ئىزاھى |
k |
|
k[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining on sekkizinci heripi, ret tertipi jehettin on sekkizincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «k» heripning ayrim shekli «k», bëshidin ulinidighan shekli «k», bash we axiridin ulinidighan shekli «k», ayighidin ulinidighan shekli «ik», oqulushi yaki nami «kë». «k» tawushi üzük tawushi bolup, tawush ciqirish orni jehettin til üsti ottura tanglay tawushi, tawush ciqirsh usuli jehettin partilighuci tawush, tawush perdisining titiresh-titirimesliki jehettin jarangsiz üzük tawushtur. «k» tawushining fonëtikiliq alahidiliki «g» tawush bilen ayaghlashqan bir boghumluq sözlerge teleppuzdiki asanliqni közde tutup «k» tawushi bilen bashlinidighan qoshumce qoshulidu, qoshumcining bëshidiki «k» tawushi söz axirida kelgen «g» tawushni tetür assimilyatsiye qilip özige oxshitiwalidu. netijide, teleppuzda «g» tawushi «k» ge nöwetlishidu, emma imlada eks ettürülmeydu. mesilen: imlasi teleppuzi teg-tegken teg-tekken cig-cigkidek cig-cikkidek
|
|
kabël |
|
kabël[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞gollandce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] izolyatsiye qewiti we qoghdighuci posti bolghan ötküzgüc sim. tomraq bolidu. köpince bir-birige tok ötküzmeydighan birnecce simdin teshkil tëpip, yer asti we su astigha orunlashturulidu. adette ëlëktr xewerlishishi yaki tok yetküzüsh ishlirida köprek ishlitilidu.
|
|
kabinka |
|
|
|
kap (Ⅰ) |
|
|
|
kapqa kelmek |
|
|
|
kap (Ⅱ) |
|
|
|
kapⅢ |
|
kapⅢ[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] ① ushshaq, uwaq nersilerni biraqla ëghizigha salghan waqittiki ëghizning ëcilip-yëpilishigha teqlid qilinidu:[misal:] kap etmek.[yeshmisi:] ② birer nersini birdinla tutqan waqittiki heriketning tëzlikige teqlid qilinidu:[misal:] ana kap qilip qizining ong qolini tutuwaldi.
|
|
kapalet |
|
kapalet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] jawabkarliqni, mes’uliyetni öz üstige alghanliqigha bashqilarni ishendürüsh, këpillik:[misal:] mukemmel bir ilmiy pilan — közligen nishangha yëtip bërishning obdan kapaletliridin biri.
|
|
kapaletsiz |
|
|
|
kapaletsizlik |
|
|
|
kapaletlendürmek |
|
|
|
kapaletlendürüshmek |
|
|
|
kapaletlendürülmek |
|
|
|
kapaletlenmek |
|
|
|
kapaletlik |
|
|
|
kapaletname |
|
|
|
kapam |
|
|
|
kapamlatmaq |
|
|
|
kapamlashmaq |
|
|
|
kapamlimaq |
|
|
|
kappide |
|
|
|
kapras |
|
kapras[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] amfibolning bir xili, yeni tüwrük yaki tala halitidiki kristal. yëshil, kül reng yaki aq renglerde bolidu, parqiraydu. jungyida quwwet dorisi we qorughuci dora qilinidu.
|
|
kapron |
|
|
|
kapris |
|
kapris[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] qurulma jehettin erkin, xaraktër jehettin ghelite ishlengen ahang. adette maharetcanliqi yuqiri bolidu. kompozitorlar uninggha köpince xelq naxshiliri mëlodiyisini asas qilidu.
|
|
kapsul (Ⅰ) |
|
|
|
kapsul (Ⅱ) |
|
|
|
kapsulluq |
|
|
|
kapshitmaq |
|
|
|
kapshishmaq |
|
|
|
kapshimaq |
|
|
|
kap-kap |
|
|
|
kap-kup |
|
|
|
kaplatmaq |
|
|
|
kaplashmaq |
|
|
|
kaplanmaq |
|
|
|
kaplighuc |
|
|
|
kaplimaq |
|
|
|
kapot |
|
kapot[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] türlük mëxanizmlarning melum qisimlirini cang-tozan, nemlik we bashqa nersilerdin saqlash ücün ishlengen, ëcilip-yëpilidighan tömür qapqaq:[misal:] heqiqetenmu shopur kapotning üstide düm yatatti.
|
|
kapital |
|
kapital[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] soda-sana’et tijaritining desmayisi؛ katta meblegh, köp pul, bayliq:[misal:] yaz künliri qilip seyli-sayahet, aram izlep këler eziz mëhmanlar. kirim bolup kapitalim köpiyer, we salimen yëngi-yëngi qorghanlar.
|
|
kapitalliq |
|
|
|
kapitalizm |
|
|
|
kapitalizmliq |
|
|
|
kapitalist |
|
|
|
kapitan |
|
kapitan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] herbiy unwan, yeni bezi döletlerdiki töwen derijilik ofitsërlargha bërilidighan eng yuqiri derije.[yeshmisi:] ② paraxot yaki këme bashliqi, komandiri.
|
|
kapir |
|
kapir[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] islam dinigha ishenmeydighan, dindin qaytqan, xudasiz, imansiz kishi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] rehimsiz, wapasiz:[misal:] qetli eylerge mëni herküni ol kapir ishq, rehmi qilmaydur mikri keydi bëshimghe liq.
|
|
kapirliq |
|
kapirliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kapirlargha xas alamet, qiliq-adet:[misal:] gepning qisqisi, bu moghulistan yurtigha kapirliqning qara siyahi tarqilip, hemmini qarangghu we zulmette tutqanidi.
|
|
kapildatmaq |
|
|
|
kapildashmaq |
|
|
|
kapildimaq |
|
kapildimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] aghzi-aghzigha tegmey tola sözlimek, kasildimaq:[misal:] solan aghzi ëcildi kapildap yene, bashqa kiydi hoylini, kasildap yene.
|
|
kapillyar |
|
|
|
kapillyarliq |
|
|
|
kat |
|
|
|
katap |
|
|
|
katang |
|
|
|
katanglashmaq |
|
|
|
katangliq |
|
|
|
katalpa |
|
katalpa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] coka derixi a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi sel-pel aliqansiman yërilghan bolup, nöwetliship ösidu. güli aq hem konussiman gül rëtide këlidu. yaghicidin eswab, saymanlarni yasashqa bolidu.
|
|
katalog |
|
|
|
katalizator |
|
|
|
katalizatorluq |
|
|
|
kataya |
|
kataya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qarighay a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. gholi tüz, baraqsini munar, yopurmiqi lënta, sharce mëwisi tuxum sheklide bolidu. u memlikitimizde shalang ösidighan bir xil derex sortidur.
|
|
katek |
|
katek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① toxu, toshqan, kepter qatarliqlar solinidighan kicik öy:[misal:] baqi toxulargha katek saldi.[yeshmisi:] ② nersilerning yüzige ciqirilidighan töt burjek shekil.
|
|
katekce (Ⅰ) |
|
|
|
katekce (Ⅱ) |
|
|
|
kateklik |
|
|
|
katta |
|
katta[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cong, heshemetlik, ësil:[misal:] katta sheher. katta bina. katta yighin. katta toy.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] büyük, dangliq:[misal:] katta kishi. katta adem. ＊ abduxaliq uyghuri uyghur xelqining katta sha’iridur.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yash jehette congayghan, hörmetke sazawer kishi؛ bashliq, emeldar:[misal:] siz eng yaxshisi bashqa kattilar bilenmu eqilliship körüng, ular sizge qandaq eqil körsiterkin.
|
|
kattiliq |
|
|
|
kattiwash |
|
|
|
katsanduq |
|
|
|
katlët |
|
|
|
kathindi |
|
kathindi[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① purcaq a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. shaxlirida tikini bar, yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq, güli sëriq, mëwisi coka mëwe, yaghici qattiq, renggi qara qongur bolidu.[yeshmisi:] ② mushu derextin ajritip ëlinidighan renggi qara qongur, qattiq jisim. dora qilishqa bolidu, qan toxtitish roligha ige.
|
|
katod |
|
|
|
katolik |
|
|
|
katushka |
|
katushka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] izolyatsiyilik qëpi bolghan ötküzgüc simni orash arqiliq yasalghan ghaltek yaki kanay shekillik dëtal. u ëlëktr mashiniliri, transformator, ëlëktrlik xewerlishish apparatliri qatarliqlarda keng türde ishlitilidu.
|
|
katët |
|
|
|
katëtir |
|
katëtir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] süydük yoli këselliklirini dawalashta ishlitilidighan bir xil neysiman eswab. adette ciqmighan süydükni ciqirish, süydük yolliri yallughlinishni dawalash we tekshürüshte ishlitilidu. cong-kicikliki we qattiq-yumshaqliqi her xil bolidu.
|
|
katër |
|
katër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞qatnash ishliri＜[yeshmisi:] icidin yanidighan dwigatël arqiliq heriketlinidighan kicik tiptiki këme, qëyiq. sür’iti tëz, heriketcanliqi yuqiri, beziliri qatnash qorali qilinidu, beziliri musabiqe ücün ishlitilidu.
|
|
katëgoriye |
|
katëgoriye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] adem tepekkurining obyëktip shey’ining omumiy mahiyetlik xususiyetlirini omumlashturup eks ettürüshi. herqaysi pende shu penge tewe bolghan asasiy katëgoriyiler bolidu. mesilen, birikmek, birikme, parcilinish qatarliqlar ximiye ilmining katëgoriyiliridur؛ tawar qimmiti, abstrakt emgek, konkrët emgek dëgenler siyasiy iqtisad ilmining katëgoriyiliridur؛ mahiyet we hadise, shekil we mezmun, muqerrerlik we tasadipiyliq dëgenler matëriyalizmliq di’alëktikining asasiy katëgoriyiliridur. [yeshmisi:] ② bir xil nersiler, hadisiler türkümi, türi.
|
|
katibat |
|
|
|
katibatliq |
|
|
|
katip |
|
katip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① idare-organlarning xet-alaqilirini, yighin xatirilirini yazidighan kishi, xadim:[misal:] katipning yënigha bëringlar, xetni shu yëzip bersun, dep xetni yigitke uzattim.[yeshmisi:] ② bezi kishilerning sözini xatirileydighan yaki qol yazmilarni köcürüsh bilen shughullinidighan kishi؛ mirza:[misal:] yazghuci turdi samsaq 1942-yili qeshqerdin ciqip këtip, ili, altaylargha bërip baylargha katip bolup ishligen.
|
|
katipliq |
|
|
|
katiwal |
|
|
|
katiwalliq |
|
katiwalliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz bëshimciliq, bashbashtaqliq, bilermenlik:[misal:] katiwalliq qilma, özümmu bilimen, dëdi abdughëni tamakisining külini qëqip.
|
|
katyusha |
|
|
|
kaj |
|
kaj[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① gepke kirmeydighan, meslihet anglimaydighan, jahil, tetür:[misal:] kaj adem. kaj pelek. kaj pëshane.[yeshmisi:] ② qiysiq, ëcilsa yëpilmaydighan, yëpilsa ëcilmaydighan, rawan emes:[misal:] ishiking kajmu nëme, toluq yëpilmaydighu dëdi alim ishikni bir qolida tartip.
|
|
kajanis |
|
kajanis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki da’im yëshil turidighan catqal. kicik yopurmiqi üc tal bolup, tömüne sheklide, güli sëriq, coka mëwe tutidu. uruqi yumilaq hem yapilaq, renggi qongur këlidu. tropik belwagh we subtropik belwaghda ösidu. uruqini istëmal qilghili we uningdin may tartqili, yiltizini dorigha ishletkili, yopurmiqini xeshek qilghili bolidu.
|
|
kajlashturmaq |
|
|
|
kajlashmaq |
|
kajlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kaj haletke kelmek, gep yëmeydighan, meslihetke kirmeydighan bolup ketmek:[misal:] hoy nëmance kajliship ketting, bir qëtim gep yëseng bolmamdu
|
|
kajliq |
|
|
|
kaju |
|
|
|
kajup |
|
|
|
kajuwa |
|
|
|
kaji |
|
|
|
kacat |
|
kacat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ëngek:[misal:] reyhanem harwidin irghip cüshti-de, uning kacitigha küc bilen birni saldi.[yeshmisi:] ② qolning salaliri bilen aliqan qoshulghan qismi, shapilaq:[misal:] xaliq tetür kacat bilen birni sëliwidi, mengzimdin ot ciqip ketti.
|
|
kacatlatmaq |
|
|
|
kacatlashmaq |
|
|
|
kacatlimaq |
|
|
|
kackul |
|
|
|
kaxëksiye |
|
kaxëksiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] beden ëghir derijide jüdesh, kem qanliq, nërwa ajizliq qatarliq pütün beden xizmiti ze’iplishish hadisisi. köpince rak we ëghir sozulma xaraktërlik këseller keltürüp ciqiridu.
|
|
kadmiy |
|
kadmiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi . (Cadmium)Cd kümüshtek ap’aq, sozulushcanliqi küclük, nëytronni asan sümüridu, suyuqlinish tëmpëraturisi 123°, qaynash tëmpëraturisi 877°, ërishcan tuzliri rengsiz we zeherlik. u suda ërimeydu, kislatalarda ëriydu. rë’aksiye qazinini kontrol qilishta qollinilidu. qoghushun, qeley qatarliqlar bilen hasil qilghan qëtishmisi asan suyuqlinidu, adette tok ociqining bixeter simini yasashta ishlitilidu.
|
|
kadir |
|
kadir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] dölet apparati, herbiy qisim, xelq teshkilati qatarliqlardiki xizmetci xadim:[misal:] xelq kadiri özini xelqning cakiri dep tonushi kërek.
|
|
kadirliq |
|
|
|
kar (Ⅰ) |
|
|
|
kar (Ⅱ) |
|
|
|
karabin |
|
|
|
karap |
|
|
|
karat |
|
|
|
karas |
|
|
|
karasside |
|
|
|
karas-karas |
|
|
|
karas-kurus |
|
|
|
karaslatmaq |
|
|
|
karaslashmaq |
|
|
|
karaslimaq |
|
|
|
karak |
|
|
|
karamet |
|
karamet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer weqe yaki hadisini aldin’ala bilish:[misal:] hoy, karamet körgendekla gep qilisenghu[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bingsi, gumpa, maharet, küc-quwwet:[misal:] men sendin tëz yügürimen qëni karamiting bolsa men bilen quruqluqta besliship baq[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ademning eqli yetmeydighan, heyran qalarliq ish, mesile؛ möjize:[misal:] olturup tur, nëme karamet barliqini oqup baqqandin këyin bilimiz.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ajayip, qaltis, alamet, heyran qalarliq:[misal:] pütkül bagh karamet xushalliq tentenisi bilen toldi.[yeshmisi:] ⑤ ayallarning ismi.
|
|
karametci |
|
|
|
karametlik |
|
|
|
karantin |
|
karantin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] adem, haywan yaki zira’etlerning yuqumluq kësellikliri sirtqi jaylardin öz rayonigha kirishning aldini ëlish tedbirliri. adette u yuqumluq kësellik rayonidin kelgen adem, mal, këme, qatnash wasitilirini tekshürüsh, dëzinfiksiye qilish yaki izolyatsiye qilish qatarliqlarni öz icige alidu.
|
|
karayet |
|
|
|
karek |
|
|
|
karbazol |
|
karbazol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, molëkula formulisi.(C6 H4)2 NH aq renglik kristal, ongayla soblimatsiyilinidu, sintëtik boyaq we sulyaw ishlepciqirishning xam matëriyali qilinidu.
|
|
karboksil |
|
|
|
karbon |
|
karbon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mitallo’id ëlëmënt, belgisi . (carbonium)C üc xil allotrupik shekil özgirishi bolidu, yeni almash, grafit we kristalsiz karbon. karbonning ximiyilik xususiyiti turaqliq, hawada özgermeydu, karbon organik birikmilerning muhim tüzgücisi bolup, sana’et we dorigerlikte qollinilishi intayin keng.
|
|
karbon ( (Ⅳ)) oksid |
|
karbon ( (Ⅳ)) oksid[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] an’organik birikme. molëkula formulisi CO2. suda asan ërip karbonat kislata hasil qilidu. yanmaydu hem yënishqimu yardem bermeydu. adette u natriy karbonat, quruq su we gaz süyi qatarliqlarni ishleshte ishlitilidu. uningdin bashqa ot öcürüshtimu ishlitilidu. u yene «karbonat angidrid» yeni «karbonat kislata gazi» depmu atilidu.
|
|
karbonluq |
|
|
|
karbonil |
|
|
|
karbid |
|
karbid[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince+grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] karbon bilen mëtal ëlëmëntlar yaki bir qisim mëtallo’id ëlëmëntlarning birikishidin hasil bolghan ikki nëgizlik birikme. uni kowalëntliq karbid, mëtalliq karbid we i’onluq karbid dep üc cong türge bölüshke bolidu.
|
|
karbil’amin |
|
|
|
karbyorator |
|
karbyorator[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] bënzinni yëqilghu qilidighan icidin yanidighan dwigatëlning bir böliki. u bënzinni tuman halitige keltürüp, hawa bilen belgilik nisbette arilashturup, silindirni köyidighan arilashma gaz bilen teminlesh rolini oynaydu.
|
|
kart |
|
|
|
karta |
|
|
|
karttide |
|
|
|
kart-kart |
|
|
|
kart-kurt |
|
|
|
kartograf |
|
|
|
kartografiye |
|
|
|
karton |
|
|
|
karton filim |
|
karton filim[kesip türi:]＞kino＜[yeshmisi:] güzel sen’et filimining bir xili. buningda adem, nersilerning ciray ipadisi, herikiti we özgirishliri qatarliqlar ayrim-ayrim halda nurghunlighan karton qeghezlerge sizilip, andin këyin kinogha ëlish apparati arqiliq bir-birige ulighan halda kinogha ëlinidu.
|
|
kartushka |
|
kartushka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① qëlin, qattiq qeghezdin töt burjek qilip kësilgen waraqce؛ karta:[misal:] jümle kartushkisi.[yeshmisi:] ② birer kishining isim-familisi, wezipisi qatarliqlar yëzilghan guwahliq qeghez:[misal:] isim kartushkisi.
|
|
kartël |
|
kartël[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] kapitalistik monopol teshkilat shekilliridin biri, yeni oxshash bir xil tawarni ishlepciqarghuci karxanilarning bazarni monopol qilip, köp paydigha ërishish ücün, tawar bahasi, mehsulat miqdari qatarliq jehetlerde toxtam tüzüshi arqiliq shekillengen uyushma. qatnashqucilar ishlepciqirish, soda hem qanun jehetlerde öz musteqilliqini saqlap qalalaydu.
|
|
kartildatmaq |
|
|
|
kartildimaq |
|
|
|
karxana |
|
karxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ishlepciqirish, transport, soda qatarliq iqtisadiy pa’aliyetler bilen shughullinidighan tarmaq. mesilen, zawut, kan, tömüryol, soda shirketliri qatarliqlar:[misal:] karxanilarning igilik bashqurushini karxana mes’ulliri üstige ëlishi lazim.
|
|
karxanici |
|
|
|
karxanilashturmaq |
|
|
|
karxanilashturulmaq |
|
|
|
karxanilashmaq |
|
|
|
kardar |
|
|
|
kardang |
|
|
|
kardinal |
|
kardinal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] xristi’an dinining katolik mezhipidiki rahiblarning eng yuqiri derijisi. papa ölse, kardinallar yighilip, öz’ara yëngi papa saylap ciqidu. kardinallar adette qizil ton kiyidu.
|
|
kardinalliq |
|
kardinalliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kardinallargha bërilgen wezipe-emel yaki ulargha yüklengen xizmet:[misal:] kardinalliqqa ërishmek. kardinalliq qilmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kardinallargha xas:[misal:] montanëlli shu qeder yëqindin öttiki, qizghuc kardinalliq capini köküyünning yüzige tëgip ketti, shundaq bolsimu sezmidi.
|
|
karride |
|
|
|
karsang |
|
|
|
kar-kar |
|
|
|
karkiratmaq |
|
|
|
karkirashmaq |
|
|
|
karkirimaq |
|
karkirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «kar-kar» qilghan awazni ciqarmaq, «kar-kar» qilmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kelse-kelmes, alitaghil towlimaq, warqirap-jarqirimaq:[misal:] bay cishlirini ghucurlitip[misal:] men üjmining aydingdiki sayisini satmighan, dep karkiraptu.
|
|
karger |
|
|
|
karnallit |
|
karnallit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil miniral. uning ximiyilik belgisi . KMgCI3‘ CI6H2Oyantu yaqliq kristal sistëmisigha kiridu. qurashmisi danice yaki zic kalleksiman, sapliri rengsiz këlidu. may parqiraqliqigha ige. sëlishturma ëghirliqi 6.1.
|
|
karotin |
|
karotin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. molëkula formulisi C 04 H65 qëniq binepshe qizil renglik kristal. sewze, tuxum sëriqi we sütte miqdari köprek bolidu. adem bedinide witamin A gha özgiridu. bezi mëwiler we köktatlarning qizil renglik bolushi, bezi ösümlük yopurmaqlirining küz peslide qizghuc sëriq rengge özgirishi karotinning bolghanliqidin bolidu.
|
|
karol |
|
|
|
karolluq |
|
|
|
karwan |
|
karwan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] at-ulagh, harwilar bilen bir jaydin ikkinci bir jaygha yük toshughucilar topi:[misal:] karwanlar sarayda tünep, seherde yene yolgha ciqiptu.
|
|
karwanciliq |
|
|
|
karidor |
|
karidor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① binaning icidiki öylerge kirish we öylerning öz’ara alaqisi ücün xizmet qilidighan boshluq, yol:[misal:] karidorda yene warang-curung kötürüldi.[yeshmisi:] ② ikki rayonni tutashturup turidighan tar, uzun ketken belwagh (rayon) qa qaritilip ëytilidu:[misal:] xëshi karidori.
|
|
karidorluq |
|
|
|
kariz |
|
kariz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞su ishliri＜[yeshmisi:] ① uyghur dëhqanliri ijad qilghan yer asti süyidin paydilinish qurulmisi, yeni yuqiridin töwenge yönelgen bir tüz siziq üstide kolanghan we asti belgilik ölcemde bir-birige teshmiler arqiliq tutashturulghan quduqlar. hemme quduqlarning süyi yighilghanda ayighida yer üstige ëqip ciqidu. bu asasen shinjang uyghur aptonom rayonining turpan wilayitide keng omumlashqan.[yeshmisi:] ② azgal:[misal:] közüngge qarap mang, karizgha cüshüp këtisen.
|
|
karizci |
|
|
|
karizciliq |
|
|
|
karizliq |
|
|
|
karist |
|
karist[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce＞nëmisce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] asasen su ëqinining karbonatliq jins qatarliq ërishcan jinslargha bolghan ximiyilik tesirini asas, mëxanikiliq tesirini qoshumce qilghan gë’ologiyilik tesir jeryani we bu jeryanda peyda bolidighan hadisilerning ortaq nami.
|
|
karildatmaq |
|
|
|
karildashmaq |
|
|
|
karildimaq |
|
|
|
kariwat |
|
|
|
kariwatliq |
|
|
|
kazzap |
|
kazzap[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yalghanci, aldamci, saxtipez, qizil köz:[misal:] kazzap adem.
|
|
kazzapliq |
|
kazzapliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yalghanciliq, saxtipezlik, aldamciliq, qizil közlük:[misal:] kazzapliq qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] körünüshte shekil jehettin toghra eqliy yekün ciqirish wasitilirini qollanghandek bolup, emeliyette logika qanunlirigha xilapliq qilip, qarimaqqa toghridek, emeliyette bolsa natoghra yekünlerni ciqirish.
|
|
kazu’arin |
|
kazu’arin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kazu’arin derixi a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. kicik shaxliri kül reng yëshil, köp boghumluq bolidu. güli taq jinsliq, atiliq-aniliqi bir tüpte, mëwe rëti shar sheklide bolidu. qattiq mëwisi kicik, qanatliq. yaghici qattiq, uzun cidaydu, shipal qilishqa bolidu. qowziqidin kashtan yëlimi ëlinidu yaki bëliq torlirini boyashqa ishlitilidu.
|
|
kazë’in |
|
kazë’in[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] haywanat süti terkibidiki aqsil maddisini kislata bilen ucrashturup qaturush arqiliq ajritip ëlinidighan parashok. sarghuc aq këlidu. adette yëmeklik teyyarlashta ishlitilidu. yene boyaq, sün’iy tala qatarliqlarni yasashtimu ishlitilidu.
|
|
kazh |
|
|
|
kazh-kuzh |
|
|
|
kazhildatmaq |
|
|
|
kazhildashmaq |
|
|
|
kazhildimaq |
|
|
|
kas |
|
|
|
kasa |
|
kasa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① piyalidin congraq, asasen suyuqluq we suyuq nerse quyup icish ücün ishlitilidighan yaghac qaca:[misal:] bir kasa qëtiq.[yeshmisi:] ② tawuz, qoghun qatarliqlarni otturidin bölgendiki bir parcisi, yërimi:[misal:] qoghunni kasa qilip yëmek.[yeshmisi:] ③ adem bedinining arqa teripidiki ikki putining bel bilen tutashqan qismi, qong, yanpash, sönggec:[misal:] biri aldimdiki baldaq tömürge ërghip ciqip kassisini sanggilitip olturatti.
|
|
kasapet |
|
kasapet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① yaman aqiwetlerge seweb bolghuci kishi yaki nerse:[misal:] bu kasapetning keynige kirseng birer balagha yoluqmay qalmaysen.[yeshmisi:] ② «bala tegkür», «ölgür» dëgen menilerdiki haqaret sözi:[misal:] minglap-minglap danlar qëni üjmining shëxida olturghan mushu kasapetler yep ketti-de.[yeshmisi:] ③ shexs qoshumciliri bilen këlip «sewebi, tüpeyli» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] mëning bu yerge kirip qëlishim ashuning kasapiti.
|
|
kasapiti tegmek |
|
|
|
kasapitige ketmek |
|
|
|
kasapetcilik |
|
|
|
kasat |
|
|
|
kasatciliq |
|
kasatciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] baziri bolmighan, xëridari yoq, kasat halet:[misal:] bazarlar kasatciliq, amalsiz bazar izdep, ësheklik yurtmuyurt doqurup yüridu.
|
|
kasatlashturmaq |
|
|
|
kasatlashturushmaq |
|
|
|
kasatlashturulmaq |
|
|
|
kasatlashmaq |
|
|
|
kasatliq |
|
|
|
kasas |
|
|
|
kasang |
|
|
|
kasangci |
|
|
|
kastum |
|
kastum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] qayrima yaqiliq, kökrek aldi ocuq, ikki, üc yaki bir tügme bilen ilinidighan, kasini bësip turidighan sirtqi kiyim.
|
|
kastum-burulka |
|
|
|
kastumluq |
|
|
|
kastum-yopka |
|
|
|
kassa |
|
|
|
kasside |
|
|
|
kassir |
|
kassir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞maliye＜[yeshmisi:] organ, teshkilat, karxana qatarliqlardiki neq pul, cek, talon qatarliqlarning kirim-ciqim hësabatigha mes’ul xadim.
|
|
kassirliq |
|
|
|
kaska (Ⅰ) |
|
|
|
kaska (Ⅱ) |
|
kaska (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① quyruqini catriqigha tiqip, cishlirini kasilditip turup qawaydighan (it heqqide):[misal:] kaska it.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aghzi bësiqmay tola sözleydighan:[misal:] kaska xotun. ＊ büwümning el icide «toxtixan kaska» dëgen leqimimu bar idi.
|
|
kaskas |
|
|
|
kas-kas |
|
|
|
kaskasliq |
|
|
|
kasip |
|
|
|
kasipliq |
|
|
|
kasilatmaq |
|
|
|
kasilashmaq |
|
|
|
kasilanmaq |
|
|
|
kasildatmaq |
|
|
|
kasildashmaq |
|
|
|
kasildimaq |
|
kasildimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «kas-kas» qilghan awazni ciqarmaq, «kas-kas» qilmaq:[misal:] soghuqtin uning cishliri kasildap këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tola sözlimek, kapshimaq:[misal:] bu caghda yene biri ornidin turup kasildighili turdi.
|
|
kasiliq |
|
|
|
kasilimaq |
|
|
|
kasimiq |
|
|
|
kasina |
|
|
|
kasine |
|
kasine[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi tik, otturisi kawak, köp shaxlinidu. yopurmiqi nöwetliship ösidu, sëpi yoq. yer üsti qismi dora qilinidu, jigerni tazilash, yötelni bësish, hasirashni toxtitish roli bar.
|
|
kasinici |
|
|
|
kasiniciliq |
|
|
|
kasiwal |
|
|
|
kasha |
|
|
|
kashtan |
|
kashtan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① dub derixi a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi uzun, yumilaq shekilde bolup, arqa teripide aq renglik tiwiti bolidu. güli sarghuc aq, mëwisi qattiq mëwe, mëwisini yëyishke bolidu, qowziqi hem shakili tëre eylesh we boyashta ishlitilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
kashtanliq |
|
|
|
kashkap |
|
kashkap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qaynitip cilap ëcilidighan dora:[misal:] baghning icide yilan, kashkap bolidu cilan. bar otunggha sep qoyup, ejeb qildingghu heyran.
|
|
kashki |
|
|
|
kashi |
|
|
|
kashila |
|
kashila[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① mashina we her xil eswablarning buzulushi yaki bashqa sewebler tüpeylidin këlip ciqqan normalsizliq:[misal:] mashinining ot aldurush sistëmisida kashila körülgenidi.[yeshmisi:] ② tosqunluq, dexli؛ cataq:[misal:] kashila bolmaq. kashila qilmaq. ＊ söz qoghlighan kashiligha yoluqar, yol qoghlighan xezinige yoluqar (maqal).
|
|
kashilisiz |
|
|
|
kashiliq |
|
|
|
kashim |
|
kashim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] künlüksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi ikki-üc qëtim qaytilanghan peysiman murekkep yopurmaq. güli aq, mëwisi soqicaq. yiltizsiman gholi dora qilinidu. heyzni tengshesh, qanni janlandurush, aghriq peseytish roli bar.
|
|
kafë |
|
|
|
kafëdra |
|
|
|
kaka |
|
|
|
kakar |
|
|
|
kaka’o |
|
kaka’o[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞ispance［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] junggo cinari a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. yopurmiqi tuxum sheklide, gül taji sarghuc, gül kassisi hal reng, mëwisi tuxum shekillik, renggi qizil yaki sëriq bolidu. uruqi qurup, pishurulghandin këyin ëlinghan parashokidin icimlik ishleshke bolidu. uruqidin ciqirilghan yagh dora ornida ishlitilidu. amërika qit’esining tropik belwagh rayonliridin ciqidu.[yeshmisi:] ② uruqidin ishlengen parashok.[yeshmisi:] ③ uruqining parashokidin teyyarlanghan icimlik.
|
|
kaktus |
|
kaktus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kaktus a’ilisidiki köp yilliq ösümlük. gholi shar yaki ëllips sheklide, etlik, uzunisigha qirliq këlidu. qirliri üstide top halette ösken tikenliri bolidu. güli cong, qizil yaki aq këlidu. adette menzire ösümlüki qilinidu.
|
|
kakca |
|
|
|
kakkuk |
|
kakkuk[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. tëni qara kül reng, quyruqida aq daghliri, qorsiqida toghrisigha ketken qara yolliri bolidu. bash yazda këce-kündüz toxtimay sayraydu. këpinek qurti qatarliqlarni tutup yeydu. paydiliq qush hësablinidu. köpincisi bashqa qushlar canggisigha tuxum salidu.
|
|
kakkukgül |
|
|
|
kakisaltang |
|
|
|
kakil |
|
|
|
kakilliq |
|
|
|
kakilimaq |
|
|
|
kakinec |
|
kakinec[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ceyze a’ilisidiki köp yaki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi tik, shaxlanmaydu, yopurmaqliri nöwetliship ösidu. güli aq, gül kassisi mëwisi bilen birge congiyip, xaltigha oxshap qëlip mëwini pütünley oriwalidu. mëwisi pishqanda qiziridu, sirtidiki xaltigha oxshash gül kasisimu qiziridu. istëmal qilishqa bolidu, dorimu qilinidu. issiqni qayturush, belghem boshitish roli bar.
|
|
kang (Ⅰ) |
|
kang (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① öyning icige xish yaki kësektin ëgiz qilip yasilidighan supa shekillik qurulma. uning ociqi, tëgide is mangidighan yolliri bolidu. ocaqqa ot qalighanda isning tesiride öy issiydu. üstide olturup aram ëlishqimu, yëtip uxlashqimu bolidu:[misal:] yigitler ciragh kötürüp ickiriki öyge kirgende 17 — 18 yashlardiki bir qiz kangda sozulup yatatti.[yeshmisi:] ② tömürciler ishlitidighan shamal sanduqning astinqi qërincisi.
|
|
kang (Ⅱ) |
|
|
|
kangshitmaq |
|
|
|
kangshishmaq |
|
|
|
kangshimaq |
|
kangshimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «kang» qilmaq, «kang-kang» qilghan awazni ciqarmaq:[misal:] men itni yiraqqa qoghliwëtey, bolmisa kangship uyqilirini buzidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ushshaq gepni tola qilmaq, walaqshimaq:[misal:] nëme sen börining kücüki nëmidep kangshiwatisen.
|
|
kangka (Ⅰ) |
|
|
|
kangka (Ⅱ) |
|
|
|
kang-kang |
|
|
|
kangkilimash |
|
|
|
kangliq |
|
|
|
kangmenze |
|
|
|
kangildimaq |
|
|
|
kala (Ⅰ) |
|
kala (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci, tëni cong, aca tuyaqliq haywan. bëshida köpincisining bir jüp münggüzi, quyruqining ucida uzun tükliri bar, kösheydu. küclük, ishlepciqirishqa ishlitilidu. süt, göshliri istëmal qilinidu. tërisi, tüki we söngeklirining paydisi köp.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] mücel yil hësabida ikkinci yilning nami؛ kala yili.
|
|
kala (Ⅱ) |
|
|
|
kalac |
|
kalac[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ötük, mese, betinke, shiblit qatarliq ayaghlarning üstige qaplap kiyidighan rëzinke ayagh kiyimi:[misal:] exmet aliqanliri bilen bayning kalicini sürtüwatatti.
|
|
kalaska |
|
|
|
kalang |
|
kalang[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qingghayghan, egri, tüz emes (aptomobil, traktor, harwa, wëlisipit qatarliqlarning caqi heqqide):[misal:] kalang caq. kalang ketmek.
|
|
kalangcur |
|
kalangcur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce＞inglizce［[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] bir xil köngül ëcish oyuni. cöriside ëgiz qiri, töt bulungida yumilaq töshüki bar casa taxta üstige junggoce shahmat uruqigha oxshash shekildiki uruqlar qoyulup, oynighanda belgilengen qa’ide boyice bir tal tayaq bilen özining uruqlirining hemmisini töshüklerge baldur urup kirgüzüwetkenler ghelibe qilghan bolidu.
|
|
kalam |
|
|
|
kalamus |
|
kalamus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] palma a’ilisidiki pëlek gholluq ösümlük. gholi incike hem uzun, güli sarghuc yëshil, atiliqi we aniliqi ayrim tüpte bolidu. mëwisi ëllipssiman këlidu. gholini pishshiqlap ishligendin këyin, nersilerni toqushqa ishletkili bolidu.
|
|
kalamulla |
|
|
|
kalamulla ursun |
|
|
|
kalamitës |
|
|
|
kalamishërip |
|
|
|
kalan |
|
kalan[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] cong, yoghan, büyük:[misal:] wezir-wuzra, kalanlar, pustane hem palanlar, ashpez, naway, sucilar, dëhqan, malci owcilar؛ ependimge yalwurup, deptu:[misal:] özüng danasen, bir amal qil yene sen.
|
|
kalanpay |
|
kalanpay[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qopal, yoghan, këlengsiz, ish qamlashturalmaydighan:[misal:] kalanpay adem. kalanpay orunduq.
|
|
kalanpaylashturmaq |
|
|
|
kalanpaylashmaq |
|
|
|
kalanpayliq |
|
|
|
kalpuk |
|
|
|
kalpukini cishlimek |
|
kalpukini cishlimek[yeshmisi:] ① acciqigha hay bermek, acciqini basmaq:[misal:] acciqing kelse, kalpukungni cishle (maqal).[yeshmisi:] ② epsus dep qalmaq, pushayman qilmaq:[misal:] biz bilen mang aghine, bolmisa këyin kalpukungni cishlep qalisen, dëdi u manga.
|
|
kalpuksiman |
|
|
|
kalpukluq |
|
|
|
kalte |
|
|
|
kalte qoshuqning sëpi tegmek |
|
kalte qoshuqning sëpi tegmek[yeshmisi:] kicikkine mensepke, emelge ërishmek:[misal:] way xudayim, sanga tëxi tünügün kalte qoshuqning sëpi tëgip qaptuken, nëmanciwala qilip këtisen
|
|
kalte quyruq |
|
|
|
kaltek |
|
kaltek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qisqa, tomraq tayaq:[misal:] kaltek bilen urmaq.[yeshmisi:] ② tayaq, toqmaq, mushtlarning urulushidin bërilgen zerbe:[misal:] sëning kaltikingni kötürelmeymen.
|
|
kaltek top |
|
|
|
kaltekci |
|
kaltekci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① keltek tutquci, kaltek ishletküci.[yeshmisi:] ② birawlarning menpe’iti ücün bashqilargha heywe qilidighan, birawlargha xizmet qilidighan kishi؛ comaqci:[misal:] kaltekcilerning coqan-sürenliri bir’az peseydi.
|
|
kaltekletmek |
|
|
|
kaltekleshmek |
|
|
|
kalteklenmek |
|
|
|
kalteklimek |
|
kalteklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kaltek bilen urmaq:[misal:] buni körgen hëliqi kishi cidap turalmay, qatilni taza kalteklidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] meniwi jehettin zerbe bermek, qattiq tenqidlimek:[misal:] u düshmenni ajayip sözler bilen kaltekleytti.
|
|
kalte-kösey |
|
|
|
kalte-küte |
|
kalte-küte[yeshmisi:] parce-purat, ushshaq-cüshshek, tayini yoq, uzun-qisqa:[misal:] kalte-küte ish qilmaq. kalte-küte gep qilmaq. kalte-küte yaghac.
|
|
kaltisaq |
|
|
|
kaltsit |
|
|
|
kaltsiy |
|
kaltsiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ① mëtal ëlëmënt. belgisi .(calcium)Ca aq rengde, ximiyiwi xususiyiti aktip. kaltsiyning birikmiliri binakarliq qurulushi we dorigerlikte keng qollinilidu. u adem qëni we söngeklerde bolidu. kaltsiy adem bedinide kem bolsa, raxit kësili peyda bolidu. put-qol tartishidu. [yeshmisi:] ② hak maddisi.
|
|
kaltsiylashturmaq |
|
|
|
kaltsiylashturulmaq |
|
|
|
kaltsiylashmaq |
|
|
|
kalcang |
|
|
|
kalcaytmaq |
|
|
|
kalcaymaq |
|
|
|
kalciyishmaq |
|
|
|
kaldir |
|
|
|
kaldir-kaldir |
|
|
|
kaldir-kuldur |
|
|
|
kaldirlatmaq |
|
|
|
kaldirlashmaq |
|
|
|
kaldirlimaq |
|
|
|
kalla |
|
kalla[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① adem we haywanlar boynining köz, qulaq, ëghiz, burun qatarliq ezalar jaylashqan qismi؛ bash.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mënge؛ eqil:[misal:] kallisi ishlimek. kallisi ötkür. kalla bilen ish qilmaq.
|
|
kalla dëse, paqalcaq dëmek |
|
kalla dëse, paqalcaq dëmek[yeshmisi:] bu heqte sorisa, u heqte jawab bermek؛ taghdin gep qilsa, baghdin jawab bermek:[misal:] kalla dëse, paqalcaq deydu, pishurup bërey dëse xam yeymen deydu (maqal).
|
|
kalla soqushturmaq |
|
|
|
kallisidin tünglük acmaq |
|
|
|
kallisidin ötmek |
|
|
|
kallisidin is ciqmaq |
|
|
|
kallisi qatmaq |
|
|
|
kallisi qizip ketmek |
|
kallisi qizip ketmek[yeshmisi:] bir ishning aldi-keynini yaxshi oylimastinla shu ishni qilishqa aldirimaq:[misal:] hazir sëning kallang qizip ketkendek turidu. aldirima, meyli qandaq bolmisun, biz özimizning yolida mangimiz.
|
|
kallisini silkiwetmek |
|
|
|
kallimu yëmey cishmu caqmay |
|
kallimu yëmey cishmu caqmay[yeshmisi:] ziyanmu tartmay, paydimu almay, biterep halda:[misal:] boldi qilsangcu ependi, kenjem cishmu caqmay, kallimu yëmey mendek ötiwerse, bilim özüng bilen ketse bolmidimu.
|
|
kalla-pacaq |
|
|
|
kallek |
|
kallek[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yighilip, uyushup, topliship yumilaq yaki qëtishma haletke kelgen nerse, top:[misal:] qeghez kallekliri. ＊ yol yaqisida qigh kallekliri turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] yighilghan, toplanghan, uyul qilinghan:[misal:] ulugh shahi alem, dadamdin qalghan këpek altungha kallek altun tëgiship bëremdikin, dep ëgilip salam bëriptu yigit.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip miqdarni bildüridu:[misal:] bir kallek yip. bir kallek pul.
|
|
kallekbesey |
|
kallekbesey[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kallek+besey［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] krëst güllükler a’ilisidiki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi cong, siliq, sëpi intayin qisqa, nurghunlighan yopurmaqlar qatmuqat destilinip kallek hasil qilidu. güli sëriq, adettiki köktatlarning biri hësablinidu.
|
|
kallek-kallek |
|
|
|
kallekleshtürmek |
|
|
|
kallekleshtürülmek |
|
|
|
kallekleshmek |
|
|
|
kalleklenmek |
|
|
|
kalleklimek |
|
|
|
kallipay |
|
|
|
kallipez |
|
kallipez[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] öpke-zasüy, kalla-paqalcaq pishurup satidighan kishi:[misal:] hoy burader, sen hëliqi sheherning hakimi emesmu ejeba, emdi kallipezning ociqigha ot qalaydighan ehwalgha cüshüp qapsenghu, dep soraptu padici.
