gherbiy asiya, ottura asiya we yawropagha mal toshulidighan soda yoli. bu yolda junggoning yipek we yipek buyumliri cang’en (hazirqi shi’en) din xëshi karidori arqiliq hazirqi shinjangdin arskqa (asiyaning gherbidiki qedimki türkiy dölet) we gherbiy asiya hem yawropadiki rim impëriyisige toshulghan.
|
|
yipekci |
|
|
|
yipekcilik |
|
|
|
yipce |
|
yipce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil incike yip yaki tala. mesilen, yiltiz tükcisi we toghra yolluq muskullarning tüzülme birlikige oxshash. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yipqa oxshash, yip halitidiki:[misal:] yipce qurt.
|
|
yipsiz |
|
|
|
yipsiman |
|
|
|
yiplashmaq |
|
|
|
yipliq |
|
|
|
yip-yingne |
|
|
|
yit |
|
|
|
yittürmek |
|
|
|
yittürüshmek |
|
|
|
yitmek |
|
|
|
yiraq |
|
yiraq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ariliqi, musapisi nëri, yëqin emes, uzun:[misal:] mektep bilen öyimizning ariliqi bek yiraq idi. ∥ biraq nuridin yigirme kün icide nahayiti yiraq ketkeniken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sözligüci turghan yerdin ariliqi, musapisi uzun bolghan jay:[misal:] men bëshimni kötürüp yiraqlargha köz tashlidim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] musapisi uzun hem nëri jaylarda ëlip bërilghan:[yeshmisi:] men dadamning yiraq seperdin qaytip kelgenlikini anglap, derhal öyge yügürdüm.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] alaqisi, munasiwiti taza qoyuq emes:[misal:] yaqey, biz yiraq emes, könglimiz yëqin. ∥ oylap qilsang sözüngni, amma bolidu amraq. yoghan tutsang özüngni, el bolur sendin yiraq.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] waqit jehette uzaq؛ xëli këyin këlidighan:[misal:] bu zalimlarni köydürüp kül qiliwëtidighan caghlarmu yiraq emes.⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishning kelgüsi, ish-pa’aliyetning këyinki ehwali:[misal:] yiraqni közlimek. yiraqni körmek. [yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ciqish këlishte kelgen ayrim isim yaki heriketnamliridin këyin këlip, netijining shu isim yaki heriketnami bildürgen halgha kelmigenlikini, belki shu halgha këlishtin köp töwen, kem ikenlikini bildüridu:[misal:] biz tëxi teleptin köp yiraq, dëdi ayjamal.
|
|
yiraq qedimiy ëra |
|
yiraq qedimiy ëra[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] gë’ologiyilik yilnamining ikkinci ërasi. buningdin 2 milyard 400 milyon yil burun bashlinip, 570 milyon yil burun ayaghlashqan. bu ërada yüsünler we mikro’organizmlar tereqqiy qilghan, axirqi waqitlirida omurtqisiz haywanlar tasadipiy körülüshke bashlighan. bek qedimiy ëra bilen sëlishturghanda, bu waqitlardiki tagh jinslirining aynish derijisi birqeder tëyiz, shundaqla bir qisim aynishqa ucrimighan cökme jinslarnimu körgili bolidu. asasiy tagh jinslardin taxta jins, mermer jins, dolomit jins, haktash jins, tarisha jins, qum tash jins, mingqat jins qatarliqlarnimu ucratqili bolidu. yiraq qedimiy ëra tëmi dölitimizning shimaliy we jenubining herqaysi yerlirige taralghan. shertlik belgisi: pt.
|
|
yiraqni körmek |
|
yiraqni körmek[yeshmisi:] ish-heriket, hadisining aqiwitini, netijisini toghra mölcerlimek, ish-heriketning axirini obdan oylap toghra yol tutmaq.
|
|
yiraqni yëqin qilmaq |
|
yiraqni yëqin qilmaq[yeshmisi:] qiyin, müshkülciliklerni asanlashturmaq, ëghirciliqni yënikleshtürmek, asan qilmaq.
|
|
yiraqlatmaq |
|
|
|
yiraqlashturmaq |
|
|
|
yiraqlashquci |
|
|
|
yiraqlashmaq |
|
yiraqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nerse yaki kishining yënidin yiraqqa ketmek, ayrilmaq, nëri bolmaq, uzaqlashmaq:[misal:] u bulaq bëshidin yiraqlashti. ＊ hëliqi naxsha awazi barghansëri yiraqlashmaqta idi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] uruq-tughqanliq, dostluq alaqiliri suslashmaq:[misal:] men özümningla ghëmide bolup, sendin yiraqliship kettim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] perq congaymaq:[misal:] mushu künlerde aka-uka ikkiylen közqarash jehettinmu xëlila yiraqliship këtiwatatti.
|
|
yiraqliq |
|
|
|
yiraqlimaq |
|
|
|
yiraq-yëqin |
|
|
|
yirtquc |
|
yirtquc[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yirtidighan, ötkür:[misal:] yirtquc cishliqlar.[yeshmisi:] ② janliqlar bolupmu haywanlar göshi bilen ozuqlinidighan, göshxor, wehshiy, yawuz (haywanlar heqqide):[misal:] yirtquc haywanlar. yirtquc qushlar.
