ئىزاھى |
ö |
|
ö[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining yigirme yettinci heripi, ret tertipi jehettin yigirme yettincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «ö» heripining ayrim shekli «ö∥ö», bëshidin ulinidighan shekli «ö», ayighidin ulinidighan shekli «ö∥ö», oqulushi yaki nami «ö». «ö» tawushi teleppuz qilghanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe bolup, u til orni we tildiki roli jehettin til aldi sozuq tawush, lew haliti jehettin lewleshken sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikliki jehettin sel ëgiz sozuq tawushtur.
|
|
öptürmek |
|
|
|
öpcöre |
|
öpcöre[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nerse yaki da’irining yëqin etrapi, cörisi؛ etrap:[misal:] binaning öpcörisi. mektepning öpcörisi.[yeshmisi:] ② köpince orun këlish qoshumciliri bilen türlinip jümlide ëytilghan san-miqdarning özining subyëktip perizige, mölcerige yëqin, del yaki uningdin köp, ziyade ikenlikini bildüridu:[misal:] mashinidiki kömür 6 tonna öpcöriside idi.
|
|
öpke |
|
öpke[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlarning nepeslinish orgini. ademlerning öpkisining ikki qaniti bolup kökrek boshluqida ong-solda birdin bolidu, kanayce bilen tutishidu. [yeshmisi:] ② haywanlarning istëmal qilishqa ishlitilidighan shu xil ezasi:[misal:] öpke quymaq. ＊ etiki quyruqtin bügünki öpke ela(maqal).
|
|
öpke qaqmaq |
|
|
|
öpkengni bësiwal |
|
öpkengni bësiwal[yeshmisi:] «holuqma, calwaqima, ëghir bol, acciqlanma» dëgen menilerdiki ibare:[misal:] öpkengni bësiwal, calwaqap ketme, dëdi qasim.
|
|
öpkisi aghzigha tiqilmaq |
|
öpkisi aghzigha tiqilmaq[yeshmisi:] ① nepisi boghulmaq, nepisi qiyinlashmaq:[misal:] yügürüwërip öpkisi aghzigha tiqilip qalay dëgen quddus öyi aldigha qandaq këlip qalghanliqini tuymay qaldi.[yeshmisi:] ② hoduqmaq:[misal:] amanqul ayqizni bir qarapla tonudi-de, öpkisi aghzigha tiqilip, gep qilalmay qaldi.
|
|
öpkisi aghzigha qapliship qalmaq |
|
|
|
öpkisi tügep, kaniyi qalmaq |
|
öpkisi tügep, kaniyi qalmaq[yeshmisi:] birer ish-heriketning köp, asasiy qismi tügep, azla bir qismi qëlip qalmaq:[misal:] sen bu ishning öpkisi tügep, kaniyi qalghanda kepsen, boptu, emdi qalghinini sen qiliwet.
|
|
öpkisi qurup ketmek |
|
öpkisi qurup ketmek[yeshmisi:] qattiq teshna bolmaq, qattiq ussimaq:[misal:] uning öpkisi qurup këtiptu, ussuluq ber, dëdi ayshixan.
|
|
öpkisi körünüp qalmaq |
|
öpkisi körünüp qalmaq[yeshmisi:] karamiti ashkara bolup qalmaq:[misal:] ular xelqning közini boyap, özini herqance perdazlighini bilen, öpkisi körünüp qaldi, xalas.
|
|
öpkisini bësiwalmaq |
|
öpkisini bësiwalmaq[yeshmisi:] özini tutuwalmaq, özini temkin, salmaq tutmaq, tinclanmaq:[misal:] yürsile, gepliri bolsa öyge kirip, bir cine issiq cay icip, öpkilirini bësiwëlip dësile.
|
|
öpkisini icidin qaqmaq |
|
öpkisini icidin qaqmaq[yeshmisi:] sezdürmey, edipini bermek, bilindürmey zerbe bermek, ziyan salmaq:[misal:] u ciqip ketkendin këyin ziwirsha ghodungshidi:[misal:] «wuy nakes sarang, nediki nomuri awumaydighan ishlargha mëni ewetip öpkemni icimdin qëqiwatisenghu»
|
|
öpkisi örülmek |
|
|
|
öpkisi yoq |
|
öpkisi yoq[yeshmisi:] özini tutuwëlishni bilmeydighan, tolimu yenggil, aldirangghu, shatraq, shallaq:[misal:] qandaq öpkisi yoq adash bu, sewr qilish kërek emesmu
|
|
öpke-zasüy |
|
öpke-zasüy[yeshmisi:] qoy, öcke, kala qatarliqlarning ic yürüshi:[misal:] qoyning öpke-zasüyini picaq tegküzmey saq ëling, etiki mëhmangha ishlitimiz.
|
|
öpke-hësip |
|
|
|
öpkidimek |
|
|
|
öpkiletmek |
|
|
|
öpkileshmek |
|
|
|
öpkilik |
|
|
|
öpkilimek |
|
öpkilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xapa bolmaq, acciqlanmaq:[misal:] qendil balam nëmishqa tamaka cekmestin awwal ëytmiding dëdi u öpkilep.[yeshmisi:] ② köngli buzulmaq, köngli buzulup yighlimaq:[misal:] öpkilep yighlimaq.
|
|
öplen |
|
|
|
öpmek |
|
|
|
öpüp-tëtip |
|
|
|
öpüshmek |
|
|
|
öpülmek |
|
|
|
öpüm |
|
|
|
öt |
|
|
|
öt tëshi kësili |
|
|
|
öt xaltisi yallughi |
|
öt xaltisi yallughi[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] baktëriyiler bilen yuqumlinish yaki ximiyiwi ghidiqlinish tüpeylidin këlip ciqidighan öt xaltisi yallughlinish kësili. da’im öt tëshi kësili bilen bille yüz bëridu. buningda ötkür öt xaltisi yallughi tuyuqsiz peyda bolidu, öt tëshi kësilige oxshash alametler körülidu. sozulmisida uzaq muddetkice hezim qilish nacarlishish alametliri yüz bëridu.