|
|
kallipezxana |
|
|
|
kallipezlik |
|
|
|
kalligir |
|
|
|
kallimashang |
|
|
|
kalorimëtir |
|
|
|
kaloriye |
|
|
|
kalog |
|
kalog[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qizil yüsünlerning bir xili. top bolup ösidu. adette yopurmaqsiman yapilaq halette bolup, tutuq sösün rengde bolidu. qurughandin këyin renggi qariyidu, tëbabette askaridani cüshürüsh ücün ishlitilidu.
|
|
kalomël |
|
|
|
kalon |
|
|
|
kalonna |
|
kalonna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① herbiy qisimdiki shtat birliki. memlikitimizde azadliq urushi mezgilide armiye arisida teshkillengen. adette jün bilen teng.[yeshmisi:] ② sep:[misal:] aldi bilen neyzilik miltiqlirini mehkem tutqan bashlamci kalonna, andin aptomatcilar, pilimotcilar, minamyotcilar meydandin ötti.
|
|
kalu |
|
|
|
kalwa |
|
kalwa[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] kallisi taza ishlimeydighan, zëhni ötkür bolmighan, eqilsiz, döt:[misal:] zërek bala tëpip sözleydu, kalwa bala köpüp sözleydu (maqal).
|
|
kalwalashturmaq |
|
|
|
kalwalashturulmaq |
|
|
|
kalwalashmaq |
|
kalwalashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dötleshmek, eqilsizleshmek, kalwa bolmaq:[misal:] u barghansëri kalwaliship këtiwatidu.[yeshmisi:] ② tili gepke kelmey qalmaq, duduqlimaq:[misal:] kim... kimsen dep towlaptu bay tili kalwaliship.[yeshmisi:] ③ almiship, temtirep, rawurus mangalmay qalmaq (put heqqide):[misal:] nazimning putliri kalwaliship bir qedemmu mangalmidi.
|
|
kalwaliq |
|
|
|
kalwutun |
|
|
|
kalëndar |
|
kalëndar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ① yilning pesil, ay, mewsum, hepte we künlirini tertip boyice körsitip bëridighan hemde bashqa melumatlarmu qoshumce bërilidighan jedwel yaki kitabce؛ cësla:[misal:] üstel kalëndari. asma kalëndar.[yeshmisi:] ② yilning pesil, ay, mewsum, hepte we künlirini hësablash sistëmisi؛ yilname:[misal:] miladiye kalëndari. hijriye kalëndari.
|
|
kalëndarciliq |
|
|
|
kalëndarliq |
|
|
|
kalibir |
|
|
|
kalibirliq |
|
|
|
kaliciliq |
|
|
|
kalifurniy |
|
|
|
kaliqulaq |
|
kaliqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kala+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] coqa a’ilisidiki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. ghoza mëwisi pishqanda yërilidu, renggi qaramtul qongur. pütün tëni we yopurmiqi dora bolidu.[yeshmisi:] qan toxtitish, yallugh yandurush, jarahet zehirini kësish rollirigha ige.
|
|
kalikendir |
|
kalikendir[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kala+kendir［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. coka mëwisi uzun hem tar, uruqi köp. talaliri kendir ornida ishlitilidu. gholi we yopurmaqliri at-kalilargha yëshil boghuz qilinidu.
|
|
kalikomshar |
|
kalikomshar[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］kala+komshar［[yeshmisi:] ishning yolini bilmeydighan, döt, ish qamlashturalmaydighan:[misal:] hoy kalikomshar, özüngge tushluq ish qilsang bolmamdu
|
|
kalikomsharliq |
|
|
|
kalina |
|
kalina[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ucqat a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. güli kicik, aq mëwisi keng, tuxumsiman, toq qizil këlidu. qowziqidin arghamca ëshishke bolidu. mëwisi piship qizarghanda yëyishke, uruqidin yagh ciqirishqa bolidu.
|
|
kaliwa |
|
|
|
kaliy |
|
kaliy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞erebce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. kümüsh renglik, momgha oxshaydu, sozulushcanliqqa ige. ximiyiwi xususiyiti aktip, hawada ongay oksidlinidu, su bilen ucrashsa hidrogën hasil bolidu hem partlash peyda qilidu. u ösümlükning ösüshi we yëtilishide muhim rol oynaydu. kaliyning birikmiliri sana’ette keng ishlitilidu.
|
|
kaliyliq |
|
|
|
kamar |
|
kamar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① oyulghan jay, töshük:[misal:] toshqan yügürüp bërip taghdiki bir kamargha kirip këtiptu.[yeshmisi:] ② uwa, in:[misal:] cashqanning kamëri. qushqacning kamëri.
|
|
kamal (Ⅰ) |
|
kamal (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① toluqluq, kem-kütisizlik, mukemmellik, kamalet:[misal:] rehmet, ukam, yëtim-yësirlarning bëshini silighiningiz ücün, xudayim kamalingizgha yetküzer.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
kamal (Ⅱ) |
|
|
|
kamalet |
|
|
|
kamaletlik |
|
|
|
kamalek |
|
kamalek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] qattiq yaghacni ikki ucidin yip tartip ëgip, yërim da’ire sheklige keltürüsh arqiliq yasalghan hemde neyze, oq qatarliqlar ëtilidighan bir xil qedimiy qoral؛ yay, kaman.
|
|
kaman |
|
kaman[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] oqyaning oqtin bashqa qismi, yayi؛ kamalek:[misal:] ikki atning arisi yëqinlashqanda, jamalidin tëzlikte kamanini toghrilap oq atti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kamalekke oxshash, ëgilgen, qayrilma (qash-qamet heqqide):[misal:] kaman qashlirini qëqip baradur, yürekke otlar yëqip baradur.
|
|
kamance |
|
kamance[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kicik kaman, kamanning kiciki.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] ghëjek, iskiripka qatarliq calghu eswablirini cëlish ücün ishlitilidighan we bir ucidin ikkinci bir ucigha qil tutami tartilghan tayaqce:[misal:] seydullam kamancini iskiripka tarliri üstige qoyushi bilen ëcinishliq bir sada kötürüldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cigicilik, qadaqciliq qatarliq kesiplerde permini aylandurush ücün xizmet qilidighan, muzika kamancisigha oxshaydighan eswab:[misal:] derweqe, dadisi alemdin ötkendin këyin, u qirghu bilen kamancigha tayinip ciragh yëghi we cay-tuzning höddisidin ciqip turdi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kamangha oxshash, ëgilgen, qayrilma:[misal:] kamance qash.
|
|
kamanciliq |
|
|
|
kamandar |
|
|
|
kamandarliq |
|
|
|
kamandropka |
|
|
|
kambala |
|
|
|
kampash |
|
|
|
kamfara |
|
kamfara[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince＞erebce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. molëkula formulisi. C01 H06 O rengsiz, süzük hem qattiq jisim. temi qirtaq, xushbuy puraydu, asan ucidu. adette kamfora derixining shax, yopurmaqliridin ëlinidu.
|
|
kamfan |
|
kamfan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni kadanning allotropik shekil özgirishi bolup, aq renglik kristal. naftalin puriqigha ige, asan ucidu, ximiyiwi xususiyiti aktip emes.
|
|
kamfora |
|
kamfora[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince＞erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kamfora a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. pütün ösümlük tüpi xushbuy puraqliq bolup, ziyandash hasharatlardin qoghdinalaydu. yaghici puxta bolup, öy jahazliri we hüner-sen’et buyumliri yasashqa muwapiq. shax yopurmaqliridin kamfora ajritip ëlishqa bolidu.
|
|
kamër |
|
kamër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① wëlisipit, aptomobil qatarliqlarning caqi yaki topning icki qismidiki yel qacilash ücün mexsus yasalghan rëzinke xalta:[misal:] kamër yamimaq. kamërgha yel bermek.[yeshmisi:] ② lagër yaki türmilerdiki jinayetcilerni solaydighan öy, qamaqxana:[misal:] yërim sa’ettin këyin, xojiniyaz özini yalghuz kishilik qarangghu kamërda kördi.
|
|
kamërton |
|
|
|
kamil |
|
kamil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kamaletke yetken, mukemmel, toluq, teltöküs:[misal:] buninggha ishencimiz kamil, dëdi shaniyaz xushalliq bilen. ∥ oqutqucilar ishqa buyrusa barliq ishtiyaqim bilen kamil orunlayttim.[yeshmisi:] ② erlerning smi.
|
|
kamila |
|
|
|
kan |
|
kan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① paydiliq qëzilmilarni ëlish ücün qurulghan yer asti insha’atliri:[misal:] kömür kani. altun kani.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] paydiliq qëzilmilar toplanghan jay:[misal:] kan yatmisi. kan gewdisi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersige nahayiti bay yaki shu nersining makani bolghan jay, yer:[misal:] turpan, pican nahiyiliri kishmish üzümning kani.
|
|
kana |
|
|
|
kanap |
|
|
|
kanar (Ⅰ) |
|
kanar (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qirghaq, cet, girwek:[misal:] anisigha qarap qiz al, kanarigha qarap böz al (maqal). ＊ pütün öy, baghdiki kölning kanari, yëyildi qipqizil zilce anari.
|
|
kanar (Ⅱ) |
|
|
|
kanara |
|
|
|
kanal |
|
|
|
kanay |
|
kanay[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] bir xil duxowoy calghu. mistin uzun we aghzi keng qilip yasilidu. türliri köp bolup, beziliri duxowoy orkëstirlarda, yene beziliri herbiy qisimlarda signal bërish ücün ishlitilidu.[yeshmisi:] ② kësik konus sheklidiki awaz congaytish eswabi. beziliri addiy bolup, incike teripini biwasite ëghizgha tutup sözleshke bolidu. yene bezilirining tüzülüshi murekkep bolup, simliq radi’o üskünilirige ulinidu:[misal:] töt kanayliq ün’alghu.[yeshmisi:] ③ mesh, ocaq, samawar we par qazini qatarliqlargha ornitilidighan, qangaltirdin yasilidighan we is, par qatarliqlarni ciqiriwëtish, bir jaydin ikkinci bir jaygha ötküzüsh rolini oynaydighan turuba shekillik buyum؛ tömür turxun:[misal:] meshning kaniyi. samawarning kaniyi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] nepeslinish orginining bir qismi. shekli turubigha oxshaydu. yërim halqa shekillik kömürcektin tüzülidu ëlastik xususiyetke ige yuqiriqi uci boghuz bilen tutushidu. töwenki uci ikkige bölüngen bolup, ong we sol qanat öpkige kiridu:[misal:] kaniyimgha birnerse turup qalghandek boldi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] gal؛ këkirdek:[misal:] kaniyidin almaq.
|
|
kaniyigha tiqmaq |
|
|
|
kaniyigha urmaq |
|
|
|
kaniyigha ësilmaq |
|
kaniyigha ësilmaq[yeshmisi:] jawabkarliqqa tartmaq:[misal:] u tamakisini qattiq bir shoriwaldi-de, sözini dawamlashturdi:[misal:] ukam, hazir ghilajidin iqtsadiy ishlarni ëniqlash bahanisi bilen kaniyimizgha ësildi.
|
|
kaniyini maylimaq |
|
|
|
kaniyini yaghlimaq |
|
|
|
kaniyi yoghinap ketmek |
|
|
|
kaniyi yirtilghuce |
|
|
|
kanayce |
|
|
|
kanayci |
|
kanayci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kanay calidighan adem, signalci:[misal:] kanayci jiddiy yighilishqa kanay caldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] teshwiqatci, jarci:[misal:] u buzzhu’aziye teripidin tartip këtilgen bir kanayci iken.
|
|
kanay-sunay |
|
|
|
kanaygül |
|
|
|
kanayliq |
|
|
|
kant |
|
|
|
kantu |
|
|
|
kantizm |
|
kantizm[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] nëmis peylasopi kant we uning izdashliri teripidin yaritilidighan idë’alistik pelsepiwi ëqim. uning tüp belgisi:[misal:] matëriyalizm bilen idë’alizmni këlishtürüsh, ikkisini muresse qilish, bir-birige qarimuqarshi bolghan türlük pelsepiwi mezheplerni bir sistëmigha birleshtürüshtin ibaret.
|
|
kanja |
|
|
|
kanjilatmaq |
|
|
|
kanjilashmaq |
|
|
|
kanjilanmaq |
|
|
|
kanjilim?※CX] pë’il. |
|
|
|
kanci |
|
|
|
kanciliq |
|
|
|
kanduk |
|
|
|
kanduklatmaq |
|
|
|
kanduklashturmaq |
|
|
|
kanduklashturulmaq |
|
|
|
kanduklashmaq |
|
|
|
kanduklimaq |
|
|
|
kandëla |
|
|
|
kandidat |
|
kandidat[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teyinlinish, saylinish yaki birer teshkilatqa qobul qilinish qatarliqlar ücün belgilengen:[misal:] kandidat partiye ezasi.kandidat tetqiqatci. ∥ kandidatlarning hemmisi ilgiridin belgilinip qoyulghanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer pen boyice dissërtatsiye yaqlash asasida bërilidighan ilmiy unwan we shu ilmiy unwanni alghan kishi:[misal:] tëxnika penliri kandidati. pelsepe penliri kandidati.
|
|
kandidatliq |
|
|
|
kanshunas |
|
kanshunas[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kan yatmilirining alahidiliki, peyda bolushi, tarqilishi we sana’ettiki qimmiti qatarliqlarni tetqiq qilghuci alim, mutexessis.
|
|
kanshunasliq |
|
kanshunasliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] gë’ologiyining bir tarmiqi. kan yatmilirining alahidiliki, peyda bolushi, tarilishi we sana’ettiki qimmiti qatarliqlarni tetqiq qilidu.
|
|
kanki |
|
kanki[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] ayaghning tëgige ornitilidighan, polattin yasalghan picaq shekillik eswab. muz top kankisi, yügürüsh kankisi we figura kankisidin ibaret üc xil bolidu.
|
|
kantigül |
|
|
|
kanwa |
|
|
|
kanimash |
|
|
|
kaninon |
|
kaninon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] istwoli uzun, oq yoli töwen, deslepki sür’iti tëz bolghan bir xil zembirek. köp caghlarda biwasite qarigha ëlip ëtish we yiraq ariliqtiki nishanlarni ëtishqa ishlitilidu.
|
|
kanyek |
|
|
|
kah (Ⅰ) |
|
kah (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] wangning arqisida yürüp, wangni qoghdaydighan we uning xizmitini qilidighan xadim:[misal:] naxshining wanggha yëqip qalghanliqini cüshengen kahlar, dorghilar tengla «xosh» dëyishti.
|
|
kah (Ⅱ) |
|
|
|
kahⅢ |
|
|
|
kahish |
|
kahish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] tam we ögzige yatquzulidighan qurulush matëriyali. eslide sëghiz laydin yasilip, yüzige sapal siri sürkep xumdanda köydürüsh arqiliq teyyarlinatti. hazir sëmont qatarliq bashqa matëriyallardin her xil shekilde köydürmeymu yasilidighan boldi.
|
|
kahishci |
|
|
|
kahishliq |
|
|
|
kahin |
|
kahin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① din ehli؛ rohaniy:[misal:] öyning tëmi aldigha her xil qiyapettiki budda kahinlirining heykelliri qatar qoyulghanidi.[yeshmisi:] ② birer weqe-hadisidin aldin xewer bergüci, remci, palci.
|
|
kahinliq |
|
|
|
kawa |
|
kawa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kawa a’ilisidiki bir yilliq, pëlek tashlap ösidighan, saman gholluq ösümlük. mëwisining sheklimu her xil bolidu. adette hemmisi istëmal qilinidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
kawap |
|
|
|
kawapmu köymisun, zixmu köymisun |
|
|
|
kawapci |
|
|
|
kawapciliq |
|
|
|
kawapxana |
|
|
|
kawapdan |
|
kawapdan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] kawap pishurush ücün qeleydin töt putluq qilip oqur sheklide yasalghan sayman:[misal:] biz gösh, dora-derman, kawapdan, zix qatarliq lazimetliklerni teyyarlap qoyghaniduq.
|
|
kawash |
|
kawash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qashtëshining bir xili. adette aq kawash, kök kawash, sëriq kawash, qara kawash we süzük kawash dëgen türlerge bölünidu.
|
|
kawa-qapaq |
|
|
|
kawak |
|
kawak[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ciqirish, uprash tüpeylidin nersilerning icki qismida hasil bolghan boshluq, töshük:[misal:] siyit haji körsitip bergen kawakqa ömilep kiriwalghan abliz qariy göher tëpiwalghandek xushal bolup ketti. ∥ kawak halet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] öpke kësili bolghan kishilerning öpke qismida peyda bolghan töshük.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] ademning bezi eza yaki toqulmilirining icki qismidiki oymanlashqan tuyuq kamar jay. mesilen, burun kawiki, burun yan kawiki we bashqilar.
|
|
kawaklashmaq |
|
|
|
kawakliq |
|
|
|
kawawicin |
|
|
|
kawcok |
|
kawcok[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] kawcok derixi, köksëghiz qatarliq ösümlüklerdin ëlinghan sütni pishshiqlap ishlesh arqiliq yasalghan ëlastikliq we izolyatorluq xususiyetke ige, su hem hawa ötküzmeydighan matëriyal.
|
|
ka’inat |
|
|
|
kayak |
|
|
|
kayitmaq |
|
|
|
kayishmaq |
|
|
|
kayimaq |
|
kayimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xapa bolmaq, acciqlanmaq:[misal:] sëlim kelgende doxturlardin biri hëliqi ayalgha qattiq kayiwatatti.[yeshmisi:] ② aware bolmaq, musheqqet tartmaq:[misal:] bilginingni eldin ayima, bilmigenni bilimen dep kayima (maqal).
|
|
kebe |
|
|
|
kebi |
|
kebi[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] isim yaki isim xaraktëridiki sözler bilen birikip këlip «-dek, -tek», «... gha oxshash» dëgen menini bildüridu:[misal:] ot kebi qiziq. ＊ bu dutarning pedisi yoq hem üzüktur tarisi, qay kishining bu kebi köngül acar dildari bar
|
|
kebise |
|
kebise[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] bir tropik yilining waqti adette 365 kün besh sa’et 48 minut 46 sëkunt bolidu. quyash kalëndarida bu bir yil 365kün qilip belgilinip, ashqan waqti texminen her töt yilda bir künge yighincaqlinip, ikkinci aygha qoshuwëtilidu. dëhqanlar kalëndarida bolsa, bu bir yil 354 yaki 355 kün qilip belgilinip, ashqan waqti texminen her üc yilda bir aygha yighincaqlinip, bir yilgha qoshuwëtilidu. mana bu xil usul kalëndarciliqta kebise dep atilidu. «kebise» erebce «artuq» yaki «zapas» dëgenlik bolidu.
|
|
kep (Ⅰ) |
|
|
|
kep (Ⅱ) |
|
|
|
kepe (Ⅰ) |
|
kepe (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] waqitliq olturup turush ücün shax-shumba, ot-cöpler bilen yëpilghan addiy öy؛ celle:[misal:] men harwini turdi akamning kepisi aldida toxtitip qoyup, akamni caqirsam, u kepiside yoq iken.
|
|
kepe (Ⅱ) |
|
kepe (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kepe a’ilisidiki yerde yëtip pëleksiman ösidighan yërim catqal. ösümlük tëni dora qilinidu. tëbabette yelni, soghuqni, höllükni qayturush roligha ige.
|
|
keptawul |
|
|
|
kepter |
|
kepter[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] köp ucraydighan bir xil qush. qaniti cong, ucushqa mahir, türliri köp. ösümlük danliri bilen ozuqlinidu. köpince öyde bëqilidu, bezide xet-alaqe toshush ücünmu ishlitilidu. adette tincliqqa simwol qilinidu.
|
|
kepterxana |
|
|
|
kepterwaz |
|
|
|
kepterwazliq |
|
|
|
keptük |
|
|
|
kepsen |
|
kepsen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xaman teyyar bolghanda aldi bilen kembeghellerge bërish ücün ayrip qoyulidighan, öshre-zakatning sirtidiki danliq ashliq:[misal:] abdalgha kepsen berse, jinging toghrimu deptu (maqal).
|
|
kepsenci |
|
|
|
kepsencilik |
|
|
|
kepsiz |
|
kepsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] gepke kirmey, özi xalighan qiliqlarni qilip yüridighan؛ bashbashtaq, gep anglimaydighan, qiliqsiz (balilargha qarita ëytilidu):[misal:] u nahayiti kepsiz bala, sizning cong qilmiqingiz tes bolarmikin.
|
|
kepsizleshmek |
|
kepsizleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kepsiz, gep anglimaydighan bolup ketmek؛ kepsiz haletke kelmek:[misal:] u toghra hayat yolidin yiraqlap, kepsizliship, qinidin ciqip ketti.
|
|
kepsizlik |
|
|
|
kepsher |
|
|
|
kepsherci |
|
|
|
kepshercilik |
|
|
|
kepsherletmek |
|
|
|
kepsherleshmek |
|
|
|
kepsherlenmek |
|
|
|
kepsherlik |
|
|
|
kepsherligüc |
|
|
|
kepsherlimek |
|
kepsherlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ikki bölek dëtal yaki üzülgen, ajralghan, sunghan mëtal buyumlarni ot, gaz yaki ëlëktr küci arqiliq bir-birige tutashturmaq, ulimaq, toldurmaq:[misal:] sadir qandaqtur birnersini jiddiy kepsherlewatatti.
|
|
kepke |
|
|
|
kepkür |
|
|
|
kepkican |
|
|
|
kepkisiz |
|
|
|
kepkilik |
|
|
|
kepletmek |
|
|
|
kepleshtürmek |
|
|
|
kepleshtürülmek |
|
|
|
kepleshmek |
|
kepleshmek[yeshmisi:] ① «keplimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] hemming qolliringni bir töshükke keplishiwalsang men ashni nedin sunup bërimen, dëdi ashpez xapa bolup.[yeshmisi:] ② tiqilmaq, qaplashmaq, tiqilip ya aldigha ya keynige sürülelmeydighan bolup qalmaq:[misal:] arqa caq töshükke keplishiptu, yene gangbenmu sunuptu.
|
|
keplenmek |
|
|
|
keplimek |
|
keplimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] töshük, yëriq qatarliqlargha melum nersini niqtap, cingqap tiqmaq, kirgüzmek:[misal:] tursun pemidurni qoligha aldi we aghzigha keplep macilditip yëgili bashlidi.
|
|
kepish |
|
|
|
ketren |
|
|
|
ketküzmek |
|
|
|
ketküzülmek |
|
|
|
ketmek |
|
ketmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① melum orundin bashqa orungha qaytmaq, barmaq:[misal:] bu öyde olturghanlar qeyerge ketti dep soraptu xelpitim.[yeshmisi:] ② mangmaq, yürmek, yol basmaq:[misal:] tagham qol somkamni kötürüp men bilen yanmuyan këtiwatatti.[yeshmisi:] ③ birer meshghulat, xizmet yaki wezipini tashlimaq, terk etmek:[misal:] ishtin ketmek. oqushtin ketmek.[yeshmisi:] ④ ötmek, tamam bolmaq, tügimek, yoqalmaq:[misal:] qish këtip, bahar keldi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qaza tapmaq, alemdin ötmek, ölmek:[misal:] eger ömrüngni menilik ötküzidighan bolsang, ölsengmu armansiz këtisen.[yeshmisi:] ⑥ serp bolmaq, ishlitilmek؛ lazim bolmaq, kërek bolmaq:[misal:] bu xildiki këselning saqiyishi ücün nahayiti uzun waqit këtidiken. ＊ öyde adem jiq bolghandikin, ash, nan jiq këtidu.[yeshmisi:] ⑦ ötküzüp bërilmek, sëtilmaq:[misal:] hëliqi paqlan bek erzan këtiptu-de, dëdi u epsus bilen.[yeshmisi:] ⑧ kësilmek, üzülmek:[misal:] balilirim yëtim qaldi, qicqarsam ünüm yetmes. qorqmas gheyritim bardur, ol ücün bëshim ketmes.[yeshmisi:] ⑨ mehrum bolmaq, ayrilmaq:[misal:] halidin ketken baqi arisini qoltuqlighinice bircette uxlimaqta.[yeshmisi:] 01 ishtin ciqmaq, eslidiki iqtidarini yoqatmaq؛ mesile körülmek:[misal:] beldin ketmek. közdin ketmek.[yeshmisi:] 11 tarqimaq, bërip yetmek, yëyilmaq (awaz, nam-shöhret qatarliqlar heqqide):[misal:] uning hesretlik nalisi kökni yërip, yiraq-yiraqlargha ketti.[yeshmisi:] 21 hësabigha ötmek, ötmek:[misal:] qoynungdin tökülse qoncunggha deptiken, bizdin turpanliq qërindashlargha ketse nëme boptu dëdi eli palwan.[yeshmisi:] 31 patmaq, cömmek, bend bolmaq, gherq bolmaq (uyqu, xiyal qatarliqlar heqqide):[misal:] uyqugha ketmek. xiyalgha ketmek.[yeshmisi:] 41 toxtimaq, üzülüp qalmaq, qacmaq (tok heqqide):[misal:] tok ketti.[yeshmisi:] 51 këngiyip ulghaymaq, yamrap köymek, almaq (ot heqqide):[misal:] balilar «ot keptu, ot këtiptu» dëyiship yügürüshüp këtiwatatti.[yeshmisi:] 61 ciqmaq, aqmaq (qan heqqide):[misal:] aghzi-burnumdin oqtek qan ketti.[yeshmisi:] 71 melum isimlargha yandiship këlip shu isim uqturghan menining meydangha kelgenlikini, shundaq ish yüz bergenlikini bildüridu:[misal:] dez ketmek. ＊ tughan yar ketti, buyaqqa këlinglar, tëz bolunglar dep warqiridi u töwende ëtizlirini yaqilishiwatqanlargha qarap.[yeshmisi:] 81 xatalashmaq:[misal:] sözdin ketmek. geptin ketmek. ＊ adem tildin këter, haywan münggüzdin (maqal).[yeshmisi:] 91 dawamlashmaq, dawam etmek, bolmaq:[misal:] terep-terepte bezme teyyarliqi këtiwatqan bolup, xilmuxil mëwiler, türlük lezzetlik ta’amlar, qent-gëzekler hazirlap qoyulghanidi.[yeshmisi:] 02 sozulmaq:[misal:] mushundaq mangsingiz, shimal terepke ketken bir kocigha barisiz.[yeshmisi:] 12 ish-pa’aliyetning birer yönilish boyice dawam qilghanliqini bildüridu:[misal:] shahzade sezmey patmek bilen öy bolushup këtiwëriptu.[yeshmisi:] 22 patmaq, sighmaq, muwapiq kelmek:[misal:] ularning dash qazinigha 12 cëlek su këtidu. u qazan bilen az bolghanda 200 kishilik mëhmanni uzatqili bolidu.[yeshmisi:] 32 köp sandiki ötümsiz we qismen ötümlük pë’illarning «-p, -ip, -up, -üp» rewishdash shekli bilen tüs rolida këlip töwendiki menilerni bildüridu: 1) heriketning üzül-kësel pütüshi, tamamlinishini ipadileydu:[misal:] qëcip ketken cëcip ketti (maqal).[yeshmisi:] 2) heriketning tuyuqsiz, ushtumtutla jiddiy, küclük yaki yuqiri derijide bashlinip, shu teriqide dawamlashqanliqini ipadileydu:[misal:] baghlaqliq qawan it zenjirni silkip qawap ketti. ＊ ular bir-birige qariship qoyup, qaqahlap külüshüp ketti.[yeshmisi:] 3) heriketni derije, qëtim sani we bashqa munasiwetlik tereplerdin küceytish rolini oynaydu:[misal:] bilimsizge hal ëytquce, icingde sësip ketsun (maqal). ＊ «ustam cac qurupla kettighu» dëgendin këyin, metniyaz yene höllep uwulashqa bashlaydu. ＊ uning kësili yene ëghirliship ketti.[yeshmisi:] 4) rewishdash ipadiligen heriket igisining shu heriketni orundiyalaydighanliqini, orundashqa qadir ikenlikini yaki shu heriketni orundashqa qayil bolghanliqini bildüridu:[misal:] u gerce yëngi kelgen bolsimu, xizmetlerni yaxshi ishlep ketti.
|
|
ketmen |
|
ketmen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tömür qatarliq mëtallardin yasilidighan, yüzi congraq, arqa teripige deste ornitish ücün culda (töshük) ciqirilghan, yer cëpish saymini, dëhqanciliq qorali.
|
|
ketmen sëpini tutup baqmighan |
|
ketmen sëpini tutup baqmighan[yeshmisi:] ëghir emgek, japa-musheqqet, qiyinciliq körmigen؛ ishqa pishmighan, cidamsiz, xam:[misal:] ana xëtining axirini «qedirlik balam, atangning azabliri bedilige sen ketmen sëpini tutup baqmay cong bolghaniding, emdiki rahiting bilen anangni undaq tamamenla untup ketme» dep axirlashturghanidi.
|
|
ketminini capmaq |
|
|
|
ketmenci |
|
ketmenci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ketmen capidighan, ketmen bilen ish qilidighan kishi؛ dëhqan:[misal:] ketmenci dëse, mana mëni dëse bolidu. ketmenni qish-yaz capimen.[yeshmisi:] ② ketmenni uzun hem ünümlük capidighan, ketmen cëpishqa mahir adem:[misal:] ottura qoldek ketmencidin 20 ni ayrip, östengning tëgige cüshürdüm.
|
|
ketmenqongghuz |
|
|
|
keto |
|
|
|
ketira |
|
ketira[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu, tash bedenni cingitip quwwet bëridu, terleshni toxtitidu, süydükni rawan qilidu.
|
|
ketil |
|
|
|
ketimek |
|
|
|
ketiwal |
|
ketiwal[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① igisiz qalghan, musadire qilinghan yerlerni ijarige bërish, ijarisini yighish ishlirini bashqurghuci.[yeshmisi:] ② yëtim aqsaqal.
|
|
kec |
|
kec[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kündüz bilen këcining almishish ariliqidiki waqit, yeni namazdigerdin namaz xuptengice bolghan ariliqtiki waqit.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarangghu cüshüp tün xëli bir yerge bërip qalghan waqit:[misal:] men axsham bek kec yatqanidim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] belgilengen waqittin këyin, belgilengen yaki muwapiq waqit ötüp ketken:[misal:] xuda kec qoysa qoyar, ac qoymas (maqal).
|
|
kecqurun |
|
kecqurun[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kün olturup qarangghu cüshey dep qalghan waqit, axsham.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kecte, kec etrapida, kec mehelde:[misal:] uqtum, yaxshi bolidu, deptu misker, kecqurun këlip ciraghliringni ekëtersen.
|
|
kecqurunqi |
|
|
|
kecqurunluq |
|
kecqurunluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kecqurun mezgilidiki, kecqurungha tewe, kecqurungha teyyarlanghan:[misal:] küzning kecqurunluq hawasi jangha rahet idi. ＊ kecqurunluq ghiza ücün u qazangha ot yaqqanidi.
|
|
kecqurunluqi |
|
|
|
kecki |
|
|
|
keckice |
|
keckice[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① kec bolghuce, kec bolghangha qeder, kec kirgüce:[misal:] xasiyetxan keckice qizining kelgüsidiki bexti toghrisida shërin xiyallargha cömülüp yürdi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] her da’im, hemishe, dawamliq:[misal:] sili oghlimizgha zadila köngül bölmeywatidila, keckice xizmet, mejlis dep aldirighanliri aldirighan, dëdi ayali acciqlap.
|
|
keclik |
|
keclik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kecke tewe, kecke te’elluq, kectiki؛ kecte bolidighan, kec ücün teyyarlanghan:[misal:] keclik ghizadin këyin zeytunem uni hojrisigha bashlap kirdi.
|
|
keclimek |
|
|
|
kecmek |
|
kecmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sugha oxshash suyuq yaki qar, qumgha oxshash yumshaq nersilerni yërip mangmaq, shundaq nersiler üstidin dessep ötmek:[misal:] qatmuqat ëdirlar arisida ikki kicik yoluci qar këcip ilgirilewatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq, hasil bolmaq؛ ötmek (xiyal, köngül, mënge, pikir qatarliqlardin):[misal:] abdurëhimning könglidin «emdi musa taghamgha nëme deymen» dëgen acciq pushayman kecti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] (pikir, niyet, mëhir, jan, menpe’et qatarliqlardin) ümidini, alaqisini, munasiwitini üzmek, terk etmek, ayrilmaq:[misal:] bëxil jënidin këcer, mëlidin kecmes (maqal). ＊ jandin kecmigüce janangha yetmes (maqal).[yeshmisi:] ④ ötmek, epu qilmaq, salawat qilmaq (xataliq, gunah qatarliqlar heqqide):[misal:] gunahimizdin kecsile iken, deptu kënizekler yerni söyüp. kectim, deptu padishah bëshini lingshitip.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bolmaq, yoluqmaq, ucrimaq:[misal:] barghanlardin, yanghanlardin sëni soraymu sëning haling ne kecti dep özüm baraymu
|
|
kecmish |
|
kecmish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ilgiri bëshidin ötken turmush sergüzeshtliri, burun bolup ötken weqeler؛ ötmüsh:[misal:] ah, yaq, bu bolidighan gep emes u kecmishlirini qandaqmu untuyalisun
|
|
kecmish-kecürmish |
|
|
|
kecürgüsiz |
|
|
|
kecürme |
|
|
|
kecürmek |
|
|
|
kecürmish |
|
|
|
kecürüshmek |
|
|
|
kecürülmek |
|
|
|
kecürüm |
|
kecürüm[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] epu, özre, gunah eyibini we shu seweplik yüklengen mejburiyet, jazani emeldin qaldurush, kengcilik:[misal:] kecürüm sorimaq. kecürüm qilmaq.
|
|
ker |
|
ker [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] «kër»ge qarang:[misal:] hey yoluci, yoluci, kerke boyluq ker ëting, ker bulaqta yüridu.
|
|
kerepshe |
|
|
|
kereshme |
|
kereshme[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] birawgha yëqish, uning amraqliqini, telpünüshini qozghash ücün gewde, köpince yüz-köz bilen qilinghan nazliq heriket, nazliq qiliq:[misal:] nësip boptu sanga güzellik, naz-kereshme bilen qëtilip.
|
|
kerem |
|
kerem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① merhemet, himmet, shapa’et:[misal:] kerem qilmaq. ＊ aliy keremlirining döletliri sayiside, biz puqralar xatirjem yashawatimiz.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
keremlik |
|
keremlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] merhemetlik, himmetlik, shepqetlik:[misal:] ey keremlik padishah, nëmige xushal olturmaysiz
|
|
kertmek |
|
kertmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yonumaq, yonup iz ciqarmaq:[misal:] yaghacni sel kertip andin shoynini baghla, bolmisa, siyrilip toxtimaydu.
|
|
kertik |
|
|
|
kertilmek |
|
|
|
kertim |
|
|
|
kerre |
|
kerre[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] köpeytish:[misal:] kerre jedwili.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kerre belgisi (×).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen birge këlip heriketning tekrarlinish derijisini bildüridu hem «qëtim, nöwet, merre؛ köpeytilgen, yerde» dëgen menilerni ipadileydu:[misal:] wapa lewzidin sen iding mu’ellim, manga berding yene bir kerre telim.
|
|
kerrek |
|
kerrek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. tëni cong, xoxa tikenge oxshaydu. gholi tik, girwekliride tikini we yëshil qanatliri bolidu. pütün tënidin dëhqanciliq dorisi ishlinidu. u ziyandash hasharatlarni öltürüsh roligha ige.
|
|
kerriletmek |
|
|
|
kerrileshmek |
|
|
|
kerrilenmek |
|
|
|
kerrilimek |
|
|
|
kerkidan |
|
kerkidan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tom tuyaqliq, ten shekli kaligha oxshap këtidu, boyni qisqa, töt ayighi cong, burnining üstide bir yaki ikki münggüzi bar. tërisi qopal lëkin qëlin, sel qaramtul, tükliri yoq.
|
|
kerkidangül |
|
|
|
kerge (Ⅰ) |
|
kerge (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning arisini ëcish, kërish ücün ishlitilidighan yaghac yaki shuninggha oxshash nerse:[misal:] ay xënim bir baqsina, közüngni cong-cong acsina. kirpiking dalda qilsa, kergide kërip acsina.[yeshmisi:] ② kecticilikte keshte cüshürülidighan rextni kërip, yëyip, ëcip turush ücün ishlitilidighan cember shekillik eswab, cembirek:[misal:] u kergige tartilghan yipek rext üstige keshte bësishqa bashlidi.
|
|
kerge (Ⅱ) |
|
|
|
kergüzmek |
|
|
|
kerman |
|
|
|
kermek |
|
kermek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ikki terepke tartip arisini acmaq, yaymaq؛ keng, cong haletke keltürmek:[misal:] kërimi kërip berdi, rëhimi yërip berdi (maqal). ＊ biz uni kona bir elgekning qasqinigha kërip dumbaq yasiduq.
|
|
keriqur |
|
keriqur[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qushlar klasi, keriqur a’ilisi. erkikining ten uzunluqi texminen 60 santimëtir etrapida, pey-tükliri dëgüdek qaramtul, quyruq peylirining üsti teripide aquc alisi, gëlida aq renglik peyliri, qaramtul kicik sepkünliri bar. qëlin, ëgiz tagh ormanlirida topliship yashap, ösümlüklerning yumran notisi, mëwe shirnilirini ozuq qilidu.
|
|
kerik |
|
|
|
kez |
|
kez[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] waqit, cagh, mezgil, peyt:[misal:] këzi kelgende. ＊ ular xaliraq qalghan kezliride reyhan heqqide birnëmilerni dëyiship uh tartishatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] qëtim, nöwet, ret:[misal:] bu kez biz ularni yëngip, ghalib bolduq.
|
|
kezdürmek |
|
|
|
kezdürülmek |
|
|
|
kezmek |
|
kezmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] mëngip, aylinip yürmek, arilimaq, ziyaret qilmaq, sayahet qilmaq:[misal:] lutpulla dalida yürüshni, janggal-jiralarni këzishni, taghlargha, tik coqqilargha ciqishni yaxshi köretti.
|
|
kespiy |
|
kespiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kesipke, hünerge a’it؛ hüner-kesipke munasiwetlik yaki alaqidar bolghan:[misal:] biz ularning kespiy sewiyisige, ish ünümige, tirishcanliqigha qarimisaq bolmaydu.[yeshmisi:] ② mexsus birer kesip bilen shughullinidighan, mexsus bir kesipni tutqan:[misal:] ular hazir bëliqciliqta kespiy a’ile bolup qaldi.
|
|
kestürmek |
|
|
|
kes-kesla |
|
|
|
keskek |
|
keskek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kësidighan؛ ötkür.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] itning boynini arghamca yaki tana bilen baghlighanda boynini siqiwalmasliq ücün ishlitilidighan yeni ikki bëshigha itning boyni patqudek tana baghlap, otturisigha culwur bëkitidighan qisqa kaltek.
|
|
keskekci |
|
|
|
kesküci |
|
|
|
keskin |
|
keskin[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üzül-kësil, qet’iy, jiddiy:[misal:] gëpi keskin. keskin küresh. ＊ öy icidiki keskin mulahize tëxi dawamlishiwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pozitsiyisi üzül-kësil, mesile-ehwallargha qarita tëz hem üzül-kësil bir terep qilish xahishi boyice mu’amile qilidighan (ademler heqqide):[misal:] awut akam tolimu keskin adem bolghacqa, biz hemmimizla uning aldigha bërip qëlishtin ëhtiyat qilishattuq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëz hem küclük, shiddetlik, qattiq؛ jiddiy (awaz we shu qatarliqlar heqqide):[misal:] uning awazida hëlighice bilingen keskin bir tüs bar idi. ＊ yaq dëdi u keskin bir awazda.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tëz, derhal, birdinla:[misal:] u ëtining bëshini keskin buridi-de, emdila melum bolghan xa’inni qoghlap ketti.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, birdinbir, tüp yiltizidin:[misal:] bashliqning birdinla keskin özgirishi bizni ganggirtip qoyghaniken.
|
|
keskinleshtürmek |
|
|
|
keskinleshtürüshmek |
|
|
|
keskinleshtürülmek |
|
|
|
keskinleshmek |
|
|
|
keskinlik |
|
|
|
kesletmek |
|
|
|
kesleshmek |
|
|
|
keslem |
|
keslem[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning belgilik ölcem boyice kësilgen melum bir parcisi, böliki:[misal:] yol bashlighuci köpcilikni oyghitip, bir keslem bambuk turubisini gülxangha tashlidi.
|
|
keslemlik |
|
keslemlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] keslem qilinghan, bölüngen, keslemge ayrilghan yaki belgilik keslem qilishqa teyyarlanghan:[misal:] shirening otturisida sekkiz keslemlik qëlin bir taxta qeghez aq pëti yëyiqliq turatti.
|
|
keslencük |
|
keslencük[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüci haywan. bedinining yüzide kicik tenggice qasiraqliri, astida töt puti bar. quyruqi incike, uzun, asanla üzülüp qalidu. ot-cöp arisida yashaydu. hasharat we bashqa kicik haywanlarni yep ozuqlinidu.
|
|
keslendi |
|
keslendi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] keslengen, kësip parcilanghan, keslem qilinghan nersilerning herbiri:[misal:] u tünike meshke otun keslendilirini tallap ot yaqti, mesh qizip öy issidi.
|
|
keslenmek |
|
|
|
keslimek |
|
|
|
kesme |
|
kesme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kësilgen, kësip qoyulghan:[misal:] kesme cac. ＊ biz aldi bilen kesme yüzni ölcishimiz kërek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kësilgen, qirqilghan nersilerning herbir parcisi:[misal:] yolning ikki yaqisidikiler pi’onërlargha masliship renglik qeghez kesmiliri cëcishti.