|
|
yirtquc qushlar |
|
yirtquc qushlar[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qushlarning bir türkümi. bu xil qushlarning tumshuqi qisqa yaki ucluq, ötkür, üstünki tumshuqi ucluq hem ilmek, qaniti cong, tapan söngiki tereqqiy qilghan, ucushqa mahir, putliri qisqa, tom we mezmut këlidu. barmaqlirida qarmaqsiman tirnaqliri bolidu. körüsh sëzimi ötkür këlidu. bashqa qushlar we kicik haywanlar bilen ozuqlinidu. mesilen, tazqara, bürküt, sar qatarliqlargha oxshash.
|
|
yirtquc haywanlar |
|
yirtquc haywanlar[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywanlar icidiki tëni zor, xususiyiti wehshiy këlidighan göshxor haywanlar. mesilen, yolwas, shir, yilpiz qatarliqlar. bu xil haywanlar adette bashqa haywanlarni ozuq qilidu. beziliri ademlergimu ziyan yetküzidu.
|
|
yirtqucluq |
|
|
|
yirtquzmaq |
|
|
|
yirtmaq |
|
yirtmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qeghez, latigha oxshash nersilerni qol yaki bashqa nersiler wasitisi bilen parcilimaq, böleklerge ajratmaq, parce-parce qilmaq؛ buzmaq:[misal:] tömür rëshatka uning yenglirini yirtiwetti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] türlük yazma toxtam, këlishim qatarliqlarni bikar qilmaq, inawetsiz qilmaq, uni ijra qilish, emeliyleshtürüshni toxtatmaq:[misal:] ular söhbet jozisidin ayrilipla, bitimning siyahi qurumayla bitimni yirtip tashlidi.
|
|
yirtishmaq |
|
|
|
yirtiq |
|
|
|
yirtilmaq |
|
|
|
yirghuzmaq |
|
|
|
yirgendürmek |
|
|
|
yirgenmek |
|
|
|
yirginc |
|
|
|
yirginclik |
|
|
|
yirginishmek |
|
|
|
yirmaq |
|
yirmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ottursini acmaq, arisini ëcip kerimek, bölmek:[misal:] shaxni yirmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ret qilmaq, inkar qilmaq, maqul bolmay qoymaq, ilik almay ketmek (gep-söz heqqide):[misal:] men uning gëpini yirishqa amalsiz idim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bölmek, arilimaq, yërim yolda toxtitip loqma salmaq (gep-söz heqqide):[misal:] harwikeshler sha’irning sözini yirmay, jimjit olturup anglashti.
|
|
yirishmaq |
|
|
|
yiriq |
|
|
|
yirik |
|
yirik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① hejmi, ölcimi yaki danice di’amëtiri nisbeten cong؛ zor:[misal:] yirik qurulush. yirik gürüc. yirik qum.[yeshmisi:] ② köp kishidin terkib tapqan, köp sanliq:[misal:] yirik qoshun. yirik teshkilat.[yeshmisi:] ③ zor maddiy küc we imkaniyetlerge ige bolghan, kölimi keng؛ keng kölemlik:[misal:] yirik sana’et. yirik igilik. yirik karxana. yirik xojiliq.[yeshmisi:] ④ öz ishi we pa’aliyiti yaki tesiri bilen közge körüngen, shöhret, abruy qazanghan؛ ataqliq, nopuzluq:[misal:] yirik alim. yirik eser. yirik edib. yirik sha’ir.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tüz, siliq bolmighan, qopal:[misal:] yirik tëre. yirik taxta. yirik qeghez.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëxnikisi töwen, emgek sijilliqi birqeder yuqiri:[misal:] yirik ish. yirik emgek. yirik meshghulat. yirik ishlepciqirish.
|
|
yirikcilik |
|
|
|
yirikleshtürmek |
|
|
|
yirikleshmek |
|
yirikleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yirik haletke kelmek:[misal:] u at-ulaghlarning astida turuwërip yirikleshken paxallarni bir cetke yighip qoydi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qopallashmaq, soghuqlashmaq؛ körümsizleshmek, setleshmek:[misal:] men uning qattiq boranda yirikliship ketken saqallirigha qarap turup qaldim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] soghuqlashmaq, türlük azarlishish, adawet, nizalar sewebidin aridiki munasiwet yamanlashmaq, munasiwet qopallashmaq:[misal:] sultan bu ish tüpeyli metrozi bilen yirikliship qaldi.
|
|
yiriklik |
|
yiriklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yirik, zor, cong halet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] mehsulat, ish türi qatarliqlarning zilliq yaki sijilliq derijisi.
|
|
yirik-yumshaq |
|
|
|
yiring |
|
|
|
yiringliq |
|
|
|
yiringlimaq |
|
|
|
yirilmaq |
|
|
|
yizu |
|
yizu[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi, ular yünnen, sicüen, guyju, guangshi qatarliq ölke we aptonom rayonlarda yashaydu. cet ellerdin wëtnam, birmidimu bar.
|
|
yizuce |
|
yizuce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yizu millitige, ularning tili, yëziqi, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] yizuce ussul. yizuce kiyim. yizuce adet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yizu tili:[misal:] yizucini yaxshi ögenmek. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yizu tili yaki yëziqini ishlitip, yizu til-yëziqida, tilida:[misal:] ular yizuce sözleshmek.