|
|
öti yërilip ketküdek bolmaq |
|
|
|
öte |
|
öte[yeshmisi:] ① «ötmek» pë’ilining «e»lik rewishdishi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] cëkidin ashqan, ötüp ketken, heddidin artuq, nahayiti, intayin:[misal:] öte zalim. öte heyyar. öte sarang.
|
|
ötetmek |
|
|
|
öteshmek |
|
|
|
ötek |
|
ötek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] taghlarda malcilar bir jaydin yene bir jaygha köckende qonup ötidighan, qoy qotanliri we adem olturidighan öyliri bar öteng:[misal:] ular qaysila ötekke cüshkün qilghan bolsa, malcilar qoy soyup qizghin mëhman qilatti.
|
|
öteg |
|
|
|
öteng |
|
öteng[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yolucilar menzil ariliqida cüshüp, qonup ötidighan deng, sarayliri bar jay:[misal:] salamet kelginimiz özüm bilen seksen yette. ëghir yaridarlarni ötenglerde tashlap kelduq, dëdi rozimet beg.
|
|
ötel |
|
|
|
ötelmek |
|
|
|
ötkel |
|
ötkel[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ötidighan jay, muhim ëghiz, muhim yol؛ tügün:[misal:] qozghilangcilarning eng aldinqi ötkelde turghan ikki qarawuli juwigha yöginip xorek tartip uxlawatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] halqiliq peyt, muhim peyt, halqiliq purset:[misal:] ötkeldin ötmek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bësip ötüshke tëgishlik bolghan jeryan؛ ishning halqisi؛ basquc:[misal:] aptomobil matorliri adette ottura we cong rëmontqa cüshkende birmunce tëxnikiliq ötkellerdin ötidu.[yeshmisi:] ④ nishanlanghan, mölcerlengen eng yuqiri pelle:[misal:] ashliqta ötkeldin ötüsh — bizning nöwettiki birinci wezipimiz, dëdi u jiddiy türde.
|
|
ötkeme |
|
ötkeme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bughday, qonaq qatarliq nersilerni tasqaydighan yumilaq qasqanliq, kirish yaki sim torluq sayman:[misal:] ötkemidin ötüp, ghelwirde toxtaptu (maqal).
|
|
ötkemidin ötküzmek |
|
|
|
ötkemici |
|
|
|
ötken |
|
|
|
ötkenge salawat |
|
|
|
ötken ishqa salawat |
|
ötken ishqa salawat[yeshmisi:] ötken ish-heriket ötüp ketken bolsun؛ ötken ishlarni qayta tilgha almasliq, tergimeslik, sürüshte qilmasliq kërek:[misal:] er kishining köz yëshi qiz balini ongayla ishendürüp qoyidiken, ötken ishqa salawat, xapiliqim köz yëshim bilen tügigen oxshaydu.
|
|
ötken-kecken |
|
ötken-kecken[yeshmisi:] ① ötüp këtiwatqan, ötüwatqan:[misal:] ötken-kecken yolucilar.[yeshmisi:] ② burun ötken, sadir bolghan؛ burunqi, ötkenki:[misal:] ötken-kecken gepler.
|
|
ötkenki |
|
ötkenki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüp ketken, bundin burunqi, burunqi caghlardiki:[misal:] ötkenki ëghir künler. ＊ birdinla uning köz aldigha ötkenki birmunce ishlar keldi. ＊ ular ötkenki ademlerge oxshimaytti.
|
|
ötkür |
|
ötkür[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaxshi kësidighan, tëz kësidighan, ötidighan, ittik:[misal:] ötkür picaq. ötkür qilic. ötkür palta. ＊ qilictek ötkür bolma, tayaqtek qopal bolma (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uci incike, ucluq:[misal:] ötkür bigiz. ötkür neyze. ötkür tash.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yaxshi köreleydighan, körüsh küci, iqtidari küclük؛ sezgürlük bilen köziteleydighan:[misal:] ötkür köz. ＊ közüng nëmidëgen ötkür, uni qandaq körüwalding[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] sëzish, bilish iqtidari, pikir qilish qabiliyiti yuqiri we küclük؛ zërek, zëhinlik:[misal:] ötkür oqughuci. ötkür adem. ＊ adil zëhni ötkür, jigerlik bala idi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishige congqur tesir qilidighan, tesir qilish küci küclük, tesirlik:[misal:] ötkür til. ötkür shë’ir. ＊ ötkür söz — atqan oq (maqal).[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jiddiy, keskin:[misal:] ötkür ziddiyet. ＊ u ana-bala ikkiylen otturisida ötkür ixtilap mewjut idi.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] küclük؛ hararetlik:[misal:] cawar oyghinip közini acti, dërizidin cüshken quyashning ötkür nurliri uning közige sanjildi.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëz tesir qilidighan, tesir qilishi küclük:[misal:] ötkür yuqumluq kësel.[yeshmisi:] ⑨ erlerning ismi.
|
|
ötkürleshtürmek |
|
|
|
ötkürleshtürüshmek |
|
|
|
ötkürleshtürülmek |
|
|
|
ötkürleshmek |
|
|
|
ötkürlük |
|
ötkürlük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ötkür, ittik halet, shundaq alahidilik:[misal:] bu yigit mekteptiki caghdila özining zërekliki, ötkürlüklüki bilen bashqilarni heyran qaldurghanidi.
|
|
ötküzgüc |
|
ötküzgüc[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötküzüsh, toshush rolini oynaydighan, ötküzidighan:[misal:] ötküzgüc jisim. ötküzgüc neyce.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ötküzgüc sim yaki ötküzgüc jisim:[misal:] yërim ötküzgüc.
|
|
ötküzmek |
|
|
|
ötküzüsh |
|
|
|
ötküzüshcan |
|
ötküzüshcan[söz türkümi:] süpet.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] özidin issiqliq, tewrinish, ëlëktr toki we shu qatarliqlarni yaxshi ötküzidighan we ciqiridighan؛ ötküzüsh xususiyitige ige:[misal:] ötküzüshcan jisimlar.