|
|
kesmek |
|
kesmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tighliq eswablar bilen nersilerni böleklerge ayrimaq, parce-parce qilmaq, parcilimaq:[misal:] picaq destisini kesmeptu (maqal). ＊ yaghac kesseng uzun kes, tömür kesseng qisqa kes (maqal).[yeshmisi:] ② tighliq eswablar bilen tilmaq, yarmaq, jarahetlendürmek:[misal:] qolni kesmigüce qan ciqmas (maqal). ＊ uning ong putini orma oruwatqanda orghaq kësiwetkenidi.[yeshmisi:] ③ picmaq (kiyim heqqide):[misal:] u birdemning icidila kirgen rextlerning hemmisini kësip bolup, tikkücilerge tashlap berdi-de, reyhanni izlep mangdi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer jayning arisidin, ottura qismidin nishan qilghan jayigha udullap yol almaq, otturidin yërip barmaq, yönelmek:[misal:] u kishi qolwaqqa olturup, deryani kësip ötmekci boptu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tosmaq, melum birnerse bilen tosalghu hasil qilip torimaq:[misal:] aridin xojayin ishikni taqap, zal bilen bilyartxanining otturisidiki yolni kësip tashlidi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] üzüp qoymaq, bölmek (gep, mulahize, söhbet qatarliqlar heqqide):[misal:] pelsepe satmisangcu, hoyligha nedin kirding dëdi rozi sadiqning sözini kësip.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] belgilimek, bëkitmek, bir qarargha kelmek (baha, ish heqqi qatarliqlar heqqide):[misal:] way-wuy, ejeb këliship bolalmay kettinglar, menla kësip qoymaymu, dëdi bir aqsaqal bëdik qoy igisi bilen xëridarning arisigha kirip.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] jazagha höküm qilmaq, jaza mudditini bëkitmek:[misal:] hëliqi jinayetcini necce yilliq keskendu bireylen tuyuqsizla sorap qaldi.[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] talon, bëlet, höjjet qatarliqlarning resmiyitini bëjirmek:[misal:] hëliqi bëlet kesken ayal dukangha yene qaytip kirip ornida olturdi.[yeshmisi:] 01 [köcme menisi:] [yeshmisi:] tesirini, kücini ajizlatmaq, peseytmek, qayturmaq:[misal:] acciqsu haraqni kësidu. ＊ acciqni acciq kësidu.
|
|
kesip |
|
kesip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ish-pa’aliyetning melum tejribe, teyyarliq telep qilidighan bir türi؛ hüner, sahe:[misal:] kitab sëtishnimu öginip qoyidighan kesipmu dëdi u külüp këtip.[yeshmisi:] ② ilim, ilim sahesi:[misal:] matëmatika kespi. ximiye kespi. til-edebiyat kespi.[yeshmisi:] ③ adet qilinghan ish, adet:[misal:] uning doppisini buninggha kiydürüsh sizning tughma kespingiz.
|
|
kesipcanliq |
|
kesipcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kesipke bolghan yuqiri derijidiki qizghinliq, kesipke bolghan qizghin rohiy keypiyat:[misal:] bu xizmetni ünümlük orundashqa kapaletlik qilish ücün, yüksek kesipcanliqqa ige bir türküm alimlarni ishqa sëlish kërek.
|
|
kesipdar |
|
kesipdar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] mexsus bir kesip bilen shughullinidighan, shu kesip saheside belgilik bilim, tejribige ige bolghan kishi:[misal:] diniy kesipdarlar özlirining diniy pa’aliyetlirini normal ëlip barsa bolidu.
|
|
kesipdash |
|
kesipdash[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] oxshash kesip bilen shughullanghuci kishiler (bir-birige nisbeten):[misal:] bu mepe kesipdashlarning turdi’axun akigha bolghan ceksiz hörmiti, shundaqla, ceksiz sëghinishning belgisi idi
|
|
kesipdashliq |
|
|
|
kesipsiz |
|
|
|
kesipleshtürmek |
|
|
|
kesipleshtürülmek |
|
|
|
kesipleshmek |
|
kesipleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kesip igisige aylanmaq:[misal:] penler boyice mexsus kesipleshken mutexessislerni köplep yëtishtürüsh kërek.[yeshmisi:] ② mexsus kesipler boyice bölünüp ish ëlip barmaq, kesipler boyice ayrilmaq:[misal:] dëhqanlar kesiplishishke qarap zor qedem tashlidi.
|
|
kesir |
|
kesir[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir birlikning bir yaki birnecce bölikini ipadileydighan:[misal:] kesir san. kesir ipade.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir birlikning bir yaki birnecce bölikini ipadileydighan san, kesir san:[misal:] addiy kesir. onluq kesir. kesirlerni qisqartish.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qalduq:[misal:] toqquzni ikkige bölsek bir kesir qalidu.
|
|
kesir san |
|
kesir san [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] kesir.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] shey’ining parce sanini ipadileydighan sözler. mesilen, üctin ikki, beshtin bir, yüzdin üc qatarliqlargha oxshash.
|
|
kesirsiz |
|
|
|
kesirlik |
|
kesirlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kesiri bar, kesirge ige:[misal:] addiy kesirlik tenglime.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kesiri, qalduqi ashqan halda:[misal:] toqquz tötke kesirlik bölünidi.
|
|
kesh |
|
kesh[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qonci, boghquci yoq, yaz künliri öy ici yaki hoyla-aram etrapida kiyilidighan bir xil yënik ayagh, sapma ayagh:[misal:] u putigha sapma kesh kiyiwalghanidi.[yeshmisi:] ② mesining üstige kiyidighan ayagh.
|
|
kesh bazirida qalmaq |
|
|
|
keshini toghrilimaq |
|
keshini toghrilimaq[yeshmisi:] ① këtip qalmaq؛ qacmaq, tikiwetmek:[misal:] menmu bu yerde turmay, baldurraq keshimni toghrilisam bolghudek.[yeshmisi:] ② këtishke mejbur qilmaq, heydimek, qoghlimaq:[misal:] biz «mangsila xënim» dep keshini toghrilap qoyduq.
|
|
keshini qoltuqlimaq |
|
keshini qoltuqlimaq[yeshmisi:] osal ehwalgha cüshüp qëlip ketmek, qoghlanmaq, heydelmek:[misal:] u shu barghan pëti gëpini ötküzelmey, keshini qoltuqlap qaytip keptu.
|
|
keshini qoltuqigha qisturup qoymaq |
|
|
|
keshini qoltuqigha qismaq |
|
|
|
keshini qëqip |
|
keshini qëqip[yeshmisi:] quruq qol, hëcnëmige ige bolalmay:[misal:] leshker basturup këlipmu bëqip, tumshuqigha yep, qanliri ëqip, yaman gherizi bëshigha ciqip, qaytishqanidi keshini qëqip.
|
|
keshining cüshüp qalghinigha qarimay |
|
keshining cüshüp qalghinigha qarimay[yeshmisi:] intayin qorqunc icide, qattiq aldirashliq bilen:[misal:] kim bilsun, ular biz bilen ëlisha-ëlishmayla keshining cüshüp qalghinigha qarimay, reswalarce qacti.
|
|
keshining songida nas kap ëtidighan |
|
keshining songida nas kap ëtidighan[yeshmisi:] pasiq, paskina؛ niyiti durus bolmighan, aldamci, hiyliger:[misal:] lilla gepni qilsam mollam, men imanimning susluqidin emes, xuddi sizge oxshash keshining songida nas kap ëtidighan yalghan mollamning kasapitidin mushu künge qalghanmen.
|
|
keshpiyat |
|
keshpiyat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tekshürüsh, ilmiy tetqiqatlar netijiside barliqqa kelgen, yaritilghan nerse, ixtira, ijadiyet:[misal:] yoldash jüme, dëdi sadiq temkinlik bilen, bu yëngiliq yaritish yaki hëcqandaq keshpiyatqa kirmeydu.
|
|
keshpiyatci |
|
|
|
keshpiyatciliq |
|
keshpiyatciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] keship qilish ishi, xizmiti, pa’aliyiti:[misal:] u pütün dunyagha keshpiyatciliq bilen tonulghan, emma ömride muqim mektepte oqup baqmighan kishi idi.
|
|
keshte |
|
keshte[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] rextning yüzige yingne bilen tikip cüshürülgen gül, türlük resim, her xil siziqce we shu qatarliq nersiler:[misal:] patime kergige yëpilghan latigha ëngiship keshte tikip olturatti.
|
|
keshtici |
|
|
|
keshticilik |
|
|
|
keshtiletmek |
|
|
|
keshtileshmek |
|
|
|
keshtilenmek |
|
|
|
keshtilik |
|
keshtilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] keshte tikilgen, keshte bësilghan, kestilengen:[misal:] u qariwidi, bu patigül sowgha qilghan keshtilik yaghliq iken.
|
|
keshtilimek |
|
keshtilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] keshte ciqarmaq, keshte basmaq, keshte tikmek:[misal:] keldi tarixning bëzeklep bëtini, keshtilep zerbap bilen cet-cëtini.
|
|
keshkün |
|
|
|
keship |
|
keship[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tëpish, ijad, yaritish, berpa؛ ëcish:[misal:] keship qilmaq.
|
|
kek |
|
kek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öc ëlish istiki, düshmenlik tuyghusi, ghum, adawet, öcmenlik:[misal:] kek saqlimaq. ＊ kek yoq tamaqta, shek yoq (maqal).
|
|
keke |
|
|
|
kekre |
|
kekre[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yer üsti qismi dora qilinidu, issiqni yandurup zeher qayturush, qanni janlandurush we ishshiqni yandurush rollirigha ige.
|
|
kekrilik |
|
|
|
keklik |
|
keklik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. tëni omumen qongurraq kül reng, ikki bëqinida qara hem zighir reng toghra yolliri bolidu. tumshuqi bilen puti qizil, penjisi qara qongur këlidu, sayraydu. adette tagh baghri we tik yar ariliqlirida yashaydu. göshi istëmal qilinidu.
|
|
keklikwaz |
|
|
|
kekisaqal |
|
kekisaqal[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］keke+saqal［[yeshmisi:] ① ëngek qiri qiriwëtilip, peqet zangaq qismighila qisqiraq qilip qoyulghan saqal:[misal:] yüsüp teyji pey yastuqqa yölinip olturup, shalangraq kelgen kekisaqilini silidi.[yeshmisi:] ② shundaq saqili bar kishi:[misal:] hey kekisaqal, dëdi bir cërik hashim akigha warqirap, sëni dewatimen, bu yaqqa kel
|
|
keng |
|
keng[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ëni, toghrisi yoghan؛ enlik, toghriliq:[misal:] ash teng, nan teng, sol nëmishqa keng (maqal).[yeshmisi:] ② hejmi, sighimi, da’irisi cong؛ ölcimi cong, katta bolghan:[misal:] keng ëtiz. keng jahan. keng zëmin. keng enlik rext. keng pelto. keng könglek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hemmisini yaki mutleq köpcilikini öz icige alghan, nurghunlighan, köpligen:[misal:] bundaq ehwallar amërikining keng rayonlirida hëlimu mewjut.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mol, toluq, nazunëmetler bilen tolghan:[misal:] dastixini zep keng iken tagh xelqining, mëhmënini küter shundaq izzet bilen.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëterlik, toluq, köp, zor:[misal:] yiraqta «gensu» dep bir jay bar, cinler «gensu» deydu. biz türkler «keng su» deymiz. esli u jayning süyi keng bolghanliqtin «keng su» dëgen nam birilgen.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] her tereplime, zor؛ mol, köp hem mukemmel, toluq hem etrapliq:[misal:] uyghur folklorliri öz icige alghan mezmun intayin keng.[yeshmisi:] ⑦ omumyüzlük, zor da’irilik:[misal:] keng muzakire köpcilikke küclük terbiye boldi. ＊ uning nami ishcilar arisida keng tarqaldi.
|
|
keng bulung |
|
|
|
keng qorsaq |
|
keng qorsaq[yeshmisi:] ici tar emes, epucan, bashqilarning namerdliklirini këcireleydighan, merd:[misal:] siz keng qorsaq alim, undaq erzimes ishlar ücün perwayingiz pelek, elwette.
|
|
keng qol |
|
|
|
kengtasha |
|
kengtasha[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ëhtiyajidin ëship qalghudek derijide, yëterlik, mol:[misal:] bu yil tok xëli kengtasha bolup qaldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cong, yoghan, azade:[misal:] kigizni mushu yerde tiking, shtab ici kengtasha, meslihet berdi sopi’axun sowuruw.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] öz ixtiyarice, özi xalighan terizde, erkin-azade:[misal:] taghda kengtasha yürüp öginip qalghan xeq, buninggha zadila könelmeytti.
|
|
kengtashaliq |
|
kengtashaliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëterlik, mol, azade bolghan halet, azadilik, kengcilik.
|
|
kengcilik |
|
kengcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① azade, kengtasha halet, kengtashaliq:[misal:] soda bilen shughullinimen dëseng hazir kengcilik.[yeshmisi:] ② jinayet yaki xataliq ötküzgen kishilerge qarita, yënik jaza bërish yaki ularning jazasini yëniklitish:[misal:] kengcilik qilmaq.
|
|
kengri |
|
kengri[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cong, yoghan, azade, keng:[misal:] kengri quciqi, bilim ociqi, ilham buliqi, ana mektipim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] köp, jiq, nurghun, yëterlik, mol:[misal:] sündük deydu:[misal:] «wujudum, weten ücün yaralghan. shunga mendin hëkayet elge kengri taralghan».
|
|
kengritmek |
|
|
|
kengritishmek |
|
|
|
kengritilmek |
|
|
|
kengricilik |
|
kengricilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] molciliq, memurciliq:[misal:] hazir turmush dëgen kengricilik, nëmini arzu qilsingiz shuni tapalaysiz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti köp, mol, nurghun, ëhtiyajdin ashqudek derijide:[misal:] ash dëgen kengricilik bolup ketti.
|
|
kengrimek |
|
kengrimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① da’irisi, hejmi congaymaq, yoghinimaq, këngeymek:[misal:] uninggha bu kicikkine zëmin barghansëri kengriwatqandek tuyulatti.[yeshmisi:] ② köpeymek, jiqaymaq, ashmaq:[misal:] bu yil dëhqanlarning ashliqimu xëli kengrip qaldi.
|
|
keng-kengri |
|
|
|
keng-kushade |
|
keng-kushade[yeshmisi:] ① ëship-tëship, kengtasha, qisinciliqsiz:[misal:] bazar bëgimning ëytishice, ziyapet nahayiti keng-kushade ötküzülüptu.[yeshmisi:] ② erkin-azade, özi xalighandek, ixtiyariy halda, ëcilip-yëyilip:[misal:] caqcaq qilmisila, dëdi hëliqi kishi, biz keng-kushade olturup sodilashtuq.[yeshmisi:] ③ cong, yoghan, azade, keng:[misal:] tamliri arqartilghan keng-kushade aywan supisi kesipdashlar bilen tolghanidi.
|
|
kengki |
|
|
|
kenglik |
|
kenglik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① keng, azade halet, kengricilik:[misal:] kenglik qilmaq.[yeshmisi:] ② keng ketken bir bölek yer, boshluq:[misal:] sadiq dambining üstide 400 — 500 mëtir kenglikke yëyilip, yamrap cüshüwatqan sudin këcip ötüp ketti.[yeshmisi:] ③ köndileng ölcem, en:[misal:] birküni ependim bazargha këtip barsa, bir top kishiler uningdin: ependim, u dunyaning kengliki qanciliktu, dep soraptu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer shari yüzidiki shimal bilen jenub otturisida bölüngen ariliq gradusliri. ëkwatordin jenubiy we shimaliy qutuplarghice, herqaysi 90 gradusqa bölünidu. shimal tereptikisi shimaliy kenglik, dëyilidu. ëkwatorgha yëqin bolghanliri töwen kenglik؛ ikki qutupqa yëqin bolghanliri yuqiri kenglik dëyilidu. ikkisi arisidiki 45 gradus etrapidikisi ottura kenglik dëyilidu. yer yüzidiki melum orundin ötken parallël bilen ëkwator arisidiki melum gradus sani shu orunning kengliki bolidu.
|
|
kelpighun |
|
|
|
keltürmek |
|
|
|
keltürülmek |
|
|
|
keldi-bardi |
|
|
|
keldi-ketti |
|
keldi-ketti[yeshmisi:] ① öz’ara këlip-këtish, munasiwet:[misal:] bu boway düyning keldi-ketti, yügür-yëtim ishlirini qilatti.[yeshmisi:] ② «-ler» qoshumcisi bilen bille këlip «këlip-këtip turidighan kishi, këlip-këtip turidighanlar» dëgen menini bildüridu:[misal:] exter bolsa keldi-kettilerning köplükidin bizar idi.
|
|
kelse-kelmes |
|
kelse-kelmes[yeshmisi:] qalaymiqan, tayini yoq, erzimes, bolmighur, muwapiq bolmighan, orunsiz:[misal:] qiz bala dëgen undaq kelse-kelmes geplerni qilmaydighan
|
|
kelkün |
|
kelkün[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞su ishliri＜[yeshmisi:] qattiq yaghqan yamghur yaki qar sulirining toplinishidin hasil bolidighan küclük su ëqimi, sel, qiyan:[misal:] ah urarmen, ah urarmen, ahlirim tutqay sëni. köz yëshim kelkün bolup, bëliqlirim yutqay sëni.
|
|
kelgüsi |
|
kelgüsi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] këlidighan zaman, buningdin këyinki dewr, waqit, cagh؛ këlecek:[misal:] qizimizning kelgüsi teqdiri bizni oylandurmay qoymaytti.
|
|
kelgüsiperes |
|
kelgüsiperes[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] kelgüsi heqqide mulahize qilish, kelgüsini tesewwur qilish, kelgüsining qandaq bolidighanliqini aldin bilishke qiziqidighan adem, shundaq qilishqa hërismen kishi.
|
|
kelgüsishunas |
|
|
|
kelgülük |
|
kelgülük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jümlide asasen xewer bolup këlip «këlish lazim», «këlish kërek» menilirini bildüridu:[misal:] «këlimen» dep ketkendikin kelgülük, dëdi boway oghligha kayip.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqa këlidighan müshkülcilik, ëghirciliq, këlishmeslik:[misal:] puli barlar pul bërip qutuldi, hemme kelgülük biz kembeghellergila keldi.
|
|
kelgündi |
|
|
|
kelmek |
|
kelmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① mëngish, ucush yaki qatnash wasitiliri arqiliq sözligüci turghan yaki körsetken, ëytqan terepke, orungha yëqinlashmaq, yëtip barmaq, yetmek:[misal:] [misal:] üjme tügigende sopisopiyang keptu (maqal). ＊ qëri kelse ashqa, yash kelse ishqa (maqal).[yeshmisi:] ② belgilengen jaygha yëtip barmaq, adrës boyice tapshurulmaq yaki qarshi terepning qoligha tegmek (ewetilgen nerse we tëlëfon, tëlëgramma qatarliqlar heqqide):[misal:] bügün uyghurce gëzitning yëngi sani keldi.[yeshmisi:] ③ anglanmaq, qulaqqa kirmek, ishtilmek, bilinmek (awaz, xewer qatarliqlar heqqide):[misal:] emdi uxlay dep tursam, yiraqtin birnecce ademning sözleshken awazi keldi.[yeshmisi:] ④ sëzilmek, tuyulmaq, bilinmek (puraq qatarliqlar heqqide):[misal:] bük-baraqsan baghlardin güpüldep küzlük almilarning puriqi këletti.[yeshmisi:] ⑤ bashlanmaq, kirmek (pesil, mewsum, waqit heqqide):[misal:] künler ötüp kün keptu, hepte ötüp, ay keptu.[yeshmisi:] ⑥ toghra turmaq, alghili yaki almashturghili bolmaq, ëlinmaq:[misal:] u qarisa ashqan puligha aranla bir nan këlidiken.[yeshmisi:] ⑦ hës-tuyghu yaki haletke munasiwetlik bezi sözler bilen kelgende, shu söz bildürgen hës-tuyghu yaki haletning peyda bolushini bildürüp «peyda bolmaq, qozghalmaq» dëgen menilerni ipadileydu:[misal:] dadamning qiliqlirigha qarap acciqim këletti.[yeshmisi:] ⑧ yaralmaq, peyda bolmaq, mewjut bolmaq, törelmek, körülmek:[misal:] men alemge këlip tëxi mundaq ishni körmigenidim.[yeshmisi:] ⑨ «-ghu, -qu, -gü, -kü» qoshumciliri bilen qoshulup yasalghan hem shexs (igilik) katëgoriyiside kelgen pë’illar bilen birikkende, shu pë’il bildürgen heriketni orundash istikining peyda bolghanliqini, qozghalghanliqini bildüridu:[misal:] bolghansëri bolghusi këler (maqal). ＊ mëning da’im acciq nersilerni yëgüm këlidu.[yeshmisi:] 01 nësip bolmaq, mensup bolmaq, qolgha cüshmek, ilkige, tewelikige ötmek:[misal:] bizning ghelibimiz qan bedilige keldi.[yeshmisi:] 11 buyruq pë’il sheklide teklip, caqiriq, dewet we qistash menilirini ipadileydu:[misal:] qëni këlinglar, buraderler, azraqtin iciship qoyayli. ＊ bu yaqqa kel dep warqiridi bay qopalliq bilen.[yeshmisi:] 21 hejim, ölcemni bildürgen sözlerdin këyin «-idighan, -güdek» qoshumciliri bilen këlip, ëytiliwatqan nersining shu miqdar sözler bildürgen hejim, ölcem yaki miqdargha teng ikenlikini bildüridu:[misal:] u kölde uzunluqi 15 gez këlidighan bir su haywini bar iken. ＊ u toqayliqta qoylirini aldigha sëlip, bir harwa kelgüdek yantaqni yüdüp këtiwatqan qutluqni körgenidi.[yeshmisi:] 31 yönilish këlishte kelgen bir qisim isim yaki isim xaraktëridiki sözler bilen këlip: 1) shu söz bildürgen nersining bayanigha, tepsilatigha, izahigha yaki shu toghriliq muhakimige ötüshni bildüridu:[misal:] özümge kelsem, men yaqturmaymen. ＊ erz yëzishqa kelsek, u balilarning oyuncuq oynighinidek bir ish.[yeshmisi:] 2) shu söz bildürgen uqumgha, cüshencige ërishishni yaki uni toghra dep bilishni bildüridu:[misal:] ular bu mesilide ortaq pikirge kelgenidi.[yeshmisi:] 41 ciqish këlishte kelgen shexs yaki janliq nersini bildüridighan sözler bilen këlip, birer ish-heriketning shu söz bildürgen shexs yaki nerse teripidin bëjirilidighanliqini bildüridu:[misal:] qolungdin kelse, eldin ayima (maqal).[yeshmisi:] 51 ciqish këlishte kelgen isimlar bilen këlip, heriket yaki sözni eng awwal shu isim bildürgen nerse yaki jaydin, orundin bashlashni yaki shu nerse üstide geplishish yaki paranglishishni bildüridu:[misal:] qëni, awwal ashtin këleyli.[yeshmisi:] 61 belge, xususiyetni bildüridighan sözler bilen këlip, ëytilghan nersining shu belge, xususiyetke ige halette turghanliqini yaki shundaq süpette, shekilde ikenlikini bildüridu:[misal:] alwasti bosh kelgenni basidu (maqal).[yeshmisi:] 71 yönilish këlishte türlengen melum bir xaraktër yaki alahidilik, turq-haletni bildüridighan söz yaki söz birikmisi bilen këlip, ëytiliwatqan nersining shu halet, shekilge kirgenlikini, ige bolghanliqini bildüridu hem asasen «kirmek» dëgendek menilerni ipadileydu:[misal:] këyik bir yumilinipla güzel qiz siyaqigha keptu.[yeshmisi:] 81 «liq, bab, tar» qatarliq bezi süpetler bilen këlip, birnersining yene birnerse üstige, icige yaki melum bir orungha shu süpette jaylashqanliqini, orunlashqanliqini yaki qoyulghanliqini, kirgüzülgenlikini ipadileydu:[misal:] ikki parce ghulja tenglimati pakar supigha liqqide kelgenidi.[yeshmisi:] 91 bolmaq («maqul» sözi bilen kelgende):[misal:] paqimu bu meslihetke maqul keptu.[yeshmisi:] 02 muwapiqlashmaq, qamlashmaq, qolashmaq, maslashmaq:[misal:] tiling gepke këlemdu-yoq warqiridi u ghezeplinip.[yeshmisi:] 12 ucrimaq, yoluqmaq, namayan bolmaq, peyda bolmaq:[misal:] u aldigha kelgen ishlarni sëning, mëning dëmestin ishlewëretti.[yeshmisi:] 22 .[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] orunlashmaq, jaylashmaq, turmaq (jümlidiki sözlerning orni yaki roli heqqide):[misal:] «u bügün keldi» dëgen jümlidiki «u» sözi jümlining bëshida këlip ige bolghan.[yeshmisi:] 32 [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] türlenmek؛ birikmek, yanmuyan turmaq:[misal:] «dunyaning» dëgen bu söz igilik këlishte kelgen.[yeshmisi:] 42 dawamliship melum nuqtigha yetmek, barmaq:[misal:] uning xiyali mushu yerge kelgende öyge bir kishi kirip keldi.[yeshmisi:] 52 bezi sözler bilen birikip pë’illashturush rolida këlidu (bu caghda asasen «bolmaq» menisini ipadileydu):[misal:] duc keldi. yëqin keldi. teng keldi.[yeshmisi:] 62 rewishdashlar bilen birikip ish-heriketning izcil halda dawamlishiwatqanliqini bildüridu:[misal:] biz silerge yëtersizlikliringlarni tonuwëlishinglar ücün purset bërip këliwatimiz.[yeshmisi:] 72 bezi süpettin yasalghan pë’illarning rewishdash sheklige qoshulup këlip nerse yaki ish-heriketning shu rewishdash ipadiligen terzde, yönilishte tedrijiy tereqqiy qiliwatqanliqini, tedrijiy halda, esliy süpet bildürgen haletke qarap mëngiwatqanliqini bildüridu:[misal:] xelq turmushi künsëri yaxshilinip këliwatidu. ＊ bizning ehwalimiz obdanliship këliwatidu.[yeshmisi:] 82 «kirip, ciqip» rewishdashliri bilen këlip, shu rewishdash ipadiligen heriketning tasadipiy, tuyuqsiz halda, jiddiy terzde yüz bergenlikini hem tamamlanghanliqini bildüridu:[misal:] ikki tereptin qoshun tengla ciqip keldi. ＊ del shu caghda yataqqa durnem bilen perhat kirip keldi.
|
|
këlip ciqmaq |
|
|
|
kelmeklik |
|
|
|
kelime |
|
kelime[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] söz, gep؛ bayan yaki tepsir, cüshendürüsh:[misal:] musulmanciliqning qandaq yëride shundaq kelime bar iken[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen birikip «söz, gep» qatarliq sözlerning aldida kelgende «jümle, ëghiz» dëgendek miqdar menilirini bildüridu:[misal:] ijazet bolsa ikki kelime sözüm bar idi, dëdi hëliqi boway.
|
|
kem (Ⅰ) |
|
kem (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① këreklik cektikidin az, yëtishmeydighan, azliq qilidighan, köp emes, az:[misal:] su her ikkilisi ücün kem idi.[yeshmisi:] ② tolmighan, toluqlanmighan:[misal:] etigende satqan malning kem pulini tëxi alalmidim.[yeshmisi:] ③ melum xislet, qabiliyet jehette bashqilardin töwen, nacar, pest:[misal:] uning eqil-hoshi kemrek iken.[yeshmisi:] ④ colta, tar da’iride, yüze:[misal:] u hergiz undaq kem oylaydighanlardin bolmisa kërek.
|
|
kem dëgende |
|
kem dëgende[yeshmisi:] hëc bolmighanda, az töwen hësablighandimu؛ az, töwen dep qarighanda؛ eqelliysi:[misal:] «xitabname» eng awwal nëmisce neshr qilindi, këyin yene gërmaniye, engliye we amërikida, kem dëgende nëmisce 12 qëtim bësildi.
|
|
kem sundurmaq |
|
kem sundurmaq[yeshmisi:] mesxire qilmaq, zangliq qilmaq, pes körmek, közige ilmasliq:[misal:] sen sëlim akini kem sundurmighin anika, dëdi kimdur biri.
|
|
kem (Ⅱ) |
|
kem (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «u, bu, shu, ne» almashliri bilen bille këlip, «waqit, dewr, mezgil, cagh, zaman» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] ilishah bu kemlerde yash yigittek jushqun we nahayiti xushal idi. ＊ u ketkili ne kem.
|
|
kemer |
|
|
|
kemek |
|
kemek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qangshiri yoq, qangsharsiz, panaq, burun qangshiri pes:[misal:] kemek burun. ＊ u kemek bir qiz iken, qandaqmu cirayliq bolsun[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shundaq adem:[misal:] hëliqi kemekni demsen dëdi u qaytilap sorap.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] intayin hiyliger, heyyar, saxtipez:[misal:] ni kemekler barki alemde ajayip sëhirger, nëme u pen aldida, pendek karamet qaydidur.
|
|
kemek heyyar |
|
kemek heyyar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① uyghur xelq riwayetlerdiki intayin hiyliger, saxtipez, sëhirger, bir përsonazh:[misal:] siz bilisiz, qudret dëgen hiyligerlikte kemek heyyardin qëlishmaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldamci, suyiqestci, hiyliger, iplas kishi:[misal:] bu ishta jezmen birining bir kemek heyyarning oyuni barghu, deymen, dëdi alim aka miyiqida külüp.
|
|
kemeldürük |
|
kemeldürük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dawandin ciqip-cüshüshte ëger, möle, com qatarliqlarning keynige ketmesliki ücün ulaghning boynining töwenrekidin tartip qoyidighan tasma, kasha yaki arghamca qatarliq nerse.
|
|
kemen |
|
|
|
kembeghel |
|
kembeghel[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① tirikcilik qilish, yashash ücün këreklik nersilerge toluq ige bolalmighan؛ mohtajliqta yashighuci, namrat؛ bay emes:[misal:] men eslide bir kembeghel adem idim, boway azraq tiniwëlip yene sözini dawamlashturdi. ∥ baydin emeldar ciqsa, kembegheldin dana ciqar (maqal).[yeshmisi:] ② yönilish-këlishte kelgen isimlar bilen këlip melum birawning shu isim bildürgen shey’ige qarita ajiz, imkansiz halette ikenlikini, shu nersige toluq ige emeslikini bildüridu:[misal:] u sözge tolimu kembeghel iken. ＊ bu yil yamghur az yaghqacqa biz sugha sel kembeghel bolup qalduq.
|
|
kembeghelcilik |
|
|
|
kembeghelleshtürmek |
|
|
|
kembeghelleshtürüshmek |
|
|
|
kembeghelleshtürülmek |
|
|
|
kembeghelleshmek |
|
kembeghelleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kembeghel haletke cüshüp qalmaq, kembeghel bolup qalmaq, kembeghelge aylanmaq:[misal:] shundaq, dëdi u sel oyliniwalghandin këyin, 70 künlük muhasire bilen biz bekmu kembeghelliship kettuq.
|
|
kembeghellik |
|
kembeghellik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qol-ilkide yoqluq, namratliq, gadayliq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kemlik, azliq, iqtidari töwenlik:[misal:] ilim kembeghelliki. til kembeghelliki.
|
|
kempüt |
|
kempüt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] tatliq yëmekliklerning bir xili. köpince mëwe shirnisi, puraqliq matëriyal, süt yaki qehwe qatarliqlarni arilashturup, qaturush arqiliq yasilidu.
|
|
kempir |
|
|
|
kemter |
|
|
|
kemterane |
|
kemterane[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] kemterlik bilen, kemterlik qilip, maxtanmastin, meghrurlanmastin:[misal:] shahning közi pegahta kemterane olturghan ap’aq saqalliq mömin bowaygha cüshüptu.
|
|
kemterlik |
|
kemterlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kemter kishilerge xas, kemter kishilerde bolidighan bir xil xislet, adet:[misal:] shundaq, dëdi xojiniyazhaji kemterlik bilen.
|
|
kemterin |
|
|
|
kemtük |
|
kemtük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer cëti, lëwi yaki uci sunghan؛ üzülgen, kësilgen, puculghan؛ birer jay yaki birer teripi kem:[misal:] uning bir quliqi kemtük bolup saqaydi.[yeshmisi:] ② cala, toluq emes؛ mukemmel, rawurus bolmighan:[misal:] bedi’iy eserlerdimu kemtük orunlar bolushi mumkin.
|
|
kemtükleshtürmek |
|
|
|
kemtükleshmek |
|
kemtükleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kemtük haletke këlip qalmaq, kemtük bolup qalmaq, cala, kem bolup qalmaq.
|
|
kemtüklük |
|
|
|
kemcet |
|
|
|
kemcen |
|
kemcen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① gürüc, zighir, qatarliq danliq ashliqlarni kemleydighan ölcesh qacisi. shekli carekke oxshaydu. adette on ocum bir kemcen këlidu. «shing» mu dëyilidu.[yeshmisi:] ② ötmüshte juwazcilar bashqilarning mayliq danlirini tartip bergenliki ücün, tartilidighan maydin manja alidighan ölcemlik quta. adette bir juwaz ügüt tartsa bir kemcen (ikki ser) may heq alatti.
|
|
kemcenletmek |
|
|
|
kemcenleshmek |
|
|
|
kemcenlenmek |
|
|
|
kemcenlimek |
|
|
|
kemcil |
|
kemcil[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kem ucraydighan, kem tëpilidighan, ëhtiyajini qanduralmaydighan, yëtishmeydighan, jiq emes, az, kemdin-kem:[misal:] u caghlarda aptomatmu kemcil qorallardin hësablinatti.
|
|
kemcillik |
|
|
|
kemcilik |
|
kemcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] eyib, nuqsan, sewenlik, xataliq:[misal:] siz mëni epu qiling, kemcilik mendin ötti.
|
|
kemciliksiz |
|
kemciliksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kemcilik yoq, eyib-nuqsandin xaliy؛ sewenlik, xataliqlarni sadir qilmighan؛ eyibsiz, nuqsansiz:[misal:] dunyada kemciliksiz ademning bolushi heqiqeten qiyin gep.
|
|
kemdin-kem |
|
|
|
kemzul |
|
kemzul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① yazliq pelto ornida kiyilidighan estersiz, yënik, uzun üst kiyim.[yeshmisi:] ② jilitkige oxshash kalte, yengsiz, yaqisiz ayallar kiyimi.
|
|
kemzulluq |
|
kemzulluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kemzuli bar, kemzul kiygen:[misal:] u yene asta picirlidi:[misal:] kök kemzulluq kishi yüzingizni körüp qalmisun, xeterlik adem.[yeshmisi:] ② kemzul tikishke bolidighan, muwapiq këlidighan؛ kemzul tikishke layiq, xas:[misal:] u bazardin anisi ücün bir kemzulluq rext sëtiwaldi.
|
|
kemsitmek |
|
kemsitmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] töwen, pest körmek؛ zangliq qilmaq, mesxire qilmaq:[misal:] balam, dëdi helime oghligha, qiz bala dëgen ajiz nëme, sen undaq singilliringni kemsitme
|
|
kemsitishmek |
|
|
|
kemsitilmek |
|
|
|
kemshük |
|
|
|
kem-küte |
|
|
|
kem-kütisiz |
|
|
|
kem-küse |
|
|
|
kemletmek (Ⅰ) |
|
|
|
kemletmek (Ⅱ) |
|
|
|
kemleshmek |
|
|
|
kemlenmek |
|
|
|
kemlik |
|
kemlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① azliq؛ yëtishmeslik؛ töwenlik:[misal:] iqtidar jehette layaqetlik emes dëgende, kespiy bilim we kespiy iqtidarning kemliki közde tutulidu.[yeshmisi:] ② mohtajliq, maddiy qiyinciliq, yëtishmeslik:[misal:] qolgha su bërey dësem, birla nerse kemlik qilip qaldi, deptu ependim.
|
|
kemlimek (Ⅰ) |
|
kemlimek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① miqdar, san, hejim we shuninggha oxshash jehetlerde eslidikidin aziyip ketmek, këmeymek, azaymaq:[misal:] taghardiki bughday kemlep qaptughu dëdi u gep arisida taghargha qarap qoyup.[yeshmisi:] ② pilandikige yaki belgilengen cekke yëtishmey qalmaq؛ kem, az bolup qalmaq:[misal:] ximiyiwi oghutqa pul kemlidi, dëdi u acciqlanghandek.
|
|
kemlimek (Ⅱ) |
|
|
|
kemine |
|
kemine[söz türkümi:] almash.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] bashqilargha bolghan hörmet, edep we kemterlik, kicik pë’illiq yüzisidin «men»ning ornida ishlitilidighan söz:[misal:] kemine yemen shehiridin bolimen, deptu hatem.
|
|
kene |
|
|
|
kent |
|
|
|
kenjer |
|
|
|
kenji |
|
kenji[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] perzentler icidiki eng këyin tughulghini, eng axirqi perzent:[misal:] toxti akamning kenjisi, 11 yashliq peride. bu yil tötte oquydu, nomuri yüz hemmide.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemmidin kicik, bashqiliridin këyin tughulghan:[misal:] siyit aka kenji oghligha «tursun» dep at qoyuptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] eng kicik, eng këyin tughulghan (haywanlar heqqide):[misal:] kenji qarlighac. kenji aslan.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nisbeten këyinrek tërilidighan, qisqa waqit icide pishidighan (türlük zira’etler heqqide):[misal:] kenji qoghun. kenji qonaq.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] eng axirqi qëtim yaki nöwet, eng axirqi ret:[misal:] tunji qëtim, yaq u kenjisi, külümsirep wisal ghuncisi, biz sözleshtuq ötmey bir minut, bashqa tegdi zalim qamcisi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] derije, unwan jehette töwen turidighan, mertiwisi töwen, töwen derijilik:[misal:] birpestin këyin kenji serkerde-serwazlar ikki qatargha bölüngen halda kirip këlishti.
|
|
kendir (Ⅰ) |
|
kendir (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] üjme a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. talaliridin arghamca ëshishke bolidu, uruqidin yagh tartilidu, dora qilishqimu bolidu. üceylerni siliqlash, teret mangdurush roligha ige.
|
|
kendir yëgen xorazdek |
|
|
|
kendir (Ⅱ) |
|
|
|
kendirsiman |
|
kendirsiman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kendirge oxshiship këtidighan, kendir sheklidiki:[misal:] ular deslep del-derexlerning yopurmaqliri yaki kendirsiman uzun talaliq yawa ösümlüklerning qowzaqlirini bir-birige kirishtürüp, uni kiyim sheklige kirgüzüshti.
|
|
kendirlik |
|
|
|
kehriwa |
|
kehriwa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] qedimki qarighay yëlimining tashqa aylanghan shekli. sus sëriq renglik, qongur renglik yaki qizil qongur renglik qattiq madda. intayin cürük, yanghanda yëqimliq gaz puriqi ciqiridu, sürkigende tok hasil bolidu.
|
|
kewrek |
|
kewrek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] künlüksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu, aghriq peseytish, belghem boshitish roligha ige.
|
|
kewze |
|
|
|
kewser |
|
|
|
keyp |
|
keyp[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① rohiy halet, keypiyat, mijez:[misal:] kelsile teqsir, bügün keypiyatliri nëmance sus dëdi u qurban aqsaqalni yënigha teklip qilip. ＊ mijezingiz yoqmu nëme soridi teyji yasin qazigha sepsëlip qarap, keypiyatingiz bashqice körünidu-ghu[yeshmisi:] ② kishining birer nerse yaki hadisidin zoqlanghan, huzurlanghan, rahetlengen rohiy haliti؛ zoq:[misal:] bu yerning sap hawasi kishige özgice bir xil keyp ata qilatti.[yeshmisi:] ③ mest qilghuci icimlik, cëkimlik we shuninggha oxshash nersilerni istëmal qilip, ularning tesirini qobul qilghan halet؛ mestlik:[misal:] wang künige ikki qëtim epyün cëketti, keyp ance uzungha sozulmaytti.
|
|
keypcilik |
|
|
|
keyp-sapa |
|
|
|
keypsiz |
|
keypsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mijez-keypiyati sus, rohiy haliti töwen, ghemkin, xapa:[misal:] supining yuqiri teripide olturghan mexsum dëgen bir yigit keypsiz halda jimjit olturatti.
|
|
keypsizlendürmek |
|
|
|
keypsizlenmek |
|
|
|
keypsizlik |
|
keypsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mijez-keypiyati sus, keypi yoq yaki keypi töwen halet:[misal:] bügünki keypsizlikimni umu bayqighanidi.Ⅸ机?türi: , , mestlik:[misal:] küclük hayajan xuddi icimliktin këyinki keyplikke oxshaydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] keyp, mest qilidighan:[misal:] keyplik icimlik. keyplik cëkimlik. ＊ men eslide keyplik ishni bilmeyttim, keyp qilghanni zadi obdan körmeyttim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] zoq, huzur bëghishlaydighan, keypini kötüridighan:[misal:] ikkisi birge tamaq yëyishiptu, mey icishiptu. bir-birlirige muhebbiti ëship keyplik qarishishlar bashliniptu.
|
|
keypiyat |
|
keypiyat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① rohiy halet؛ keyp:[misal:] keypiyati yaxshi. keypiyati buzulmaq. keypiyati nacarlashmaq. ＊ ular qizghin keypiyatta tamaq yëyishiptu.[yeshmisi:] ② omumiy weziyet, ehwal, halet:[misal:] shu küni dersning keypiyati nahayitimu nacar boldi.
|
|
keylük |
|
|
|
keyme |
|
|
|
keyn (keyni) |
|
keyn (keyni)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning yüzige, aldi teripige qarimuqarshi qismi؛ arqa teripi, arqisi:[misal:] qolning keyni, tamning keyni. ＊ manga yol bashla, dëdi u, qizil taghning keynini körimen.[yeshmisi:] ② gewdining kökrek we qorsaqqa nisbeten arqa teripi؛ gewdining ghol, bel, kasa qatarliq ezalar jaylashqan teripi:[misal:] keyningni qilghine, dëdi u manga capanni kiydürüp bolup, yarishiptu.[yeshmisi:] ③ haywanlarning bëlining otturisidin saghra yaki quyruqighice bolghan qismi, shu teripi:[misal:] ëshekning keyni puti.[yeshmisi:] ④ keynide qalghan, bësip ötken yol؛ adem yaki nerse kelgen terep, heriket yönelgen terepning eksi:[misal:] ababekri jawab berdi: tash östeng terepke ketti, ularning keynide niyaz akam bar.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özi yoq yer, özi yoq peyt:[misal:] keynidin külmek. ＊ bashqilarning keynidin gep qilghan adem eng exmeq ademdur.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cong teret yolining siliq atilishi:[misal:] aghzidin kirip, keynidin ciqmaq. ＊ öckining keyni ocuq turup, qoyni mazaq qiliptu (maqal).