|
|
yigha |
|
yigha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① közdin yash töküsh, yighlash:[misal:] on külkining bir yighisi bar (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd-elem, hesret, birer ishtiki müshkülcilik, qiyinciliq:[misal:] hazirmu oxshashla kembeghelning yighisini hëckim anglimaydiken.
|
|
yigha-zar |
|
|
|
yighdurmaq |
|
|
|
yighqan-tügken |
|
yighqan-tügken[yeshmisi:] uzun mezgillerdin bëri yighip, ayap kelgen, iqtisad qilip japada yighqan, yighip iqtisad qilip toplighan:[misal:] qobaqning cirayliqi, yighqan-tügkinini ëlip, qëcip ketti.
|
|
yighquc |
|
|
|
yighquci |
|
yighquci[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] türlük nersilerni bir yerge yighish, merkezleshtürüsh roligha ige, yighidighan, merkezleshtüridighan:[misal:] yighquci eynek. yighquci linza.
|
|
yighlap-qaqshap |
|
yighlap-qaqshap[yeshmisi:] yighlap we qaqshap, müshküllük destidin derd-hesretlinip, azablinip, nale-zar qilip:[misal:] ata-anisi yighlap-qaqshap oghligha du’a bërip, uzitip qoyuptu.
|
|
yighlatmaq |
|
|
|
yighlashmaq |
|
|
|
yighla-qaqsha |
|
|
|
yighlangghu (Ⅰ) |
|
yighlangghu (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tola yighlaydighan, yighisi tola:[misal:] yighlangghu bala. elley ëytip cirayliq, yighlangghuni uxlatti. dëmek, momam dersni, yürikimge ornatti.
|
|
yighlangghu (Ⅱ) |
|
|
|
yighlangghuluq |
|
|
|
yighlamsiratmaq |
|
|
|
yighlamsirashmaq |
|
|
|
yighlamsirimaq |
|
|
|
yighlighaq |
|
|
|
yighlimaq |
|
yighlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yash tökmek, közidin yash aqquzmaq:[misal:] qiz höngrep yighliwetti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd-hesritini töküp nale qilmaq, derdni tökmek:[misal:] balam ölüp këtishi mumkin, sen yaq dëseng kimge yighlaymen.
|
|
yighlap körüshküdek bolmaq |
|
|
|
yighlighudek bolmaq |
|
yighlighudek bolmaq[yeshmisi:] qattiq qayghu-hesretke tolmaq, azablanmaq, köngli yërim bolmaq, perishan bolmaq:[misal:] gülshat yighlighudek bolup aldimgha keldi.
|
|
yighma |
|
yighma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① türlük qisimlardin yighilip, bir pütünlük teshkil qilghan؛ yighilghan, toplanghan, jemlengen:[misal:] yighma xulase.[yeshmisi:] ② yighilidighan, yighqili bolidighan:[misal:] yighma kariwat.
|
|
yighmaq |
|
yighmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir yerge toplimaq, jemlimek, birleshtürmek, bir qilmaq:[misal:] bir hepte ötkendin këyin hatem hemmeylenni yighdi.[yeshmisi:] ② özige tëgishlik bolghan hosul-zira’et, qerz we shu qatarliqlarni ongushluq halda jemlep öz qoligha, ilkige ötküzmek, qoligha almaq:[misal:] qerz yighmaq. hosul yighmaq.[yeshmisi:] ③ az-azdin toplap aynitmaq, köpeytmek:[misal:] buqa boynigha yighar, abdal qoynigha yighar (maqal).[yeshmisi:] ④ püklinidighan, qatlinidighan, yighilidighan nersilerni qatlap-püklep yighiq haletke keltürmek, qatlimaq, püklimek:[misal:] kariwatning birsige orun-körpiler yighilghanidi.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum bir nuqtigha merkezleshtürmek, nuqtiliq qaratmaq (küc, xiyal, es-hosh qatarliqlar heqqide):[misal:] kücini yighmaq. diqqitini yighmaq. hoshini yighmaq.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mujessemleshtürmek, eng zor derijide ixcamlap merkezleshtürmek (asasengep-söz, pikir-mulahize heqqide):[misal:] u qelbidiki pütün hës-tuyghusi bilen arzu-istikini mana shu bir jümle sözge yighqanidi.[yeshmisi:] ⑦ türlük ish-heriket, pa’aliyet we shu qatarliqlarni toxtatmaq, yighishturup qoymaq, boldi qilmaq:[misal:] u derhalla dukinini yighip, aldirap öyige qaytti.
|
|
yighip ëytqanda |
|
yighip ëytqanda[yeshmisi:] hemme pikir-mulahizini, gepni xulasilighanda, yekünni ciqarghanda:[misal:] yighip ëytqanda, heqiqet xelq terepte.
|
|
yighip-töshep |
|
yighip-töshep[yeshmisi:] ① az-azdin yighip, jemlep, tërip-töshep:[misal:] uning öyide bir yildin biri yighip-töshep tapqan üc yüz yüenla puli bar idi.[yeshmisi:] ② hemmisini yighip, barining birinimu qoymay, bar-yoqi hemmisini, barini:[misal:] öy seremjan hësabta, yotqan kona, kigiz jul. yighip-töshep satsaqmu, jem bolmaydu alte pul.