|
|
ötküzüshcanliq |
|
|
|
ötküzüshmek |
|
|
|
ötküzülmek |
|
|
|
ötkün |
|
ötkün[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ötüsh ücün hazirlanghan jay, ariliq:[misal:] bu öy heqiqetenmu aridiki ötkün idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jin-erwah, alwasti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shox؛ yaman, eski:[misal:] ey oghul, bek yawash bolma we bek ötkün bolma, artuqce yawash bolsang, xelq sëni basidu, ziyade ötkün bolsang, xelq sendin qacidu.
|
|
ötkün ötmek |
|
ötkün ötmek[yeshmisi:] xurapiy cüshenciler boyice bezi këciliri jin-erwahlar yighiliship, neghme-nawa bilen ussul oynap ötkendek bilinmek:[misal:] men necce qëtim bu yerde jin-shayatunlarning jang cëlip neghme qilghanliqini, ötkün ötkenlikini körgen, dëdi baxshi.
|
|
ötkünci |
|
ötkünci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer jaydin ötüp këtiwatqan kishi:[misal:] sadiqning xeritisini yiraq-yëqindin bazargha kelgen dëhqanlar, yashlar, kadirlar, ötkünciler da’im körüp turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüp këtidighan؛ waqitliq؛ bir mezgillik:[misal:] ötkünci dewr. ötkünci basquc. ötkünci jeryan.
|
|
ötkünci yamghur |
|
ötkünci yamghur[kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] yëghish waqti nisbeten qisqa, kücinish özgirishi nahayiti cong, bashlinishi we toxtishi tuyuqsiz bolidighan bir xil yamghur. bezide uninggha egiship caqmaq cëqilidu we güldürmama güldürleydu. köpince u yaz künliri yaghidu.
|
|
ötme |
|
|
|
ötmek |
|
ötmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersining icidin, arisidin, üstidin yaki yënidin yürüp, ucup yene bir teripige yetmek:[misal:] sudin ötmek. ëriqtin ötmek. deryadin ötmek. ëgizdin ötmek. ＊ ëshikim köwrüktin ötküce qazinim nezir (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer artuq teripi, artuqciliqi bilen bashqilardin üstün turmaq:[misal:] xoten boyice uningdin ötidighan bay yoq, dëdi u.[yeshmisi:] ③ birer nersining bashqa teripige sizip yaki tëship ciqmaq:[misal:] su kanaptin ötti.[yeshmisi:] ④ nersining yene bir teripige tëship ciqmaq:[misal:] mix ötmek. ＊ bëxilning tëkige bigiz ötmes (maqal).[yeshmisi:] ⑤ kësish, kirish xususiyitige ige bolmaq؛ kesmek:[misal:] laygha ötmigen picaq qolgha öter (maqal). ＊ bu qayca cirayliq bolghini bilen tirnaqqa ötmeydiken.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] inawetke ëlinmaq, aqmaq:[misal:] bu pul bu yerde ötidu.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tesir qilmaq؛ aqmaq:[misal:] yalghuzning sözi ötmes (maqal).[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqa bir terepke qoshulmaq, bashqilar terepdari bolmaq؛ aghmaq, mayil bolmaq:[misal:] dëhqanlar biz terepke ötti.[yeshmisi:] ⑨ birer nersige tesir qilmaq, yuqmaq (kësellik qatarliqlar heqqide):[misal:] qoqaq ötmek. ＊ uningdiki kësel emdi manga ötti.[yeshmisi:] 01 birer ish-heriketni qilishqa kirishmek:[misal:] mudapi’ege ötmek. hujumgha ötmek. heriketke ötmek.[yeshmisi:] 11 telim bermek, ögetmek:[misal:] ders ötmek. ＊ sen bügün qaysi dersni öttüng dep soridi manga yëqinraq olturghan biri yene biridin.[yeshmisi:] 21 qobul qilinmaq, kirmek:[misal:] partiyige ötmek. ittipaqqa ötmek. herbiylikke ötmek. aliy mektepke ötmek.[yeshmisi:] 31 waqit, peytni bildüridighan sözlerdin këyin këlip, uningdin anglishilghan waqit birlikining dawam qilip tügishini bildüridu:[misal:] waqti ötmek. ＊ on kün ötkendin këyin, enwer sheherge kirip ciqmaqci bolghanliqini ëytti.[yeshmisi:] 41 yashap, melum bir yashqa kirip, uningdin halqimaq, ashmaq:[misal:] u hazir 50 tin ötti.[yeshmisi:] 51 [köcme menisi:] [yeshmisi:] turmush kecürmek, yashimaq:[misal:] u boway baliliri yoq, yalghuz ötidu.[yeshmisi:] 61 ölmek, wapat bolmaq:[misal:] alemdin ötmek. ＊ hüseyin akining ayali buningdin xëli yillar ilgiri dunyadin ötkenidi.[yeshmisi:] 71 tügimek, tamam bolmaq, axirlashmaq:[misal:] yaz ötmek. qish ötmek. ish ötüp ketmek.[yeshmisi:] 81 ciqiwalmaq؛ jënini jan etmek:[misal:] qishtin ötmek. ＊ shu qattiq künlerdin qandaq öttünglar, dep soridim men apamdin.[yeshmisi:] 91 ötküzmek, kecmek:[misal:] mushu yashqa kirgüce mëning bëshimdin ötken ishlar az emes.[yeshmisi:] 02 köz aldida peyda bolmaq, gewdilenmek؛ kecmek؛ kezmek:[misal:] xiyalidin ötmek. ＊ dadam ëytip bergen bir weqe köz aldimdin marjandek tizilip ötüshke bashlidi.[yeshmisi:] 12 razi bolmaq, unimaq؛ testiqlanmaq, maqullimaq:[misal:] idiyisidin ötmek. könglidin ötmek. maqullashtin ötmek.[yeshmisi:] 22 birer xatagha yol qoymaq؛ xata qilmaq؛ sadir bolmaq, yüz bermek, ötülmek:[misal:] özümdin ötken, qolumdin ketken (maqal).[yeshmisi:] 32 [köcme menisi:] [yeshmisi:] kecürmek, epu qilmaq:[misal:] bir qoshuq qënidin ötmek. ＊ qanni qan bilen yughili bolamdu men uning gunahidin öttüm.[yeshmisi:] 42 birer derijige, telepke, ölcemge toshmaq؛ derijige toshup sëtilmaq:[misal:] bu mallar bazargha ötmeydu.[yeshmisi:] 52 birkimge, birer terepke tewe bolmaq؛ birkimge te’elluq bolmaq, mülkige aylanmaq:[misal:] bu yer emdi bizge ötti.[yeshmisi:] 62 tëzilmaq؛ ëlinmaq؛ hësablanmaq:[misal:] ＊ular tëxi yëqindila sheher nopusigha ötti.[yeshmisi:] 72 hës qilinmaq, sëzilmek, körülmek:[misal:] qedri ötmek.[yeshmisi:] 82 shahit bolmaq, ispat bolup bermek:[misal:] anam yalghan guwahliqtin ötüshni ret qilghan we shu azablar tüpeylidin ölüp ketken.[yeshmisi:] 92 kütülgen birer telep yaki cektin ashmaq, halqiliq peytte sinalmaq:[misal:] ötkeldin ötmek. tekshürüshtin ötmek. imtihandin ötmek. sinaqtin ötmek.[yeshmisi:] 03 cëtilma rewish qoshumcisi bilen türlengen pë’illargha yandiship këlip, shu pë’il ipadiligen ish-heriketning tamamlanghanliq tüsini bildüridu:[misal:] bolup ötmek. cüshendürüp ötmek. oqup ötmek. ëytip ötmek.