|
|
keynige siymek |
|
keynige siymek[yeshmisi:] bergen wedisidin, qilghan sözidin yëniwalmaq:[misal:] emdi keynige siymey, dëgini boyice ish qilsun, dëdi u bir’az narazi haldi.
|
|
keynini qilmaq |
|
keynini qilmaq[yeshmisi:] ① birawgha arqa teripini toghrilimaq, arqisini qilmaq:[misal:] uning közi ëriq boyida yol terepke keynini qilip olturghan bir yocun ademge cüshti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tetür qarimaq, yaman mu’amilide bolmaq:[misal:] ularning öyliri tam qoshna yëqin bolsimu, dawut bilen peri herqacan ulargha keynini qilip yüretti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ong kelmey qalmaq, tetür kelmek:[misal:] bu qëtim amet bizge keynini qilghan oxshaydu, paydidin jiq ümid yoq idi.
|
|
keynice |
|
|
|
keynicilep |
|
|
|
keyni-keynidin |
|
|
|
kraxmal |
|
kraxmal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. uning molëkula formulisi . （ Ｃ６Ｈ１０Ｏ）n u rengsiz, shekilsiz madda bolup, danliq ösümlüklerning dënida köprek saqlinidu, shuningdek qizilca we yangyuda bolidu, muhim qentlik ozuqluq hësablinidu. sana’ette haraq, shëker qatarliqlarni ishleshte xam matëriyal qilinidu.
|
|
kraxmallatmaq |
|
|
|
kraxmallanmaq |
|
|
|
kraxmalliq |
|
|
|
kraxmallimaq |
|
kraxmallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] rext, kiyim-këcek qatarliqlarni kraxmal suyuqluqigha cilap yaki ulargha kraxmal suyuqluqini pürküp qaturmaq, perdazlimaq؛ patlimaq:[misal:] kiyimning yaqisini kraxmallimaq. rextni kraxmallimaq.
|
|
kran |
|
|
|
kranliq |
|
kranliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] krani bar, kirangha orunlashturulghan:[misal:] kranliq mashina. kranliq aptomobil.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kran bilen, kran arqiliq:[misal:] kranliq qurashturush.
|
|
krozëro |
|
|
|
krona |
|
|
|
krëtin |
|
|
|
krëdit |
|
krëdit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ① hësabat deptirining ong teripi. uninggha këmeygen meblegh, ashqan qerz we ashqan sap qimmet qatarliqlar xatirilinidu.[yeshmisi:] ② qerzge mal bërish, shuningdek qerzge bërilgen mal؛ qerz.[yeshmisi:] ③ melum xirajetler ücün ciqirilghan pul, meblegh.
|
|
krëst |
|
|
|
kripton |
|
|
|
krëysër |
|
krëysër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞gollandce［[kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] top, minamyot, rakita, torpëda we minalar bilen qorallanghan cong we tëz yürer herbiy paraxot.
|
|
kritik |
|
kritik[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ① özgirish halitide turghan, özgirish halitidiki؛ jiddiy peyttiki.[yeshmisi:] ② bir xil halet yaki fizikiliq miqdardin yene bir xil halet yaki fizikiliq miqdargha özgergen:[misal:] kritik bulung. kritik bësim. kritik tëmpëratura. kritik nuqta.
|
|
krizis |
|
krizis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① birdin, tosattin yüz bergen özgirish, qiyin we müshkül ehwal؛ qiyinciliq:[misal:] siyasiy krizis. hökümet krizisi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞s iqtisad＜[yeshmisi:] ishlepciqirishning oshuqciliqi netijiside ushshaq ishlepciqarghucilarning sunushigha, ishlepciqirishning qisqirishigha, ishsizliqning köpiyishige ëlip baridighan ëghir müshkül ehwal, bohran:[misal:] sana’et krizisi. iqtisadiy krizis.
|
|
kristal |
|
kristal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] atom, i’on yaki molëkulilarning mu’eyyen boshluqta tertiplik tizilishidin hasil bolghan qattiq madda. u tertiplik sirtqi shekilge ige. mesilen, ash tuzi, kwarts, cirimtal we zemce qatarliqlargha oxshash.
|
|
kristalsiz |
|
kristalsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kristali yoq, kristali bolmighan.[yeshmisi:] ② kiristal halitide bolmighan, kristallanmighan, kristal emes:[misal:] kristalsiz jins. kristalsiz madda.
|
|
kristallanmaq |
|
|
|
kristallografiye |
|
kristallografiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] kristallarning shekillinishi, özgirishi, tashqi sheklining gë’omëtiriyilik xususiyiti, ximiyilik terkibi, icki qurulmisi, fizikiliq xususiyiti we ular arisidiki munasiwetlerni tetqiq qilidighan pen.
|
|
kristalliq |
|
kristalliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kristali bar, kristalgha ige.[yeshmisi:] ② kristal halitide bolghan, kristallashqan, kristal halitidiki:[misal:] kristalliq jins.
|
|
kristallinish |
|
kristallinish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] maddilarning kristal emes halettin kristal haletke aylinish jeryani, yeni kristalning shekillinish jeryani. adette u gazlardin kristallinish, ëritmilerning oshuqce toyunushidin kristallinish, otluq ëritmilerning muzlishidin kristallinish kristal emes qattiq maddilardin kristallinish qatarliq asasiy shekillerde bolidu.
|
|
kri’olit |
|
kri’olit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. kallek halitide bolup, rengsiz hem süzük këlidu. bezide aquc kül reng, ac sëriq yaki ac qizil renglerde ucraydu, parqiraq këlidu. nur sundurushcanliqi muzningkige yëqin këlidu. köpince mëtallorgiye sana’iti we eynek, farfor buyumlirini yasash ishlirida köp ishlitilidu.
|
|
ksantofil |
|
|
|
ksënotim |
|
ksënotim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. töt. yaqliq kristal sistëmisida bolup, kristalliri casa tüwrük sheklide yaki qosh piramida sheklide këlidu. qurashmisi danliq yaki kallek halitide bolidu. köpince sëriq, yëshil, qongur we qizil renglerde ucraydu. eynek we may parqiraqliqigha ige.
|
|
ksënon |
|
|
|
klapan |
|
klapan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] türlük mashina yaki mëxanzmlarning hawa, suyuqluq, par yaki gaz yolini ëcip-yëpip turidighan qismi, qapqisi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] püwlep cëlinidighan muzika eswablirining ëcilip-yëpilip, awaz tonini özgertidighan perdisi, tili.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] yürekning qan yolini ëcip-yëpip, peqet bir terepkila qan ötküzüp turidighan qismi:[misal:] yürek klapani.
|
|
klark |
|
|
|
klarnët |
|
klarnët[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] bir xil duxowoy calghu. qattiq yaghac yaki sulyawdin yasilidu. adette ëghizi, kicik neycisi, kanay gewdisi we kanaydin ibaret töt qisimgha bölünidu. ëghizigha lëpir ornitilidu.
|
|
klas |
|
klas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] oxshash tiptiki janliqlarning öz’ara oxshashliq xaraktëri we qërindashliq munasiwiti boyice ayrilghan melum türkümi. mesilen, mux tipidiki ösümlüklerning muxlar klasi we kakkukzighiri klasi dep bölünginige؛ omurtqiliq haywanlar tipining bëliqlar, qushlar we süt emgüciler klasi dep bölünginige oxshash.
|
|
klassizm |
|
|
|
klassifikatsiye |
|
klassifikatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] nerse we hadisilerni ularning özige we xususiyetlirige qarap tür, xil, türküm we shu qatarliqlargha ayrish, türkümlesh:[misal:] dunya tillirining klassifikatsiyisi. ösümlükler klassifikatsiyisi.
|
|
klassifikatsiyilenmek |
|
|
|
klassifikatsiyilimek |
|
klassifikatsiyilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] nerse we hadisilerni özige xas xususiyetlirige qarap tür, xil, türküm we shu qatarliqlargha ayrimaq, bölmek, türkümlimek:[misal:] haywanlarni klassifikatsiyilimek. tillarni klassifikatsiyilimek. ösümlüklerni klassifikatsiyilimek.
|
|
klassik |
|
klassik[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① pen, sen’et we edebiyat sahelirining meshhur bolghan hem shu sahede bashqilargha nemune yaratqan, ëtirap qilinghan erbabi:[misal:] markisizm-lëninizm klassikliri. uyghur edebiyati klassikliri.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] klassiklar teripidin yaritilghan, xelqning iptixarigha aylanghan, nemune bolidighan:[misal:] klassik eser. klassik edebiyat.
|
|
klawi’ator |
|
|
|
klawish |
|
|
|
klinomëtir |
|
|
|
klinika |
|
|
|
klinikiliq |
|
|
|
kobalt |
|
|
|
kop |
|
|
|
koppide |
|
|
|
kopta |
|
|
|
kopush |
|
|
|
kopërnik |
|
kopërnik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] miladiye 1473-yildin 1543-yilghice yashighan polshining astronomiye＜alimi, yeni quyash merkez telimatining yaratqucisi. bu telimat «kopërnik sistëmisi» dep atilidu. u kopërnikning: «yer shari öz oqi boyice künde bir qëtim, quyash etrapida yilda bir qëtim aylinidu, bashqa seyyarilermu öz orbitisi boyice quyashni merkez qilip heriket qilip turidu» deydighan quyash merkez telimati asasidiki seyyariler herikiti sistëmisi.
|
|
kopiratsiye |
|
|
|
kopiratsiyileshtürmek |
|
|
|
kopiratsiyileshtürüshmek |
|
|
|
kopiratsiyileshtürülmek |
|
|
|
kopiratsiyileshmek |
|
kopiratsiyileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kopiratsiye sheklide birleshmek, kopiratsiye yoligha mangmaq:[misal:] memliket miqyasida kopiratsiyilishish herikitini heddidin artuq jiddiy yürgüzüwetkecke, dëhqanciliq zor derijide cëkinip ketkenidi.
|
|
kopiratip |
|
|
|
kopiye |
|
|
|
kot |
|
|
|
kota |
|
|
|
kotangëns |
|
|
|
kot-kot |
|
kot-kot[yeshmisi:] toxtimastin tola sözleydighan, orunsiz gepni tola qilidighan, gheywetxor, pitnixor:[misal:] uning tughuti kot-kot xotunlargha bolup berdi.
|
|
kotuldatmaq |
|
|
|
kotuldashmaq |
|
|
|
kotuldimaq |
|
|
|
kotirnaq |
|
|
|
kotinus |
|
kotinus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] sir derixi a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. yopurmiqi tuxum shekillik yaki tetür tuxum shekillik. küzde qiziridu. güli taq jinsliq yaki qosh jinsliq, ikki xil güli bir tüpte birge bolidu. mëwisi yürek shekillik. yaghici sëriq, uningdin sëriq boyaq ëlinidu.
|
|
koca (Ⅰ) |
|
koca (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① ikki teripige qatar öyler sëlinghan, kishiler we qatnash qoralliri mangidighan yol.[yeshmisi:] ② sirt, tala[misal:] (öyge nisbeten):[misal:] kocida qalmaq. ＊ uning bilen xeyrliship kocigha ciqtim.
|
|
koca aptobusi |
|
|
|
kocigha ciqip qalmaq |
|
kocigha ciqip qalmaq[yeshmisi:] ocuq-ashkara exlaqsizliq yoligha mangmaq (ayallar heqqide):[misal:] mëning qizim bashqilardek tëxi kocigha ciqip qalmidi, sel aldi-keynilirige qarap sözleshsile, dëdi patime ayla narazi bolup.
|
|
koca (Ⅱ) |
|
|
|
koca-koy |
|
|
|
kocigar |
|
|
|
kocilatmaq |
|
|
|
kocilashturmaq |
|
|
|
kocilashmaq |
|
|
|
kocilanmaq |
|
|
|
kocilimaq |
|
kocilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qol yaki shu xildiki nerse bilen kolimaq, axturmaq:[misal:] yancuq kocilimaq. burun kocilimaq.[yeshmisi:] ② incikilimek, zighirlimaq:[misal:] yene kocilap sorimaqci boluwidim, dadam yol qoymidi.[yeshmisi:] ③ cishlep tartmaq, ashkarilimaq, acmaq:[misal:] otni kocilisang öcer, qoshnini kocilisang köcer (maqal). ＊ ölgenning eyibini kocilima (maqal).
|
|
kocimukoca |
|
|
|
kod |
|
kod[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tëlëgramma ewetishte ishlitilidighan belge. adette ikki xil bolidu: bir xili, waqitning uzun-qisqiliqi oxshimighan ëlëktr ipulis (nuqta we yüz) bilen her xil belgilerni teshkil qilish arqiliq herp we sanlarni ipadilesh bolup, ritimsiz (tekshi emes) kod dëyilidu؛ yene bir xili, waqitning uzun-qisqiliqi oxshash, lëkin tok yönilishi oxshimaydighan yaki tokluq, toksiz ëlëktr impulis bilen her xil belgilerni teshkil qilish bolup tekshi (ritimliq) kod dëyilidu.
|
|
kodey |
|
|
|
kodë’in |
|
|
|
kodilos |
|
kodilos[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yopurmaq tashlaydighan gholluq derex, yopurmiqi nöwetliship ösidu, shekli yumilaq yaki tetür tuxumsimankëlidu. atiliq güli sarghuc, aniliq güli qizil bolidu. yumilaq, cürük mëwileydu. mëghizini yëyishke bolidu, yagh tartishqimu bolidu.
|
|
kor (Ⅰ) |
|
|
|
kor (Ⅱ) |
|
kor (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① közi körüshtin mehrum bolghan, közi körmeydighan, qarighu؛ soqur:[misal:] kor adem.[misal:] ∥ kormu hasisini bir qëtim yoqitidu (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining mahiyitini toluq cüshinelmeydighan, angsiz:[misal:] siyasiy kor.
|
|
kora |
|
kora[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] su qaynitish, tamaq pishurush ücün mexsus mëtaldin ishlengen, silindir shekillik, ikki quliqi, qapqiqi bar öy saymini:[misal:] alyumin kora.
|
|
korac |
|
|
|
korek |
|
|
|
korpus |
|
|
|
kort |
|
|
|
kortizon |
|
kortizon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce＞latince［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] organik birikmidin ibaret bolghan bir xil dora, molëkula formulisi. Ｃ２１Ｈ２８Ｏ５ aq renglik kristal, yeni börek üsti bëzi gormonliridin biri. rëmatizmliq boghum yallughi we aq qan kësili qatarliqlarni dawalash roligha ige.
|
|
kordoba |
|
|
|
kordiyërit |
|
kordiyërit[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. yantu yaqliq kristal sistëmisigha kiridu. saxta alte yaqliq, prizmisiman ötüshken üc tutash kristalliqliri köp ucraydu. qurashmisi adette kallek we danicisiman bolidu. renggi ac yëshil, sarghuc yëshil, sus binepshe reng yaki rengsiz këlidu. eynek parqiraqliqigha ige.
|
|
korrëktor |
|
korrëktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞metbu’atciliq＜[yeshmisi:] ① bësilghan tëkisttiki imla xataliqini tüzitish:[misal:] korrëktor nusxisi.[yeshmisi:] ② bësilghan tëkistni esliy originali bilen sëlishturup, uningdiki xataliqlarni tüzetküci metbe’e xadimi:[misal:] zawut korrëktori. neshriyat korrëktori.
|
|
korrëktorluq |
|
|
|
korride |
|
|
|
korridil |
|
korridil[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yëngi zillandiyidiki bir jayning nami. bujayda «korridil qoyi» dep atilidighan yërim incike yungluq bir xil qoy yëtishtürülgen. cong yashliq qocqarlirining tirik ëghirliqi 110 — 115 kilogram, saghliqlirining 60 — 65 kilogram këlidu. qocqarliri 10 — 15 kilogram, saghliqliri 5—6 kilogram yung bëridu.
|
|
kor-kor |
|
|
|
korkiratmaq |
|
|
|
korkirashmaq |
|
|
|
korkiram |
|
|
|
korkirima |
|
|
|
korkirimaq |
|
|
|
korluq |
|
korluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① körmeslik, qarighuluq:[misal:] sëlip «men» ning tarazisigha naheq we heqiqetni, kömürge «aq» süpet bergen közümdin korluqum ela.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aq-qarini, yaxshi-yamanni perq ëtelmeslik؛ birer nersining mahiyitini yaxshi cüshinelmeslik:[misal:] bundaq weziyetni cüshenmeslik — qipqizil siyasiy korluq.
|
|
kornus |
|
|
|
kornët |
|
kornët[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] mistin yasalghan bir xil duxowoy calghu. qurulmisi kanay bilen oxshash, emma neycisi uningdin qisqiraq këlidu. awazi yëqimliq.
|
|
koropka |
|
koropka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] karton qeghezdin yasalghan kicik sanduqce, qeghez quta:[misal:] u: sizge hëytliq bu könglekni alghanidim, bolamdikin körüp bëqing, dep koropkidin könglekni ëlip dadamgha sundi.
|
|
koronograf |
|
|
|
korufa’ëna |
|
korufa’ëna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil bëliq. tëni uzuncaq hem yapilaq, qaramtul, bëshi ëgiz hem cong, közi kicik, dümbe palaqcisi intayin uzun, quyruq palaqcisining acimaqliqi congqur, dëngiz-okyanlarda yashaydu.
|
|
koruldatmaq |
|
|
|
koruldimaq |
|
koruldimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «kor-kor» qilghan awazni ciqarmaq, «kor-kor» qilmaq:[misal:] uninggha sëlinghan uruq xuddi nodin su cüshkendek koruldap cüshüp, xalighanda tengshigili bolmaytti.
|
|
koruna |
|
|
|
korilus |
|
korilus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qëyin a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi nöwetliship ösidu, yumilaq yaki tetür tuxum shekillik, atiliq güli sarghuc qongur renglik, aniliq güli ocuq qizil renglik bolidu, qattiq mëwisi shar shekillik, mëghizini yëyishke bolidu. yene yaghmu tartilidu.
|
|
koza |
|
koza[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] may, su qatarliq suyuq nersilerni qacilash ücün hëjirdin yasalghan qorsaqliq, boghuzi tar qaca؛ komzek:[misal:] koza künde sunmas, künide sunar (maqal). ＊ laydin yasighan xam koza sugha cüshse saq ciqmas (maqal).
|
|
koza-kozang |
|
|
|
kozup |
|
|
|
kozupluq |
|
|
|
kozici |
|
|
|
kozir |
|
kozir[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarta oyunidiki oyun utquci teripidin belgilinidighan bashqa qartilardin küclük, ularni bësip cüshidighan qarta, oyun:[misal:] kozir cüshmek. kozir oynimaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küclük, hemmini yëngidighan:[misal:] bu qisim düshmenning kozir qisimliridin biri dep qarilatti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] küclük, hemmini hel qilidu dep hësablanghan shexs yaki amal-care:[misal:] siz tömür isyanini tinc usul bilen basturushta mëning axirqi közirim bolisiz.
|
|
kos (Ⅰ) |
|
|
|
kort |
|
kort[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] qarta oyunini nersiler sunghanda, üzülgende ciqidighan awaz:[misal:] kos qilip üzülmek.Ⅸ机?türi: tt nahayiti az yaki pütünley ciqmaydighan:[misal:] qarap turup aniy bolghan tashmaqning kosa yüzliri coyundekla kökirip, ghojining aldigha dëweylep keldi. ∥ exmeq bilmes ëtining harghinini, kosa bilmes özining qërighinini (maqal).
|
|
kosa (Ⅱ) |
|
|
|
kosatmaq |
|
|
|
kospang |
|
|
|
kosside |
|
|
|
kos-kos |
|
|
|
kosmopolitizm |
|
kosmopolitizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] hazirqi zaman burzhu’aziyining dunyagha hökümranliq qilish niyitini eks ettüridighan bir xil eksiyetcil nezeriyisi, u döletning igilik hoquqi «waqti ötken oqum» bolup qaldi dëgenni teshwiq qilip, «milliy cëgrilarni bikar qilish», atalmish «dunya hökümiti» teshkil qilishni teshebbus qilidu.
|
|
kosughur |
|
|
|
kosuldatmaq |
|
|
|
kosuldashmaq |
|
|
|
kosuldimaq |
|
|
|
kosëkans |
|
|
|
kosiliq |
|
|
|
kosinos |
|
|
|
kofë’in |
|
kofë’in[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni kafi ishqari. köpince qehwe uruqi, cay qatarliqlarning terkibide ucraydu. uningdin paydilinip qozghatquci dorilar we süydükni rawanlashturush dorilirini yasighili bolidu.
|
|
koka |
|
koka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] koka a’ilisidiki da’im yëshil turidighan catqal. yopurmiqi nöwetliship ösidu, uzun ëllips shekillik. güli sarghuc yëshil, mëwisi ückilik mëwe. tropik belwaghdin ciqidu. yopurmiqidin narkoz (hoshsizlandurush) dorisi ajritip ëlishqa bolidu.
|
|
kokat |
|
|
|
kokatliq |
|
|
|
koka’in |
|
|
|
koks |
|
koks[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir xil köp töshüklük, issiqliq tarqitish miqdari yuqiri bolghan qattiq yëqilghu. isliq kömür mehkem ëtilgen shert astida yuqiri tëmpëraturida qizdurulup, uningdiki ucushcan terkibler ciqiriwëtilgendin këyin hasil bolidu. adette polat tawlashta köprek qollinilidu.
|
|
kokslandurmaq |
|
|
|
kokslandurulmaq |
|
|
|
kokslanmaq |
|
|
|
kokus |
|
kokus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞ispance［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① palma a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. asasiy gholi tik ösüp, shaxlanmaydu. ëtining renggi aq, köp suluq we terkibide may bolidu. yash waqitida süyini ussuluq ornida icishke, pishqanda ëtini xam yëyishke yaki uningdin may tartishqa bolidu. süyidin adette soghuq icimlik teyyarlinidu. ottura hem sirtqi mëwe shöpükining talasidin arqan ëshilidu yaki cotka yasilidu. yopurmiqidin bora toqulidu yaki uni lapas üstige yëpishqa bolidu. adette «kokus palmisi», «kokus yangiqi» dëgendek namlar bilenmu atilidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
kokula |
|
|
|
kokuliliq |
|
|
|
kokune |
|
|
|
kokunciliq |
|
|
|
kongtey |
|
kongtey[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ici, otturisi kawak, ici bosh, quruq.
|
|
kongka |
|
|
|
kolatmaq |
|
|
|
kolashturmaq |
|
|
|
kolashmaq |
|
|
|
kolanmaq |
|
|
|
kolba |
|
|
|
kolbasa |
|
|
|
kolxoz |
|
|
|
kolxozci |
|
|
|
kolxozlashturmaq |
|
|
|
kolxozlashturulmaq |
|
|
|
kolxozlashmaq |
|
|
|
koldur |
|
koldur[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] qapaq qatarliq ici kawak nersilerning icige ushshaq, qattiq nersilerni sëlip silkigen yaki urghanda ciqidighan awaz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] perq ëtish iqtidari kem, kallisi ance ishlimeydighan, asan aldinidighan, exmeq:[misal:] koldur adem.
|
|
koldur-koldur |
|
|
|
koldurlatmaq |
|
|
|
koldurlashmaq |
|
|
|
koldurlimaq |
|
|
|
koldurma |
|
koldurma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] töge, at, ëshek qatarliqlargha asidighan, tuctin yasilidighan qongghuraq.
|
|
koldurmiliq |
|
|
|
kolkaz |
|
|
|
kollapis |
|
kollapis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] köp miqdarda qan yaki su yoqitish, zeherlinish we yuqumluq kësel bilen aghrish qatarliq sewebler tüpeylidin yürek herikiti tuyuqsiz ajizlap, qan suyuqluqining aylinishi suslishidighan bir xil hadise. buningda asasliqi beden tëmpraturisi we qan bësimi töwenlesh, tomurning soqushi astilash, soghuq ter ciqish, cirayi sarghiyish qatarliq alametler körülidu.
|
|
kolloza |
|
kolloza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bir xil karbon su birikmisi. mis ammiyak ëritmiside ërimey, töwen tëmpëraturida ciritküci asas ëritmiside parcilinidu. adette u qadaq pëtikide bolidu. qadaq pëtiki ghelwirsiman plastinka yaki kaltsiylishish diwarida shekillinidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] tëre, yopurmaq yaki ghol üstidikidek ösme yaki qapartqu halitidiki bir xil qattiq madda.
|
|
kolloziliq |
|
|
|
kollo’id |
|
kollo’id[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] kristallanmaydighan, suda ëritilgende laysiman, qoyuq ëritme hasil qilidighan madda. mesilen, yëlim kraxmal, aqsil qatarliqlargha oxshash.
|
|
kollëktor |
|
kollëktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] özgirishcan tok gënëratorining yakor oqigha orunlashturulghan ikki mëtal halqa. yakordiki katushkining ikki bëshi ayrim-ayrim halda bu ikki halqigha ulinip, ëlëktr cotkisi kollëktor bilen tutashturulup, hasil bolghan tokni tarqitip bëridu.
|
|
kollëktip |
|
kollëktip[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum meqsetler ücün uyushqan kishiler, kishiler topi:[misal:] sinip kollëktipi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpcilikke tewe, omumiy؛ köpcilik birlikte qilidighan:[misal:] kollëktip igilik. ＊ türmining sol teripide kollëktip kamër bar idi.
|
|
kollëktipciliq |
|
|
|
kollëktiplashturmaq |
|
|
|
kollëktiplashturulmaq |
|
|
|
kollëktiplashmaq |
|
|
|
kollëktipliq |
|
|
|
kollëktiwizm |
|
|
|
kollëktiwizmliq |
|
|
|
kollëgiye |
|
kollëgiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] birge, bameslihet ish köridighan, memuriy organni teshkil qilghuci rehbiriy xadimlar guruppisi:[misal:] sot kollëgiyisi. rëdaksiye kollëgiyisi.
|
|
kolon |
|
|
|
kolighuc |
|
|
|
kolima |
|
|
|
kolimaq |
|
kolimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① congqur qilip oymaq, qazmaq:[misal:] ora kolimaq. ＊ orini kim kolisa, özi cüsher (maqal). ＊ suning qedrini quduq kolighan biler (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] incikilep, zighirlap sorimaq:[misal:] gep kolimaq.[yeshmisi:] ③ axturmaq, kocilimaq:[misal:] hapiz’axun capinining yancuqini yene kolidi, biraq moxorka tügigenidi.[yeshmisi:] ④ acmaq, ashkarilimaq:[misal:] xeqning eyibini kolimaq.
|
|
kom |
|
|
|
komak |
|
komak[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cishi cüshüp ketken, cishi yoq:[misal:] komak adem. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cüshüp ketken cishining orni:[misal:] külke bilen uning qoruq basqan ikki jawighiyi ëcilip, cishining komakliri körünüp ketti.
|
|
komanda |
|
komanda[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① urush, meshiq qatarliqlar dawamida cüshürülgen addiy, aghzaki buyruq:[misal:] komanda bermek. komandigha boysunmaq.[yeshmisi:] ② tenterbiyining melum türi boyice teshkillengen guruppa:[misal:] walibol komandisi. putbol komandisi. erler komandisi.
|
|
komandir |
|
|
|
komandirliq |
|
|
|
kombayin |
|
kombayin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[yeshmisi:] zira’etlerni yighiwëlishqa ishlitilidighan oniwërsal mashina. birla waqitta birnecce xil ishlarni qilalaydu. mesilen, danliq zira’etlerni yighiwëlish kombayini orush, dënini ayrish, dëni we topanlirini bir-biridin ayrish qatarliq ishlarni qilalaydu.
|
|
kombayinci |
|
|
|
kompartiye |
|
|
|
kompas |
|
|
|
kompaniye |
|
|
|
komprador |
|
komprador[til teweliki:]］rusce＞ispance［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mustemlike we yërim mustemlike döletlerde cet el kapitalistlirining ornida öz dölitining bazarlirida karxana tijariti bilen shughullinidighan hem ularning tawarlirini sëtip bëridighan wakaletci.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mustemlike hem yërim mustemlike döletlerde, jahangirlik bilen til biriktürgen hemde jahangirlarning tajawuzciliq siyasiti ücün xizmet qilidighan:[misal:] komprador burzhu’aziye.
|
|
komplëmënt |
|
|
|
kompozitsiye |
|
kompozitsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eser, sen’et esiri qisimlirining tüzülüshi, jaylishishi we öz’ara munasiwiti:[misal:] romanning kompozitsiyisi. hëkayining kompozitsiyisi.[yeshmisi:] ② terkibiy qisimliri mene jehettin öz’ara baghlinip birlikni hasil qilghan bedi’iy eser, muzika yaki resim.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] muzika esiri yaritish nezeriyisi.
|
|
kompozitor |
|
|
|
kompozitorluq |
|
|
|
kompënsatsiye |
|
kompënsatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] ezaning melum bir qismidiki toqulmilarda kësellik özgirishi yüz bergende, saghlam toqulmilarning ularning ornini bësip ishlep, mezkur ezani ajizlashturmasliq iqtidari. mesilen, yürek qapqaqlirida kësellik peyda bolghanda, yürekning heriket miqdari köpiyip këtip, yürekning hejmi yoghinap, wezipini ada qilishqa mejbur bolghinigha oxshash.
|
|
kompyutër |
|
kompyutër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] köp miqdardiki arifmitëkiliq we logikiliq hësablashlarni aptomatik tëz sür’ette bijiridighan ëlëktronluq üsküne bolup, u ëlëktron lampa؛ kristal lampa qatarliq ëlëktronluq eswab we ëlëmntlardin tüzülgen murekkep mashina. u kirgüzülgen sanliq melumat hem ucur üstide matëmatikiliq emellerni intayin toghra bëjireleydu. qurulush tëxnikisi, pen tetqiqati qatarliq sahelerde keng ishlitilidu. u yene «ëlëktronluq hësablash mashinisi» yaki «ëlëktronluq mënge» depmu atilidu.
|
|
komzek |
|
komzek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] haraq, acciqsu, jangyu qatarliqlar qacilinidighan aghzi kicik, qorsiqi cong sapal qaca:[misal:] dëhqan shundaq qarisa, qoshning izida yoghan bir komzek turghudek.
|
|
komsomol |
|
|
|
komshar |
|
komshar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëghizning sirtqi boshluq etrapi:[misal:] yigit nemetning komshirigha bir musht atti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] pemsiz, ish qamlashturalmaydighan, leqwa:[misal:] taza komshar birnëme iken-de...
|
|
komshaytmaq |
|
|
|
komshaymaq |
|
|
|
kom-kom |
|
|
|
kom-komci |
|
kom-komci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] puxta, siliq ish qilmay, qoldin ötüshigila ish qilidighan adem (köprek hünerwenler heqqide):[misal:] u taza bir kom-komci, bu kiyimni uninggha bermeyli, dëdi apam mëni agahlandurup.
|
|
kommuna |
|
kommuna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① bashlanghuc jem’iyette kishilerning ortaq ishlepciqirish we ortaq istëmal qilish asasida birleshken melum topi, jama’esi. u sinipiy jem’iyettimu xëli uzunghice saqlinip turghan. mesilen, uruqdashliq kommunisigha oxshash.[yeshmisi:] ② prolëtariyat hakimiyitining bir xil shekli. fransiyide 1871-yili parizh kommunisi qurulghan.[yeshmisi:] ③ xelq gongshësi:[misal:] perhat colpanxan anini kommuna doxturxanisigha apirip tekshürtti.
|
|
kommunizm |
|
kommunizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ① prolëtariyatning pütkül idiye sistëmisi.[yeshmisi:] ② insaniyetning eng ghayiwi ijtima’iy tüzümi. u tereqqiyat jeryanida ikki basqucqa bölünidu. deslepki basquci sotsiyalizm, yuqiri basquci kommunizmdur. adette dëyiliwatqan kommunizm uning yuqiri basqucini körsitidu. bu basqucta ishlepciqirish kücliri yüksek derijide tereqqiy qilghan, ijtima’iy mehsulatlar intayin mollashqan, kishilerning idiyiwi angliqliqi yüksek derijide ösken, emgek turmushning birinci ëhtiyajigha aylanghan, üc cong perq yoqitilghan, kommunistik omumiy xelq mülükcilik tüzümi ornitilghan we herkim qabiliyitige yarisha ishlesh, herkimning ëhtiyajigha qarap heq bërish prinsipi yolgha qoyulghan bolidu.
|
|
kommunizmci |
|
|
|
kommunizmliq |
|
|
|
kommunist |
|
|
|
kommunistik |
|
|
|
kommunistlarce |
|
|
|
kommide |
|
|
|
komoro |
|
komoro[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] komoro islam fidratip jumhuriyiti afriqining sherqiy jenubidiki bir top yanar tagh arallirigha jaylashqan. yer meydani 2235 ming kwadrat kilomëtir. fransuz, ereb tilliri hökümet tili bolup, ahalisining mutlek köp qismi islam dinigha ëtiqad qilidu.
|
|
komuldatmaq |
|
|
|
komuldimaq |
|
|
|
komëta |
|
komëta[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] quyruqluq yultuz. u quyashni aylinip heriketlinidighan bir xil yultuz, arqa teripide bir uzun quyruqi bolidu. bu yultuzning hejmi cong bolup zicliqi bek kicik. heriketlinish orbëtisi adette yapilaq ëllips shekillik yaki qosh egri siziqliq shekillerde bolidu.
|
|
komëdiye |
|
|
|
komëdiyilik |
|
|
|
komitët |
|
komitët[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① siyasiy partiye, teshkilat, organ we mektep qatarliqlardiki rehberlik kollëktipi yaki shundaq organ:[misal:] junggo kommunisitik partiyisi merkiziy komitëti. tenterbiye komitëti.[yeshmisi:] ② organ, teshkilat, mektep qatarliqlardiki melum wezipini orundash meqsitide qurulghan mexsus apparat:[misal:] oqughuci qobul qilish komitëti.
|
|
komissar |
|
|
|
komissariyat |
|
|
|
komissiye |
|
|
|
komissiyon |
|
|
|
kona |
|
kona[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishlitip, köp tutulup kardin ciqqan؛ süpiti buzulghan, eski, eskirigen:[misal:] kona capan. kona ishtan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] burunqi, ilgiriki:[misal:] capanning yëngisi yaxshi, dostning konisi (maqal). ＊ men sizni hëliqi kona jayda saqlighili necce kün boldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uzundin dawamliship këliwatqan, uzundin bar bolghan, en’eniwi:[misal:] kona adet. kona usul.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] istëmaldin qalghan, bikar qilinghan:[misal:] kona pul. kona yëziq.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pëshqedem:[misal:] kona ishci.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köplük qoshumcisi «lar» bilen türlinip këlip, «bizdin burun ötken, yashighan kishiler, bizdin burunqi ejdadlar» dëgen menini bildüridu:[misal:] oylap baqsam konilarning «balisi ghora yëse anisining cishi qamaydu» dëginimu rast iken.
|
|
kona xamanni sorimaq |
|
kona xamanni sorimaq[yeshmisi:] ilgiri bolup ötken ish-heriket, gep-sözlerni qayta tegimek:[misal:] kona xamanni sorushning orni yoq, boldi, bu gep mushu yerde qalsun, dëdi tajinisaxan.
|
|
kona senemge dessimek |
|
kona senemge dessimek[yeshmisi:] köp tekrarlanghan qarashni, pikir-cüshencini qayta körüp ciqmaq, tekrarlimaq:[misal:] qacanghice kona senemge dessep yürimiz. zaman alliqacan özgerdi, zamangha bëqip ish qilayli.
|
|
kona senemge ussul oynimaq |
|
|
|
kona qëlip |
|
|
|
kona kësili qozghalmaq |
|
kona kësili qozghalmaq[yeshmisi:] ilgiriki nacar illet-nuqsanliri qaytidin peyda bolmaq, tekrarlanmaq:[misal:] kona kësiling yene qozghilip qaldimu, qarap turmay yardemleshmemsen, dëdi shakir.
|
|
kona muqam |
|
kona muqam[yeshmisi:] tekrar sözliship, kishini bizar qilidighan gep-söz, ish-heriket:[misal:] sëning dewatqanliringning hemmisi kona muqam, bu muqamliring hazirgha toghra kelmeydu.
|
|
kona ustixanni ghajimaq |
|
kona ustixanni ghajimaq[yeshmisi:] bolup ötken, konirap ketken ish-heriketlerni da’im tegimek:[misal:] boldi, qoyung, kona ustixanni qacanghice ghajaymiz.
|
|
konartishmaq |
|
|
|
konartilmaq |
|
|
|
konarmaq |
|
|
|
kontakt |
|
|
|
kontaktliq |
|
|
|
kontrast |
|
|
|
kontrol |
|
|
|
kontrolcan |
|
|
|
kontrolcanliq |
|
|
|
kontrollash |
|
|
|
kontrolluq |
|
|
|
kontrollimaq |
|
kontrollimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xalighance heriket qilalaydighan derijige cüshürüp, öz xahishi, meyli boyice idare qilmaq, bashqurmaq, tizginlimek:[misal:] nërwini kontrollimaq.[yeshmisi:] ② melum cektiki halet we normalliqni saqlap qalmaq yaki melum haletning këngiyip këtip ziyan sëlishini tosmaq, ceklimek:[misal:] bahani kontrollimaq. noposni kontrollimaq.[yeshmisi:] ③ özining hoquqi, küc-qudriti, bashqurush yaki tesir da’irisi astigha almaq:[misal:] bazarni kontrollimaq. weziyetni kontrollimaq.
|
|
kontëkist |
|
kontëkist[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] yazma nutuqning öz icige kirgen söz yaki ibariler menisini belgileshke imkan bëridighan, toluq pikirni ipadilep bëridighan böliki, parcisi.
|
|
kontëkistsiz |
|
kontëkistsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kontëkisti yoq, kontëkisti bolmighan:[misal:] tëximu ocuqraq ëytqanda, kontëkistsiz til pa’aliyiti bolmaydu, til pa’aliyitisiz kontëkist bolmaydu.
|
|
kontëkistshunas |
|
kontëkistshunas[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kontëkistshunasliq mutexessisi, alimi, yeni kontëkistni tetqiq qilidighan mutexessis, alim.
|
|
kontëkistshunasliq |
|
|
|
konduktor |
|
konduktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] poyiz, paraxot, ayropilan, tramway, trallibus we aptobus qatarliqlardiki yolucilargha qaraydighan, ulargha xizmet qilidighan xadim؛ bëlet satquci.
|
|
kondinator |
|
kondinator[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr miqdarini saqlaydighan eswab. yëqin turghan hemde bir-biridin izolyatsiyilengen ikki dane ötküzgüctin qurulidu. uning türi nahayiti köp bolup, ëlëktr tëxnikisi, tëlëgraf qatarliq jehetlerde keng ishlitilidu.
|
|
kondënsator |
|
|
|
konsipik |
|
|
|
konsul |
|
konsul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞tashqi ishlar＜[yeshmisi:] bir dölet hökümiti cet elning birer shehiri yaki rayonida turushqa belgilengen diplomatik emeldar. uning asasiy wezipisi:[misal:] öz döliti we uning muhajirlirining shu rayondiki qanuniy hoquqi we iqtisadiy menpe’itini qoghdash, muhajirlar ishlirini bashqurushtin ibaret.
|
|
konsultatsiye |
|
|
|
konsulxana |
|
|
|
konsulluq |
|
|
|
konsërt |
|
konsërt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] ① muzika eserliri, ussul, naxsha we shu qatarliqlar nomurlirining melum programma asasida ijra qilinishi, ammigha körsitilishi, naxsha-ussul:[misal:] konsërt körmek. konsërt këciliki.[yeshmisi:] ② bir yekke orunlighuci (iskiripka, pi’anino qatarliqlarni calghuci) bilen duxowoy orkëstirining birliship orundishi ücün yëzilghan cong tiptiki muzika esiri. adette üc muzika babidin terkib tapidu.
|
|
konsërn |
|
konsërn[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] kapitalistik monopol teshkilat shekilliridin biri. u oxshash bolmighan iqtisadiy tarmaqlarning sana’et karxanisi, soda karxanisi, banka, qatnash-transport shirkiti we istraxowaniye shirkiti qatarliqlarni öz icige alghan nurghunlighan karxanilarning birlishishidin teshkillinidu.
|
|
konsërwa |
|
|
|
konsërwator |
|
|
|
konsërwatip |
|
|
|
konsërwatipliq |
|
konsërwatipliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jem’iyet tereqqiyatigha qarshi ciqish, tereqqiyatni yaqlimasliq, mute’essiplik:[misal:] her da’im idiye jehette toghra bilen xata, algha bësish bilen konsërwatipliq otturisida küresh bolup turidu.
|
|
konsërwatizm |
|
konsërwatizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] shey’iler tereqqiyatidin këyin qalghan idiye. u netijilerge köz yumush, yëngi shey’ilerni qobul qilmasliq, qiyinciliqlarni heddidin ziyade köptürüwëtish, paydiliq pursetni qoldin bërip qoyush qatarliq alahidiliklerge ige.
|
|
konsëssiye |
|
|
|
konkrët |
|
konkrët[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] rë’al mewjut bolup turghan, ëniq, roshen؛ emeliy؛ belgilik, abstrakt bolmighan:[misal:] konkrët ish. konkrët adem. konkrët emgek. konkrët wezipe.
|
|
konkrëtlashturmaq |
|
|
|
konkrëtlashturulmaq |
|
|
|
konkrëtlashmaq |
|
|
|
konkrëtliq |
|
|
|
konus |
|
|
|
konussiman |
|
|
|
konwërt |
|
|
|
konwërtsiz |
|
|
|
konwërtliq |
|
|
|
konwëksiye |
|
konwëksiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] aqar jisimlarning icki qismida herqaysi qisimlarning tëmpëraturisi oxshimasliq tüpeylidin këlip ciqqan qarimuqarshi ëqish. tëmpëraturisi yuqiri bolghan qismi yuqiri örleydu, tëmpëraturisi töwen qismi töwenleydu. konwëksiye issiqliq ötküzüshning bir xil shekli hësablinidu.
|
|
konwëksiyilik |
|
|
|
konice |
|
|
|
koniliq |
|
koniliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kona halet:[misal:] uzaqqice ularning qiziqarliq sözliri we koniliq saqlighucilar terepdarlirining ëtirazliri ance-munce quliqigha kirip turatti.[yeshmisi:] ② ötmüsh, kona zamangha mensup bolghan örp-adet, yosun, tertip qatarliqlar:[misal:] ⅩⅩ esirning bashlirida yashighan sha’irlar öz eserliride koniliq, mute’essiplikni qamcilidi.