|
|
yighici |
|
|
|
yighish |
|
|
|
yighishturmaq |
|
yighishturmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yëyilghan, cëcilghan nersilerni ret-rëti boyice yighip, bir yerge jem qilmaq, retlik toplimaq, yighmaq:[misal:] u yataq öyge kirip oghlining orunlirini yighishturushqa bashlidi.[yeshmisi:] ② birer ish-pa’aliyet ücün wasite boliwatqan türlük nerse-këreklerni yighmaq, yighip bir cetke qoymaq:[misal:] ular dastixanni yighishturup, orunliridin turushqa temsheldi. [yeshmisi:] ③ [yeshmisi:] pakiz, retlik haletke keltürmek, retlep tazilimaq: manga hëc gep emes, dëdi jemile öyini yighishturuwëtip. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ish-heriket, pa’aliyetni toxtatmaq, tashlap qoymaq, berhem bermek:[misal:] u külkilirini yighishturdi-de, jozigha bëshini qoyuwëlip yighlashqa bashlidi.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoqatmaq, weyran qilmaq:[misal:] ular qaraqcilarni yighishturup, ötengni tinclanduruptu.[yeshmisi:] ⑥ özige te’elluq bolghan nersilerni yighip, öz ilkige ötküzüwalmaq, ongushluq halda yighiwalmaq, toplap öz ilkige almaq:[misal:] özüngning ishini bil, dep warqiridi toxtaxun, bughdayni këlip bir kündila yighishturup bolimen. sendek nëmilerge ëghirimni salghuce ölüwalimen
|
|
yighishmaq |
|
|
|
yighiq |
|
|
|
yighiq jümle |
|
|
|
yighiqliq |
|
|
|
yighilghuci |
|
|
|
yighilmaq |
|
|
|
yighilish |
|
yighilish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer pa’aliyet, heriket ücün toplinip jem bolush؛ murasim, yighin:[misal:] her shenbe küni ocuq yighilish bolghanda, bu yer hemishe ademge liq tolup këtetti.
|
|
yighilishcan |
|
|
|
yighilishcanliq |
|
|
|
yighilishmaq |
|
|
|
yighim |
|
yighim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pishqan zira’etlerni orup, yighish ishi:[misal:] ular küzlük yighimdin bësiqipla toy qilmaqci.[yeshmisi:] ② zira’etler piship yighidighan waqit, shu mezgil:[misal:] emdila uh dep turishimizgha yazliq yighim keldi, yene ëtizgha yügürmisek bolmidi.
|
|
yighim-tërim |
|
|
|
yighim-sirim |
|
|
|
yighin |
|
|
|
yighincaq |
|
|
|
yighincaqlatmaq |
|
|
|
yighincaqlashmaq |
|
|
|
yighincaqlanmaq |
|
|
|
yighincaqliq |
|
|
|
yighincaqlimaq |
|
|
|
yighindi |
|
yighindi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir türlük nersilerning bir jaygha toplanghan haliti, toplimi, jem’iyiti:[misal:] qanunlar yighindisi. qararlar yighindisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yighilghan, jemlengen؛ qoshma؛ jem’iy:[misal:] yighindi tewrinish. yighindi küc. yighindi tëmpëratura. yighindi qar.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki yaki ikkidin artuq sanlarni qoshqanda këlip ciqqan omumiy san.
|
|
yighindilimaq |
|
yighindilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir türdiki nersilerni toplap mu’eyyen tertipte ixcamlap sistëmiliq haletke keltürmek, toplimaq, toplap retke salmaq:[misal:] ular yingci bu axbaratlarni üc nuqtigha yighindilidi.[yeshmisi:] ② ikki yaki uningdin artuq sanlarning öz’ara qoshulushidin hasil bolidighan netijisini tapmaq yaki sanlarni öz’ara qoshmaq, birleshtürüp qoshup netije ciqarmaq.
|
|
yighiwëlish |
|
yighiwëlish[söz türkümi:] isim.］yighip+ëlish［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] hökümetning özige qarashliq orun yaki xelq tapshurushqa tëgishlik baj, ashliq qatarliqlarni qanun boyice ötküzüwëlishi közde tutulidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] dölitimizning jama’et xewpsizlik organliri qanungha xilap yënikrek jinayi qilmishi bar kishilerni emgek bilen terbiyilesh orunlirigha yighip, melum muddet terbiyilep özgertish orni.
|
|
yiqitmaq |
|
yiqitmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc bilen urup, türtüp ghulatmaq, yatquzup qoymaq:[misal:] mirkërem uni yiqitip qilic sanjidi.[yeshmisi:] ② buzmaq, weyran qilmaq, örüwetmek, cuwup tashlimaq:[misal:] öy yiqitmaq.[yeshmisi:] ③ del-derex, zira’et qatarliqlarni kësish, orush qatarliq heriketler bilen yerge yatquzmaq, yerge ghulatmaq:[misal:] ular üc kündila pütün bir meydan yerning bughdiyini yiqitip boldi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hoquqni ëlip tashlimaq, emel-mensipidin cüshürmek:[misal:] u mëning qabil ikenlikimni körelmey, mëni yiqitmaqci.[yeshmisi:] ⑤ halidin ketküzmek, rohiy yaki jismaniy jehettin qattiq zerbe bërip bicare haletke cüshürüp qoymaq, maghdursizlandurmaq:[misal:] üsti-üstilep kelgen rohiy-azab rehim sayitni yqitti.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoqatmaq, öltürmek:[misal:] u oqyasi bilen töt cërikni yiqitti. ＊ ular bir qëtimliq herbiy’özgirish qozghap, padishahliq tüzümni yiqitti.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ziyangha ucratmaq؛ pul xejleshke mejbur qilmaq:[misal:] mëni yiqittila-de, abliz xushxuy külümsiridi, bügün men mëhman qilay, qëni këlinglar.