|
|
ötüp ketken |
|
ötüp ketken[yeshmisi:] cëkidin ashqan, heddidin ashqan, tolimu, bekmu, nahayiti:[misal:] ötüp ketken hurun. ötüp ketken döt. ötüp ketken kazzap.
|
|
ötmüsh |
|
ötmüsh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ötüp ketken waqit, dewr, zaman:[misal:] ötmüsh biz ücün intayin azabliq idi.[yeshmisi:] ② tarix؛ ilgiri bolup ötken ishlar, hadisiler yaki weqeler؛ burunqi caghlarda bolup ötken ehwallar, yüz bergen ishlar:[misal:] shundaq, bularning hemmisi ötmüsh, cünki u caghlarda, dunya bekmu qarangghu idi.[yeshmisi:] ③ kishi hayatining ötüp ketken qismi:[misal:] uning ötmüshi intayin ëcinishliq.
|
|
ötmitöshük |
|
ötmitöshük[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］ötme+töshük［[yeshmisi:] u tereptin qarisa bu terep körüngüdek derijide tëshilgen, shu xildiki nurghun töshükler ëcilghan:[misal:] uning gümbez tamliri yillarning ötüshi, boranning yalishi bilen ötmitöshük bolup ketkenidi.
|
|
ötne |
|
|
|
ötne alem |
|
ötne alem[yeshmisi:] «birige kelgen kün yene birigimu këlidu» dëgen menidiki birikme:[misal:] shundaq, tiliseng tapisen dëgen rast iken. hëliqi yejüj-mejüjler hemmini yalmap yürgen künlerdimu «ötne alem bu, bizgimu nöwet këlur» dep tiligen idim.
|
|
ötne jahan |
|
ötne jahan[yeshmisi:] «ötne alem»ge qarang:[misal:] bu ötne jahan, hësabliq alem, aq köngül kishilerning sap qëni bikar ëqiwermeydu, dëdi sha’ir.
|
|
ötne-lapqut |
|
|
|
ötne-yagham |
|
|
|
ötne-yërim |
|
|
|
ötüp-tëship |
|
ötüp-tëship[yeshmisi:] bashqisi tëpilmay؛ yëngiliship, uqushmay, xata halda؛ yene këlip:[misal:] rastini ëytqanda, semet perizatning ötüp-tëship mushu ableqtek bir ademni «mulazimetci» likke tartqanliqigha bekmu epsuslandi.
|
|
ötüshlük |
|
ötüshlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüp turidighan, ötidighan:[misal:] boran aqsu bazirining bulung-pucqaqlirini topigha toldurup, ayrim shamal ötüshlük yerlerni pakiz süpürüwetkendek tazilap qatrang qilip qoydi.
|
|
ötüshme |
|
ötüshme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ötüshüp turidighan, bir-birining asti yaki üstidin ötidighan؛ qaycilashma:[misal:] ötüshme shamal. ötüshme yol. ötüshme köwrük.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyimning tügmisi ëtilgendin këyinki pesh girweklirining öz’ara ötüshüp turidighan qismi.
|
|
ötüshme quda |
|
|
|
ötüshme köwrük |
|
|
|
ötüshme yol |
|
|
|
ötüshmek |
|
|
|
ötük (Ⅰ) |
|
|
|
ötük (Ⅱ) |
|
|
|
ötükcan |
|
|
|
ötükci (Ⅰ) |
|
|
|
ötükci (Ⅱ) |
|
ötükci (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ul＜[yeshmisi:] bir xil hasharat, yëtilgini qizghuc sëriq renglik, qattiq qëpi bar. licinkisi aquc sëriq, tënide incike tükciliri bolidu. qoghun-tawuzning asasiy ziyandishi, mëwe derexliri we purcaq tipidiki ösümlüklerning yopurmiqini yeydu.
|
|
ötüklük |
|
|
|
ötülmek |
|
|
|
ötümsiz |
|
|
|
ötümsiz pë’il |
|
ötümsiz pë’il[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] melum shey’ige ötidighan heriketni bildürmeydighan؛ toldurghuci telep qilmaydighan pë’illar. mesilen: «öz-özidin qana’etlinish öginishning düshmini» dëgendiki «qana’etlinish», «asasiy qatlamgha congqur cöküsh» dëgendiki «cöküsh», «gül ishqida xendan urup sayridi bulbul» dëgendiki «sayridi» sözlirige oxshash.