|
|
ko’ordënat |
|
|
|
kowa |
|
kowa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mozduzlar rextni tüzlesh, cingdash, pashna qaturush qatarliq ishlargha ishlitilidighan, tapini keng mëtal eswab.
|
|
kowuk |
|
|
|
ko’ëffëtsënt |
|
ko’ëffëtsënt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ① namelum san bilen öz’ara köpeytilgen san yaki herp. mesilen, 2a X2tiki 2a bolsa X2 ning ko’ëffitsëntidur. [yeshmisi:] ② pen-tëxnikidiki melum xususiyetning derijisini yaki nisbitini ipadileydighan san. mesilen, këngiyish ko’ëffitsënti, bixeterlik ko’ëffitsënti qatarliqlargha oxshash.
|
|
koy (Ⅰ) |
|
koy (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① oy, xiyal:[misal:] herkim herkoyda, taz xotun er koyida (maqal).[yeshmisi:] ② gherez, meqset:[misal:] melike ashu enggüshterni qolgha cüshürüshning koyida boptu.[yeshmisi:] ③ birer meqset bilen ëlip bëriliwatqan pa’aliyet yaki ish:[misal:] bu adash xilwet ormangha bëshini tiqiwëlip, jahanda nëme koy boluwatqanliqini bilmise kërek.
|
|
koy (Ⅱ) |
|
|
|
koyⅢ |
|
|
|
koycen |
|
|
|
koyza |
|
|
|
koyza-kishen |
|
|
|
koyla |
|
|
|
koyluq |
|
|
|
koyush |
|
|
|
kub |
|
kub[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] yüzliri öz’ara teng bolghan alte kwadrat arqiliq oralghan gë’omëtiriyilik jisim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] birer sanning yaki algëbraliq ipadining ücinci derijisi, öz-özige üc qëtim köpeytilishi:[misal:] 3 ning kubi 27 bolidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] bir kub mëtirgha teng hejim ölcimi:[misal:] bir kub yaghac. ikki kub shëghil.
|
|
kubanka |
|
|
|
kupaye |
|
|
|
kupayilenmek |
|
|
|
kupayilinishmek |
|
|
|
kuppar |
|
|
|
kupparliq |
|
|
|
kuplët |
|
kuplët[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] qoshaq yaki shë’irning ikkidin yuqiri misradin teshkil tapqan, melum qapiyilinish tertipige ige bolghan shekli, uyghur shë’iriyitide kuplëtlar eng az bolghanda ikki misradin terkib tapidu.
|
|
kuplëtsiz |
|
|
|
kuplëtliq |
|
|
|
kupur |
|
kupur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] xudani, dinni inkar qilish؛ allagha, dingha shek keltürüsh, ishenmeslik؛ dinsizliq:[misal:] hay... hay ishan keynige ikki qedem shoxshudi, kupur sözleshke qandaq jür’et qilding.
|
|
kupurane |
|
|
|
kupuraniliq |
|
kupuraniliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] allahni, dinni inkar qilish, uninggha shek keltürüsh, kupurluq:[misal:] himit’axun aka kupuraniliq bolsimu soriwalay, abdulla’axunni «özini qashtin tashliwaldi» dëgen gepke sile nëme deyla dep soridi süpürgi’axun.
|
|
kupurluq |
|
kupurluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] allani, dinni kemsitidighan, allagha, dingha shek keltüridighan söz-heriket, qiliq؛ körgen yaxshiliqini untush, nankorluq:[misal:] nëme sayim congning közliri cekciyip ketti, kupurluq qilmay aghzingni yum
|
|
kut |
|
|
|
kutkoyluq |
|
|
|
kut-kut |
|
|
|
kutla |
|
|
|
kutubim |
|
|
|
kutupxana |
|
kutupxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] kitab, zhurnal we shu qatarliqlarni toplash, retlesh, saqlash we kishilerning paydilinishigha bërish meshghulati bilen shughullinidighan orun.
|
|
kutuldashmaq |
|
|
|
kutuldimaq |
|
|
|
kucula |
|
kucula[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kucula a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. yopurmiqi tuxum sheklide yaki sel yumilaq bolup, udul ösidu. shirnilik mëwisi shar sheklide këlidu, pishqanda sarghiyidu. uruqi yumilaq texse sheklide bolup, qurutulghandin këyin dora qilinidu. heyz mangdurush, ishshiq yandurush, aghriq toxtitish roligha ige, lëkin zeherlik. esliy makani hindistan.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning qurutulghan mëwisi.
|
|
kudraniye |
|
kudraniye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] üjme a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal yaki derex. qowziqi kül reng qongur, uzun tikini bar, yopurmiqi tuxumsiman yaki ëllips sheklide, güli kicik, bashsiman gül rëtide tizilidu. mëwisi shar sheklide. yopurmiqida pile qurti baqqili bolidu. yaghicining merkizi sëriq renglik, qattiq we puxta bolup, qimmetlik yaghac matëriyali hësablinidu.
|
|
kudungdas |
|
|
|
kur |
|
|
|
kurrek |
|
|
|
kurride |
|
|
|
kurs (Ⅰ) |
|
|
|
kurs (Ⅱ) |
|
kurs (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① qimmet, baha:[misal:] pulning kursi cüshmek. malning kursi cüshmek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] izzet-hörmet, abruy:[misal:] shu ishtin këyin u ademning kursi cüshüp ketti.
|
|
kursant |
|
|
|
kursi |
|
|
|
kur-kur |
|
|
|
kuruzhok |
|
|
|
kurushka |
|
|
|
kus |
|
|
|
kusar |
|
|
|
kusarcan |
|
|
|
kuspang |
|
|
|
kusside |
|
|
|
kus-kus |
|
kus-kus[yeshmisi:] ① «kus» sözining tekrarlinishi.[yeshmisi:] ② kücsiz, töwen awazlar:[misal:] sorunda kus-kus paranglar köpiyip ketti.[yeshmisi:] ③ gheywet-shikayet xaraktëridiki asassiz, tayini yoq sözler:[misal:] gepning yamini kus-kus, osuruqning yamini pus-pus (maqal).
|
|
kusur |
|
|
|
kusur-kusur |
|
|
|
kusurlashmaq |
|
|
|
kusurlimaq |
|
|
|
kusung |
|
|
|
kusung-kusung |
|
|
|
kusuldashmaq |
|
|
|
kusuldimaq |
|
|
|
kush |
|
|
|
kushade |
|
kushade[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] kengtasha, kengri, azade:[misal:] bashqilarning sözidin söz, mezmun almay adetlenseng, tebi’iting kushade, zëhning üstün bolidu, söz meydani sanga keng bolidu.
|
|
kushadiciliq |
|
|
|
kushadiliq |
|
kushadiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] azadilik, kengtashaliq:[misal:] ada bolup pitne tosqundin, kushadiliq tapti yol zepmu, cüshüp beygige tulparlar, qedemler xush rawan keldi.
|
|
kush-kush |
|
|
|
kushuldashmaq |
|
|
|
kushuldimaq |
|
|
|
kuku |
|
|
|
kukum |
|
|
|
kukum-talqan |
|
|
|
kung |
|
|
|
kula |
|
kula[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shal paxili, cighirtmaq, cigh qatarliqlardin ëshilgen arghamca:[misal:] bayning arghamcisi bolsa, kembeghelning kulisi bar (maqal).
|
|
kulal |
|
|
|
kulalci |
|
|
|
kulalciliq |
|
|
|
kulah |
|
kulah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] diwaniler, derwishler kiyidighan ucluq qalpaq:[misal:] uzun car saqalliq, üstige jende, bëshigha kulah kiygen diwane boway kirip keldi.
|
|
kulah-jende |
|
kulah-jende[yeshmisi:] kulah we jende:[misal:] kiygini kulahujendidur, na’ümid emestur we lëkin. caqmaqlar aldida tewrimes, boranlar aldida cing, temkin.
|
|
kulahliq |
|
kulahliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kulahi bar, kulah kiygen:[misal:] barar iken kulahliq yigit, qizil yalqun köksini bösüpet. ot icide coghdek qizarghan qolida qilic, merdliki ösüpet.
|
|
kultër |
|
|
|
kultiwatsiye |
|
kultiwatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] kultiwator arqiliq zira’etning tüp ariliqidiki otlarni otap, tüwini canash, yumshitish ishi؛ caghlash:[misal:] kultiwatsiye qilmaq.
|
|
kultiwator |
|
|
|
kulminatsiye |
|
|
|
kulun |
|
kulun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr miqdarining emeliy birliki. bir kulun3×01 9 statik ëlëktr birlikidiki ëlëktr miqdarigha barawer këlidu. tok kücinishi bir ampër bolghanda, bir sëkunt icide ötküzgüc jisimning toghra kesme yüzidin ötken ëlëktr miqdari bir kulun bolidu.
|
|
kulunmëtir |
|
kulunmëtir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr (zeret) miqdarini ölceshte ishlitilidighan qurulma. ëlëktrolitliq batariyining qurulmisi bilen oxshaydu. ishlitilgende, tok kücinishini özgertmey saqlaydu, uning bilen tok ötken waqitni ölcep we maddining massisini ajritip ciqip, tok kücinishini hësablap ciqishqa bolidu.
|
|
kulub |
|
kulub[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[yeshmisi:] ① siyasiy, edebiyat-sen’et we köngül ëcish qatarliq ijtima’iy pa’aliyetlerni ëlip baridighan teshkilat we uning soruni.[yeshmisi:] ② kino, tiyatir qoyidighan zal, meydan؛ kinoxana:[misal:] öktebir kulubi. yashlar kulubi. ishcilar kulubi.
|
|
kuluc |
|
kuluc[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] winta, gayka qatarliqlarni boshitish, cingitish ücün ishlitilidighan tömür eswab:[misal:] ciragh yoruqida hashimning qolidiki kuluc parqirap körünetti.
|
|
kuluk |
|
|
|
kulung |
|
|
|
kuli |
|
|
|
kumpeykum |
|
kumpeykum[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tarmar, gumran, ongtey-tongtey, pacaq-pacaq:[misal:] kumpeykum bolmaq.
|
|
kumos |
|
kumos[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yögey a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yögimec ghol, yopurmiqi yip sheklide, gül taji incike, uzun, qizil yaki aq rengde bolidu. esliy makani tropik belwagh rayonliri idi. hazir bashqa jaylardimu menzire ösümlüki qatarida östürülmekte.
|
|
kumush |
|
|
|
kumuta |
|
kumuta[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatlarning bir a’ilisi. yëtilgenlirining tëni intayin kicik. qongur yaki qara renglik, sezgü münggüzcisi incike, uzun, qaniti qisqa we keng, licinkisi yumilaq tüwrüksiman, aquc kül reng yaki sëriq tüs alghan aquc renglik. ten yüzi siliq, qorciqi ëllips shekillik, qaramtul. tuxumi orcuq shekillik, sarghuc aq renglik. bezi cishliri adem we haywanlarning qënini shoraydu, beziliri yuqumluq kësel tarqitidu.
|
|
kumulek |
|
|
|
kumilac |
|
kumilac[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yumilaqlanghan, dügilek shekilge keltürgen:[misal:] kumilac lay. kumilac dora. kumilac tam.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yumilaq, dügilek qilinghan nersiler:[misal:] kishiler qazixanining tëmigha kumilac ëtip, uni ëgizlitiwatqaniken.
|
|
kumilaclatmaq |
|
|
|
kumilaclashmaq |
|
|
|
kumilaclanmaq |
|
|
|
kumilaclimaq |
|
|
|
kunnus |
|
|
|
kunupka |
|
kunupka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞gollandce［[yeshmisi:] ① qeghez, resim, rext qatarliqlarni tam, doska qatarliqlargha bëkitish ücün ishlitilidighan qalpaqliq kicik mix, basma mix.[yeshmisi:] ② türlük mëxanizm we ëlëktr eswabliridiki tokni ulash ücün barmaq bilen basidighan tügmice:[misal:] kunupkini basmaq.
|
|
kuh |
|
|
|
kuhiqap |
|
|
|
kuwas |
|
|
|
köp |
|
köp[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] san yaki miqdar jehettin jiq, nurghun, tola:[misal:] yaxshi az, yaman köp, bughday az, saman köp (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti, intayin:[misal:] köp yaxshi. köp razi. köp rehmet.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] uzun, uzaq waqit:[misal:] köp ötmeyla ular yëtip keldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pat-pat, da’im:[misal:] men uning öyige köp barimen.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] amma, xelq, köpcilik:[misal:] köpning eqli köp (maqal). ＊ köp tükürse köl bolar (maqal).
|
|
köp cikit |
|
|
|
köp xaniliq san |
|
|
|
köp menilik söz |
|
köp menilik söz[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] birqance menini bildüridighan söz. mesilen, ademning yaki haywanning bëshi, ishning bëshi, bash wezipe, bash qoshush, bash burun dëgenlerde «bash» sözining menisi her xil kelgen. köp menilik sözning birmenisi asasiy mene bolidu, yuqiridiki birinci mene shundaq؛ bu xil sözning hemme meniliri otturisida melum ortaqliq bolidu.
|
|
köpeytküci |
|
köpeytküci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpeytish rolini oynaydighan, köpeytidighan:[misal:] köpeytküci ipade.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] köpeytish emilidiki bashqa san köpeytilidighan san. mesilen, 5×3=51 diki 3 köpeytkücidur.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bir pütün san ikkinci bir pütün sangha pütün bölünse, këyinkisi aldinqisining köpeytkücisi bolidu. mesilen: 1, 2, 3, 4, 6 lerning hemmisi 12 ning köpeytküciliridur.
|
|
köpeytme |
|
köpeytme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpeytilgen, köpeytidighan yaki köpeytilidighan:[misal:] köpeytme nusxa.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki yaki uningdin artuq san, ipade qatarliqlarni öz’ara köpeytishtin këlip ciqqan netije.
|
|
köpeytmek |
|
|
|
köpeytishmek |
|
|
|
köpeytilmek |
|
|
|
köpeygüci |
|
köpeygüci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpiyidighan, köpiyip baridighan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] köpeytish emilidiki bir sangha köpeytilidighan san. mesilen, 5×3=51 diki 5 köpeygücidur.
|
|
köpeymek |
|
köpeymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① san yaki miqdar jehettin ashmaq, jiqlimaq:[misal:] pul köpeymek. mal köpeymek. adem köpeymek.[yeshmisi:] ② nesillenmek, uruqlanmaq:[misal:] jinssiz köpeymek.
|
|
köptürme |
|
köptürme[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qapartilghan, köptürülgen:[misal:] köptürme neqish.[yeshmisi:] ② mubalighileshtürülgen, köptürülgen, ashuruwëtilgen:[misal:] köptürme gep.
|
|
köptürmek |
|
köptürmek[yeshmisi:] ① «köpmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ëtizning ghur-ghur shamili könglikini köptürüp, uni tëximu qametlik körsitetti.[yeshmisi:] ② mubalighileshtürmek, ashuruwetmek:[misal:] lëkin qiyinciliqni qalaymiqan köptürüp körsitish ishqa payda yetküzmeydu.
|
|
köptürmici |
|
|
|
köptürüshmek |
|
|
|
köptürülmek |
|
|
|
köptin-köp |
|
|
|
köpjümek |
|
köpjümek[yeshmisi:] ① köpmek, bolmaq (xëmir heqqide):[misal:] xëmir köpjüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] acciqlanmaq, tërikmek:[misal:] bikardin-bikar nëme azab bu dëdi alim köpjügen halda riziwangha qarap.
|
|
köpcilik |
|
köpcilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum da’iridiki kishiler topi, xalayiq, xelq:[misal:] uning sözi köpcilikning könglidiki söz idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köpligen, nurghunlighan:[misal:] köpcilik kishiler selimeni yaxshi qiz dep qaraytti.
|
|
köpsimek |
|
|
|
köplep |
|
|
|
köplük |
|
|
|
köpme |
|
|
|
köpmek |
|
köpmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① örlimek, këngeymek, yoghinimaq, köpjümek:[misal:] shap yëgen tögining qorsiqi köpüp këtiptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] renjimek, narazi bolmaq:[misal:] bar dep tökme, yoq dep köpme (maqal).
|
|
köpüshmek |
|
|
|
köpük |
|
|
|
köpükke aylanmaq |
|
|
|
köpükce |
|
|
|
köpükleshmek |
|
|
|
köpüklendürgüc |
|
|
|
köpüklendürmek |
|
|
|
köpüklenmek |
|
köpüklenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köpük peyda qilmaq, köpükke aylanmaq, köpükleshmek:[misal:] zeytunem ëriqta tolghinip, köpüklinip ëqiwatqan sugha qarap birpes oylandi.
|
|
köpüklük |
|
|
|
köpüngü |
|
|
|
köpince |
|
|
|
köt |
|
|
|
köti bilen aghzining perqi yoq |
|
köti bilen aghzining perqi yoq[yeshmisi:] gëpide turmaydighan, sözidin birdemdila yëniwalidighan:[misal:] uning gëpige ishengili bolmaydu, birdemdila yëniwalidu, köti bilen aghzining perqi yoq.
|
|
köti poq |
|
|
|
kötige poq kepleshmek |
|
|
|
kötige söygüdek bolmaq |
|
|
|
kötige sëriq tük ünmigen |
|
|
|
kötini qismaq |
|
kötini qismaq[yeshmisi:] taptin ciqmay, yaman ishlargha arilashmay jim yürmek:[misal:] özüngni bil, özgini qoy, kötüngni qis, yolunggha mang (maqal).
|
|
kötini kolimaq |
|
|
|
kötining piri tutmaq |
|
|
|
kötini ëlip yüzige caplimaq |
|
|
|
kötini yüzige caplimaq |
|
|
|
köti ocuq |
|
|
|
köti ëghir |
|
köti ëghir[yeshmisi:] birer ishqa asanliqce aldirimaydighan, hurun؛ jayidin, olturghan yëridighan asanliqce qozghalmaydighan:[misal:] tazimu köti ëghir mëhmanlar iken bu, dëdi seley.
|
|
kötek |
|
kötek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derexning kësilgendin këyinki yiltiz bilen qëlip qalghan töwenki qismi:[misal:] alma kötiki.[yeshmisi:] ② di’amëtiri cong, tom, qisqaraq yaghac:[misal:] bu kötekni tilsa nurghun shal ciqidu, dëdi seley.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] talon we ispatlarni yëzip bergendek, talon we ispatning yëzip bergücide qëlip qalidighan qismi.
|
|
köteklik |
|
|
|
kötenggey |
|
|
|
kötel |
|
|
|
köten |
|
köten[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] ücey yolining eng axirqi bir böliki. yuqiri teripi «S» shekillik boghmaq ücey bilen, töwen teripi meq’et bilen tutishidu. adette u su terkibini sümürüsh rolini oynaydu. cong-kicik teret kötenge kelgende, köten yighilip, meq’et etrapidiki pürme muskul kërilidu-de, teret meq’et arqiliq sirtigha ciqip këtidu.
|
|
kötenbash |
|
kötenbash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］köten+bash［[yeshmisi:] ① cong teret ciqidighan ëghiz, pürük.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishning bashlinish menbesi:[misal:] her etrette 30 toxu emes, 30 dek qoymu öz rizqini tëpip yëyeleydu emesmu dëmek ishning kötenbëshi mende iken.
|
|
kötlesh |
|
|
|
kötlük |
|
|
|
kötmek |
|
|
|
kötmekleshtürmek |
|
|
|
kötmekleshtürülmek |
|
|
|
kötmekleshmek |
|
|
|
kötür |
|
|
|
kötür qasqiningni |
|
kötür qasqiningni[yeshmisi:] mange nëri, közümdin yoqal:[misal:] kötür qasqiningni mendin alsang, mashinini alisen, janni almaysen.
|
|
kötür qolungni |
|
|
|
kötür keshingni |
|
|
|
kötür küde-körpengni |
|
|
|
kötür laqa-luqangni |
|
|
|
kötüre |
|
|
|
kötürenggü |
|
|
|
kötürenggüleshmek |
|
|
|
kötürenggülük |
|
|
|
kötüreligüsiz |
|
kötüreligüsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① nahayiti ëghir, kötürgili bolmaydighan:[misal:] kötüreligüsiz ëghir yük.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] cidighili bolmaydighan, bek ëghir:[misal:] kötüreligüsiz azab. kötüreligüsiz xorluq.
|
|
kötürem |
|
kötürem[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küc ëlip ketken, adettin tashqiri jiq ishlep iqtidarini yoqatqan, ajizlap ketken؛ oruq, ajiz (mal-carwa heqqide):[misal:] kötürem at. kötürem ëshek.
|
|
kötürtmek |
|
|
|
kötürme |
|
kötürme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yerdin melum ëgizlikke kötürülüp sëlinghan, yasalghan, kötürülgen:[misal:] kötürme köwrük. kötürme qash. kötürme ëriq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim ëteklirining yumilaq we bedenge mas këlishini ishqa ashurush ücün, aldi-keyni peshni parallël siziqtin melum derijide kötürüp kësish jeryani.
|
|
kötürmek |
|
kötürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yerdin, turghan jayidin ajritip almaq:[misal:] taghar kötürmek.[yeshmisi:] ② yerdin, turghan jayidin ajratqan halda tutmaq, tutup turmaq:[misal:] somka kötürüp turmaq. bala kötürüp turmaq.[yeshmisi:] ③ yuqiri ciqarmaq, yuqirilatmaq:[misal:] hëliqi kishi malxiyini kötürüp qoyup, jawab ornigha:[misal:] qaysinglar bashliq dep so’al soridi.[yeshmisi:] ④ melum derijige yetküzmek؛ örletmek:[misal:] prinsipqa kötürmek. ＊ shewket birpes jim bolup qalghandin këyin, awazini tëximu kötürdi.[yeshmisi:] ⑤ tik, öre, üstün qilmaq:[misal:] ekber bëshini kötürüp mensurgha qaridi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda qilmaq, berpa qilmaq, meydangha keltürmek:[misal:] topilang kötürmek. qozghilang kötürmek. ghowgha kötürmek.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ashurmaq, östürmek:[misal:] mal bahasini kötürmek. inawitini kötürmek.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hezim qilmaq, singdürmek:[misal:] u tamaqni herqance köp yësimu kötüreleydu.[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] icmek (haraq heqqide):[misal:] qoye, qëni, ularning salametliki ücün bir kötüreyli.[yeshmisi:] 01 [köcme menisi:] [yeshmisi:] öz üstige almaq, öz hësabidin tölimek:[misal:] mektep mudiri uni toxtitip bu pulni mektep kötüridighanliqini ëytti.[yeshmisi:] 11 [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoq qilmaq, bikar qilmaq؛ ciqiriwetmek:[misal:] qerzini kötürüwetmek.[yeshmisi:] 21 [köcme menisi:] [yeshmisi:] cidimaq, berdashliq bermek:[misal:] gep kötürmek. ëghirciliqni kötürmek. ＊ yigit qerz kötürer, ölük topa (maqal).[yeshmisi:] 31 [köcme menisi:] [yeshmisi:] xushal qilmaq, shadlandurmaq:[misal:] köngülni kötürmek.[yeshmisi:] 41 [köcme menisi:] [yeshmisi:] ciqinmaq, ciqish qilmaq:[misal:] gung kötürmek.
|
|
kötürüp ciqmaq |
|
|
|
kötürmici |
|
|
|
kötürmicilik |
|
|
|
kötürmikesh |
|
|
|
kötürmikeshlik |
|
|
|
kötürmilik |
|
|
|
kötürüshcan |
|
|
|
kötürüshcanliq |
|
|
|
kötürüshlük |
|
|
|
kötürüshmek |
|
|
|
kötürülmek |
|
kötürülmek[yeshmisi:] ① «kötürmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] shu caghda yënik bir shamal peyda boluptu-de, wezirning oghli yëngi saray bilen qoshulup hawagha kötürülüptu.[yeshmisi:] ② «kötürmek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] kadir ornidin sel kötürülüp aldigha ëngishti. ＊ kün neyze boyi kötürüldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hal-oqiti, turmushi yaxshilanmaq:[misal:] dëhqanlar burunqidin jiq kötürülüp ketti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qarshi küresh qilmaq, qozghilang qilmaq, qozghalmaq:[misal:] ular «wang ghojam bizni ezdi, cidighudek halimiz qalmidi, biz emdi kötürülimiz, teyyar bolup kettuq» deptudek.
|
|
kötürüm |
|
kötürüm[söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen birikip këlip kötürüshke, kötürgili bolidighan, «yüdüm», «qucaq» dëgen menini bildüridu:[misal:] bir kötürüm otun.
|
|
kötük |
|
|
|
kötwellik |
|
|
|
kötice |
|
|
|
köticek |
|
|
|
kötiyoghan |
|
|
|
köje |
|
köje[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] muwapiq miqdardiki sugha qiyma, camghurgha oxshash bezi köktatlarni salghandin bashqa asasen bek piship ketmigen bughday, qonaq danlirini sëlip qaynitip pishurulidighan bir xil suyuq yëmeklik.
|
|
köjüm |
|
|
|
köjümleshtürmek |
|
|
|
köjümleshtürülmek |
|
|
|
köjümleshmek |
|
köjümleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köjüm haletke kelmek, ziclashmaq, qoyuqlashmaq, toplashmaq:[misal:] ilgiriki tarqaq kentler hazir köjümleshti.
|
|
köjümlük |
|
köjümlük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] zicliq؛ top-top, zic orunlashqan halet:[misal:] köjümlük koca-koy, shawqunluq sheher, tepekkur qushlirim shuncilik oynaq. jilwiger yultuzlar ucushar heryan, neqeder güzel-he, bu ana tupraq.
|
|
köc |
|
köc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① köcüsh peytide toshulidighan öy-rozghar buyumliridin ibaret yük:[misal:] carwicilarning köc artqan töge, qotazliri tagh baghridiki cighir yolda qatar këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köcidighan, köcken qar:[misal:] köc köcti.
|
|
köce |
|
|
|
köcet |
|
köcet[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ormanciliq＜[yeshmisi:] adette uruqini tërish, ulash yaki qelemce qilip tikish usulliri arqiliq yëtishtürülüwatqan derexlerning kicik tüpi, yash derex, jirim.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] parnik yaki bashqa issiq jayda yëtishtürülgen hemde köcürüp tikishke teyyarlanghan yash ösümlük:[misal:] pemidur köciti.
|
|
köcetcilik |
|
|
|
köcetxana |
|
|
|
köcetzar |
|
|
|
köcetzarliq |
|
|
|
köcetlik |
|
|
|
köcköc |
|
|
|
köckün |
|
köckün[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köcüp yüridighan, bir jayida turmaydighan:[misal:] yultuzlar texminen üc xil bolidu:[misal:] turaqliq yultuz, seyyare yultuz, köckün yultuz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köcidighan, köcken nerse:[misal:] qariyip körüngen yar boshluqida, köckünning tewrishi, güldürlishi bar. ebediy tonglimas sharqiratmida, taghlarning hayatqa söygüsi aqar.
|
|
köcme |
|
köcme[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bir jayda turmay, jaydin-jaygha köcüp yüridighan, köcüp yürüp ishleydighan:[misal:] köcme kino. köcme kütüpxana.[yeshmisi:] ② musabiqide këyinki ghalibqa ëlip bërilidighan:[misal:] köcme qizil bayraq. köcme longqa talishish musabiqisi.[yeshmisi:] ③ siljip, sürülüp yaki ucup, bashqa jaygha köcüp yüridighan:[misal:] köcme qum. köcme muz tagh.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] esliy menisidin bashqa menide ishlitilgen:[misal:] köcme mene.
|
|
köcmek |
|
köcmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir jaydin ikkinci bir jaygha yötkelmek, ketmek:[misal:] öy köcmek. ＊ kembeghel bolsang köcüp baq (maqal).[yeshmisi:] ② atlimaq, örlimek:[misal:] siniptin sinipqa köcmek.[yeshmisi:] ③ ëqip yürmek, tarqalmaq, dawamlashmaq:[misal:] shundaq qilip melike gülcëhrining teripi ëghizdin ëghizgha, atidin-baligha köcüp bizgice yëtip këliptu.[yeshmisi:] ④ gep yaki mesilining nuqtisini bashqa yaqqa yötkimek, burimaq:[misal:] boldi, emdi biz dawalash usuligha da’ir emeliy mesilige köceyli.
|
|
köcmen |
|
köcmen[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köcüp yüridighan, köcüp yürüshni adet qilghan:[misal:] köcmen adem. köcmen carwici. köcmen turmush.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir jayda turmay u yerdin bu yerge köcüp yüridighan adem:[misal:] yarkent 1883-yilning bashlirighice ilidin yettisu rayonighice köcüp ciqqan atmish necce ming uyghur köcmenlirining bir qismi teripidin bina qilinghan sheher idi.
|
|
köcmenlik |
|
köcmenlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köcüp yürüsh pa’aliyiti, ishi:[misal:] ular köcmenlikte töt-besh yilni ötküzdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köcüp yüridighan:[misal:] uyghurlar qedimki owciliq, yërim carwiciliq we köcmenlik turmushtin tedrijiy halda medeniy sheher turmushigha qedem qoyghan.
|
|
köcürtmek |
|
|
|
köcürgüci |
|
köcürgüci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] eser, höjjet, xet-cek qatarliq yazma matëriyalni bashqa qeghezge köcürüp yazghuci kishi:[misal:] u bölüm bashliqi bolushtin ilgiri 15 yil bölümde köcürgüci bolup ishligen.
|
|
köcürgücilik |
|
|
|
köcürme |
|
köcürme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] esliy nusxidin yëzip, sizip, köcürüp ëlinghan:[misal:] köcürme bölek. köcürme nusxa. köcürme gep. köcürme terkib.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilarning ishidin, esiridin eynen yaki qismen köcürülgen, oghrilanghan:[misal:] köcürme eser.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] esliy nusxidin yëzip, sizip, köcürüp ëlinghan nusxa.
|
|
köcürmek |
|
köcürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «köcmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] öy köcürmek. ＊ emdi gepni yene almas üstige köcürimiz.[yeshmisi:] ② birer yazma matëriyalni qaytidin bashqa qeghezge yazmaq:[misal:] konspik köcürmek.[yeshmisi:] ③ xurapiy adet boyice këselge caplishiwalghan jinni, kësellikni bashqa birnersige yötkep dawalimaq.
|
|
köcürmici |
|
|
|
köcürmicilik |
|
|
|
köcürmikesh |
|
|
|
köcürmikeshlik |
|
|
|
köcürüshmek |
|
|
|
köcürülme |
|
|
|
köcürülmek |
|
köcürülmek[yeshmisi:] «köcürmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] parnikta östürüp, qoghunluqqa yandap köcürülgen shoxla, lazilarmu tëzla aynip, ghuccide cëceklep ketkenidi.
|
|
köcüshmek |
|
|
|
köre |
|
köre[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ciqish këlish qoshumcisi bilen kelgen isimlardin këyin këlip «... gha nisbeten», «... gha qarighanda» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] bikar turghandin köre, ishlep turghan yaxshi.
|
|
körek |
|
körek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① herqaysi orun we idare jem’iyetler teyyarlighan edebiyat-sen’et nomurlirini bir yerge yighip, yalghuz we kollëktip halda orundash pa’aliyiti:[misal:] edebiyat-sen’et köriki.[yeshmisi:] ② yuqiri derijilik emeldarlarning herbiy qisim we xelq ammisi arisigha biwasite bërip ularni közdin kecürüsh murasimi.
|
|
köreng |
|
|
|
körengletmek |
|
|
|
körengleshmek |
|
|
|
körenglik |
|
|
|
körenglimek |
|
körenglimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özini bashqilardin üstün tutmaq, tekebburlashmaq, körenglik qilmaq:[misal:] körenglep xudini yoqitishqa bashlighan zamanqul këyinki caghlarda eysh-ishret kocisining mestanisi bolup qaldi.
|
|
körelmes |
|
|
|
körelmeslik |
|
körelmeslik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ici tarliq, hesetxorluq, bashqilarning ghelibisige cidimasliq:[misal:] uning gepliri heset, guman, körelmeslik bilen tolghanidi.
|
|
körpe (Ⅰ) |
|
|
|
körpe (Ⅱ) |
|
|
|
körpez |
|
|
|
körpe-yastuq |
|
|
|
körpicek |
|
|
|
körpilik |
|
körpilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① körpisi bar, körpige ige.[yeshmisi:] ② körpe tikishke yëtidighan, körpe tikishke bolidighan, körpige bab:[misal:] bir körpilik rext.
|
|
körte |
|
|
|
körsetküc |
|
körsetküc[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] körsitish ücün xizmet qilidighan, körsitidighan:[misal:] körsetküc barmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] körsitish ücün xizmet qilidighan yëziq, sa’et, istrëlka we shu qatarliq nersiler:[misal:] yol körsetküc. ＊ ëghir su tipidiki atom qazinining bashqarmisida profëssor körsetküclerni estayidil közetmekte idi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bir sanning öz-özige birqance qëtim köpeytilgenlikini ipadileydighan san. adette u, shu sanning ong terep yuqiriqi burjikige yëzilidu. mesilen, bn, 43, 32 larning ong terep yuqiri burjikidikin, 3, 2 qatarliq kicik sanlar körsetküc bolidu.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] pilandiki yetmekci bolghan nishan:[misal:] süpet körsetküci. ishlepciqirish körsetküci.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] oqughucilarning yilliq, mewsumluq yaki careklik öginish ehwali hem netijisi qisqice xulasilinip, ata-anilargha yollap bërilidighan jedwel:[misal:] yilliq körsetkücni u anisigha körsetti.
|
|
körsetküclük |
|
|
|
körsetme |
|
körsetme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qandaq ishlesh, nëme qilish toghrisida bërilgen yolyuruq:[misal:] partiyining körsetmisi. mu’ellimning körsetmisi.[yeshmisi:] ② körsitilgen nusxa, buyrutma:[misal:] ular 12 kün serp qilip uni körsetme boyice yasap muweppeqiyet qazandi.
|
|
körsetmek |
|
körsetmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «körmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qelem körsetmek. kitab körsetmek. ＊ inekke süt körsetme, exmeqqe qiz (maqal).[yeshmisi:] ② bildürmek, cüshendürmek, delillimek, ispatlimaq؛ namayan qilmaq:[misal:] bingsini körsetmek.[yeshmisi:] ③ tamasha qildurmaq, seyle qildurmaq, aylandurmaq:[misal:] bagh körsetmek. bazar körsetmek. koca körsetmek.[yeshmisi:] ④ ... dep bildürmek, ... dep cüshendürmek:[misal:] güzel’ey men terepke buruldi-de, artislargha xas sezgürlük bilen özini biperwa, xushal körsitishke urunup külümsiridi, ghingship naxsha ëytti.[yeshmisi:] ⑤ birer ish yaki wezipini bëjirish ücün birawning muwapiqliqini ëytmaq, shundaq bolush teklipini bermek:[misal:] bashliqliqqa körsetmek. namzatliqqa körsetmek.[yeshmisi:] ⑥ yolyoruq, meslihet bermek؛ ëytmaq, dëmek:[misal:] mëning körsetkinim boyice ish qilsang weslingge yëteleysen, deptu boway.
|
|
körsetmilik |
|
|
|
körsitishcanliq |
|
|
|
körsitishmek |
|
|
|
körsitilmek |
|
|
|
körk |
|
körk[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ciray, hösn, güzellik:[misal:] til körki maqal, yigit körki saqal (maqal).
|
|
körkem |
|
|
|
körkemsiz |
|
|
|
körkemsizlik |
|
|
|
körkemleshtürmek |
|
|
|
körkemleshtürülmek |
|
|
|
körkemleshmek |
|
|
|
körkemlik |
|
|
|
körkütme |
|
|
|
körge |
|
|
|
körgezme |
|
|
|
körgezmixana |
|
körgezmixana[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] körgezme buyumlirini körsitidighan. körgezme ëlip baridighan orun, jay, öy:[misal:] aptonom rayonluq körgezmixanida meshhur ressamlarning resimliri körgezme qiliniwatidu.
|
|
körgen-bilgen |
|
|
|
körgülük |
|
körgülük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bëshigha kelgen, këliwatqan, këlidighan ëghir ishlar, köngülsiz weqe, hadise؛ tartquluq:[misal:] patemxan:[misal:] ah, xuda manga nëme körgülük bu dëdi caclirini yulup.
|
|
körgülüki bar |
|
körgülüki bar[yeshmisi:] ëghir jazagha ucraydu, bëshigha külpet cüshidu:[misal:] hazirla ekelgen, nede bolsa tap, bolmisa, körgülüng bar.
|
|
körgülükini körsetmek |
|
körgülükini körsetmek[yeshmisi:] ëghir ehwalgha ducar qilmaq, tëgishlik jazasini bermek, edeblimek:[misal:] tola cong sözlime, dëdi seley aka, hëli bikar körgülüküngni körsitimen.
|
|
körgülükini körmek |
|
körgülükini körmek[yeshmisi:] bëshigha ëghir kün cüshmek, tëgishlik jazasini yëmek:[misal:] hedididin ashsa, körgülükini köridu, men kim
|
|
körmes |
|
|
|
körmeske salmaq |
|
|
|
körmek |
|
körmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① körüsh qabiliyiti bilen kishi hem nersilerning körünüshi we qandaqliqini perqlendürmek؛ köz wasitisi bilen perq qilmaq, bilmek:[misal:] tügmini körüp, tögini körmeptu (maqal).[yeshmisi:] ② köz yügürtmek, oqumaq:[misal:] gëzit körmek. kitab körmek.[yeshmisi:] ③ qarimaq, tekshürmek:[misal:] u harwining jabduqlirini körüshke bashlidi.[yeshmisi:] ④ duc kelmek, yoluqmaq, ucrimaq:[misal:] yolda biz nurghun qiyinciliqlarni körduq.[yeshmisi:] ⑤ bashtin kecürmek, ötküzmek:[misal:] körginim köp, yëginim cöp (maqal).[yeshmisi:] ⑥ ... dep bilmek, ... dep hësablimaq:[misal:] wezir dellalning pikrini muwapiq körüp, qizni özining sariyigha ëlip kiriptu.[yeshmisi:] ⑦ tapmaq, ërishmek, sazawer bolmaq:[misal:] hörmet qilsang, hörmet körisen (maqal).[yeshmisi:] ⑧ yüz bergen weqege bashqa kishi yaki nersini seweb qilip körsetmek:[misal:] atalmighan oqidin köridu, cicalmighan poqidin köridu (maqal).[yeshmisi:] ⑨ ucratmaq, arilashmaq, cüshenmek:[misal:] biz undaqlarni jiq körgen.[yeshmisi:] 01 qarimaq؛ uqmaq؛ oylimaq:[misal:] basqan izingni bilip bas, aldi-arqangni körüp bas (maqal).[yeshmisi:] 11 qilmaq, ishlimek:[misal:] biz kona 8-armiye jengciliridin bolidighan bolduq ildam teyyarliq körüp mangayli[yeshmisi:] 21 [köcme menisi:] [yeshmisi:] tapmaq, ige bolmaq؛ tughmaq:[misal:] u yasin’axundin üc perzent kördi.[yeshmisi:] 31 [köcme menisi:] [yeshmisi:] ishletmek؛ paydilanmaq:[misal:] halimizgha yarisha barini teng körermiz.[yeshmisi:] 41 birer nersini tekitlesh we uninggha diqqet ëtibarini jelp qilish ücün qollinilidu:[misal:] bu qoyning sëmizlikini kör.[yeshmisi:] 51 rewishdashlar bilen këlip, sinash, bilish ücün qilinghan ish-heriketni bildüridu:[misal:] yep körmek. meslihetliship körmek.[yeshmisi:] 61 ayrim sözler bilen birikip këlip shu sözlerni pë’illashturidu:[misal:] yaman körmek. yaxshi körmek.
|
|
körer közi yoq |
|
|
|
körmigenni körmek |
|
körmigenni körmek[yeshmisi:] nurghun jebir-japa, derd-elem, iza-ahanetlerni bashtin-kecürmek:[misal:] körginingdin köptur körmigining, körmigenni körisen ölmigining (maqal).
|
|
körüp qoymaq |
|
körüp qoymaq[yeshmisi:] birkimning qandaq, qancilik ikenlikini bilip yetmek, cüshenmek:[misal:] sënimu körüp qoyduq aghine, xeyr, aman bol
|
|
köridighinini körmek |
|
|
|
körüshtürmek |
|
|
|
körüshtürülmek |
|
|
|
körüshmek (Ⅰ) |
|
körüshmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «körmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular bu resimni qoldin qolgha ëlip körüshti.[yeshmisi:] ② ucrashmaq, yoluqmaq:[misal:] men uning bilen da’im körüshüp turimen. ＊ yene bir körüshküce aman bol dëdi u men bilen xoshliship.[yeshmisi:] ③ öz’ara qol ëliship tinc-amanliq sorashmaq, qol ëlishmaq:[misal:] ablet uning bilen nahayiti qizghin körüshti.
|
|
körüshmek (Ⅱ) |
|
|
|
körük (Ⅰ) |
|
|
|
körük (Ⅱ) |
|
körük (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] loyla a’ilisidiki catqal. shaxliri we yopurmaqliri udul ösidu. kicik shaxlirida boghumliri bolidu, güli göshleshken, gül rëti oqining oyuq yërige jaylishidu. qurghaq, shorluq jaylarda ösidu.
|
|
körülmek |
|
körülmek[yeshmisi:] ① «körmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] oqughucilarning tapshuruqliri körüldi.[yeshmisi:] ② yüz bermek, peyda bolmaq, tughulmaq, sadir bolmaq:[misal:] weqe körülmek. mesile körülmek.
|
|
körüm |
|
körüm[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hayatliq, turmush, kün:[misal:] yamangha ölüm yoq, yaxshigha körüm (maqal).[yeshmisi:] ② azab, turmush, qiyinciliq, japa-musheqqet:[misal:] elcige ölüm yoq, jarcigha körüm (maqal).[yeshmisi:] ③ ciray, turuq, körünüsh:[misal:] reyhan yenila güzel, nazaketlik, xush körüm, söyümlük idi.