|
|
yiqitishmaq |
|
|
|
yiqitilmaq |
|
|
|
yiqilmaq |
|
yiqilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc bilen urulush, türtülüsh yaki shuninggha oxshash sewebler bilen ghulimaq, örülmek, yëtip qalmaq:[misal:] yëqilghanni yer kötürer (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] wezipe, emilidin ayrilip qalmaq:[misal:] qasim yiqilghan teqdirdimu, uning ornini yenila u özi tikligen asim igileydu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] maghdursizlinip halidin ketmek:[misal:] oghlining derdide bicare animu özining tëtiklikini yoqitip, yiqilip qalayla dep qalghanidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] meghlub bolmaq, yëngilmek, arqida qalmaq:[misal:] qasim yiqilghangha ten bëridighan adem emes’idi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hayatliqtin yaki mewjut bolushtin mehrum bolmaq, yoqalmaq:[misal:] cëwer qolda aptomat, sayrimaqta «ta-ta-tat». yiqilmaqta düshmenler, mergenlerning köngli shad.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum miqdarda pul xejleshke toghra kelmek, ziyan tartmaq:[misal:] u bu qëtim az kem ming yüenge yiqilghanidi.
|
|
yiqilip-soqulup |
|
|
|
yiqilip-qopup |
|
|
|
yiqilishmaq |
|
|
|
yik |
|
|
|
yik basmaq |
|
|
|
yiktek bolup ketmek |
|
yiktek bolup ketmek[yeshmisi:] qiliq-herikiti mulayimliship qa’idilik, edeplik, qa’ide-nizamlargha boysunidighan halgha kelmek, exlaqliq bolmaq, edep-qa’idilik bolmaq:[misal:] u bala turdi bowayning qolida ikki ay icidila yiktek adem bolup ketti.
|
|
yikci |
|
|
|
yikcilik |
|
|
|
yikdan |
|
|
|
yig |
|
yig[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum yönilishte sozulghan nersining talasi, herbir qatlam yoli, qatlimi:[misal:] otunning yigini tëpip turup yarmisa yërilmaydu, paltini otunning yigige urush kërek.
|
|
yigletmek |
|
|
|
yiglesh |
|
yiglesh[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① süyi qëcip qorulup, pürliship qalghan, qorulup qalghan:[misal:] yiglesh pëlek. yiglesh cöp.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] oruqlap jüdep ketken, oruq, etsiz:[misal:] sendek yiglesh bel, tembür qorsaq bolghuce sel sëlinciliq bolghanmu tüzük, dëdi u cinidiki qorumigha mensitmigen halda qariwëtip.
|
|
yigleshmek |
|
|
|
yiglimek |
|
|
|
yigit |
|
yigit[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① jinsiy we jismaniy jehettin yëtilgen er, erkek kishi:[misal:] helimixan pasil tamdin atlap cüshti, yigitler heyran bolup uning aldigha bardi.[yeshmisi:] ② oghul perzend, oghul bala:[misal:] - emdi bir yigitke ata boldum.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qeyser, batur, yüreklik adem yaki shundaq erkek:[misal:] bir ishqa bel baghlap yërim yoldin qaytqan kishini yigit dëgili bolamdu[yeshmisi:] ④ shexs bilen türlinip «qizning söygen kishisi, yari, layiqi» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u qarighudek bolsa, dëgendek özining yigiti iken.[yeshmisi:] ⑤ birer qoshungha mensup bolghan er kishi:[misal:] asim özining partizan yigitliri bilen yëtip keldi.[yeshmisi:] ⑥ özige nisbeten yash, yash jehettin kicik bolghan erlerge muraji’et qilish, caqirish ücün ishlitilidu:[misal:] emir bahawudun uning pëshanisige söyüp soridi: ey yigit sen nëme ücün mëni öltürüshke yol qoymiding
|
|
yigit qoldishi |
|
|
|
yigitning güli |
|
|
|
yigitwëshi |
|
yigitwëshi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yigit+bash+i［[yeshmisi:] ① türlük merike, bezme, meshrep, olturushlarda shu sorunni omumyüzlük bashqurup, tengshep turushqa belgilengen er, yigitlerning serdari:[misal:] qiz sorungha cüshkende, yigitwëshi uning yüzidiki yaghliqni ëliwetti.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] öylinidighan yigitke toy jeryanida er-xotunciliq ishliri heqqide terbiye bëridighan kishi.
|
|
yigitce |
|
yigitce[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yigitke xas, yigitke oxshash:[misal:] uningdin shipa tapqan boway ëytar:[misal:] «dunyada yene talay yashar boldum. yigitce quwwet kirdi bilikimge, sözsizki, yüz yashlardin ashar boldum».
|
|
yigitcilik |
|
|
|
yigitlik |
|
yigitlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yigitlerge xas, yigitlerde bolidighan, qeyser, jesur:[misal:] uning yigitlik ghururi uni aldigha sörep mangatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yigit yëshidiki, yigit basqucidiki:[misal:] yigitlik cagh. yigitlik dewr. yigitlik mezgil.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yigitlerge xas bolghan merdanilik, baturluq, qehrimanliq, jasaret:[misal:] oghlung cong bolsa yigitlikingni alar, qizing cong bolsa cokanliqingni alar (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ademning yash, ësil waqti:[misal:] nadanliq ëlip ketti, yigitlikte bashimni. mëningdek ëlip ketkin, hashimdek adashimni.