|
|
ötümlük |
|
|
|
ötümlük pë’il |
|
ötümlük pë’il[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] shey’ini biwasite obyëkt qilghan pë’illar. ötümlük pë’il öz obyëktini bildürgüci sözning cüshüm këlishte këlishini telep qilidu. mesilen, «intizam terbiyisini küceytish» dëgendiki «küceytish», «wetenni söyüsh» dëgendiki «söyüsh» sözlirige oxshash.
|
|
ötünc |
|
ötünc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] iltimas, ötünüsh:[misal:] silige bir ötüncim bar, ustam, öyüm mana mushu yerdila, köp hayal qilmaymen, bërip bir piyale cëyimni icip ketsile, deptu bala.
|
|
ötünmek |
|
ötünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yalwurup turup iltimas qilmaq, semimiy telep qilmaq, töwencilik bilen sorimaq:[misal:] mëning ishimni tëzraq hel qilip bërishingizni ötünimen.[yeshmisi:] ② teqdim qilmaq, heqsiz ötküzüp bermek:[misal:] men bu kitabni sizge ötündim. ＊ padishah qërip qalghanliqi ücün oghligha öz textini ötünüptu.
|
|
ötünüshmek |
|
|
|
ötimek |
|
ötimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ada qilmaq, orunlimaq, bëjirmek, ishlimek:[misal:] wezipe ötimek. mejburiyet ötimek. ＊kishining taharitide namaz öteptu (maqal).
|
|
öc |
|
öc[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qisas, intiqam, öcmenlik:[misal:] öc almaq. öcini ciqarmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaman köridighan, yaqturmaydighan, bizar, amraq emes:[misal:] men tatliq yëmekliklerge öc.
|
|
öcekeshtürmek |
|
|
|
öcekeshmek |
|
öcekeshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birkimning menpe’itige, shexsiyitige tëgish ücün atayin yaki meqsetlik halda uninggha zit ish tutmaq؛ zitlashmaq, öcleshmek:[misal:] bizning sinipta nijat deydighan birnëme bar, men bilenla öcekishidu.
|
|
öcke |
|
öcke[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan, munggüzining tüwi qismi üc burjek, uci arqigha qayrilghan bolidu. putliri küclük bolup, sekreshke mahir këlidu. tükliri tüz bolidu. erkiki saqalliq këlidu. tërisidin xurum ishligili we kiyim tikkili bolidu. süti istëmal qilinidu.
|
|
öcke yaghliri ërip ketmek |
|
|
|
öcke yulghun |
|
öcke yulghun[yeshmisi:] renggi sarghuc, ushshaq tükke oxshash tikenlikrek bolidighan, cürük, sundursa cortla sunidighan, sëriq cëcekleydighan yulghun.
|
|
öcke yëghidek |
|
|
|
öcki’ëmer |
|
öcki’ëmer[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］öcke+ëmer［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüciler sinipi, këler a’ilisidiki haywan. uzunluqi 3 mëtir këlidu. dümbisi qaramtul zeytun renglik, ac sëriq sepkünliri bar. qorsaq teripi sëriq, quyruqi sel yapilaq, sugha yëqin jaylarda yashaydu. su üzeleydu, paqa, yilan, kicik qush qatarliqlarni tutup yeydu.
|
|
öcleshmek |
|
|
|
öclük |
|
|
|
öcmes |
|
öcmes[yeshmisi:] ① «öcmek» pë’ilining bolushsiz süpetdishi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] menggü yoqalmaydighan, menggü untulmaydighan, untulmas:[misal:] öcmes iz.＊ u buning bilen yiraqtiki yarigha bolghan öcmes muhebbitini ipadileytti.
|
|
öcmek |
|
öcmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yënishtin, yalqunjashtin, köyüshtin toxtimaq:[misal:] ciragh öcmek. ot öcmek.[yeshmisi:] ② yoqalmaq, ghayib bolmaq, yoq bolmaq:[misal:] awaz öcmek. ＊ shu zaman uning cirayidiki külümsiresh öcti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] untulmaq, untulup ketmek؛ estin, köngüldin kötürülmek؛ yoqimaq:[misal:] yurt qoghdisang ösersen, qoghdimisang öcersen (maqal). ＊ yillarning ötüshi bilen uning «xalwap» dëgen bir cirayliq yarishimliq namimu öcti.[yeshmisi:] ④ birer nerse yüzige ciqirilghan belge, xet qatarliqlar ciqip ketmek, yoqap ketmek:[misal:] xet öcmek. izi öcmek.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xireleshmek, öngmek, özgermek, bashqice haletke kirmek:[misal:] ayimgülning renggi öcti. bëshida bashqice pikirler peyda bolup, endishige cüshti.[yeshmisi:] ⑥ septin yaki tizimliktin, hësabtin ciqmaq:[misal:] royxettin öcmek.
|
|
öcmen |
|
|
|
öcmenlik |
|
öcmenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning qilghan yamanliqi, yetküzgen ziyini, zereri qatarliqlar tüpeyli könglide peyda bolghan öclük hës-tuyghusi؛ öclük, adawet, ghum:[misal:] öcmenlik qilmaq.
|
|
öcürtmek |
|
|
|
öcürgüc |
|
öcürgüc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qërindash we yaki shu xildiki qelemler bilen yëzilghan xetlerni öcürüsh ücün yasalghan buyum:[misal:] manga öcürgüctin onni bersile, dëdim dukancigha.[yeshmisi:] ② bor bilen yëzilghan xetlerni öcürüsh ücün, kicik taxtaygha kigiz we shu xildiki nersilerni mixlash arqiliq yasilidighan buyum yaki shuning rolini öteydighan bashqa nerse:[misal:] öcürgüc bilen doskini öcürmek.