|
|
körümsiz |
|
|
|
körümsizleshmek |
|
|
|
körümsizlik |
|
|
|
körümlük |
|
körümlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishini xushal, memnun qilidighan xewerni ëlip kelgen kishige bërilidighan söyünce, in’am؛ sowgha:[misal:] qëni, aghica, körümlükni bëringa, men sizning qacqan këliningizni tutup keldim[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] körüsh ücün teyyarlighan yaki teyyarlanghan:[misal:] shirediki nersiler mëhmanning yëyishi ücün emes, peqet körümlük ücünla tizilghandek shuncilik retlik idi.
|
|
körünerlik |
|
|
|
körünmek |
|
|
|
körünüsh |
|
körünüsh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tashqi qiyapet, qiyapet:[misal:] hëliqi eskerning körünüshidin uning mëlshingha ëcinghini we yirginishi bilinip turatti.[yeshmisi:] ② közge körünüp turghan ehwal, menzire:[misal:] tebi’etning resim yüzidiki bu körünüshi kishini özige meptun qilatti.[yeshmisi:] ③ menzire cüshürülgen resim:[misal:] öyge körünüsh astuq.[yeshmisi:] ④ belgilik sorunda yüz bergen, sadir bolghan ehwal, weqe:[misal:] bu körünüshni körüp qiz heyran qaldi.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bayan xaraktërlik eserlerde përsonazhlarning belgilik sorunda öz’ara munasiwet qilish arqiliq shekillinidighan bir bölek turmush kartinisi:[misal:] bu parcilarda teswirlengen turmush körünüshliri shuncilik cin we roshen idi.[yeshmisi:] ⑥ [kesip türi:]＞tiyatir＜[yeshmisi:] sehne eserliride perdining mexsus dëkoratsiye telep qilidighan bir qismi:[misal:] «hamlid» engiyilik dangliq dramatorg shëkispirning pir perde besh körünüshlük tragëdiyisidur.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:]isim.[kesip türi:]＞kino＜[yeshmisi:] kino ishlesh jeryanida, kinogha ëlish apparati heriket qilishqa bashlap, toxtighangha qeder lëntigha ëlinghan bir bölek ehwal:[misal:] bu oghul kinoning bash qehrimani tashway bolup, shu körünüsh üstige kinoning ismi bërilidu.
|
|
körünüshlük |
|
|
|
köz |
|
köz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we haywanlarning körüsh orgini:[misal:] köz ëqi. köz qaricuqi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] nezer, qarash:[misal:] köz salmaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] körüsh qabiliyiti:[misal:] közi ötkür.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning közge oxshash qismi yaki töshüki, kamëri:[misal:] üzükning közi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning (köpince xurjun közde tutulidu) xaltisiman bir böliki:[misal:] uningghicilik toxularmu tëriqni ayrip, xurjunning ikki közige qacilap boptu.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] niyet, gherez:[misal:] yaman köz bilen qarimaq.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:]isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] hemmining neziri cüshidighan, etiwarlinidighan adem yaki nerse؛ aldi, güli, eng yaxshisi, ësili sana’et idarisi nahiyidiki idarilerning közi.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, nersilerning miqdari yaki hejmini bildüridu:[misal:] atmaq bolup qucqacni, caqti bir köz eynekni.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yol, amal, ep:[misal:] ishning közini bilidighan adem.[yeshmisi:] 01 paylaqci, közetci:[misal:] arqangda köz bar diqqet qilghin.
|
|
köz acmaq |
|
|
|
köz alaytmaq |
|
köz alaytmaq[yeshmisi:] ① ghezep yaki nepret bilen qarimaq:[misal:] biz mana shundaq yiraq yerde tursaqmu, wanglargha köz alaytip qariyalmaymiz.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman gherez bilen qarimaq, yaman niyette bolmaq:[misal:] biz herqance kembeghel bolsaqmu, bashqilarning nersisige köz alaytmaymiz.
|
|
köz baghlanmaq |
|
|
|
köz baghlighuci |
|
|
|
köz baghlimaq |
|
|
|
köz boyamci |
|
köz boyamci[yeshmisi:] aldamci, saxtipez, ëziqturghuci:[misal:] hey balilirim, siler aldinipsiler u bir köz boyamci, emdi siler sepiringlarni toxtitinglar, deptu boway.
|
|
köz boyimaq |
|
köz boyimaq[yeshmisi:] aldimaq, gollimaq, ëziqturmaq:[misal:] puqraning közini boyap yëza kadiri boluwalghinini tëxi, bu muttehem dëdi bireylen jënining barice warqirap.
|
|
köz tashlimaq |
|
köz tashlimaq[yeshmisi:] ① qarimaq, nezer salmaq:[misal:] etrapqa köz tashlimaq.[yeshmisi:] ② ishqiy, shehwaniy niyette köz isharisi qilmaq:[misal:] xënim qaqahlap oynitiptu qash, menmu köz tashlap qoshuptimen bash.
|
|
köz tegmek |
|
köz tegmek[yeshmisi:] xurapiy eqidide, kishilerning yaman gep qilishi yaki yaman köz bilen qarishidin pëshkellik, yaman aqiwetke yoluqmaq:[misal:] biz ular bilen pexirlinettuq, uzaq ötmey qan-qërindash qoshkëzeklerge köz tegdi bolghay, alemdin ötti.
|
|
köz xumarini ciqarmaq |
|
köz xumarini ciqarmaq[yeshmisi:] güzel, cirayliq ayallargha qarap hewisini basmaq, güzellikidin huzur qilmaq:[misal:] u her küni bir-ikki qëtim kocigha ciqip ötken-kecken cirayliq qiz-ayallargha qarap köz xumarini ciqiratti.
|
|
közdin qacurmasliq |
|
|
|
közdin qan-yiring aqmaq |
|
|
|
közdin kecürmek |
|
|
|
közdin nëri qilmaq |
|
közdin nëri qilmaq[yeshmisi:] ① kishilerdin yoshurmaq, yoshurun tutmaq:[misal:] özle yighini qoyup, caqqan bu balini közdin nëri qilsila.[yeshmisi:] ② yoqatmaq, öltürmek:[misal:] u jëdelxorlarning gholluq ademlirini birla jeng bilen közdin nëri qilduq.
|
|
közdin ot ciqip ketmek |
|
|
|
közdin ucmaq |
|
|
|
közdin yoqatmaq |
|
közdin yoqatmaq[yeshmisi:] ① közdin yiraq qilmaq, körünmeydighan yiraq yerge ewetiwetmek:[misal:] bu nëmengni közümdin yoqat, derhal yoqat, dëdi dadam ghezeplinip.[yeshmisi:] ② yoq qilmaq, öltürmek:[misal:] hey tömür, hey tömür, sëni közdin yoqitiwetmigüce, ish pütmeydighan oxshaydu.
|
|
közdin yiraq tutmaq |
|
|
|
köz salmaq |
|
|
|
közge tashlanmaq |
|
|
|
közge sürtküdek bolmaq |
|
közge sürtküdek bolmaq[yeshmisi:] intayin qedri ötülmek, bek sëghinmaq:[misal:] way tughqinim, yamanning oti yamaniken, u ketkili alte ay boldi, bir parce xëtimu yoq, hazir uning özini emes, tutup qoyghan nersisinimu közümge sürtküdek boldum, dep yighlap ketti momay.
|
|
közge sighmaq |
|
|
|
közge singip qalmaq |
|
|
|
közge qadalghan tiken |
|
|
|
közge qadalghan mix |
|
|
|
közge körünerlik |
|
|
|
közge körüngen |
|
|
|
közge körünmek |
|
közge körünmek[yeshmisi:] ① hemme bilmek, tonumaq؛ meshhur bolmaq:[misal:] mehmud kashigheri uyghurlarning közge körüngen alimi idi.[yeshmisi:] ② bir ishqa yarighudek bolmaq, boyigha yetmek؛ cong bolmaq, yoghinimaq:[misal:] emdila közge körünüp dadisining ishlirigha yardemliship qalghan batur, kütülmigende, ata-anisining issiq baghridin ayrildi.
|
|
közge ilmasliq |
|
|
|
közliri alaq-jalaq bolup ketmek |
|
|
|
közliri caqnap ketmek |
|
|
|
közlirini cekceytmek |
|
közlirini cekceytmek[yeshmisi:] uqalmastin hang-tang bolmaq, cüshenmigenliktin ipade bildürmey turmaq:[misal:] ularning aldigha bërip sorisam, gep-söz qilmay, közlirini cekceytip turuwaldi.
|
|
közlirini oynatmaq |
|
|
|
közliri olturushmaq |
|
közliri olturushmaq[yeshmisi:] oruqlimaq, yadap ketmek:[misal:] yigitlik ghururi bilen tolghan, toluq we qawul kelgen jengcining yüzi köyüp, közliri olturushup qalghanidi.
|
|
közliri oynap ketmek |
|
|
|
köz nuri |
|
köz nuri[yeshmisi:] ① közning körüsh quwwiti, küci.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eng yëqin, eng söyümlük kishisi:[misal:] jënim balam, köz nurum, yürek parem sendin ayrilip men qandaq cidaymen, dep yighlap boynigha ësildi ana.
|
|
közning acciqini ciqarmaq |
|
|
|
közning yëghini yëmek |
|
|
|
közni yumup-acquce |
|
|
|
közni yumupla |
|
|
|
közüngge qara |
|
közüngge qara[yeshmisi:] «diqqet qil, ëhtiyat qil, pexes bol, awayla» dëgen menidiki qaratma söz:[misal:] közüngge qara, aldingda ëriq bar, dëdi erkin warqirap.
|
|
közüngni ac |
|
|
|
közüng yoqmu |
|
|
|
köz ëcip körgen |
|
|
|
közi arqida qalmaq |
|
közi arqida qalmaq[yeshmisi:] birer kimdin, birer nersidin ayrilishqa qiyalmasliq, bu qëtim öyni tashlap keldim-yu, közüm arqida qaldi.
|
|
közi alacekmen bolmaq |
|
közi alacekmen bolmaq[yeshmisi:] qattiq heyran qalmaq, ejeblenmek:[misal:] yoruq cüshmeydighan qarangghu bolungda boynini sozup gep tingshap turghan sulaymanlar bu halettin közi alacekmen bolup, tënige titrek oliship, özini ghippide teshmining sirtigha aldi.
|
|
közi bar |
|
|
|
közi pishshiq |
|
|
|
közi pishmaq |
|
közi pishmaq[yeshmisi:] melum hüner, kesipke köp ariliship uning elmi-telmini, qanuniyitini igiliwalmaq:[misal:] dadam soda sëtiqqa xushtar bolghacqa, mëni kicikimdila közi pishsun dep qoshnimiz welixan akining gezmalciliq dukinigha shagirtliqqa berdi.
|
|
közi talada qalmaq |
|
|
|
közi torlashmaq |
|
közi torlashmaq[yeshmisi:] imir-cimir bolup, yaxshi körelmey qalmaq:[misal:] balining bëshi qaydi, közi torlashti, putliri titridi. ＊ taza sincilap qarawatqinida yüriki düpüldep, tiniqi peslep ketti, hetta lewliri titrep, közliri torlashti.
|
|
közi toymasliq |
|
közi toymasliq[yeshmisi:] qana’et hasil qilmasliq, ac közlük:[misal:] tilemcining xaltisi tolsimu, közi toymas (maqal). ＊ özi toysimu, közi toymaptu (maqal).
|
|
közi tutulmaq |
|
|
|
közi töt |
|
|
|
közi tëshilmek |
|
|
|
közi cacrap ciqip ketküdek bolmaq |
|
|
|
közi caqnimaq |
|
|
|
közi caniqidin ciqip ketmek |
|
közi caniqidin ciqip ketmek[yeshmisi:] ① qattiq ghezeplenmek:[misal:] eger bu ayallar qosh tutalmaydu, dëgen sözni anglisa, ghezeptin közliri caniqidin ciqip këtetti.[yeshmisi:] ② qattiq qorqup ketmek:[misal:] qatilning qoligha koyza sëlindi. uning putliri titrep közi caniqidin ciqip këtey dëgenidi.
|
|
közi cüshmek |
|
közi cüshmek[yeshmisi:] ① körmek, közge cëliqmaq:[misal:] sadiq catqalliq icidiki yulghun cëceklirige nezer sëlip këtiwëtip, cong yolda yügürüp këliwatqan on yashlardiki bir baligha közi cüshti.[yeshmisi:] ② yaritip qalmaq, meylitartmaq:[misal:] öyge kelgen caghdila, töt qizining icide shu qizgha közüm cüshken idi.
|
|
közi qizarmaq |
|
közi qizarmaq[yeshmisi:] birer nersini körüp shu nersige ërishküsi këlip ketmek, nepsi taqildimaq:[misal:] qiz rasa wayigha yetkende, shu sheherning padishahining közi qizirip, qizni ordigha ekitiptu.
|
|
közi kicik |
|
|
|
közige qarimaq |
|
közige qarimaq[yeshmisi:] ① birawning rayigha, xuy-peylige, mijezige baqmaq:[misal:] hernëme bolsa bashliq dëgenning közige qarap ish qilghan yaxshi, dëdi alim.[yeshmisi:] ② ëhtiyat qilmaq, pexes bolmaq:[misal:] közüngge qarap mang balam.[yeshmisi:] ③ birer nersini qoldin ciqirishqa qiymasliq:[misal:] pulning közige qarap axir öydin quruq qaldi.
|
|
közige kiriwalmaq |
|
közige kiriwalmaq[yeshmisi:] köz aldidin nëri ketmey, bizenglik qilip turuwalmaq, caplishiwalmaq:[misal:] ana, tola gep sorap mëhmanning közige kiriwalmay, awwal bizge cay bersengcu, dëdi amanqul.
|
|
közige yagh tolmaq |
|
|
|
közini acmaq |
|
|
|
közini alalmasliq |
|
|
|
közini parqiritip turmaq |
|
közini parqiritip turmaq[yeshmisi:] ① telmürmek:[misal:] u közini parqiritip tursa, qandaqmu uninggha bermey yëgili bolsun.[yeshmisi:] ② göshiyip, bëzirip qarimaq:[misal:] cawa yëgen müshüktek közini parqiritip turidighan nijatmu bir bulunggha kiriwaldi.
|
|
közini capaq basmaq |
|
|
|
közining ocuqida |
|
|
|
közi ocuq qarighu |
|
|
|
közi ëcilmaq |
|
|
|
közi yaman |
|
közi yaman[yeshmisi:] «bezi kishilerning közide qandaqtur bir xil sëhir bar, u qarighan nersilerge ziyan-zexmet yëtidu» deydighan bir xil xurapiy ceshence:[misal:] noqancining közi yaman, suxencining sözi yaman (maqal).
|
|
köz yetküsiz |
|
|
|
közi yorumaq |
|
|
|
köz yummaq |
|
köz yummaq[yeshmisi:] ① uxlimaq:[misal:] ata-bala parang sëliship, tang atargha yëqin azraq köz yumushti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hëcnëme bilmes boluwalmaq؛ ret qilmaq:[misal:] siz rë’alliqqa köz yumalmaysiz.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ölmek, wapat bolmaq:[misal:] aridin uzaq ötmey, boway köz yumuptu.
|
|
közet |
|
|
|
közetci |
|
|
|
közetcilik |
|
|
|
közetküci |
|
|
|
közetküzmek |
|
|
|
közetmek |
|
közetmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tekshürmek, köz-qulaq bolmaq, bayqapturmaq, közdin kecürmek, qarimaq.
|
|
közitishmek |
|
|
|
közitilmek |
|
|
|
közel |
|
|
|
közeynek |
|
közeynek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］köz+eynek［[yeshmisi:] közning körüsh quwwitini ashurush, közni küclük kün nuri, shamal, qum-borandin asrash ücün, közge taqaydighan eynek.
|
|
közeyneklik |
|
|
|
közsiman |
|
|
|
közqarash |
|
|
|
köz-qarin |
|
|
|
köz-qarni toq |
|
|
|
köz-qulaq |
|
köz-qulaq[yeshmisi:] ① köz we qulaq. [yeshmisi:] ② «bolmaq» pë’ili bilen këlip: 1) «halidin xewer almaq, diqqet qilmaq» menisini bildüridu:[misal:] biz seperge ciqidighan bolup qalduq, siz qoshna bolghandin këyin, balilirimizgha ance-munce köz-qulaq bolup qoyarsiz, dëdi selim aka közige yash ëlip.[yeshmisi:] 2) köcme menide «paylimaq, pëyige cüshmek» menisini bildüridu:[misal:] sëyit haji abduraxmanning bu yerge kelgen bir aydin bëri özige köz-qulaq bolup yürgenlikini sezmidi.
|
|
közgü |
|
|
|
közgünek |
|
|
|
közleshmek |
|
|
|
közlenmek |
|
|
|
közlük |
|
közlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] közi bar, köz qoyulghan, köz ornitilghan:[misal:] yaqut közlük üzük. yaqut közlük halqa.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mata toqush dukinidiki mollaqcining herikiti arqiliq astin-üstün örüshlerning ornini almashturup turidighan, herbir közi örüshlerni danimudane ayrip turidighan jahaz.
|
|
közlimek |
|
közlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nerse yaki meqsetni közde tutmaq, mölcerlimek we uninggha ërishish ücün heriket qilmaq:[misal:] mundaq qilsanglar közligen nishangha yëtelmeysiler.[yeshmisi:] ② cenlimek, nishangha almaq:[misal:] torusqa ësighliq turghan on ciraghni közlep aypaltini attim.
|
|
közmoncaq |
|
|
|
köznek |
|
|
|
kösek |
|
|
|
kösey |
|
kösey[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tonurning otini yighidighan we ot cuxcilaydighan uzun yaghac we shuning rolini oynaydighan nerse.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] qara miltiq:[misal:] shu qara kösey bizde bolmighanliqtin, beg hörkirep yurtqa patmay ketti.
|
|
köshetmek |
|
|
|
kösheshmek |
|
kösheshmek[yeshmisi:] «köshimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] tögiler cöplükte yatar köshiship, su icip qënishar qoylar bulaqtin. yaylaqni böshüktek tewritip lerzan, cupan qiz naxshisi yangrar uzaqtin.
|
|
köshek |
|
|
|
köshük |
|
|
|
köshüki bir tiyin |
|
|
|
köshüklük |
|
|
|
köshüge |
|
|
|
köshigüciler |
|
köshigüciler[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] jüp tuyaqliqlar icidiki bezi haywanlarni körsitidu. bu xil haywanlarning ashqazini cong qërin, öpke aghzi, toqquztonluq we shirdandin ibaret tötke bölünidu. ozuq yutulghandin këyin aldi bilen cong qëringha, andin öpke aghzigha ötidu, undin këyin qayta ëghizgha qayturulup yumshitilidu, andin toqquztonluq, shirdangha ötüp hezim qilinidu. mesilen, kala, qoy, bugha qatarliqlar. bezilirining ashqazini ücke bölünüp, toqquztonluq bilen shirdan birliship ketken. buninggha töge misal bolalaydu.
|
|
köshimek |
|
|
|
kök (Ⅰ) |
|
kök (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tiniq asman renggidiki, qëniq hawa reng, mawi:[misal:] kök amfibol. kök qashtëshi. kök köz. kök yaqut.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer üstide gümbez sheklide körünüp turghan hawa qatlimi, asman:[misal:] kökte ucmaq. kökte perwaz qilmaq. kökke kötürülmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëngi ciqqan, ösüwatqan ot-cöp:[misal:] mallar kökke toydi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köktat (asasen bëdining yumran waqti közde tutulidu):[misal:] kök cöcürisi. kök samsisi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëshil:[misal:] kök tamaka. kök amut. kök emen. kök banan.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pishmighan, xam (mëwe-cëwe, yel-yëmish heqqide):[misal:] kök ghora.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sey-köktatlarning yopurmiqi:[misal:] sewze köki.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tayaq zerbisi yaki bashqa birer nersining qattiq tëgishidin bedende qalghan kök renglik iz:[misal:] bedenge kök cüshmek.
|
|
kökke sorumaq |
|
|
|
kökke kötürmek |
|
|
|
kök namrat |
|
|
|
kök (Ⅱ) |
|
|
|
kökⅢ |
|
|
|
kök (Ⅳ) |
|
|
|
köker |
|
|
|
kökertmek |
|
|
|
kökertishmek |
|
|
|
kökertilmek |
|
|
|
kökerme |
|
|
|
kökermek |
|
kökermek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① del-derex yopurmaq ciqirip, gül-giyahlar ünüp, kök haletke kelmek:[misal:] emgek bilen er kökirer, yamghur bilen yer kökirer(maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] organik maddilar kökirik zemburughining peyda bolushi bilen buzulup, süpitini özgertmek؛ paxtilashmaq:[misal:] nan kökirip qalmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] acciqlanmaq, xapa bolmaq:[misal:] he bikardin-bikar nëmige kökirisen qilmighan bolsang cirayliqce gep qilsang boldighu[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bek tongup ketmek, muzlap ketmek:[misal:] uning qulaqliri tonglap kökirip ketkenidi.
|
|
kökermilik |
|
kökermilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jëdelxorluq, öktemlik, ushshuqluq:[misal:] u hedësila capinini sëlip tashliwëtip, kökermilik qilip otturigha ëtilip ciqidighan boluwaldi.
|
|
kökboghum |
|
|
|
kökpit |
|
kökpit[qurulmisi:]］kök+pit［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. tëni yapilaqraq yumilaq, renggi yëshil, sëriq yaki qongur, qorsiqi cong. türliri köp, beziliri öy haywanlirida bolidu؛ beziliri ösümlükning shirnisini shorap, zira’etlerge ziyan salidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] muttehem, ushshuq, bishem:[misal:] kökpit adem.
|
|
köktat |
|
|
|
köktatci |
|
|
|
köktatciliq |
|
|
|
köktatliq |
|
|
|
köktarghaq |
|
köktarghaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kök+targhaq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qushlarning bir uruqdishi. tumshuqi uzun hem tüz, kök hem yëshil këlidu, pey-tükliri bolidu, tëz ucalaydu. su boyida yashaydu. kicik bëliq we raklarni yeydu, pey-tükliridin zinnet buyumliri yasilidu.
|
|
köktash |
|
|
|
köktalghu |
|
|
|
köktolghaq |
|
|
|
köktürk |
|
|
|
köktürk xanliqi |
|
köktürk xanliqi[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] köktürükler teripidin miladiye 552-yili ashina uruqidin bolghan tümen (menggü tashlarda «bumin» dëyilidu) ning yëtekcilikide qurulghan xanliq. uning zëmini sherqte lyawxë deryasi, gherbte kaspi dëngizi, jenubta mongghuliye cöllükining shimalidiki keng rayonlar, shimalda sibiriye taghliri ariliqliri bolghan. miladiye 774-yili uyghur yaghliqlar uruqidin bolghan qutluq bilge köl xaqanning yëtekcilikide qurulghan uyghur xanliqi teripidin aghdurulghan.
|
|
köktürkce |
|
|
|
köktiken |
|
|
|
kökce |
|
kökce[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] posti kök yaki qaramtul kök, ici qizil yaki aq ciqidighan, su terkibi mol, cürük, temi intayin tatliq bolghan bir xil qoghun.
|
|
kökcëcek |
|
|
|
kökci |
|
|
|
kökcicqaq |
|
|
|
kökrek |
|
|
|
kökreklik |
|
kökreklik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kökriki bar, kökrekke ige, kökriki cong:[misal:] men öyge kirip besh minuttin këyin, ëgiz boyluq, keng kökreklik, 30 yashlar camisidiki bir yigit öyge kirdi.
|
|
köks |
|
köks[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kökrek, meyde:[misal:] köksi aghrimaq.[yeshmisi:] ② emcek jaylashqan orun؛ emcek.[yeshmisi:] ③ birer nersining ici, baghri:[misal:] tebi’et hösnidin köksüm qanghudek behr alalaydighan bolghinimgha meghrurlinimen.
|
|
köks-qarin |
|
|
|
köksu |
|
|
|
köksultan |
|
|
|
köksëghiz |
|
köksëghiz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kök+sëghiz［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. körünüshi mamkapqa oxshap këtidu. tënide süti bar. yopurmiqi göshlishidu, tömüne shekillik, güli sëriq. yiltizidin kawcuk ëlinidu.
|
|
köksimek |
|
|
|
kökletmek (Ⅰ) |
|
|
|
kökletmek (Ⅱ) |
|
|
|
kökletmekⅢ |
|
|
|
kökleshmek (Ⅱ) |
|
|
|
kökleshmekⅢ |
|
|
|
köklenmek (Ⅰ) |
|
|
|
köklenmek (Ⅱ) |
|
|
|
köklem |
|
köklem[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer-jahan kökergen, yëshilliqqa pürkengen peyt؛ bahar, etiyaz:[misal:] ular köklem këlip, yer-jahan oyghanghanda noruz bayrimi ötküzdi.
|
|
köklimek (Ⅰ) |
|
köklimek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yopurmaq ciqirip, shaxliri boy tartip ösmek, kökermek:[misal:] ömür dëgen bir derexke oxshaydu, süyi, yëri, perwishi jayida kelse, u kökleydu؛ bolmisa quruydu, yiqilidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ronaq tapmaq, rawajlanmaq:[misal:] xëlicixanning ölümi emdila bextining temini tëtip köklewatqan bu a’ilige congqur qayghu-musibet ëlip keldi.
|
|
köklimek (Ⅱ) |
|
köklimek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kiyim-këcek, yotqan-körpe qatarliqlarni qolda yingne bilen cong-cong ilip, atlap-atlap tikmek:[misal:] apam capinimning yirtilghan yërini birqance yerdin köklep tikip qoydi.[yeshmisi:] ② atlimaq, sekrimek:[misal:] u manga ikki köklep yëtiwaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] erdimek, ezweylimek:[misal:] u barghance qattiq köklep, acciq ün sëlip yighlaytti.
|
|
köklimekⅢ |
|
|
|
kökmaral |
|
|
|
kökmet |
|
kökmet[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tënining uzunluqi 1— 2.1 mëtir këlidu, shekli öckige oxshaydu, lëkin saqili bolmaydu. münggüzi kicik we qara, boyni tom hem qisqa, yungi yumshaq, qëlin këlidu. tërisidin kiyim tikkili, göshini istëmal qilghili bolidu.
|
|
kökmuc |
|
|
|
köknar |
|
|
|
köknarci |
|
|
|
köknarxana |
|
|
|
kökür |
|
|
|
köküshken |
|
|
|
kökülmeydan |
|
kökülmeydan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ot-cöp, gül-giyah, her xil zira’etler ösken, yëshilliq qaplighan jay, orun.
|
|
kökümtul |
|
|
|
köküyün |
|
köküyün[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatlarning bir a’ilisi. tëni uzun, ëllips shekillik, bëshi keng, sezgü münggüzcisi qisqa, murekkep közi cong we qaramtul yëshil, ëghizi tom, qorsaq qisimliri cong hem uzun këlidu. dalilarda, ot-cöp arisida yashaydu. erkiki ösümlük shirnisi yaki gül shirnisini, cishisi adem we haywanlarning qënini shorap yashaydu.
|
|
kökwash |
|
|
|
kökwëshi |
|
|
|
kökwëshiliq |
|
|
|
kökirishcan |
|
|
|
kökirishcanliq |
|
|
|
kökirik |
|
|
|
kökimek |
|
|
|
kökinek |
|
kökinek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil göshxor qush. congluqi paxtekcilik, renggi kül reng aq këlidu. hawada xëli uzunghice bir jayda leylep turalaydu. patmicuq, keslencük qatarliqlar bilen ozuqlinidu.
|
|
kökyar |
|
|
|
kökyaman |
|
kökyaman[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kök+yaman［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] öcke bilen qoy ariliqidiki bir xil haywan. erkikining münggüzi cong hem tom, lëkin ance uzun emes, sel egri cishisining münggüzi qisqa, tüz, tükliri köküc qongur, burutliri yoq. ëgiz tagh qiyalirida yashaydu, ëgiz taghdiki zira’etlerge azraq ziyini bar.
|
|
kökyötel |
|
|
|
köge (Ⅰ) |
|
|
|
köge (Ⅱ) |
|
|
|
kögeshmek |
|
|
|
kögel |
|
|
|
kögen |
|
|
|
kögenlimek |
|
kögenlimek[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qol yaki bashqa nerse bilen torimaq, tosmaq:[misal:] u baghri bilen qebrini kögenlep yighlawatqan anigha jimjit köz tikip olturatti.[yeshmisi:] ② qoza, oghlaqlarning bëshini kögen (ilmeklik arghamca)ning icige kirgüzüp qoymaq.
|
|
köngtey |
|
|
|
könglek |
|
|
|
könglekcan |
|
|
|
köngleklik |
|
|
|
könglen |
|
|
|
köngli-köksi |
|
|
|
köngli-köksi keng |
|
|
|
köngül (köngli) |
|
köngül (köngli)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishilerning oy-pikir, hës-tuyghulirining menbesi؛ yürek, qelb, dil:[misal:] oq atma, köngül satma (maqal). ＊ öyüng tar bolsimu, könglüng keng bolsun (maqal).[yeshmisi:] ② es-yad, oy-xiyal, niyet:[misal:] atining köngli balida, balining köngli dalida (maqal). ＊ ayzimxan könglidikilirini hëzimxangha ëytti.
|
|
köngli bar |
|
köngli bar[yeshmisi:] yaxshi köridu, söyidu, amraq:[misal:] ëyte, uninggha könglüng barmu, ya
|
|
köngli boshimaq |
|
|
|
köngli pütün |
|
köngli pütün[yeshmisi:] ghem-endishisi yoq, ghemdin xalas:[misal:] kërek yoq, könglingizni pütün tutung, bu ish haman hel bolidu, dëdi uninggha.
|
|
köngli tonglimaq |
|
|
|
köngli cüshmek |
|
|
|
köngli sus |
|
|
|
köngli su icmek |
|
|
|
köngli suyuq |
|
|
|
köngli söyünmek |
|
|
|
köngli qalmaq |
|
|
|
köngli kötürmek |
|
|
|
köngli kötürülmek |
|
|
|
köngli nazuk |
|
köngli nazuk[yeshmisi:] zil, gep kötürelmeydighan:[misal:] uning qol-ilkide hëc nerse bolmisimu, köksi-qarni keng, köngli nazuk idi.
|
|
köngül acmaq |
|
|
|
köngül aghrimaq |
|
|
|
köngül awutmaq |
|
|
|
köngül ayimaq |
|
|
|
köngül baghlimaq |
|
|
|
köngül bermek |
|
köngül bermek[yeshmisi:] yaxshi körmek, muhebbet qoymaq, söymek:[misal:] qatar ucqan turnamu, ëgiz turghan munarmu. yoq-barigha qarimay, köngül bergen gunahmu.
|
|
köngül bölmek |
|
köngül bölmek[yeshmisi:] ghemxorluq qilmaq, ëtibar bermek, ehmiyet bermek, diqqet qilmaq:[misal:] u hazir birnecce oghul-qizlargha ata bolup, ularning yaxshi terbiyisi ücün alahide köngül bölmekte.
|
|
köngül sanimaq |
|
|
|
köngül qoymaq |
|
köngül qoymaq[yeshmisi:] ixlas qilmaq, estayidil bolmaq, zëhnini merkezleshtürmek؛ tirishmaq:[misal:] qiyin ish yoq alemde, köngül qoyghan ademge (maqal).
|
|
köngülni almaq |
|
|
|
köngülni utmaq |
|
|
|
köngül ëytmaq |
|
|
|
köngül yasimaq |
|
|
|
köngül yayrimaq |
|
|
|
köngül yërim |
|
|
|
köngülcek |
|
|
|
köngülceklik |
|
köngülceklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xeqning könglini ayash, xeqning rayigha bëqish:[misal:] sëning berginingni u nedin bilidu sëning mushundaq köngülcekliking, qorquncaqliqingdinmu hëc ishimiz onggha tartmaywatidu
|
|
köngülsiz |
|
köngülsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① köngülni ghesh qilidighan, köngülni xush qilmaydighan:[misal:] köngülsiz weqe.[yeshmisi:] ② köngli sowughan, zërikken؛ söygü-muhebbiti yoq:[misal:] u qizgha köngülsiz bolup qaldim.
|
|
köngülsizlenmek |
|
|
|
köngülsizlendürmek |
|
|
|
köngülsizlik |
|
köngülsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① köngülsiz halet:[misal:] shundaq qilip hemmeylen köngülsizlik icide taraldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishini ghem-qayghugha salidighan, köngülni ghesh qilidighan ish, weqe, hadise:[misal:] toydin këyinki köngülsizliklerni tügitish ezimjan ücün asangha cüshmidi.
|
|
köngülshimek |
|
|
|
köngüllük |
|
|
|
köl (Ⅰ) |
|
|
|
kölbëgi |
|
|
|
köl (Ⅱ) |
|
|
|
kölengge |
|
kölengge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① aptap nuridin tosulghan jay, saye:[misal:] qoruqqangha qosh körüner, kölenggisi besh körüner (maqal).[yeshmisi:] ② yiraqta, qarangghuluqta, tumanda ghuwa körüngen nerse, qara:[misal:] tamdin üc-töt qedemce nëridiki qëri üjme derixining astida ikki qara kölengge köründi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] wehime, qorqunc, wehimilik bësharet, shepe:[misal:] ejelning qara kölenggisi uninggha yiqinlap kelmekte idi.
|
|
kölenggisiz |
|
|
|
kölenggilik |
|
|
|
kölem |
|
|
|
kölemlik |
|
|
|
kölbe |
|
|
|
kölcek |
|
|
|
kölü |
|
|
|
kölük |
|
|
|
kölügec |
|
|
|
kömec |
|
kömec[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① coghqa kömüp pishuridighan nan:[misal:] ular üc-töt küngice kömec kömüp yëdi.[yeshmisi:] ② tonurda turmay cüshüp ketken nan:[misal:] ashni buzup omac qildi, nanni buzup kömec qildi (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] menpe’et:[misal:] sen oylap baq, hemmimiz öz kömücimiz, öz xatirjemlikimiz üstide oylap, qul bolup ötüp këtemduq.
|
|
kömecdan |
|
|
|
kömek (Ⅰ) |
|
|
|
kömek (Ⅱ) |
|
|
|
kömel |
|
|
|
kömtürtmek |
|
|
|
kömtürmek |
|
|
|
kömtürüshmek |
|
|
|
kömtürülmek |
|
|
|
kömdürmek |
|
|
|
kömme |
|
|
|
kömmek |
|
kömmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kolanghan yerge jaylap üstini yapmaq؛ depne qilmaq:[misal:] sewze kömmek. ölük kömmek. ＊ qargha ölük kömgili bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoqatmaq, yoq qilmaq:[misal:] kömduq axir, qan shorap elni mükceytken jem’iyetni.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] heddidin artuq teminlimek:[misal:] hey alahidin, men sëni bayliqqa kömüp, özünggimu, anangghimu yardem qilghum këlidu.
|
|
kömmiqonaq |
|
kömmiqonaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kömme+qonaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① bashaqliqlar a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. muhim ashliqlardin biri bolup, uningdin yene kraxmal ëlishqimu bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
kömmiqonaqliq |
|
|
|
kömür |
|
kömür[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] ① qara renglik qattiq minëral. asasliq terkibi karbon, hidrogën, oksigën we azot. adette asasen yëqilghu we ximiye sana’itining xam eshyasi qilinidu.[yeshmisi:] ② köyüp qarayghan, lëkin tëxi külge aylanmighan yaghac qalduqi:[misal:] otun kömüri.
|
|
kömürenggü |
|
|
|
kömürcek |
|
|
|
kömürceklik |
|
|
|
kömürci |
|
|
|
kömürcilik |
|
|
|
kömürxana |
|
|
|
kömürleshmek |
|
kömürleshmek[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] qedimki ösümlükler cökündi maddilar icige kömülüp, mu’eyyen bësim we tëmpëratura qatarliqlarning tesiride peydinpey özgirip, kömürge aylanmaq.
|
|
kömürlük |
|
|
|
kömürmek |
|
|
|
kömürüshmek |
|
|
|
kömürülmek |
|
|
|
kömük |
|
|
|
kömüklük |
|
|
|
kömülmek |
|
kömülmek[yeshmisi:] ① «kömmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] herbiy hoquqdarning kiyim-këcek, yüz-közliri topa-canggha kömülgen pëti idi.[yeshmisi:] ② «kömmek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] emise, mushu yerde samangha kömülüp yëtip tur.
|
|
kön |
|
|
|
könek |
|
|
|
könelgü |
|
|
|
könelgülük |
|
|
|
könjek |
|
|
|
könci |
|
|
|
köncilik |
|
|
|
köndü |
|
|
|
köndürmek |
|
|
|
köndürüshmek |
|
|
|
köndürülmek |
|
|
|
köndük |
|
|
|
köndileng |
|
|
|
könmek |
|
könmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① razi bolmaq, unimaq:[misal:] u axir qolum-qoshnilarning meslihetige köndi.[yeshmisi:] ② qana’et qilmaq, shükür qilmaq:[misal:] barigha könmek.[yeshmisi:] ③ öginip qalmaq, adetlenmek:[misal:] shundaq qilip, bala adem zat icige könüp, tengtush balilar bilen oynaydighan boptu.
|
|
könüshmek |
|
|
|
könük |
|
|
|
könüktürmek |
|
|
|
könükme |
|
|
|
könükmek |
|
|
|
könüküshmek |
|
|
|
köwe |
|
|
|
köwejimek |
|
köwejimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köpük ciqarmaq, buzhghun haletke kelmek, köpükleshmek:[misal:] u bahar süyi köwejep ëqiwatqan ëriqni boylap mëngip, qum’ëriq etriti tewesige ötti.
|
|
köwrük |
|
köwrük[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] ëriq, östeng, derya we jira qatarliqlardin qatnash qoralliri we ademlerning ötüshi ücün yasalghan qurulma.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tutashturush, ötüshtürüsh rolini oynaydighan adem yaki shey’i, baghlap turghan nerse؛ alaqe, baghlinish؛ wasite.
|
|
köwrükce |
|
|
|
köwrüklük |
|
|
|
köwrimek |
|
|
|
köwiligüc |
|
|
|
köye |
|
|
|
köydürge |
|
köydürge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ötkür yuqumluq kësel. at, kala, qoygha oxshash öy haywanliri we ademlerge yuqidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilargha ziyankeshlik qilish, bashqilarning ejri, emgiki yaki xizmiti qatarliqlarni köydürüsh, yoqqa ciqirish qilmishlirigha adetlengen kishi.
|
|
köydürgüci |
|
|
|
köydürgülük |
|
|
|
köydürmek |
|
|
|
köydürülmek |
|
|
|
köyüp-piship |
|
|
|
köymek |
|
köymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ot almaq, yanmaq:[misal:] gösh bilen yagh bir tughqan, piyazning köygini köygen (maqal). ＊ otni kim tutsa, shuning qoli köyer (maqal).[yeshmisi:] ② heddidin ziyade issip ketmek:[misal:] pah, ejeb bir kün boldighu, adem köyüp kettighu[yeshmisi:] ③ qattiq qizip ishtin ciqmaq, ërip ketmek (ëlëktr saymanliri heqqide):[misal:] lampucka köyüp ketti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] heddidin ziyade yaxshi körmek:[misal:] köygen juwangha at-tëziki ay körüner (maqal).[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghemxorluq qilmaq, köyünmek:[misal:] men köyermen balamgha, balam köyer balisigha (maqal).[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ziyankeshlikke ucrimaq:[misal:] men mushu ishta naheq köyüp kettim.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zaye ketmek, ziyan bolmaq:[misal:] erzimes bir ish ücün on koy köyüp ketti.
|
|
köyüsh |
|
|
|
köyüshcan |
|
köyüshcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hawadiki oksigën bilen tëz birikidighan, tëz oksidlinidighan, tëz köyidighan, köyüsh xususiyitige ige:[misal:] köyüshcan madda.
|
|
köyüshcanliq |
|
|
|
köyüshmek |
|
|
|
köyük |
|
köyük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köygen, birer yëri köyüp ketken yaki otta pucilanghan:[misal:] ular bayning zulmi bilen tatirip, köyük nan tapsa ghajiship, bille mungdiship qoshulushqanlar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köygen nersilerning qalduqi:[misal:] otunning köyüki. nanning köyüki.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] ot, küclük kislata, küclük asas, ëks nuri we atom ënërgiye nuri qatarliqlarning beden bilen ucriship, toqulmilarni buzuwëtishi netijiside peyda bolghan jarahet, yara.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köydüridighan, qiziq, tepti küclük:[misal:] köyük aptap.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] birer kishi yaki wetenge bolghan küclük ishqi-piraq, heddidin ziyade yaxshi körüsh, mehliya bolush؛ muhebbet, meptunluq:[misal:] köyük oti.
|
|
köyüklük |
|
|
|
köyüküsh |
|
|
|
köyüm |
|
|
|
köyümcan |
|
|
|
köyümcanliq |
|
|
|
köyümsiz |
|
köyümsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] köyümi yoq, köyünmeydighan:[misal:] sen köyümsiz ëshek, yoqal közümdin, warqiridi boway erkinge acciqlinip.
|
|
köyümsizlik |
|
|
|
köyümlük |
|
|
|
köyündi |
|
|
|
köyünmek |
|
köyünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köngül bölmek, ghemxorluq qilmaq, jan köydürmek:[misal:] u her millet ammisining kësilini köyünüp dawalap, shu yerdiki xelqning hörmitige ërishti.
|
|
köyünüshmek |
|
|
|
küp |
|
|
|
küpsen |
|
|
|
kütküci |
|
kütküci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toy-tökün, nezir-ciragh we mëhmanxanilarda mexsus mëhman kütidighan kishi:[misal:] cay quyuwatqan kütküci uni derhal yöliwalmighan bolsa, u yiqilip cüshken bolatti. ∥ yataqqa qoligha qëlin bir depterni tutuwalghan kütküci xadim kirip keldi.
|
|
kütkücilik |
|
|
|
kütküzmek |
|
|
|
kütmek |
|
kütmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① közde tutqan nersisi, yëqini, mëhmini yaki eziz kishisining peyda bolushini, këlishini saqlimaq؛ yoligha qarimaq:[misal:] bir sa’etke yëqin kütken bolsammu, bash katip qaytip ciqmidi.[yeshmisi:] ② ata-ana yaki birer bimar, mëhmanning halidin xewer almaq؛ baqmaq:[misal:] tömür xelpe bu mëhmanlarni obdan kütüshni shakirgha tapshurdi.[yeshmisi:] ③ birer ishning bolushini, emelge ëshishini arzu qilmaq:[misal:] men peqet qizning gepni azraq qilip, qandaq bolmisun cacni tëzrek ëlip bolushini kütettim.[yeshmisi:] ④ aldigha ciqmaq, qarshi almaq:[misal:] idare bashliqliri mëhmanlarni kütüwëlish ücün ayrodromgha ciqti.