|
|
yigirme |
|
|
|
yigirme töt mewsum |
|
yigirme töt mewsum[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] yer shari quyashni bir qëtim aylinip ciqqanda hasil bolghan mewsumler. bular: 1) bash bahar 2) egiz süyi 3) janiwarlarning oyghinishi 4) etiyazliq kün-tün tengliki 5) cokantal 6) qizilkos 7) bash yaz 8) seretan issiqi 9) orma waqti 10) yazliq kün-tün toxtishi 11) bash tomuz 12) tomuz 13) bash küz 14) küzgi tërim 15) aq shebnem 16) küzlük kün tün-tengliki 17) soghuq shebnem 18) qiro cüshüki 19) bash qish 20) sëriq qar 21) aq qar 22) qishliq kün-tün toxtishi 23) qara soghuq 24) qapaqyardi qatarliqlardin ibaret. bu mewsumler hawa kilimatining özgirishi we dëhqanciliq pesillirini ipadiligen bolup, yëza igilik ishlepciqirishida muhim ehmiyetke ige.
|
|
yigirminci |
|
|
|
yigine |
|
yigine[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qulaqqa asidighan halqa, sapaq:[misal:] yarimning qulaqigha, yigine bolay deymen. ong yanimgha cac qoyup, diwane bolay deymen.
|
|
ying |
|
|
|
yingjang |
|
|
|
yinggilik |
|
|
|
yingnasqu |
|
|
|
yingnaghuc |
|
yingnaghuc[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. tëni incike, uzuncaq, kökrek qismining keyni teripide ikki jüp perdisiman qaniti bar. ëgiz ucalaydu. suda yashaydu, paydiliq qurt.
|
|
yingne |
|
yingne[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tömür qatarliq mëtallardin yasalghan, bir teripi ucluq hem ötkür, yene bir teripi tomraq hem yip ötküzgüdek töshük ëcilghan, tikish saymini:[misal:] yingne kicik bolsimu yutqili bolmas (maqal).
|
|
yingnizire |
|
|
|
yingnilik |
|
|
|
yingnimix |
|
|
|
yil |
|
yil[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yer sharining quyash etrapida bir qëtim aylinip ciqish mudditi؛ yeni on ikki aygha teng waqit:[misal:] yil bëshi. yil otturisi. yil axiri. * bir ming toqquz yüz toqsan yettinci yil.[yeshmisi:] ② birer weqe, hadise yüz bergen kündin bashlap ötken on ikki ayliq waqit:[misal:] u aliy mektepke kirgili üc yil boldi.[yeshmisi:] ③ on ikki ayliq waqit bilen hësablinidighan kalëndar sistëmisi:[misal:] yëngi yil. miladiye yili. hijriye yili. shemsiye yili. qemeriye yil hësabi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] birer planëtining quyash etrapida bir qëtim aylinip ötüsh mudditi:[misal:] mars yili. yupitër yili.[yeshmisi:] ⑤ mücel yil hësabidiki on ikki mücelning herbiri:[misal:] qoy yili. at yili.[yeshmisi:] ⑥ kishi ölgendin këyin, bir yil toshqanda bërilidighan nezir:[misal:] yilini qilmaq. yilini bermek.[yeshmisi:] ⑦ köplük qoshumcisi bilen türlinip, mu’eyyen tertip sanlardin këyin këlip, on yilliq muddetni ipadilesh ücün ishlitilidu:[misal:] ottuzinci yillar. seksininci yillar.
|
|
yildin-yilgha |
|
|
|
yilan |
|
yilan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüci haywan. tëni yumilaq hem incike, uzun bolidu, tenggiciliri bolidu, puti bolmaydu. beziliri zeherlik, beziliri zehersiz këlidu. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] 12 mücelning biri, yeni müjel yil hësabidiki altinci yil : yilan yili.
|
|
yilan baghri |
|
|
|
yilanning köshiginini tuyidighan |
|
|
|
yilanbëliq |
|
|
|
yilan-cayan |
|
|
|
yilanci |
|
|
|
yilanliq |
|
|
|
yilan’ot |
|
yilan’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］yilan+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yilan’ot a’ilisidiki sugha cöküp ösidighansaman gholluq ösümlük. gholi köp shaxlinidu, gholida shalang tikenliri bolidu. yopurmiqidimu tikenliri bolidu. güli taq jinsliq, atiliq-aniliqi ayrim tüpte. mëwisi soqicaq. yëshil oghut qilishqa bolidu.
|
|
yilpiz |
|
yilpiz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. yolwasqa oxshap këtidu, lëkin uningdin kicikrek bolidu. tënide nurghun tenggisiman daghliri yaki yolliri bolidu. wehshiykëlidu, derexke ciqalaydu, bashqa haywanlarni tutup yeydu. adem we carwigha ziyan yetküzidu. türliri köp.