|
|
öcürmek |
|
|
|
öcürüshmek |
|
|
|
öcürülmek |
|
|
|
öciret |
|
|
|
öciretsiz |
|
|
|
öciretlik |
|
|
|
öre (Ⅰ) |
|
öre (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqa jaygha nisbeten ëgiz, yuqiri:[misal:] bu yer bek öre iken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tik, yëtiwalmighan:[misal:] ore yaqa. öre yaqiliq capan.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tik halette, tiklengen qiyapette:[misal:] öre turmaq. öre olturmaq. öre mëngip yürmek.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bahasi, qimmiti jehettin yuqiri, üstün؛ qimmet:[misal:] öre baha.[yeshmisi:] ⑤ girwekliri tik, yaypang emes:[misal:] öre cöcek
|
|
öre bolmaq |
|
öre bolmaq[yeshmisi:] ① öre, tik haletke kelmek؛ tiklenmek؛ qopmaq:[misal:] gülcimen nazuk bilekliri bilen tayinip öre boldi we qoligha dutarni aldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ronaq tapmaq, qeddi ruslanmaq:[misal:] biz mushu qëtimqi qoy tërisi bilen öre bolduq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] këseldin saqaymaq, tüzelmek, yaxshi bolmaq:[misal:] apam shu yilliri këseldin öre bolalmay qaza qilip ketken, dëdi u.[yeshmisi:] ④ qimmetleshmek:[misal:] wah, bu bek öre bolup ketti, sëtiwalalmighudekmen, dëdi u.
|
|
öre turmaq |
|
öre turmaq[yeshmisi:] ① saq, janliq bolmaq:[misal:] adem ash bilen öre turidu, ash yewal, dëdi ana.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yürüshmek, ronaq tapmaq؛ tereqqiy qilmaq, güllenmek:[misal:] hazirqi dunya ilim-pen bilen öre turuwatidu. zaman yene tereqqiy qilishi kërek. yash-ösmürler bizning këlicekimiz, balilirimiz elwette oqup, bilim ëlishi kërek.
|
|
öre qilmaq |
|
öre qilmaq[yeshmisi:] ① öre, tik haletke keltürmek؛ tiklimek:[misal:] asim bëshini sel öre qilip etrapqa qarashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② berpa qilmaq, bina qilmaq, wujudqa ciqarmaq:[misal:] qëynatamning ic aghritip az-tola pul caplap bërishi bilen öre qilghan ëshek harwimizni tartip keldinglar, dëdim men hëliqi muttehemge.[yeshmisi:] ③ këseldin saqaytmaq:[misal:] ming teste emdi öre qildim. yene ishlise, üzülüp qalidu.
|
|
öre këzik |
|
öre këzik[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ücey yollirida bolidighan bir xil ötkür yuqumluq kësel, öre këzik tayaqce baktëriyisi keltürüp ciqiridu. uning kësel alametliri këzikningkidin sel yënik, kësel bolush waqti këzikningkidin sel qisqa bolidu.
|
|
öre yürmek |
|
|
|
öre (Ⅱ) |
|
|
|
öre-töpe |
|
|
|
öreskel |
|
öreskel[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ajayip, ghelite, qamlashmighan, epleshmigen.
|
|
örenlimek (Ⅰ) |
|
|
|
örenlimek (Ⅱ) |
|
|
|
örp-adet |
|
örp-adet[yeshmisi:] omumen birer xelq yaki milletke birqeder ortaq bolghan we shu xelq, millet icide ewladtin ewladqa saqlinip këliwatqan en’eniwi yosun, adet؛ qa’ide-yosun:[misal:] uyghurlarning örp-aditi.
|
|
örteshmek |
|
|
|
örtelmek |
|
|
|
örtenmek |
|
|
|
örtimek |
|
örtimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köydürmek:[misal:] boldi yawuz ejdiha, qizni yutup ketmekci uning yumran tënini örtep kawap etmekci[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] derd-elem bilen qiynimaq, azablimaq:[misal:] yürikini örtimek. ＊ uning qelbini özi hës qilalmaydighan qandaqtur bir yalqun örtimekte idi.
|
|
ördek |
|
ördek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qushlarning bir a’ilisi. tumshuqi yapilaq, puti qisqa, barmaq ariliqida penjisi bar, su üzüshke mahir. öy ördiki we yawa ördek dep ikki xil bolidu. göshini yëyishke, peyliridin yastuq, yotqan qilishqa bolidu.
|
|
ördekke su yuqmighandek |
|
ördekke su yuqmighandek[yeshmisi:] xataliq-kemcilik, eyib-nuqsan qatarliqlarni qilce boynigha almighanliqni, tenqid, tenbihlerning tesir qilmighanliqini bildürüsh ücün qollinilidu:[misal:] qadir xuddi qumdin süzüp ëlinghan altungha oxshaydu. bu gep-sözler qadirgha qilinghan bir töhmet bolup, ördekke su yuqmighandek, uningghimu yuqmaydu.
|
|
ördekni qondaqqa zorlimaq |
|
|
|
ördikini uyan, ghëzini buyan ayrimaq |
|
|
|
ördikini uyan, ghëzini buyan qilmaq |
|
ördikini uyan, ghëzini buyan qilmaq[yeshmisi:] birer ishni üzül-kësil bir terep qiliwetmek؛ heqni heq, naheqni naheq, yaxshisini yaxshi, yaminini yaman qilip ayrimaq:[misal:] u bazar bëgi bayiqidek hörpeysila, aridiki ishning ördikini uyan, ghëzini buyan qilip tashlaytti.
|
|
ördikini ördek, ghëzini ghaz qilmaq |
|
|
|
ördektumshuq |
|
ördektumshuq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ördek+tumshuq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tëni sëmiz, lëkin yapilaq, quyruqi qisqa hem keng. tumshuqi ördekning tumshuqigha oxshaydu. tükliri incike hem zic, qëniq qongur, tuxum tughup köpiyidu, cishisining emcek topcisi bolmaydu.