|
|
kütüshmek |
|
|
|
kütük |
|
|
|
kütülmek |
|
|
|
kütülmigen |
|
|
|
kütülmigende |
|
|
|
kütüm |
|
|
|
kütümsiz |
|
|
|
kütünmek |
|
|
|
küje |
|
|
|
küjidan |
|
|
|
küc |
|
küc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem we haywanlar öz muskullirini ishlitip hasil qilghan jismaniy ënërgiye, quwwet:[misal:] küctin qalmaq. bilikining küci yoq.[yeshmisi:] ② mëhnet qilish, yaritish, barliqqa keltürüsh qabiliyiti, emgek:[misal:] adem küci. maddiy küc. kücini satmaq.[yeshmisi:] ③ meniwi, eqliy we rohiy quwwet:[misal:] eqliy küc. ＊ ajayip küc serp qilghandila, andin ajayip eser barliqqa këlidu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning heriket halitini özgertidighan tesir (uning cong-kiciklik, yönilish we tesir nuqtisidin ibaret üc amili bolidu):[misal:] merkezdin qacma küc. tartish küci.[yeshmisi:] ⑤ ënërgiye, quwwet:[misal:] shamal küci. tok küci. su küci.[yeshmisi:] ⑥ tesir qilish derijisi؛ rol, ünüm, tesir:[misal:] dorining küci. pulning küci.[yeshmisi:] ⑦ birer ishni emelge ashuruwëlish imkaniyiti, shert-shara’it, qudret, qurb:[misal:] uning öy sëtiwëlishqa küci yëtetti.[yeshmisi:] ⑧ birer sahede, omumen ishlepciqirishning birer tarmiqida ishligüci kishiler:[misal:] emgek küci. ilghar küc. yoshurun küc.[yeshmisi:] ⑨ herbiy qoshulmilar؛ qoshun:[misal:] qoralliq küc.[yeshmisi:] 01 jem’iyetning birer belge, xususiyet, dunya qarash we shu qatarliqlar bilen perqlengüci qismi:[misal:] inqilabiy küc.[yeshmisi:] 11 qarar, qanun we shu qatarliqlarning qollinish ünümi, ijrasi:[misal:] qanun kücke ige boldi. ＊ höküm kücidin qaldi.
|
|
küceshmek |
|
|
|
kücenmek |
|
|
|
küceytmek |
|
|
|
küceytküc |
|
|
|
küceytilmek |
|
|
|
küceymek |
|
küceymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tesir da’irisi këngeymek, küclük bolmaq, ewj almaq, zoraymaq:[misal:] boran küceydi. ＊ yamghur barghance küciyip ketti. ＊ qizning yighisi küceydi.
|
|
küctünggür |
|
|
|
küctünggürlük |
|
|
|
kücsiz |
|
kücsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① jismaniy küc-quwwiti, bashqilargha nisbeten az؛ ze’ip, maghduri kem:[misal:] kücsiz adem. ＊ ana kücsiz putlirini aran yötkep këtiwatatti.[yeshmisi:] ② ösümlüklerning ösüshi ücün zörür bolghan ozuqluq we su qatarliq maddilar kem bolghan؛ ünümsiz:[misal:] kücsiz yer. kücsiz tupraq.
|
|
kücsizlendürmek |
|
|
|
kücsizlendürülmek |
|
|
|
kücsizlenmek |
|
|
|
kücsizlik |
|
|
|
küc-gheyret |
|
|
|
küc-qudret |
|
|
|
küc-quwwet |
|
|
|
küclendürmek |
|
|
|
küclendürülmek |
|
|
|
küclenmek |
|
küclenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] küc-quwwiti ashmaq, küclük haletke kelmek, kücke tolmaq, küceymek:[misal:] u bara-bara küclinip, birqance wilayet, nahiyilerge hökümran bolup qaldi.
|
|
küclük |
|
küclük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① jismaniy küc-quwwiti bashqilargha nisbeten artuq؛ küci köp, zor:[misal:] küclük adem. pil küclük haywan.[yeshmisi:] ② iqtisadiy, herbiy we bashqa jehetlerde üstün qudretlik:[misal:] küclük dölet. küclük armiye.[yeshmisi:] ③ tesir qilish küci yuqiri, tëz tesir qilidighan, ozuqluq ünümi yuqiri:[misal:] küclük tamaq. küclük dora.[yeshmisi:] ④ ciqish, peyda bolush derijisi yuqiri, qattiq, shiddetlik:[misal:] küclük shamal. küclük boran. küclük dolqun. küclük awaz.[yeshmisi:] ⑤ terkibide oghut miqdari köp, köp hosul bëridighan, hosulluq:[misal:] küclük yer.[yeshmisi:] ⑥ mustehkem, qattiq:[misal:] mehbuslar küclük nazaret astigha ëlinghanidi.[yeshmisi:] ⑦ qoyuq, congqur:[misal:] wetenge bolghan muhebbiti küclük. ＊ lutpulla mutellip eserliri küclük dewr rohigha ige.[yeshmisi:] ⑧ urghup turidighan:[misal:] küclük ilham. ＊ u shë’irlirida küclük hëssiyati bilen wetenning tagh-deryalirini medhiyiligen.[yeshmisi:] ⑨ nurghun, köp؛ zor, qattiq:[misal:] hemme nerse küclük ghezepke kelgendek körünmekte idi.[yeshmisi:] 01 keng kölemlik, daghdughiliq:[misal:] wilayet boyice kökertish toghrisida türlük shekillerde küclük teshwiqat ëlip bërildi.
|
|
küclüklük |
|
|
|
küclinishmek |
|
|
|
küc-madar |
|
|
|
kücük |
|
kücük[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] it, böre, tülke, coshqa qatarliq haywanlarning balisi:[misal:] itning kücüki. böre kücüki.
|
|
kücüklenmek |
|
|
|
kücüklimek |
|
kücüklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tughmaq (it, böre, tülke, coshqa qatarliq haywanlar heqqide):[misal:] sughur her yili 6-ayda ikkidin altigice kücükleydu.
|
|
kücimek |
|
kücimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kücning barini serp qilmaq, ciqarmaq:[misal:] atlar tumshuqini tirigen halda, harwini kücep tartip dawandin ashti.[yeshmisi:] ② erdimek:[misal:] undaq cidimighan kishi bashta tola kücep ketmise bolmamdu
|
|
kücinishlik |
|
|
|
küde |
|
küde[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gülsamsaq a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi incike, uzun hem yapilaq, güli aq. adettiki köktatlarning biri hësablinidu.
|
|
küde-körpe |
|
|
|
küdilik |
|
|
|
küre (Ⅰ) |
|
|
|
küre (Ⅱ) |
|
|
|
küresh |
|
küresh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ziddiyetning qarimuqarshi terepliri yaki ziddiyetlik ikki terep, shuningdek qarimuqarshi ijtima’iy guruhlar, qarimuqarshi ëqimlar, dunya qarashlar we shu qatarliqlarning hökümranliqni, üstünlükni qolgha keltürüsh yolidiki öz’ara toqunushushi, ëlishishi:[misal:] ziddiyet tereplirining kürishi. sinipiy küresh.[yeshmisi:] ② düshmenleshken ikki terep otturisidiki qoralliq toqunush؛ jeng:[misal:] qoralliq küresh ëlip barmaq.[yeshmisi:] ③ dawli sözlesh, pash qilish, eyiblesh qatarliq usullar arqiliq düshmen unsur yaki buzuq unsurlargha zerbe bërish mezmun qilinghan ammiwi heriket:[misal:] küresh qilish yighini acmaq.[yeshmisi:] ④ birer nersige ërishish, birer meqsetni emelge ashurushqa qaritilghan pa’aliyet, heriket:[misal:] dëhqanlar bëyish yolida japaliq küresh qilmaqta.
|
|
küreshcan |
|
|
|
küreshcanliq |
|
|
|
küreshci |
|
küreshci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz meqsiti, ghayisi yolida aktip heriket qilidighan, uninggha tosqunluq qilghuci küclerni yëngish ücün ëlishishqa hetta düshmenge qarshi jeng qilishqa teyyar turidighan shexs.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] urush ücün mexsus layihilengen yaki ishlitilidighan؛ jeng, küresh qilidighan:[misal:] küreshci ayropilan.
|
|
küreshsiz |
|
|
|
küreshmek |
|
|
|
kürek (Ⅰ) |
|
|
|
kürek (Ⅱ) |
|
|
|
küreng |
|
|
|
kürelmek |
|
|
|
kürpe |
|
|
|
kürsük |
|
|
|
kürsümek |
|
|
|
kürke |
|
|
|
kürküm |
|
kürküm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] zenjiwil a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. tügünek yiltizi dora qilinidu. qanni janlandurush, tit-titliqni dawalash, heyzni tengshesh roli bar.
|
|
kürmek |
|
|
|
kürming |
|
|
|
kürük (Ⅰ) |
|
|
|
kürük (Ⅱ) |
|
|
|
kürüki tutmaq |
|
|
|
kürüki yëshilmek |
|
|
|
küriletmek |
|
|
|
kürileshmek |
|
|
|
kürilenmek |
|
|
|
kürilimek |
|
|
|
kürimek |
|
|
|
küz |
|
|
|
kürek |
|
|
|
küzem |
|
|
|
küzeymek |
|
|
|
küzgi |
|
küzgi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küzge xas, küzde qilinidighan yaki tërilidighan, küzlük:[misal:] küzgi bughday. küzgi ashliq. küzgi zira’et.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] küzgi bughday.
|
|
küzlek |
|
|
|
küzlük |
|
küzlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küzge mölcerlengen, küzge xas؛ küzde bolidighan, tërilidighan yaki qilinidighan؛ küzgi:[misal:] küzlük axtarma. küzlük tërim. küzlük zira’et. küzlük yighim. küzlük kiyim.
|
|
küsütke |
|
küsütke[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tëni incike hem uzun, bosh yerdin uwa kolaydu. dëhqanciliq zira’etliri we yawa ot-cöpler arqiliq ozuqlinidu, cuma kësilini tarqitidu. u yene «sëriq cashqan» depmu atilidu.
|
|
küsh |
|
|
|
küshende |
|
küshende[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] adem we nersilerning amanliqigha, bixeterlikige dexli-teruz qilidighan, ziyan-zexmet yetküzidighan amil؛ ziyandash, düshmen:[misal:] nesirdin bayning hazirqi birdinbir küshendisi ërpan idi.
|
|
küshendilik |
|
|
|
küshkürtküci |
|
küshkürtküci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum bir ishni qilishqa ündigen, dewet qilghan, qilidighan:[misal:] küshkürtküci jinayetci.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] melum bir ishni qilishqa ündeydighan adem.
|
|
küshkürtmek |
|
|
|
küshkürtüshmek |
|
|
|
küsh-küsh (Ⅰ) |
|
|
|
küsh-küsh (Ⅱ) |
|
|
|
küshküshleshmek |
|
|
|
küshküshlimek |
|
|
|
küshük |
|
|
|
kükünewre |
|
|
|
kül |
|
|
|
külini kökke sorumaq |
|
külini kökke sorumaq[yeshmisi:] pütünley yoq qilmaq, yimirip tashlimaq:[misal:] bizning ewladimizdin bir kishi ciqip bu zalimning taj-textini weyran qilip, külini kökke sorup, bigunah puqralarning qisasini alidu.
|
|
külpet |
|
külpet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ëghir qiyinciliq, azab-oqubet, derd-elem:[misal:] külpet cekmek. külpet cüshmek. külpet salmaq. ＊ uning a’ilisige kelgen ëghir külpetlerdin icim ëcishti.
|
|
külpetlik |
|
|
|
kültük (Ⅰ) |
|
|
|
kültük (Ⅱ) |
|
|
|
külxana |
|
|
|
küldan |
|
|
|
küldürge |
|
küldürge[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tiyatir＜[yeshmisi:] birer ijtima’iy hadise yaki birer ijtima’iy keypiyatni yumurluq söz, qiziq heriketler arqiliq külke qozghash yoli bilen ipadilep bëridighan bir xil sen’et shekli. u elneghmige mensup bolup di’alog we herikettin ibaret ikki amildin terkib tapidu.
|
|
küldürgüci |
|
|
|
küldürmek |
|
|
|
küldürülmek |
|
|
|
kül-qoqas |
|
|
|
külke |
|
külke[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① xushalliqni, zoqlinishni, shadliqni ipadileydighan, bölünüp-bölünüp ciqidighan awazlar:[misal:] külke anglanmaq. ＊ aghriq kishi külke söymes (maqal).[yeshmisi:] ② mazaq, mesxire:[misal:] shuncilik addiy nersilerni toghra cüshendürüp bërelmey, kishilerning külkisige qalmayli yene.
|
|
külke-caqcaq |
|
|
|
külkisiz |
|
|
|
külkilik |
|
külkilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qiziqarliq, küldüridighan:[misal:] külkilik tiyatir. külkilik ish. ＊ muxpul aka uninggha külkilik birnersini hëkaye qilip bermekte idi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mesxirilik:[misal:] külkilik ishte bu, kim buninggha ishinidu. ∥ mëning bu halim sanga külkilik tuyuluwatamdu
|
|
külgek |
|
|
|
külgeklik |
|
|
|
külgüncek |
|
külgüncek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tola külidighan, külüpla turidighan, külgek:[misal:] ilik ipargülning almidek mengzige, külgüncek közlirige söyetti.
|
|
külgünceklik |
|
|
|
küllük |
|
|
|
külli |
|
külli[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] hemme, barliq, jem’iy, pütkül:[misal:] külli insan.
|
|
külmek |
|
külmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xushallinish, ejeblinish, zoqlinish qatarliqlarni külke bilen ipadilimek:[misal:] qaqahlap külmek. ＊ uning gëpidin etraptikiler külüp këtishti.[yeshmisi:] ② külke bilen mesxire qilmaq, zangliq qilmaq:[misal:] arqisidin külmek.
|
|
külüshmek |
|
|
|
külümsiretmek |
|
|
|
külümsireshmek |
|
|
|
külümsirimek |
|
|
|
kümüsh |
|
|
|
kümüsh’ot |
|
kümüsh’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kümüsh+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] papurtniklarning bir türi, yeni köp yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün tëni dora qilinidu, heyzni tengshesh, qanni janlandurush, bedenge quwwet bërish, yötel toxtitish roli bolidu. tiyanshan taghliridin tëpilidu.
|
|
kümüsh’örük |
|
kümüsh’örük[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kümüsh+örük［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] yalingac uruqluq ösümlüklerning bir türi, yeni yopurmaq tashlaydighan derex. mëghizini istëmal qilishqa, dora qilishqa bolidu, yaghici cing, oymiciliqta ishlitilidu. u dölitimizdin ciqidighan alahide derex türlirining biri hësablinidu.
|
|
kün |
|
kün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① quyash:[misal:] kün ciqmaq. kün olturmaq. kün tutulmaq.[yeshmisi:] ② sotkining quyash ciqqandin tartip, quyash patqanghice bolghan qismi:[misal:] yërim kün. pütün kün. ＊ u künlirini tamaqsiz, tünlirini uyqusiz ötküzetti.[yeshmisi:] ③ bir këce-kündüzge yeni 24 sa’etke teng waqit؛ sotka:[misal:] bir yil 365 kün bolidu. ＊ birnecce kün shu yerde turup qaldim.[yeshmisi:] ④ ay yaki heptining melum bir cislasi:[misal:] peyshenbe küni. jüme küni.[yeshmisi:] ⑤ waqit, peyt, cagh, zaman, dewr:[misal:] baliliq künliri. ＊ atamning küni emdi dawalanghac öy saqlash bilenla ötidighan boldi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] turmush, tirikcilik, hayat:[misal:] küni pütmek. kün kecürmek. kün ötküzmek. ＊ uningsizmu bizning bu yerdiki künimiz it-ëshekning küni.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tincliq, asayishliq, xatirjemlik:[misal:] eger tamaq tuzluq yaki tuzsiz bolup qalsa, xotunigha kün yoq idi.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] azab-oqubet, jebir-japa؛ ëghirciliq, köngülsizlik:[misal:] patqaq deryasigha cöküp ketken ëtini ciqirimen dep uning tartqan küni azmu
|
|
küni tes |
|
küni tes[yeshmisi:] ① turmushi müshkül, qiyinciliqi ëghir:[misal:] bu künlerde aq köngül kishilerning küni tes, dëdi harwikesh.[yeshmisi:] ② yashashning, mewjut bolup turushning imkaniyiti yoq:[misal:] güzel’ay, bilemsiz, men emdi biliwatimen, siz bolmisingiz, mëning künüm tes iken.
|
|
küni toshmaq |
|
|
|
küni tughulmaq |
|
|
|
kün yanmaq |
|
|
|
künekimek |
|
künekimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kün almaq, yashimaq:[misal:] towa deymen, men ularni azghine ma’ashqa tayinip qandaqmu künekidighandu, dep heyran bolattim.
|
|
künpëtish |
|
|
|
küntertip |
|
küntertip[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kün+tertip［[yeshmisi:] ① yighin, söhbet, këngesh qatarliqlarda muzakire qilinidighan teklip, layihe we mezmun qatarliqlarning orunlashturulush tertipi:[misal:] yighin küntertipi.[yeshmisi:] ② isimningⅢshexs birlikide këlip «qatari, ici» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] her derijilik xelq hökümetliri ormanciliqni coqum muhim ishlar küntertipige kirgüzüp, rehberlikni heqiqiy türde küceytish kërek.
|
|
kün-tün |
|
|
|
künjüt |
|
|
|
künjütlük |
|
künjütlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] künjüt tërilghan, künjüt ündürülgen:[misal:] künjütlük ëtiz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] künjüt tërilghan, ündürülgen yer, jay:[misal:] u künjütlükke ketti.
|
|
künjüre |
|
künjüre[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaghliq dan zire’etlirining uruqliridin yagh tartqandin këyin hasil bolidighan qalduq. mesilen, purcaq künjürisi, xasing künjürisi qatarliqlar. bularni yem-xeshek we oghut qilishqa bolidu.
|
|
küncek |
|
|
|
küncëcek |
|
|
|
künci |
|
|
|
künciqish |
|
|
|
küncilik |
|
|
|
kündash |
|
|
|
kündashliq |
|
|
|
künde |
|
|
|
künde-künde |
|
künde-künde[yeshmisi:] herküni, dawamliq:[misal:] kükkine kepter emesmen, künde-künde kelgili. ayda-ayda bir këlermen, ay yüzüngni körgili.
|
|
kündüz |
|
|
|
kündüzki |
|
|
|
kündüzlük |
|
|
|
kündibahar |
|
kündibahar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］künde+bahar［[yeshmisi:] xenzu tëbabitidiki dora nami. «yawa ëllëkis» depmu atilidu. u ëllëkis a’ilisidiki ösümlük ëllëkisning yopurmiqi. uning tebi’iti soghuq, temi qëriq. roli: issiqliqni yandurup, zeherni qayturidu, qanni suwutidu we toxtitidu. asasliqi qizitmidin yötilish, yutquncaq-kanay aghrish, süydük aghritip këlish, tolghaq, qongiyoghan we her xil köyük jarahetlerni dawalashta ishlitilidu. hazir börek qami yallughi, süydük yoli yallughi, öpke yallughi qatarliq yallughlinishlarni dawalashtimu ishlitilmekte. yopurmaq tenciside mikrob tormuzlaydighan prokatëxin bar.
|
|
kündilik |
|
|
|
kündin-künge |
|
|
|
künsanap |
|
künsanap[söz türkümi:] rewish.[qurulmisi:]］kün+sanap［[yeshmisi:] ① herküni, künde dëgüdek:[misal:] ikki üc yildin buyan öylirige künsanap elciler topi yighilidighan bolup qaldi.[yeshmisi:] ② barghansëri, kündin-künge:[misal:] uning kësili kün sanap ëghirlishiptu.
|
|
künsayin |
|
|
|
künsëri |
|
|
|
künsiz |
|
|
|
küngey |
|
|
|
küngüre |
|
|
|
küngürilik |
|
|
|
künlep |
|
|
|
künlep-künlep |
|
|
|
künlep-heptilep |
|
|
|
künleshmek |
|
|
|
künlük (Ⅰ) |
|
|
|
künlük (Ⅱ) |
|
künlük (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bir künge mölcerlengen, bir künde bolidighan, bir künge a’it:[misal:] künlük ishlimek. ＊ sizning künlük normingiz qance[yeshmisi:] ② sanaq sanlar bilen këlip, qance künge mölcerlengenlikini, qance künge a’itlikini bildüridu:[misal:] bir künlük ish. besh künlük alem. ＊ qorghan yërim künlük yol idi.
|
|
künlükci |
|
|
|
künlükcilik |
|
|
|
künlüksiz |
|
|
|
künlüksiman |
|
|
|
künlimek |
|
|
|
künüshlimek |
|
|
|
künün |
|
|
|
künige |
|
|
|
künyürüsh |
|
|
|
küweyt |
|
küweyt[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] küweyt padishaliqi gherbiy asiyadiki paris qoltuqining gherbiy shimaliy qirghiqigha, ereb yërim arilining sherqiy shimaligha jaylashqan. yer meydani 17 ming 818 kuwadirat këlomëtir. nopusining ％40tini küweyitlikler, qalghan ％60tini muhajir pelestilikler, misirliqlar, hëndistanliqlar, iranliqlar we pakistanliqlar igileydu. hökümet tili ereb tili, ingliz tili omumyüzlük qollinilidu. ahalisining ％95ti islam dinigha ëtiqan qilidu, buning icide ％70tin köpreki sün’iy mezhipge tewe. küweytning zëminida qedimdin buyan erebler köcmen carwiciliq bilen shughullinip kelgen bolup, miladi Ⅶ esirde, ereb ëmpriyisining bir qismi bolghan. Ⅹ (Ⅳ) esirdin ⅩⅨ esirning axirlirighice osman türklirining ishxaliyitide bolghan. 1939-yili resmiy halda engliyining hamiliqidiki döletke aylanghan. 1961-yili 6-ayning 9-küni musteqilliq jakarlap, 1971-yili 3-ayning 22-küni dölitimiz bilen diplomatik munasiwet ornatqan. küweytning nëfit we tebi’iy gaz zapisi mol bolup, 1987-yili ëniqlanghan nëfit zapisi texminen 12 milyart 300 milyon tonna, tebi’iy gaz zapisi bir triliyon 167 milyart kup mëtir. nëfit zapisi jehette dunya boyice 3-orunda turidu. dëngiz boyliridin yene merwayit we rak ëlinidu. dëhqanciliqi tereqqiy qilmighan, ashliq, miwe-ciwe we köktatining hemmisini dëgüdek ëmport qilidu. küweyt pütün dölet omumiy su istimalining ％96ti dëngiz süyini tuzsizlandurush arqiliq ëlinidu. asasliq shehiri paytext küweyt shehiri bolup, döletning siyasiy iqtisadiy, medeniyet we qatnash merkizi, u yene ottura sherq boyice eng zamaniwi sheherlerning biri bolup, paris qoltuqi sodisining xelq’araliq qatnash tügüni.
|
|
küy |
|
küy[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] muzikida qaysi ahang «do» bolup kelse, bu bir küy bolidu. mesilen, c=1 bolsa c küyi, a=1 bolsa a küyi bolidu.[yeshmisi:] ② ahang, naxsha:[misal:] u icide bir küyni ghingship ëytqinice payat sëxi terepke mëngip ketti.
|
|
küye (Ⅰ) |
|
küye (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. tëni kicik, sarghuc qongur, qanatlirining jiyekliride. bëshida qëlin ösken qongur sëriq tükciliri bar. licinkisi aq renglik, yungdin toqulghan buyumlarni yeydu:[misal:] küye cüshmek. küye yëmek.
|
|
küye (Ⅱ) |
|
|
|
küyek |
|
|
|
küyci |
|
küyci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küyleydighan, medhiyileydighan:[misal:] baghqa kirdi jilwe, naz bilen, sübhi tangda oyghinip güzel. qarshi aldi uni gül-cimen, küyci bulbul yangritip ghezel.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] sen’etning melum saheside shexsni yaki birer nersini küyleydighan, medhiyileydighan, teswirleydighan adem (sha’ir, yazghuci, ressam).
|
|
küycilik |
|
|
|
küyrek |
|
küyrek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] loyla a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. dëngiz boyidiki shorluq yerler we tüzlengliklerde ösidu, shorgha cidash iqtidarining küclüklüki bilen meshhur.
|
|
küyshunas |
|
|
|
küyshunasliq |
|
|
|
küyletmek (Ⅱ) |
|
|
|
küyleshmek (Ⅰ) |
|
|
|
küyleshmek (Ⅱ) |
|
|
|
küylenmek |
|
|
|
küylimek (Ⅰ) |
|
|
|
küylimek (Ⅱ) |
|
küylimek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer nerse, adem we shu qatarliq shey’ilerni naxsha qoshaqlar bilen teriplimek, medhiyilimek:[misal:] këyinki kishiler bu zatni küylep mundaq bir nezme pütüptu.
|
|
küymeslik |
|
|
|
küymünüsh |
|
|
|
küy’oghul |
|
|
|
küy’oghulluq |
|
|
|
küyö |
|
|
|
küyölük |
|
|
|
küyüshtürmek |
|
|
|
küyüshmek |
|
küyüshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bedenning melum qismi uzaq waqit bësilish, heriketsiz halette turush yaki muzlash qatarliq seweblerdin bedenning shu qismida nurghun ushshaq nersiler sanjilghandek bir xil sëzim peyda bolmaq, uyushmaq, cimildimaq.
|
|
küyünde |
|
|
|
küyiwash |
|
|
|
kwaca |
|
|
|
kwadrat |
|
kwadrat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ① töt teripi öz’ara teng, töt bulungi tik bulung bolghan töt tereplik:[misal:] kwadrat mëtir. kwadrat kilomëtir.[yeshmisi:] ② bir sanni öz-özige köpeytishtin hasil bolghan san yaki körsetküci ikki bolghan derije. mesilen a2 32 qatarliqlargha oxshash.
|
|
kwadratliq |
|
|
|
kwarts |
|
kwarts[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. ximiyilik terkibi siltsiy oksid (SiO2). sana’ette uningdin optik eswablar, radi’o saymanliri, otqa cidamliq matëriyal, eynek we farfor buyumliri qatarliqlar yasilidu.
|
|
kwartsliq |
|
|
|
kwark |
|
|
|
kwant |
|
kwant[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] mikro sahede, bezi fizikiliq miqdarlarning özgirishi tedrijiy yosunda bolmastin, belki eng kicik birliktin biraqla sekresh boyice bolidu. bu eng kicik birlik kwant dep atilidu.
|
|
kwanza |
|
|
|
kyat |
|
|
|
kë |
|
|
|
këpek |
|
këpek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bughday, qonaq qatarliqlarning unini elgek bilen tasqighanda, elgektin ötmey ayrilip qalidighan dan posti.[yeshmisi:] ② cac astidiki tëridin ajrilip tökülidighan talqansiman toqulma.[yeshmisi:] ③ uwitilghan, ushshaqlanghan talqansiman nerse:[misal:] here këpiki, tömür këpiki.
|
|
këpekxana |
|
|
|
këpeksiman |
|
|
|
këpekleshtürmek |
|
|
|
këpekleshmek |
|
|
|
këpeklik |
|
|
|
këpen |
|
|
|
këpensiz |
|
|
|
këpensizlik |
|
këpensizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① këpini yoqluq, qipyalingacliq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kembeghellik, namratliq, yoqsuzluq.
|
|
këpenletmek |
|
|
|
këpenleshmek |
|
|
|
këpenlenmek |
|
|
|
këpenlik |
|
|
|
këpenlimek |
|
këpenlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] këpenge almaq, këpenge orimaq:[misal:] ular shu etraptiki birnecce musulmanlarni bashlap këlip, baghwen bowayni yuyup, këpenlep, namizini cüshürüptu.
|
|
këpil |
|
këpil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ish we kishi ücün këpillik qilghuci:[misal:] yaq janabliri piyade qalsila bolmaydu, cünki bu balining amanliqigha tamamen özliri këpil.[yeshmisi:] ② birer ishning emelge ëshishini kapaletlendüridighan shara’it, wasite:[misal:] bizge xas xush ciray acqan këlecek, ulughwar nishangha ehdimiz këpil. arqigha bëqish — u bizge yat xislet, ey kec küz shamili, bolmighin xijil. ∥ «siyaset bügün nede, kanayda emes yerde», heqqe bu këpil sözdin örgilip këtey emdi.
|
|
këpillik |
|
|
|
këpilimaq |
|
|
|
këpinek |
|
këpinek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. qanatliri keng, renggi cirayliq, tinc turghanda töt qaniti dümbe qismida tik turidu. qorsiqi tar, uzun, gül shirnilirini shümürüp yeydu.
|
|
këpinekcilep |
|
|
|
këpineksiman |
|
|
|
këpinekgül |
|
këpinekgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］këpinek+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gülnepshe a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. güli intayin körkem bolup, bagh-hoylilarda östürülidighan menzire ösümlüklirining biri. ghol yopurmiqida yötel toxtitish xususiyiti bolup, dora ücün ishlitilidu.
|
|
këterlik |
|
|
|
këtsal |
|
|
|
këtishmek |
|
|
|
këtilmek |
|
|
|
këce |
|
|
|
këce-kündüz |
|
këce-kündüz[yeshmisi:] ① këce we kündüz:[misal:] ejdiha bir uxlighanda, üc këce-kündüz uxlaydiken.[yeshmisi:] ② her waqit, dawamliq, üzeldürmey:[misal:] er-xotun ikkiylenning këce-kündüz oylaydighini mushu idi.
|
|
këce-kündüzlep |
|
|
|
këce-këcilep |
|
|
|
këceyukündüz |
|
|
|
këcice |
|
|
|
këcisiz |
|
këcisiz[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] këcini ötküzmey, këce bolmastin:[misal:] tamaq yewëling, mushu ciqip ketkiningizce yërim këcisiz qaytmaysiz, men ensirep qalidikenmen, — dëdi jennetxan ebilghazigha.
|
|
këcishmek |
|
|
|
këcik |
|
|
|
këciktürmek |
|
|
|
këciktürülmek |
|
|
|
këcikmek |
|
këcikmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① belgilengen waqittin këyin qalmaq:[misal:] sadiq xizmetke yërim sa’etce këcikti.[yeshmisi:] ② bëjirilishi keynige sürülmek, waqtida bëjirilmey qalmaq:[misal:] ötken yili küzde xotende tëmpëratura töwen bolghanliqtin, küzlük zira’etler këcikip pishti.
|
|
këcikishmek |
|
|
|
këcilep |
|
|
|
këcilik |
|
këcilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① këcige xas, këcisi bolidighan, këcidiki:[misal:] këcilik olturush. ＊ qish pesli idi, qattiq shiwirghanliq bir küni manga këcilik dijorniliq nöwiti këlip qaldi.[yeshmisi:] ② melum këce dawam qilghan yaki dawam qilidighan:[misal:] üc këcilik jeng. ＊ u bügün kiyim yötkep këlish ücün bir këcilik ruxset alghanidi.
|
|
këcilimek |
|
|
|
këdir |
|
|
|
kër |
|
|
|
kërejimek |
|
|
|
kërek |
|
kërek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① zörür؛ lazim:[misal:] sheherde köz kërek, janggalda qulaq kërek (maqal). ＊ u qizlar özlirigimu kërek nersilerni ëlip bir quta dora kötürüp kiriptu. ∥ dëmisimu göher melike turghan öyge këcisi ciraghning këriki yoq.[yeshmisi:] ② isimdash we shexs qoshumciliri ëlip kelgen isimdashlar bilen këlip, isimdash bildürgen ish-heriketning bëjirilishi lazimliqini bildüridu:[misal:] leyligülni tümen deryasining astidin tëpishim, uning bilen murad-meqsitimge yëtishim kërek.[yeshmisi:] ③ shert meylidiki pë’il bilen këlip mölcer we ëhtimalliqni bildüridu:[misal:] u ëhtimal mushu ashxanining xojayini bolsa kërek.
|
|
këreksiz |
|
këreksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① këriki yoq, ëhtiyajliq emes, artuqce:[misal:] këreksiz nerse erzan bolsimu qimmet (maqal).[yeshmisi:] ② ishlitip kërektin ciqqan, kërekke kelmeydighan, buzulghan, tashlanduq:[misal:] këreksiz buyumlarni yighiwëlish ponkiti. këreksiz qeghezlerni sëtish. ＊ toxti qolidiki këreksiz üshkilerni bir yerge döwilidi-de, udulidiki tur’axungha qarap qoydi.
|
|
këreklik |
|
këreklik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① këriki bar, ëhtiyajliq, lazimliq, paydiliq, zörür:[misal:] këreklik tashning ëghiri yoq (maqal). ＊ jalalidin mu’ellim her küni «tejribe öyi» ni yoqlaytti, këreklik meslihetler bëretti, righbetlendüretti.[yeshmisi:] ② kërekke këlidighan, yaramliq:[misal:] u da’im: «bala anisidin kicik qaldi, qandaqla bolsun oqutup, öz nënini özi tëpip yeydighan këreklik adem qilimen» deytti.
|
|
kërek-yaragh |
|
|
|
kërishmek |
|
|
|
kërik |
|
|
|
kërige |
|
|
|
këriget |
|
|
|
kërildürmek |
|
|
|
kërilmek |
|
kërilmek[yeshmisi:] ① «kermek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] dap kërildi.[yeshmisi:] ② «kermek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] leshkerler ghaz qanitidek kërilip ëtilghinice qowuq aldigha këlip qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özini cong tutmaq, meghrurlanmaq:[misal:] maxtanghanning öyige barma, kërilgenning toyigha barma (maqal).
|
|
kërilishmek |
|
|
|
kërimdane |
|
|
|
këzek (Ⅰ) |
|
këzek (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir qorsaqtin bir qëtimda tughulghan ikki bala, jüp, bir tughqan, qoshkëzek.
|
|
këzek (Ⅱ) |
|
|
|
këzekletmek |
|
|
|
këzekleshmek |
|
|
|
këzeklenmek |
|
|
|
këzeklimek |
|
|
|
këzeklik |
|
|
|
këzo |
|
|
|
këzishmek |
|
|
|
këzik |
|
këzik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ücey yolliridiki ötkür yuqumluq kësel. këzik tayaqce baktëriyisi keltürüp ciqiridu. buningda, beden tëmpëraturisi tedrijiy örlep 04℃ — 93℃ qa ciqidu, tomur astilaydu, tal ishshiydu, aq qan hüjeyriliri aziyidu, qorsaq sahesige hal reng eswe ciqidu. ëghir bolghanda ücey qanash, ücey tëshilish seweblik ölüm hadisisi yüz bërishi mumkin.
|
|
këziklimek |
|
|
|
këzikmek |
|
këzikmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ucrashmaq, yoluqmaq:[misal:] yol üstide, qoligha bir tömür neyze tutup, üstige bir zulpiqar asqan halda, on necce atliqni egeshtürüp ucqandek këliwatqan palwan këzikti.
|
|
këzilmek |
|
|
|
kësek |
|
kësek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qëlip arqiliq her xil ölcemde, tik töt tereplik shekilde quyup qurutulghan, qatqan lay, calma:[misal:] kësek tam. kësek öy.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] calma parcisi yaki qatqan lay:[misal:] calma-kësek qilmaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kësekke oxshash quyulghan:[misal:] kësek altun.
|
|
kësekci |
|
|
|
kësekcilik |
|
|
|
kësel |
|
kësel[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] organizmning normal pa’aliyiti buzulghan, aghrighan؛ bitap:[misal:] kësel kishi. kësel qoy.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizmning normal haliti buzulghan, aghrighan kishi؛ bimar:[misal:] kësel yoqlimaq. kësel baqmaq. ＊ ular shu dok këselni ëlip kelgeniken.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizm normal pa’aliyitining, salametlikning buzulghan haliti؛ kësellik:[misal:] yürek kësili. öpke kësili. ＊ këselni yoshursa ölümi ashkara bolur (maqal).[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tashliwetkili bolmaydighan, qan-qënigha singip ketken adet:[misal:] kona kësel. böshükide tegken kësel.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cataq, nuqsan, kashila:[misal:] caqmaqjan axirida yuqiri bësimliq may turubisini boshitip, mayning yürüshmeywatqanliqidek këselni tapti.
|
|
këselcan |
|
|
|
këselcanliq |
|
|
|
këselxana |
|
|
|
këselsiz |
|
këselsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kësili yoq, këseldin xaliy, kësellenmigen:[misal:] tiliseng këselsiz ömür, ey tëkin, ëti «az ye» dëgen dorini yëgin.
|
|
kësellenmek |
|
|
|
kësellik |
|
|
|
këselmen |
|
këselmen[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] da’im dëgüdek kësel bolupla turidighan, këselge yëqin, tëni saghlam emes, këselcan:[misal:] këselmen bala. këselmen kishi. ＊ dadam qërighinida këselmen bolup qaldi.
|
|
këselmenlik |
|
këselmenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] saqsizliq:[misal:] yashanghan, oruq, zepirandek cirayidin këselmenliki ciqip turghan bir ayal harwa aldida peyda bolup, balilarning aldini tosti.
|
|
kësishmek |
|
kësishmek[yeshmisi:] ① «kesmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular hedësila güldürlep këlip, u qurulushqa, bu qurulushqa dep kollëktipning ormanlirini qalaymiqan kësishidu.[yeshmisi:] ② oxshimighan yönilishte bir-birige duc këlip ötüshmek:[misal:] kësiship ötken yollar. ikki siziqning kësishken nuqtisi.
|
|
kësik |
|
|
|
kësiklik |
|
|
|
kësilmek |
|
|
|
kësim |
|
kësim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kësish, picish ishi:[misal:] bu capanning kësimi jayida.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, kësilgen yaki kësip parcilanghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir kësim nan.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] höküm qilidighan, hökümleydighan:[misal:] kësim söz. kësim jümle.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] sot mehkimilirining enzilerge qarap ciqish jeryanida, melum mesililer üstide ciqiridighan qarari:[misal:] kësim qilmaq. kësim ëlan qilmaq.
|
|
kësim qilmaq |
|
|
|
kësimcilik |
|
kësimcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim ölcesh, kësish, tikish ishi, kespi:[misal:] dukanda üc tikish mashinisi bolup, üc kishi bash kötürmey ish tiketti. sahibxana usta bolsa kësimcilik qilatti.
|
|
kësindi |
|
|
|
këshek |
|
|
|
kësheksiman |
|
|
|
këkec |
|
këkec[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] rawan sözliyelmeydighan, duduqlaydighan:[misal:] ughu shundaq, yëqin, biraq men, me... men... mettursun birdinla këkec kishidek sözliyelmey qaldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shundaq halette sözleydighan adem:[misal:] këkec bolsimu bayning balisi sözlisun (maqal).
|
|
këkeclik |
|
|
|
këkecletmek |
|
|
|
këkecleshmek |
|
|
|
këkeclenmek |
|
|
|
këkeclimek |
|
|
|
këkkeymek |
|
|
|
këkitme |
|
|
|
këkirdek |
|
|
|
këkirdiki yirtilghuce |
|
|
|
këkirtmek |
|
|
|
këkirmek |
|
këkirmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ashqazanda toplanghan hawani ëghiz arqiliq awazliq ciqarmaq:[misal:] shamal yep, boran këkiriptu (maqal). ac këkirer, toq osurar (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] toymaq, toyup yanmaq:[misal:] qëni körüp baqay dep üc sanduq hesel herisi sëtiwëlip bëqiwidim, öy ici, ehlimehelle heselge këkirdi.
|
|
këkirishmek |
|
|
|
këkirik |
|
|
|
këngesh |
|
këngesh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ish heqqidiki pikir, yolyoruq, meslihet:[misal:] u: emdi men sizge qandaq këngesh bëreleymen, dëdi.[yeshmisi:] ② öz’ara meslihetlishish we pikirlishish asasidiki muzakire we shundaq muzakire yighini, yighilish:[misal:] këngesh bilen picilghan ton qisqa bolmas (maqal). ＊ këngeshte olturghanlar bu heqte oylap körmigecke, derhal birnëme dëyelmidi.[yeshmisi:] ③ jem’iyet, siyasiy partiye-guruh wekillirining meslihetlishish, këngishish yighini we bu yighinning ijra’iye orgini:[misal:] junggo xelq siyasiy këngishi. ＊ men këngeshning re’isi bolush süpitim bilen, hazirdin bashlap heriket qilishinglarni soraymen.
|
|
këngeshci |
|
|
|
këngeshsiz |
|
|
|
këngeshlik |
|
|
|
këngeshme |
|
|
|
këngeshmek |
|
këngeshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birlikte muzakirileshmek, öz’ara meslihetleshmek:[misal:] ular bir’az këngeshkendin këyin bir pikirge keldi.[yeshmisi:] ② özini caghlap, meslihetni pishurup ish qilmaq؛ özini toxtatmaq:[misal:] at alsang ay këngesh, xotun alsang yil kingesh (maqal).
|
|
këngeytmek |
|
|
|
këngeytishmek |
|
|
|
këngeytilmek |
|
|
|
këngeymek |
|
këngeymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sighimcanliqi, kölimi, da’irisi ashmaq, congaymaq؛ keng bolmaq:[misal:] yol këngeydi. nezer da’irimiz këngeydi. uning cëke tomurliri köpüp, burnining töshüki këngeydi.[yeshmisi:] ② öz icige alghan kishilerning sani ashmaq, köpeymek:[misal:] bu mektepte pi’onërlar teshkilati qoshuni xëli zor këngeydi.
|
|
këngeymici |
|
|
|
këngeymicilik |
|
këngeymicilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herbiy, iqtsadiy emeliy kücige tayinip ajiz, kücsiz döletlerning zëminini igiliwëlish, tesir da’irisini këngeytish herikiti, tajawuzciliq.
|
|
këngiyish |
|
këngiyish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① da’irisi, sighimcanliqi ëshish, congiyish.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tëmpëraturining örlishi yaki bashqa amillar tüpeylidin, jisim uzunluqi yaki hejmining ëshishi:[misal:] këngiyish ko’ëffitsënti.