|
|
yiltiz |
|
yiltiz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yuqiri derijilik ösümlüklerning wëgëtatiw ezasi. u «oq yiltiz» we «cacma yiltiz» dep ikki cong türge bölünidu. yiltiz ösümlükni tupraqqa muqim turghuzalaydu, tupraqtiki su we suda ërigen ozuqluqlarni sümüridu. bezi yiltizlar yene özide ozuqluqni zapas saqliyalaydu.[yeshmisi:] ② cish, cac, tirnaq qatarliqlarning tëre yaki et arisidiki jaylashqan qismi, tomuri:[misal:] cishning yiltizi. cacning yiltizi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözning asasliq, tüpki qismi:[misal:] söz yiltizi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining asasi, nëgizi:[misal:] yiltizidin qurutmaq.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] melum bir derijige kötürülgende, öz-özige köpeytilgende bërilgen sanni hasil qilidighan san؛ radikal:[misal:] toqquzning kwadrat yiltizi üc.
|
|
yiltiz tartmaq |
|
yiltiz tartmaq[yeshmisi:] mustehkem orunlashmaq, orunliship ronaq tapmaq:[misal:] eger mushu yerde yiltiz tartip qalsingiz, sizni bëshimizgha ëlip kötürettuq, bostan cacliringizgha gül qisturup qoyattuq.
|
|
yiltiz ciqirish |
|
|
|
yiltizidin qomurup tashlimaq |
|
|
|
yiltizidin qurutmaq |
|
|
|
yiltizigha palta capmaq |
|
yiltizigha palta capmaq[yeshmisi:] qattiq zerbe bermek, halaketke yüzlendürmek:[misal:] xelqimiz bir küni bolmisa birküni kötürülüp, jahaletning yiltizigha palta capmay qoymaydu, dëdi perhat gëpini dawamlashturup.
|
|
yiltizini qomurup tashlimaq |
|
|
|
yiltizini qurutmaq |
|
|
|
yiltizini qirqimaq |
|
|
|
yiltizdash |
|
|
|
yiltizsiz |
|
|
|
yiltizsiman |
|
|
|
yiltizliq |
|
yiltizliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yiltizi bar, yiltiz tartqan:[misal:] yillarning ötüshi bilen eyni caghdiki yash köcet ene shundaq congqur yiltizliq derexke aylanghanidi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] yiltiz belgisi bar, yiltiz belgisi icige ëlinghan:[misal:] yiltizliq ipade.
|
|
yiltizlimaq |
|
|
|
yildash |
|
|
|
yilsayin |
|
|
|
yilsëri |
|
|
|
yilsiz |
|
|
|
yilqa |
|
|
|
yilqici |
|
|
|
yilqiciliq |
|
|
|
yillap |
|
yillap[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yil boyi, yil we yillar dawamida؛ birnecce yil:[misal:] yerler höddige bërilgendin këyin, yillap bir tiyin pul körmigen dëhqanlarning qoligha pul kirip, qorsiqi toyup, kiyim-këciki yëngilandi.
|
|
yilliq |
|
yilliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir yilgha mölcerlengen؛ bir yil icide bolup ötken yaki bolidighan ehwallargha a’it, körsitilgen yilgha, shu yildiki ehwal-weqelerge munasiwetlik:[misal:] u caghda bizlerdin yilliq imtihan ëliniwatatti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] miqdar we sanni bildüridighan sözler bilen këlip «shunce yilgha mölcerlengen؛ shunce yil dawam qilidighan yaki qilghan؛ shunce yil bolghan» dëgendek menilerni bildüridu:[misal:] axiri mëning üc yilliq oqush waqtim toshup, xizmetke teqsim qilindim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] mekteplerdiki oqughucilarning mektepke kirgen yil ceklimisi asasida bölüngen derije ayrimisi:[misal:] 92-yilliq uyghur tili sinipi. 3-yilliq 2-sinip.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yil boyi serp qilghan mëhniti, emgiki ücün bërilidighan heq, ma’ash:[misal:] qonaq bilen yarcenge, bir yilliqim këtidu. yette yilliq ish heqqim, manga pütün qaytidu.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer tarixiy weqe yaki hadisining körsitilgen yaki sözlengen yilgha toshqanliq xatire küni yaki xatire yili:[misal:] exmetjan qasimi tughulghanliqining 70 yilliqi. l. mutellip wapatining 50 yilliqi.
|
|
yilliqci |
|
|
|
yillimaq |
|
yillimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yilni ötküzmek, yilni axirlashturmaq, yilni ciqarmaq, yil boyi turup qalmaq:[misal:] u xette aqsuda yillaydighanliqini, hazirce yurtqa qaytip kelmeydighanliqini yëziptu.
|
|
yilmuyil |
|
yilmuyil[yeshmisi:] her yili, yillar boyi, yillarning hemmiside؛ uda, dawamliq:[misal:] bu kentte almidin yilmuyil mol hosul ëlindi.
|
|
yilname |
|
yilname[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yil tertipi boyice yëzilghan weqe-hadisiler tarixi؛ yil tertipi boyice yëzilghan tarixiy xatiriler:[yeshmisi:] bu yerde ëradin ming yil ilgiri, uyghu[misal:] rlar yilname yaratqanidi. özining yëziqi, ëlipbesini, jimi el icige taratqanidi.
|
|
yilnamiliq |
|
yilnamiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yilname qa’idisi boyice yëzilghan, yilname alahidilikige ige, yilnamige oxshash tertipte, yil rëti boyice yëzilghan:[misal:] yilnamiliq xatire.