|
|
örkesh |
|
örkesh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derya, dëngiz sulirining boran tesiride dawalghup hasil bolghan dolqunining yuqirigha tik kötürülgen qismi؛ suning dawalghup ëgiz kötürülüshi؛ dolqun:[misal:] u töwende örkesh yasap ëqiwatqan deryaning heywetlik ëqimigha birpes qarap, andin toxtigha yüzlendi.[yeshmisi:] ② tögining dümbiside bir yaki ikkila bolidighan, qëlin we yoghan yagh qatlimidin ibaret coqciyip turidighan ösme؛ lokka:[misal:] tögining örkishi.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
örkeshletmek |
|
|
|
örkeshlenmek |
|
|
|
örkeshlik |
|
örkeshlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① örkeshlinip aqqan, örkeshlengen, dolqunlanghan:[misal:] shundaq qilip, sal seperning ücinci küni cüshke yëqin örkeshlik, tëz aqidighan ili deryasigha ciqti.[yeshmisi:] ② örkishi bar:[misal:] bir örkeshlik töge. ikki örkeshlik töge.
|
|
örkeshlimek |
|
örkeshlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① örkesh peyda qilmaq, örkesh yasimaq, dolqun hasil qilmaq, dolqunlimaq:[misal:] men deryada tolup ëqiwatqan sugha qaridim, su shiddet bilen örkeshleytti.[yeshmisi:] ② jushqunlanmaq, jush urmaq, janlanmaq:[misal:] ikki aliqinimni bëshimgha qoyup torusqa qarap yatmaqtimen, kallamda xiyallar örkeshleytti.
|
|
örkimek |
|
|
|
örgüley |
|
|
|
örgünek |
|
|
|
örletmek |
|
|
|
örlesh |
|
|
|
örleshmek |
|
|
|
örlimek |
|
örlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëgizlikke kötürülmek:[misal:] top örlimek. kepter asmangha örlidi.[yeshmisi:] ② birer yuqiri terepke yaki jaygha, dönglük, töpilikke qarap yürmek, ciqmaq:[misal:] biz tagh baghrigha örlep mangduq. ＊ ular suning yuqirisigha qarap örlep ketti.[yeshmisi:] ③ kötürülmek, ashmaq:[misal:] qizitmisi örlimek. seprasi örlimek. ghezipi örlimek.[yeshmisi:] ④ qimmetlimek, ösmek:[misal:] mal bahasi örlimek. bëlet bahasi örlimek.[yeshmisi:] ⑤ qaynimaq:[misal:] cögündiki cay örlidi.[yeshmisi:] ⑥ köpmek, ëcimaq:[misal:] xëmir örlimek.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yükselmek, rawajlanmaq, rawaj tapmaq:[misal:] ular dawamliq tiriship yuqiri örlidi.
|
|
örme |
|
örme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] örülgen, toqulghan yaki örüp teyyarlanghan:[misal:] örme cac. örme qamca.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «bash-közidin sediqe bolar» dëgen meqsette kishi bëshidin öriydighan pul we yaki shuning ornidiki nerse:[misal:] örme qilmaq. ＊ ghulamjan, mawu pulni örme qiliwetkine, dëdi u ghulamgha.
|
|
örmek |
|
|
|
örmek ciwin |
|
|
|
örnek |
|
örnek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bashqilarning teqlid qilip yasishigha, qilishigha, ishlishige erziydighan nersilerning ülgisi we shundaq ülge bolidighan nerse:[misal:] örnek almaq. örnek qilmaq.[yeshmisi:] ② bashqilar egeshse, ögense, erziydighan ish yaki heriket nemunisi yaki bashqilarning öginishige erziydighan ilgharliq nemunisi؛ ülge:[misal:] tashway pede bësishtin zexmek urushqice zërikmey-tërikmey ögitetti, özi ijad qilghan muzika ahanglarni cëlip örnek körsitetti.
|
|
örneklik |
|
|
|
örüp-cörüp |
|
|
|
örütmek (Ⅰ) |
|
|
|
örütmek (Ⅱ) |
|
|
|
örüshtürmek |
|
örüshtürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] örüsh we shu xildiki heriketlerni qilmaq, örümek:[misal:] men öyni yingne axturghandek axturdum, hetta yotqan-körpe, kigiz-palaslarnimu örüshtürüp malimatang qiliwettim. emma hëcnëme tapalmidim.
|
|
örüshmek (Ⅰ) |
|
|
|
örüshmek (Ⅱ) |
|
|
|
örük |
|
örük[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① etirgül a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi keng, tuxum shekillik, güli yalghuz ösidu, aq yaki shaptul cëciki renglik. ückilik mëwisi dügilek, pishqanda sarghiyidu, temi tatliq. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
örüklük |
|
örüklük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] örük derixi bar, örük derixi köp tikip östürülgen, örük tikilgen:[misal:] örüklük bagh.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] örük köp tikilgen yer, örük köp östürülgen, örük asas qilinghan bagh:[misal:] örüklükke kirmek. örüklükke barmaq.
|
|
örülmek (Ⅰ) |
|
|
|
örülmek |
|
örülmek[yeshmisi:] ① (Ⅱ)«örümek (Ⅱ)» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] tam örülmek. harwa örülmek. öy örülmek.[yeshmisi:] ② «örümek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] u yene nëmilernidur ghodungshighandek lewlirini qimirlatqinice arqisigha örüldi.[yeshmisi:] ③ aghdurulmaq, birqisma bolup qalmaq:[misal:] ghezeplengenlikidin pashshap bëgining közliri örülüp, qoshumiliri türülüp këtiptu.[yeshmisi:] ④ bashlanmaq (yil heqqide):[misal:] mana yene yil örüldi, qarlar ërip, mejnun tallar bahardin dërek bërip nota sürdi.[yeshmisi:] ⑤ aylanmaq, özgermek:[misal:] gülemxanning qosh pöpüki yerge söreldi. yürektiki sëriq sular, qangha örüldi.
|
|
örülüp-cörülüp |
|
örülüp-cörülüp[yeshmisi:] örülüp hem cörülüp, bu terep örülüp, u terep örülüp؛ u yaq, bu yaqlarni aylinip:[misal:] örülersiz, cörülersiz toqunaq bëshi bizde... dëgendek, örülüp-cörülüp yene keldim.