|
|
këlep |
|
|
|
këlecek |
|
këlecek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hazirqi peyttin këyin këlidighan, kelgüsidiki:[misal:] eyni waqittiki pewqul’adde shara’itta sizning këlecek istiqbalingizni nezerde tutup acammu sizge xet yazmaptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hazirqi peyttin këyin këlidighan waqit, dewr؛ kelgüsi:[misal:] këlecekke bolghan ishenc-ümidini urghutmaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kelgüsidiki hayat, istiqbal, teqdir:[misal:] toghri yolda mangghanlargha xewp-xeter yoq, këleciki sa’adetlik menggü köngli toq
|
|
këlecekshunas |
|
|
|
këlecekshunasliq |
|
|
|
këler (Ⅰ) |
|
këler (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüci haywan. shekli tam patmicuqigha oxshaydu, lëkin cong, bëshi yoghan, dümbe teripi kül reng hem qizil renglik sepkünliri bolidu, pasha, ciwin qatarliq hasharatlarni yeydu, tëbabetcilikte uningdin quwwet dorisi yasilidu.
|
|
këler (Ⅱ) |
|
|
|
këlerki |
|
|
|
këlengsiz |
|
këlengsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qeddi-qamiti, turqi këlishmigen, qopal:[misal:] mexsut beg këlengsiz bestini teste kötürüp, sekrep ornidin turdi.[yeshmisi:] ② ixcam, yighincaq emes:[misal:] këlengsiz apparat. ＊ uning ong qolida egme sapliq këlengsiz bir sëwet bar idi.
|
|
këlengsizleshmek |
|
|
|
këlengsizlik |
|
këlengsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] këlengsiz halet, qopalliq:[misal:] «oruq uygha yoghan münggüz» dëgendek, töt ëghizliq öyde këlengsizlik hës qilip, baghqa qaraydighan kicikrek bir öyge ciqiwalghanidim.
|
|
këlwin |
|
këlwin[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] mutleq tëmpëratura birliki. engliye fizika alimi williyam tamsom (këlwin)ning namigha bërilgen. suning üclük nuqtisi (suyuq, gaz, muz) gradusining [SX(]1[]372.61[SX)] qismigha teng. adette «°k» bilen ipade qilinidu.
|
|
këlish |
|
këlish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] bezi tillardiki, jümlidin uyghur tilidiki isim we isim xaraktërlik sözlerde bolidighan bir xil grammatikiliq katëgoriye. adette sözlerge ulinish arqiliq shu sözning bashqa sözler bilen bolghan grammatikiliq munasiwitini bildüridu. en’eniwi grammatikimiz boyice, bizning tilimizda bash këlish, igilik këlish, cüshüm këlish, yönilish këlish, orun-peyt këlish we ciqish këlishtin ibaret alte këlish bar.
|
|
këlishenggü |
|
këlishenggü[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këlishken, jayida, qamlashqan:[misal:] addiy bolsimu retlik kiyingen, yëshining congiyip qalghinigha qarimay, rohi tëtik, këlishenggü bir adem uninggha yëqinlap keldi.
|
|
këlishelmeslik |
|
|
|
këlish-bërish |
|
|
|
këlishtürgüci |
|
|
|
këlishtürmek |
|
këlishtürmek[yeshmisi:] «këlishmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] mana, mana buni nahayiti këlishtürüp ëyttingiz-de, sëkritar, dëdi turdi.
|
|
këlishtürmicilik |
|
këlishtürmicilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ciqishalmighan, talash-tartish qilghan tereplerni epleshtürüp (këlishtürüp) qoyush.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] oxshash bolmighan türlük pikir ëqimliri, nuqti’inezerler we nezeriyilerni prinsipsiz, mëxanikiliq halda bir qilip qoshush.
|
|
këlishtürüshmek |
|
|
|
këlishtürülmek |
|
|
|
këlishken |
|
këlishken[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qamiti, teqi-turqi jayida؛ cirayliq؛ qamlashqan, picimliq:[misal:] këlishken yigit. ＊ bu atning körünüshi ajayip, ayaghliri aq, özi këlishken, köksi keng idi.
|
|
këlishmeslik |
|
këlishmeslik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kütülmigen ungushsizliq, pëshkellik, palaket:[misal:] bügün kirgen kishi ürümcide bir idaride bashliq iken, yëqinda këlishmeslik bolup boytaq bolup qaptu.
|
|
këlishmek |
|
këlishmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «kelmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ëriq boyice olturghan kishiler këlishti.[yeshmisi:] ② birlikke kelmek, pütüshmek:[misal:] ular bahada ongayla këliship qaldi.[yeshmisi:] ③ mas kelmek, qamlashmaq:[misal:] men bügün janggalgha këtiwëtip bir qoshaq toqup baqsam xëli këliship qaldi.[yeshmisi:] ④ ciqishmaq:[misal:] bu ikkisi xëli këliship qaldi.
|
|
këlishim |
|
këlishim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz’ara meslihetliship tüzülgen yaki birlikke kelgen pikir, xulase, qarar, bitim we shertname qatarliqlar:[misal:] soda këlishimi. urush toxtitish këlishimi. këlishim hasil qilmaq.
|
|
këlishimlik |
|
këlishimlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qamlashqan, këlishken, cirayliq:[misal:] kishiler uninggha deslep shuning ücün hërismen bolghanidiki, cong-kicikning perizide goya u këlishimlik bestige munasip halda bulbul kebi naxshici idi.
|
|
këlishimname |
|
|
|
këlim-këtim |
|
|
|
këlin |
|
këlin[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① oghlining xotuni (ata-anigha nisbeten):[misal:] qizim sanga ëytay, këlinim sen angla (maqal). ＊ këliningni kelgende kör, bökni kiygende kör (maqal).[yeshmisi:] ② toyi boluwatqan qiz:[misal:] këlin yötkimek.
|
|
këlinlik |
|
këlinlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këlin ekirgen:[misal:] nasir’axun oghullirini öylep këlinlik boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toy qilip, këlin bolup ötüsh we shundaq turmush:[misal:] ghuncini kündashliqqa emes, këlinlikke dep qolgha cüshürimiz, ish tëximu asan bolidu, dëdi sherwan.
|
|
këlinmek |
|
|
|
këme |
|
|
|
këmeytküci |
|
|
|
këmeytishmek |
|
|
|
këmeytilmek |
|
|
|
këmeytmek |
|
|
|
këmeygüci |
|
|
|
këmeymek |
|
këmeymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① miqdari yaki hejmi jehettin azaymaq, kem bolmaq:[misal:] molla zeydin wangning qizi ölgenlikini anglapla:[misal:] «qandaqla bolsa bir eski këmiyiptu» dëgenidi.[yeshmisi:] ② küci, tesiri aziyishqa, yoqilishqa bashlimaq:[misal:] shu kündin bashlap qeyserning uyqusi këmeydi, tamiqi azaydi.
|
|
këmici |
|
|
|
këmicilik |
|
|
|
këmir |
|
|
|
këmirlenmek |
|
|
|
këmirmek |
|
|
|
këmisaz |
|
|
|
këmisazliq |
|
|
|
këmiyishcan |
|
|
|
kënguru |
|
kënguru[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. aldi puti qisqa we kicik, arqa puti uzun hem cong. sekreshke mahir, quyruqi tom këlidu. cishisining qorsaq qismida tëre xaltisi bolup, balilirini shuning icige sëliwalidu. yëshil ot-cöpler bilen ozuqlinidu. awistraliyige keng taralghan.
|
|
kënizek |
|
|
|
këwez |
|
këwez[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tügmigül a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. güli ac sëriq, mëwisining shekli yangaqqa oxshaydu, icide aq renglik tala (paxta) bilen qongur renglik uruqi (cigiti) bolidu. talasi toqumuciliq sana’itining muhim xam eshyasi hësablinidu. uruqidin may tartqili, mëyini istëmal qilghili we sana’etke xam eshya qilghili bolidu.
|
|
këwezlik |
|
|
|
këyik |
|
|
|
këyik’ot |
|
këyik’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］këyik+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün ösümlük tënidin küclük yalpuz puriqi ciqip turidu, yiltizining yer üstidiki qismi dorigha ishlitilidu. uyqusizliq, yürek ëghish, söngeng yumshap këtish we erlik jinsiy ajizliq qatarliq kësellerge shipaliq roli bar.
|
|
këyin (keyni) |
|
këyin (keyni)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir’az yaki melum waqit ötüp, songre:[misal:] shirmehemmet qismet coruqning öyidin ciqip awwal toxti’axunning öyige, këyin rayonluq partkom binasigha kirdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] (ciqish këlish qoshumcisidin këyin) songre:[misal:] yighindin këyin etret hey’etliri bilen mëning yatiqimda azraq bash qoshulmaqci bolduq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] ciqish këlishtiki pütken halliq üzektin këyin këlip halet bëqindi jümle bilen bash jümlini baghlash rolini oynaydu.
|
|
këynce |
|
|
|
këyinki |
|
këyinki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bashqilargha nisbeten keynide, arqida turghan؛[misal:] keyni tereptiki, keyni terepke jaylashqan:[misal:] këyinki qatar. këyinki bet. ＊ erkinning qandaq bolidighanliqini këyinki babtin anglighaysizler.[yeshmisi:] ② axirqi؛ qalghan:[misal:] këyinki imtihan. këyinki künlerde. ＊ u këyinki ömrini qeshqerde ötküzdi.
|
|
këyinlik |
|
këyinlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kelgüsidiki hayat, këlecek, teqdir:[misal:] danishmen kishi hazirqigha qarap këlecekni aldidin köreleydu, biz këyinlikimizni oylishimiz lazim.
|
|
ki |
|
ki[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] baghlighuci. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] asasen shë’iriy eserlerde këlip «shundaq qilip, netijide» dëgen menide seweb-netije munasiwitidiki ikki jümlini baghlaydu:[misal:] cëpishti arghimaqlar mushu yolda, qilic-qalqanlar jewlan qildi qolda. ular shirdek ëtildi yawgha goya, ki uyghur qudritini kördi dunya.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] bëqindurghuci jümlining axirida këlip bëqindi jümlini bëqindurghuci jümlining melum böliki bilen baghlaydu:[misal:] u özini shundaq cong tutiduki, özidin bashqa hëckimni közige ilmaydu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] tekt we küceytish menisini bildüridu:[misal:] düshmen qarshi turghanliki nersini biz himaye qilishimiz lazim.
|
|
ki’anit |
|
|
|
kibërnëtika |
|
kibërnëtika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] aptomatik mashinilarni bashqurush we kontrol qilish heqqidiki nezeriyiwi pen. adette u matëmatikiliq hësablash we ëlëktronika asasida ucurlarning, mashinilarning aptomatik sistëmisi, haywan yaki adem tënide yetküzülüshige oxshash omumiy mesililerni tetqiq qilidu.
|
|
kibir (Ⅰ) |
|
kibir (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① özini cong tutush, meghrurluq:[misal:] qana’et we kibir bizning algha bësish yolimizdiki putlikashang.[yeshmisi:] ② meghrur tashqi qiyapet, salapet:[misal:] qara uning shujiliq kibrini u kim, men kim?
|
|
kibir (Ⅱ) |
|
|
|
kibirsiz |
|
kibirsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kibri, congciliqi yoq؛ tekebbur emes:[misal:] yoqsul eller herdem sanga telpüner, ëzilgende ghemguzarsen, yöleksen. büyüksenki kibirsiz sen jahanda, mezlumlargha ulugh kigant tireksen.
|
|
kibirlenmek |
|
kibirlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özini cong tutmaq, congciliq qilmaq:[misal:] kibirlenme, tëxi tunji seperge at sëlip ciqting, ëtinggha qamca, yügendur, yolunggha tugh goya exlaq.
|
|
kibirlik |
|
kibirlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özini cong tutidighan, kibirlengen, tekebbur:[misal:] nizam atisining göshlük we parqirap turghan cirayigha, bighem we kibirlik ucqunliri caqnap turghan közlirige ëcinish bilen bir pes tikilip turdi.
|
|
kip |
|
|
|
kiparis |
|
kiparis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] arca a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. ëgizliki 30 mëtirgha yëtidu, shaxliri incike bolup peske sanggilap turidu. yopurmiqi tenggice shekillik we kicik uci ucluq, mëwisi yumilaq, uruqi qasiraqsiman bolidu, pishqanda yërilidu. yaghici sarghuc qongur, puraqliq këlidu. uni qurulushqa, këmisazliqqa yaki öy jabduqlirini yasashqa ishletkili bolidu.
|
|
kipt |
|
kipt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① yelke:[misal:] kipti cong. kiptige almaq.[yeshmisi:] ② turq, qiyapet:[misal:] bestlik, ëgiz boy kelgen, tom qara qash, kalte buruti, qangsharliq burni we yüzining kiptige yarashqan temkin bir kishi anining aldigha keldi.
|
|
kit |
|
kit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. türliri köp, dëngiz-okyanlarda yashaydu, tughup köpiyidu. ten shekli bëliqqa oxshaydu, ten uzunluqi 30 mëtirdin artuq këlidu, hazirqi zaman haywanlirining eng congliri hësablinidu. aldinqi ayighi palaqqa aylanghan, arqa ayighi rodëmëntlashqan, quyruqi quyruq palaqcisigha aylanghan. burun töshüki bëshining üstide, öpkisi arqiliq nepeslinidu. göshini yëyishke bolidu. yëghi dorigerlikte we sana’ette ishlitilidu.
|
|
kita |
|
kita[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil bëliq. tënining uzunluqi 70 — 90 santimëtir këlidu. ëghizi cong, tenggicisi kicik. ulugh okyanning shimalidiki dëngizlarda yashaydu. qiltiriqi az, göshi mezzilik.
|
|
kitab |
|
|
|
kitabbaz |
|
|
|
kitabbazliq |
|
|
|
kitabperes |
|
|
|
kitabpereslik |
|
|
|
kitabpurush |
|
|
|
kitabpurushluq |
|
|
|
kitabce |
|
|
|
kitabxan |
|
|
|
kitabxana |
|
|
|
kitabxanliq |
|
|
|
kitabxumar |
|
|
|
kitabxumarliq |
|
|
|
kitabulla |
|
|
|
kitabiy |
|
|
|
kite |
|
|
|
kite-mite |
|
|
|
kitsiman |
|
|
|
kit-kit |
|
|
|
kitir |
|
|
|
kitir-kitir |
|
|
|
kitirlatmaq |
|
|
|
kitirlashmaq |
|
|
|
kitirlitishmaq |
|
|
|
kitirlimaq |
|
kitirlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «kitir-kitir» qilmaq, «kitir-kitir» qilghan awazni ciqarmaq:[misal:] ewrez tëgide kimdur kitirlawatqandek qildi.[yeshmisi:] ② asta, toxtimay heriket qilmaq:[misal:] ghoja uning sözlirini orunluq dep bilip yërim këcigicilik kitirlap yürüp, gösh pishurghuzdi.
|
|
kicik |
|
kicik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① hejmi, ölcimi, da’irisi cong bolmighan:[misal:] kicik bagh. ＊ köz kicik bolsimu köridighini cong (maqal).[yeshmisi:] ② yash jehettin töwen, yash:[misal:] oghullar icide yëshi eng kicik bolghan qeyserge hemmeylen amraq idi. ∥ kiciki yene bir sekrepla harwigha ciqti-de, yük-taqlirimning üstide olturdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tejribe-sawaqqa ige bolmighan, nadan:[misal:] hey tëxi siz kicik ikensiz, diwe bilen oynashqili bolmaydu, yolingizgha qayting, deptu boway shahzadige.[yeshmisi:] ④ wezipe, emel jehettin yuqiri bolmighan:[misal:] bügün cong-kicik emeldarlarning hemmisi bar.[yeshmisi:] ⑤ qatnashciliri az, daghdughisi, heshemiti ance zor emes:[misal:] kicik sorun. kicik yighin.[yeshmisi:] ⑥ ance ehmiyiti, zörüriyiti bolmighan؛ addiy:[misal:] kicik ishni qilalmighan adem, cong ishnimu qilalmaydu.
|
|
kicik pë’il |
|
|
|
kicik teret |
|
|
|
kicik tili ciqmaq |
|
|
|
kicik tili uzarmaq |
|
|
|
kicikkine |
|
kicikkine[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti kicik:[misal:] ushtumtut shu caghda bolup ötken kicikkine bir weqe ësimge cüshti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir’az, azraq:[misal:] kicikkine sewr qilinglar, dëdi lutpulla, yilanning siri birdemdin këyin ëcilidu.
|
|
kiciklimek |
|
kiciklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kicik haletke kelmek؛ orni, hejmi jehettin taraymaq:[misal:] japparning sëmizliktin kiciklep qalghan közliri manga tikildi.[yeshmisi:] ② öz icige alghan san, miqdari eslidikidin aziyip, kemlep ketmek:[misal:] batalyonimiz kiciklimidi, eksice toluq töt batalyonluq jenubiy yönilish polki bolup qaldi.[yeshmisi:] ③ jismi, gewdisi normal halettin peslimek؛ wijikleshmek:[misal:] atning qarisi barghansëri kiciklep axiri ghayib boldi.[yeshmisi:] ④ emel, mertiwe jehettin töwenlimek:[misal:] kicik pë’il bolsang, kiciklep ketmeysen (maqal).
|
|
kidan |
|
|
|
kir |
|
kir[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning üstige, bedenge qonghan, caplashqan, yuqqan cang-tozan qatarliq meynet, paskina nersiler:[misal:] u xuddi yash yigitlerdek aq könglikini yaqisigha kir qondurmay yürüshni yaxshi köridu. ∥ yürüng, tartinmang qiz nademning kir capinining yëngidin cimdip tutup tartti.[yeshmisi:] ② yuyulidighan yaki yuyulghan kirleshken kiyim-këcek qatarliq nersiler:[misal:] etisi sa’adet këlip kirlirimni ëlip ketti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yamanliq, adawet, ghum:[misal:] köngülde kir saqlap nëme qilimiz hemmimiz öz adem.
|
|
kicikletmek |
|
|
|
kicikleshmek |
|
|
|
kiciklitilmek |
|
|
|
kiciklik |
|
|
|
kiciklik belgisi |
|
|
|
kira |
|
kira[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① belgilik heq bërish sherti bilen bashqilarning nersisini ishlitish, ijare:[misal:] harwa kira qilmaq. kiragha almaq. kiragha bermek.[yeshmisi:] ② yötkeydighan yük:[misal:] bizde töt ëshekke bergüdek kira yoq.[yeshmisi:] ③ ishletken yaki paydilanghanliqi ücün tapshurulidighan heq, pul:[misal:] quruq rehmet ëytmay az-tola mashina kirasi tölep ket, dëdi abliz bay.
|
|
kirakesh |
|
|
|
kirakeshlik |
|
|
|
kiram |
|
|
|
kiray |
|
|
|
kir’alghu |
|
|
|
kiresh |
|
kiresh[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] künlüksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün ösümlük tüpide alahide puriqi bolidu. yiltizi dora bolidu, tinclandurush, qanni toluqlash, heyzni tengshesh rollirigha ige.
|
|
kirpe |
|
kirpe[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. bëshi kicik, töt puti qisqa këlidu. tënide qattiq tikenliri bolidu. këcisi heriket qilip, hasharat, cashqan, yilan qatarliqlar bilen ozuqlinidu. dëhqanciliqqa paydiliq.
|
|
kirpik |
|
|
|
kirpik yummaq |
|
|
|
kirpikce |
|
kirpikce[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] protoplazmidin hüjeyre sirtigha uzirap ciqqan incike, qilsiman tüzülüsh. kirpik tüklük qurtlar we bezi omurtqisiz haywanlarda bolidu. heriketlinish, ozuqlinish we nepeslinishte rol oynaydu.
|
|
kirpiksiz |
|
kirpiksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kirpiki yoq, kirpiki shalang:[misal:] uning poltiyip ciqqan kirpiksiz közliri, aq sellining astidiki tuxumdek bëshi, qisqisi u ajayip bir mexluq idi.
|
|
kirpiklik |
|
kirpiklik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kirpiki bar, kirpiki zic, qoyuq:[misal:] uzun kirpiklik, aq yüzlük uyghur qizimu cette suptay ücün congqur xiyalgha ketti.
|
|
kirpiwash |
|
kirpiwash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kirpe+bash［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi we yopurmaqliri sösün rengde bolidu, xushbuy puraydu, güli sösün yaki yëshil renglik këlidu.
|
|
kirt |
|
kirt[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] ① qaycida rext, qeghez qatarliqlarni keskende, picaq qatarliqlar bilen qattiq nersilerni qiyghanda, xet yazghanda ciqqan awaz:[misal:] hëliqi baghaqce qaycini tegküze-tegküzmeyla «kirt» qilip üzüldi.[yeshmisi:] ② adem yash, xam sey yëgende؛ cashqan qatarliqlar nersilerni ghajilighanda ciqidighan awaz.
|
|
kirteymek |
|
kirteymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] uyqusizliq, harghinliqtin kiciklep, icige kirip ketmek (köz heqqide):[misal:] eynekke qarighudek bolsam yüzlirim tartiship, közlirim kirtiyip oruqlap këtiptimen.
|
|
kirttide |
|
|
|
kirt-kirt |
|
|
|
kirtmek |
|
|
|
kirtik |
|
kirtik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kemtük, pucuq:[misal:] kirtik cine.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] here cishige oxshash börtüp ciqqan qapartma, uc, cish:[misal:] xetning kirtiki.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim tikish mashinisining merkiziy oqigha bëkitilgen, rextni ittirip bëridighan yërim aylanma cishliq saymini.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyimning yaqa ornitidighan yërining sirtidiki ötüshmige tewe qismi:[misal:] kirtik yaqa.
|
|
kirtildatmaq |
|
|
|
kirtildimaq |
|
|
|
kirci |
|
|
|
kircilik |
|
|
|
kirxana |
|
|
|
kirdi-ciqti |
|
|
|
kirsiz |
|
kirsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kirdin xaliy, kir bolmighan, bulghanmighan, pakiz:[misal:] kirsiz shim. kirsiz könglek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman illettin xaliy, pak, sap:[misal:] exmetjan qasimidiki mundaq balilarce huzurlinip külüsh uning kirsiz saghlam tebi’itidiki köngül azadiliki bolsa kërek.
|
|
kirsin |
|
kirsin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] nëfittin ajritip ëlinidighan yëqilghu, may, yeni ucushcanliqi bënzindin töwen, dizëldin yuqiri bolghan rengsiz suyuqluq:[misal:] kirsin lampa. kirsin ocaq.
|
|
kir-qat |
|
|
|
kirgül |
|
|
|
kirgüzmek |
|
|
|
kirleshtürmek |
|
|
|
kirleshmek |
|
kirleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kir bolmaq, kir yuqmaq, kir bilen bulghanmaq:[misal:] xojayin ayal kirliship ketken qashliri astidiki yoghan közlirini bowaydin aldi-de, ünciqmidi.
|
|
kirlishenggü |
|
|
|
kirlik |
|
kirlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yotqan, körpining üstige qaplinidighan, waqti-waqtida yuyulup yotqan-körpini kirlishishtin saqlaydighan rext:[misal:] u kelgende sëstra qizlar ap’aq kirlikler yëpilghan orun-körpilerni xuddi qilictek qir ciqirip yighmaqta idi.
|
|
kirliklik |
|
kirliklik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kirliki bar, kirlik bilen qaplanghan:[misal:] tamliri gejlengen, torusliri sirlanghan, ayagh astigha qizil güllük kigiz sëlinghan we mëhrabqa kirliklik körpiler tizilghanidi.
|
|
kirmek (Ⅰ) |
|
kirmek (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yip, arghamca qatarliqlarni bir ucini tartish bilenla yëshilip këtidighan qilip baghlash, cigish we mushundaq baghlaq:[misal:] kirmek bagh. ＊ pakar tagh yaylaqqa yarimas, qisqa yip kirmekke yarimas (maqal).
|
|
kirmek (Ⅱ) |
|
kirmek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① heriketlinip, mëngip melum nersining da’irisige, icige, icki teripige ötmek؛ ici teripige barmaq, özini icige almaq:[misal:] baghqa kirmek. qoynigha kirmek. ＊ elge kirseng ëlingce, sugha kirseng bëlingce (maqal).[yeshmisi:] ② tëship, yërip ötmek, sanjilmaq:[misal:] putigha tiken kirmek.[yeshmisi:] ③ qataridin orun almaq, terkibke qoshulmaq, mensup bolmaq, hësablanmaq:[misal:] sepke kirmek. ＊ uyghur tili altay tilliri sistëmisidiki türkiy tillar a’ilisining uyghur-qarluq tili guruppisigha kiridu.[yeshmisi:] ④ qobul qilinmaq, qatnashmaq:[misal:] derske kirmek. oqushqa kirmek. xizmetke kirmek. eskerlikke kirmek. partiyige kirmek.[yeshmisi:] ⑤ taralmaq, yëyilmaq:[misal:] islam dini shundin bashlap qaraxaniylar atalghan bu yerlirimizge kirdi.[yeshmisi:] ⑥ sanaq san bilen, bezide «yash» sözi bilen këlip shuncilik ömür körgenlikini bildüridu:[misal:] siz bu yil 17 ge kirdingizghu deymen-he[yeshmisi:] ⑦ waqit, peytni bildüridighan ayrim sözler bilen këlip shu waqit yaki peytning bashlanghanliqini bildüridu:[misal:] kec kirdi. etiyaz kirdi.[yeshmisi:] ⑧ ëlinmaq, ërishmek:[misal:] bu pulning 50 necce pirsenti bughdaydin kirdi.[yeshmisi:] ⑨ cishi haywanlar erkek haywanlar teripidin cëtilishmaq:[misal:] selimixanning kalisi buqigha kiriptu.[yeshmisi:] 01 ri’aye qilmaq, emel qilmaq, maqul dëmek:[misal:] bir congning gëpige kir, bir kicikning gëpige kir (maqal). ＊ biraq selime ërining bu nesihitige kirmey sorungha qatnashti.[yeshmisi:] 11 yönilish këlish bilen türlengen bezi isimlar bilen këlip «namayan bolmaq, ayan bolmaq, anglanmaq» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] këce dadam cüshümge kirip qaptu.[yeshmisi:] 21 bezi isimlar bilen këlip: 1) shu isim bildürgen nersining peyda bolush yaki wujudqa këlishige bashlighanliqini bildüridu:[misal:] pile qurti torgha kirdi.[yeshmisi:] 2) shu isim ipadiligen xususiyet we haletke ötkenliqini bildüridu:[misal:] tüske kirmek. qiyapetke kiriwalmaq. ＊ gülcimen anisigha tikilip, uning bir-ikki kün icidila bashqice yadap, közliri olturushup, bitap kishi siyaqigha kirip qalghanliqidin bi’aram boldi.[yeshmisi:] 3) shu isim bildürgen nerse yaki xususiyetning peyda bolghanliqini bildüridu:[misal:] zuwangha kirmek. derman kirmek. jan kirmek. gheyret kirmek.
|
|
kirmigen töshüki qalmasliq |
|
|
|
kiridighan töshük tapalmasliq |
|
|
|
kiric |
|
kiric[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① paxta ëtish dukini, oqya, yip ëgiridighan caq qaniti qatarliqlargha tartilidighan öcke tërisidin torlanghan shoyna, zey.[yeshmisi:] ② tek notiliridin ösüp ciqip yene shu notilargha yögishiwalidighan siliq yipsiman nerse.
|
|
kiris |
|
|
|
kiris-kiris |
|
|
|
kirish (Ⅰ) |
|
|
|
kirishtürme |
|
|
|
kirishtürmek |
|
|
|
kirishtürüshmek |
|
|
|
kirishtürülmek |
|
|
|
kirish-ciqish |
|
|
|
kirishme |
|
|
|
kirishmek |
|
kirishmek[yeshmisi:] ① «kirmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] tentenilik bëzelgen öyge er-ayal mëhmanlar arqa-arqidin kirishmekte.[yeshmisi:] ② birer ish-heriketni bëjirishke bashlimaq, meshghul bolmaq:[misal:] dilber mëhmanxanigha këlip etisi etigendila ishqa kirishti.[yeshmisi:] ③ issiq, soghuq yaki nem tesiridin qisqarmaq (rext heqqide):[misal:] uning yuyulghan köngliki kiriship qisqa këlip qalghanidi.[yeshmisi:] ④ bir-birige him yëqinliship qatmaq, qërishmaq:[misal:] aldirap kirip ciragh yandursam, peridem közliri yërim yumulghan, cishliri kirishken, mushtumi cing tügülgen halda sarghiyip sozulup yëtiptu.
|
|
kirilmek |
|
|
|
kirim |
|
kirim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qilghan ish, kesip, tijaret qatarliqlardin kirgen pul, meblegh:[misal:] yilliq kirim. dëhqanciliq kirimi. ＊ aldinqi yilliri bu yëzida mehsulat ashsimu kirim ashmay kelgenidi.
|
|
kirim-ciqim |
|
|
|
kizh |
|
|
|
kizhzhide |
|
|
|
kizh-kizh |
|
|
|
kizhildatmaq |
|
|
|
kizhildashmaq |
|
|
|
kizhildimaq |
|
|
|
kistafil |
|
|
|
kispurush |
|
kispurush[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] esliy «ippet-nomusini satquci»dëgen menide idi, hazir tilimizda «juwaynimek, ölgür, iplas» dëgendek til-haqaretni bildüridu:[misal:] hëliqi ezme dostum waqitni zaye qilmighan bolsa, kispurush oghri pulni alalmaytti.
|
|
kisse |
|
|
|
kislata |
|
kislata[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] sudiki ëritmiside hidrogën i’oni peyda qilidighan birikmilerning omumiy nami. bu türdiki maddilar asaslar bilen nëytralliship tuz bilen su hasil qilidu, sudiki ëritmisi kislataliq temge ige, lakmus qeghizini qizartidu, bezi mëtallar bilen birikip hidrogën bilen tuz hasil qilidu. mesilen, sulfat kislatasi, tuz kislatasi qatarliqlargha oxshash.
|
|
kislatalashmaq |
|
|
|
kislatalashturmaq |
|
|
|
kislataliq |
|
kislataliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] terkibide kislata bolghan:[misal:] her yili atmosfëragha qoyup bërilidighan karbon ( (Ⅳ)) oksid, günggürt ( (Ⅳ)) oksid, azot oksid, mëtan we ozon qatarliq zeherlik gazlarning atmusfërada kislataliq yamghur shekillendürmekte.
|
|
kisildek |
|
|
|
kislorod |
|
|
|
kishen |
|
kishen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ayaghqa, sëlip qoluplap qoyulidighan ishkel.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] erkinlikni boghidighan ceklime, asaret:[misal:] qutulup el rohiy kishendin, köngli-köksi shadliqqa toldi, hemme septe qizitip jengni, ish-emgekning baturi boldi.
|
|
kishenletmek |
|
|
|
kishenlenmek |
|
|
|
kishenlik |
|
|
|
kishenlimek |
|
kishenlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① put-qolini kishen bilen bend qilmaq, kishen salmaq:[misal:] tutup ëlip mëni düshmen kishenlep, okyandiki arallargha palidi. kishen bilen saldi qara ishlargha, urup-qiynap azablidi, xarlidi.[yeshmisi:] ② erkinlikini ceklimek, boghmaq:[misal:] shum jahalet zenjiri bizni kishenlep tashlidi, kimki ciqti sehnige ishni xotundin bashlidi.
|
|
kishmish |
|
kishmish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mëwisi ushshaq, uruqsiz, renggi süzük, kök yaki sëriq quruydighan bir xil üzüm.
|
|
kishmishlik |
|
kishmishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishmishi bar, kishmish bilen tolghan:[misal:] bu terepte kawap, ashmanta, u terepte shorpa, yagh samsa. bu supida qoghun-tawuz, u supida kishmishlik xalta.
|
|
kishnetmek |
|
kishnetmek[yeshmisi:] «kishnimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] oylaptu shu yigit eqil-oyini, goyaki tügmendek qattiq ishlitip. baghlaptu bëlini hesen-hüsendek, gheyret duldulini meghrur kishnitip.
|
|
kishneshmek |
|
|
|
kishnimek |
|
|
|
kishi |
|
kishi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pikir qilish, oylash, sözlesh we ishlesh iqtidarigha ige janliq mewjudat؛ adem, insan:[misal:] er kishi. xotun kishi.[yeshmisi:] ② kollëktip yaki a’ilining herbir ezasi, jan:[misal:] a’ilengde qance kishi bar[yeshmisi:] ③ bashqa adem, biraw؛ özge؛ xeq:[misal:] kishining ishi — bosugha bëshi (maqal). ＊ kishining yurtida sultan bolghuce öz yurtungda ultang bol (maqal).
|
|
kishi-qara |
|
|
|
kishige |
|
|
|
kishilik |
|
kishilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] insangha, ademge mensupluq, insaniyet:[misal:] kishilik tarix. ∥ kishilik hayat xuddi gülge oxshaydu, söygü bolsa ene shu gülning shirnisidur.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip: 1) «kishidin terkib tapqan, kishini öz icige alghan» dëgen menini bildüridu:[misal:] nizamidinning 200 kishilik atliq qoshuni buyruq boyice bügün këcide acalgha qarap yolgha ciqqan.[yeshmisi:] 2) «kishige, ademge mölcerlengen, teyyarlanghan؛ kishige yëtidighan, xas bolghan, kishi sighidighan» dëgen menini bildüridu:[misal:] bir kishilik yataq. ikki kishilik kariwat. bir kishilik ussul.[yeshmisi:] 3) «bir» sani bilen këlip «ülüsh» dëgen menini bildüridu:[misal:] bir kishilik töhpe qoshmaq. ＊ hemme yashlar taghqa bërip bir kishilik hesse qoshuwatidu, mëningmu taghqa bërip bir ishligüm bar.
|
|
kik |
|
|
|
kiketke |
|
|
|
kigiz |
|
|
|
kigiz tatilimaq |
|
|
|
kigiz-palas |
|
|
|
kigizci |
|
|
|
kigizcilik |
|
|
|
kigiz-këcek |
|
|
|
kiltang |
|
|
|
kilmek |
|
|
|
kilo |
|
|
|
kilokaloriye |
|
|
|
kilogërts |
|
|
|
kilogram |
|
|
|
kilogramliq |
|
|
|
kilolatmaq |
|
|
|
kilolashmaq |
|
|
|
kilolanmaq |
|
|
|
kiloluq |
|
|
|
kilolitir |
|
|
|
kilolimaq |
|
|
|
kilomëtir |
|
|
|
kilomëtirliq |
|
|
|
kilomëtirlimaq |
|
kilomëtirlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum musape yaki uzunluqni kilomëtirni birlik qilip ölcimek, hësablimaq:[misal:] yollar asfaltlanghandin këyin, uni kilomëtirlap, herbir kilomëtir ariliqqa mexsus belge ornitildi.
|
|
kilowat |
|
|
|
kilowat sa’et |
|
|
|
kilëtka |
|
kilëtka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlarning tënini hasil qilghuci we funksiye ëlip barghuci asasiy birlik. u nahayiti kicik bolup köz bilen körgili bolmaydu. shekli her xil bolidu. adette u kilëtka yadrosi, stoplazma we kilëtka perdisi qatarliqlardin tüzülidu.
|
|
kilëtkishunas |
|
|
|
kilitkishunasliq |
|
|
|
kilit |
|
|
|
kilizma |
|
kilizma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] icini tazilash yaki dawalash ücün arqa yoldin su yaki birer suyuqluq bërish: hebbülmülükni yëgende qey qildurush, qusturush we zeherlesh ishliri körülsimu, emma uni kilizma qilghanda bundaq alamet körülmeydu.
|
|
kilimat |
|
kilimat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] melum bir rayonning köp yilliq közitish arqiliq xulasilep ciqilghan hawa rayi ehwali. adette u hawa ëqimi, kenglik gradusi, dëngiz ornining yuqiri-töwenliki we yer shekli qatarliq amillar bilen munasiwetlik bolidu.
|
|
kilimatologiye |
|
|
|
kilyonka |
|
|
|
kim |
|
kim[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] ① «qaysi kishi» dëgen menide shexs heqqidiki soraqni bildüridu:[misal:] undaq bolsa, bu tizimlikni yëzigha kimdin ewetimiz dëdi aminixan.[yeshmisi:] ② kishilerning nami soralghan jümlilerde «nëmidep atilidu» dëgen menini bildüridu:[misal:] boluptu, boluptu, artiska bolmisingiz, shë’ir oqup bersingizmu bolidu, ismingiz kim bolidu dëdi mir’exmet.[yeshmisi:] ③ shert bëqindi jümlini netije jümlige baghlash ücün xizmet qilidu:[misal:] atang kim bolsa, sen shuning oghli (maqal).
|
|
kimi’artuq |
|
|
|
kimerse |
|
|
|
kimersiki |
|
|
|
kimbërlit |
|
|
|
kimxap |
|
|
|
kimdur |
|
|
|
kimdekim |
|
|
|
kimirlenmek |
|
|
|
kimiya |
|
|
|
kimiyager |
|
|
|
kimiyagerlik |
|
|
|
kin |
|
|
|
kina |
|
|
|
kinaye |
|
|
|
kinayilik |
|
|
|
kinayici |
|
kinayici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kinaye qilip ëytilghan, kinaye ipadilengen:[misal:] u birnerse dëyish ücün temshilip turatti. qir üstidiki bir dëhqanning kinayilik sözi xiyalini cëciwetti. ∥ yoldin ötken kishilerdin beziliri yaqisini tutsa, beziliri kinayilik külüshüp qoyatti.
|
|
kinez |
|
|
|
kinezlik |
|
|
|
kindik |
|
kindik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] ① törelme bilen bala hemrahini tutashturup turghuci neycisiman eza. ikki tal artëriye bilen bir tala wënadin tüzülgen. törelme uninggha tayinip ana tëni bilen baghlinip turidu. adette u yene törelmining ozuqluq sümürüshi we këreksiz maddilarni ciqiriwëtishidiki yol hësablinidu.[yeshmisi:] ② bala tughulup, shu xil neyce kësiwëtilgendin këyin qorsaq sirtidiki qëlip qalghan oymance.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] merkez, ottura:[misal:] kindik oq. asiya kindiki. ＊ biz qeshqerning kindikidin.
|
|
kindik qëni tökülgen jay |
|
|
|
kindik’ana |
|
kindik’ana[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］kindik+ana［[yeshmisi:] ① ayallarning tughutigha yardemliship, tughulghan bowaqning kindikini kësishke teklip qilinghan ayal.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] meydangha këlish, peyda bolushini birinci bolup kütüwalghuci:[misal:] zorluq küc — yëngi jem’iyetke hamilidar bolghan herbir jem’iyetning kindik’anisi.
|
|
kino |
|
|
|
kinoci |
|
|
|
kinociliq |
|
|
|
kinoxana |
|
|
|
kinolashturmaq |
|
|
|
kinolashturulmaq |
|
|
|
kinolashmaq |
|
|
|
kinowar |
|
kinowar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] an’organik birikme. molëkula formulisi HgS. u simab ëlishtiki asasliq minëral hësablinidu. renggi qizil yaki bëghir reng, zehersiz këlidu. tëbabetcilikte tinclandurush dorisi qilinidu. beden sirtigha ishletkende qicishqaq qatarliq tëre këselliklirini dawalighili bolidu. adette u boyaqmu qilinidu.
|
|
kinëmatika |
|
kinëmatika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] mëxanikining tarmiqi. orun yötkesh, tëzlik, tëzlinish qatarliq fizikiliq miqdarlar arqiliq, jisim ornining waqitqa egiship özgirish munasiwitini bayan qilidu we tetqiq qilidu.
|
|
kinishka |
|
kinishka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] salahiyet, tarix qatarliqlarni ispatlap bëreleydighan, melum teshkilat, orungha qarashliq ikenlikini yaki melum jehettin behrimen bolushqa tëgishlik ikenlikini bildüridighan inawetlik kicik depterce yaki qeghez waraq.
|
|
kinishkisiz |
|
|
|
kinishkiliq |
|
|
|
kinimek |
|
|
|
kiwe |
|
|
|
kiyat |
|
|
|
kiydürmek |
|
kiydürmek[yeshmisi:] «kiymek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] apam capinini manga kiydürüp qoydi.Ⅸ机?türi: i i yaki melum ezani yapmaq, pürkimek:[misal:] doppa kiymek. ötük kiymek. ton kiymek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] oralmaq, qaplanmaq:[misal:] uning közi yëshil ton kiygen payansiz wadilargha tikildi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir almaq:[misal:] bala yighlap öyni bëshigha kiydi.
|
|
kyuriy |
|
|
|
kiyit |
|
|
|
kiyitlik |
|
|
|
kiyishmek |
|
|
|
kiyilmek |
|
kiyilmek[yeshmisi:] «kiymek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] padishah acciqigha bes këlelmey barghan pëti dapni qoligha aptu-de, xezinidarning bëshigha këlishtürüp urghaniken, dap yërilip gerdishi boynigha kiyilip qaptu.
|
|
kiyim |
|
|
|
kiyimsiz |
|
kiyimsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kiyimi yoq, kiyim kiymigen:[misal:] insanlar haywanat dunyasidin ayrilip ciqish bilen tengla kiyinish bilen emes, belki xëli uzaq tarixiy dewrlergice kiyimsiz yalingac hayat kecürgenliki melum. ∥ uyghurlar arisidimu ayagh kiyimsiz yürüsh aditi (asasen issiq rayonlarda) bar.
|
|
kiyim-këcek |
|
|
|
kiyimlik |
|
kiyimlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kiyimi bar, kiyim kiygen:[misal:] bundaq waqitlarda töt kocining doqmushida pucqaqlirini yanpishighice türüwetken yalang kiyimlik kembegheller peyda bolatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kiyim tikilidighan, kiyim qilishqa bab:[misal:] u tughqanda biz bir kiyimlik yipek rext bilen mubarekligen.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim qilinidighan rext:[misal:] bir aydin këyin men bazargha bërip kiyimlik ëlishqa ruxset soridim.
|
|
kiyindürmek |
|
|
|
kiyindürüshmek |
|
|
|
kiyindürülmek |
|
|
|
kiyinmek |
|
|
|
kiyinishmek |
|
kiyinishmek[yeshmisi:] «kiyinmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] këpinektek kiyinip, hör-perilerdek yasiniwëlishqan qiz-yigitler, pakiz-retlik kiyinishken ottura yashliqlar jüp-jüpi bilen baghcilargha, menzirilik jaylargha seldek aqmaqta idi.
|
|