|
|
yilik |
|
|
|
yiliki toshmaq |
|
yiliki toshmaq[yeshmisi:] ① küc-quwwette wayigha yetmek, saghlam yëtilmek. [yeshmisi:] ② pul-mëli, iqtisadiy küci zoraymaq, ashmaq؛ uli cingimaq.
|
|
yiliki toq |
|
yiliki toq[yeshmisi:] ① tëmen, saghlam, küc-quwwiti bar:[misal:] bayning balisi emesmu yiliki toq-de.[yeshmisi:] ② pul-mëli, iqtisadiy küci bar, iqtisadiy asasi ulluq:[misal:] pulimizni bergen bolsanglar, dëdi boway közlirini cimciqlitip, yilikimiz toqraq bolar idi.
|
|
yilikide su icmek |
|
yilikide su icmek[yeshmisi:] ① qattiq zerbe bermek, weyran qilmaq, halak qilmaq:[misal:] tiliwaldining yilikide su icimen! − dëdi qubdun zeherxendilik bilen, − mëningdin ötüp ketkinini körey uning...[yeshmisi:] ② bashqilarning kücidin nomussizlarce paydilanmaq, bashqilarning payda-menpe’itini peskeshlerce özi ücün ishletmek:[misal:] undaq xeqning yilikide su icidighan pixsiqtin almighan pulni kimdin alimiz?
|
|
yiliki suyuq |
|
|
|
yiliki shorluq |
|
yiliki shorluq[yeshmisi:] «shor pëshane»ge qarang:[misal:] mëning yilikim shorluq, mushu ishnimu men qilmay, bashqa biringlar qilinglar, dëdi u narazi bolghandek qilip.
|
|
yilikini caqmaq |
|
yilikini caqmaq[yeshmisi:] weyran qilmaq, ebjiqini ciqarmaq, halsizlandurup kardin ciqarmaq, küc-quwwitidin ayrimaq.
|
|
yilikini shorimaq |
|
|
|
yilikini qurutmaq |
|
|
|
yiliki üzük |
|
yiliki üzük[yeshmisi:] ① tëni saghlam emes, beden quwwiti ajiz, maghduri kem. [yeshmisi:] ② iqtisadiy küci ajiz, turmush kecürüshi tes, kembeghel, namrat.
|
|
yiliki üzülmek |
|
yiliki üzülmek[yeshmisi:] iqtisadiy jehette qiyin haletke cüshüp qalmaq, iqtisadiy ehwali intayin nacarlashmaq, namratlashmaq:[yeshmisi:] qëynatamning ölümini uzitimiz, yette , qiriq nezirlirini bërimiz dep, yilikimiz üzülüp qaldi.
|
|
yimirmek |
|
yimirmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xëmir qatarliqlarni qol bilen mujup eylimek, pishurmaq:[misal:] xëmirni yimirmek.[yeshmisi:] ② qattiq nersilerni qol yaki munasiwetlik eswablar bilen siqip, mujup ëzip uwimaq, ëzilgen, mujulghan, uwaq haletke keltürmek:[misal:] u dëngiz sahilida olturup, bir qoli bilen tashni yimirip uwap, yene bir qolini qumgha paturuptu.[yeshmisi:] ③ qash-köz, lew qatarliq ezalarni pürüshtürmek, pürmek yaki yënik türmek:[misal:] he, bu nëme dëginingiz? − deptu shah qashlirini yimirip.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] aghdurmaq, yoqatmaq, ajizlashturmaq, [yeshmisi:] ghulatmaq, weyran qilmaq:[misal:] biz axiri fë’odalizm tüzümini yimirip tashliduq.
|
|
yimirishmek |
|
|
|
yimirilmes |
|
yimirilmes[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mustehkem, mezmut, yëngilmeydighan, aghdurulmaydighan, ghalib:[misal:] biz yimirilmes küc bolup uyushtuq, − dëdi enwer jiddiy halda.
|
|
yimirilmek |
|
yimirilmek[yeshmisi:] ① «yimirmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] eshrep bowayning közliri parqirap, qëlin kalpukliri külkidin yimirildi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ajizlashmaq, halidin ketmek, weyran bolmaq, yoqalmaq:[misal:] tamlarmu xarabidek bolup ketken, suwaqliri pütünley cüshüp, yimirilishke bashlighanidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] weyran bolmaq, yoqalmaq, aghdurulmaq:[misal:] fë’odalliq tüzümi yimirildi.
|
|
yimirilish |
|
yimirilish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] uzun muddetlik shamalning yalishi, aptapta qëlish, höl-yighinlarning nemdep yalishi, organizmlarning buzulushi qatarliq tesirler netijiside, yer postining yüzidiki we yer postini teshkil qilghan her xil tagh jinslirining buzulup weyran bolushi yaki özgirip këtishi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] bir atom yadrosining massiliri oxshashraq bolghan ikki yadrogha bölünüsh jeryani.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] radi’o’aktip nuklidlarning radi’o’aktip zerricilerni radi’atsiyilep ciqirish arqiliq bashqa bir xil nuklidqa özgirish jeryani, turaqsiz asasiy zerricilerning özlükidin yëngi zerricilerge özgirish jeryanimu yimirilish dep atilidu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] krstal hidratlarning öy tëmpëraturisida we qurghaq hawada krstal süyining bir qismini yaki hemmisini yoqitish hadisisi.
|
|
yin |
|
|
|