|
|
örüm (Ⅰ) |
|
örüm (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëlini, talasini yaki birnecce tutamini birge qoshup örülgen herbir böliki؛ örüp teyyarlanghan nerse we shu nersining örülgen haliti:[misal:] qizning cacliri uzun, örümiliri yoghanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] örülgen, örüp toqulghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir örüm samsaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uyghurlarning aditide, toy-tökün meshreplerde ussul oynighan kishining bëshidin örüp sazendilerge yaki cüshi buzulup qalghan, könglige birer wehime kelgende özining, bala-caqilirining bëshidin örüp kembeghel, ajiz-oruqlargha bëridighan nerse:[misal:] − qizning bëshidin obdanraq birnëmini örüm qilip sediqe qiliwëteyli, − dëdi u ayal.
|
|
örüme |
|
|
|
örümek (Ⅰ) |
|
örümek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öre, tik halettiki nersini yiqitmaq, ghulatmaq:[misal:] tamni örümek. öyni örümek. derexni örümek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer guruh yaki hakimiyetni halak qilmaq, textidin cüshürmek, aghdurmaq:[misal:] kona hakimiyetni örümek.[yeshmisi:] ③ birer nersining asti teripini üstige, üsti teripini astigha toghrilap qoymaq:[misal:] yerni örümek. ＊ aldirima, mayning tengdin tolisi mana bu yaqta, dep cinini örüptiken, cinining keeersining icini tëshigha, ongini tetürige yaki tetürni onggha, arqisini aldigha, aldini keynige qilmaq:[misal:] xaltini örümek. yotqanning kirlikini örümek. capanning icini örümek.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] terjime qilmaq, aghdurmaq:[misal:] xenzucini uyghurcigha örümek.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tebir bermek, bayan qilmaq, cüshendürmek:[misal:] rabi wit-wit këce körgen cüshini uninggha örüp berdi.[yeshmisi:] ⑦ burimaq, özgertmek:[misal:] ishini yaminigha örümek.
|
|
örümek (Ⅱ) |
|
|
|
örümlük |
|
|
|
öritöpe |
|
|
|
öritöpe bolmaq |
|
öritöpe bolmaq[yeshmisi:] beziliri oltursa, beziliri öre turghan we beziliri mëngip yürgen halet shekillenmek؛ qalaymiqanlashmaq (birer jiddiycilik tüpeyli):[misal:] tashway, barat, mir’elilerning öyge kirishi bilen yigitler öritöpe bolushti.
|
|
öritöpilik |
|
|
|
örideshmek |
|
|
|
öridelmek |
|
|
|
öridimek |
|
öridimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer yuqiri terepke yaki jaygha, töpilikke qarap yol almaq, yürmek, birer yuqiri terepke yönelmek:[misal:] at öridep mangdi.[yeshmisi:] ② birnersini öre qilmaq؛ öre, tik yaki döwilengen haletke keltürmek:[misal:] tagharni öridimek. ceshni öridimek. qumni öridimek.[yeshmisi:] ③ ikki aldi qolini ëgiz kötürmek, öre qilmaq:[misal:] kün nurida ishitikler parqiraytti, atlar capcip örideytti.
|
|
örileshmek |
|
|
|
öz |
|
öz[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] ① tewelik qoshumcisi bilen türlinip këlip, ish-heriket shu qoshumce bildürgen shexs teripidin bashqilarning arilishishi bolmighan ehwalda bëjirilgenlikini yaki bëjirilishini tekitlesh ücün qollinilidu:[misal:] erning sözi ölgüce, özi ölsun (maqal). ＊ bu maqalini özüm yazdim.[yeshmisi:] ② tewelik qoshumcisi bilen këlip, uningdin anglishilghan shey’i yaki nersini tekitlesh ücün qollinilidu:[misal:] özining özige, topisi közige (maqal).[yeshmisi:] ③ tewelik qoshumcisi bilen türlengen isimning aldida këlip, birkim yaki nersining türlengen tewelik qoshumce anglatqan shexske qarashliq, uninggha xas ikenlikini tekitlesh ücün qollinilidu:[misal:] öz öyüm. öz anisi. öz wetini. öz dostum.[yeshmisi:] ④ ish-heriketning ixtiyarsiz sadir bolghanliqini, uni qilishta, bëjirishte, orundashta bashqilar qatnashmighanliqini tekitlesh ücün qollinilidu:[misal:] sadiq özi yiqilip cüshti. ＊ traktor özi mëngip ketti. ＊ tëlëwizor özi öcüp qaldi.[yeshmisi:] ⑤ yëqin, bilidighan, tonushluq:[misal:] bu yerde yat adem yoq, hemmimiz öz.
|
|
öz aldigha |
|
öz aldigha[yeshmisi:] ① özige xas؛ musteqil, musteqil halda:[misal:] bular öz aldigha ayrim qoru sëtiwaptu. turmushi kündin-künge yaxshiliniptu.[yeshmisi:] ② özicila, hëckimning soriqini almay, öz bëshimciliq bilen:[misal:] herqandaq ademning bizni öz aldigha ishtin toxtitishqa heqqi yoq, dëdi hëliqi ishci.
|
|
öz ayighidin ürkümek |
|
|
|
öz bëshidin qorqmaq |
|
öz bëshidin qorqmaq[yeshmisi:] özige birer jawabkarliq këlip jënidin ayrilip qëlishtin ensirimek:[misal:] öz bëshimizdin qorqtuq, teqsir, tutup këlip, andin xewer qilayli, dëduq biz uninggha.
|
|
öz putigha özi palta capmaq |
|
|
|
öz tügminige su qoymaq |
|
|
|
öz senimige dessimek |
|
öz senimige dessimek[yeshmisi:] özining xahishi, meyli, ixtiyari boyice ish qilmaq, özi bilgen yolgha mangmaq:[misal:] herkim öz senimige dessewerse ishlar nëme bolup këtidu
|
|
öz senimige ussul oynimaq |
|
|
|
öz sözlük |
|
|
|
öz qazinini özi qaynatmaq |
|
|
|
öz qoynigha almaq |
|
|
|
öz quliqi bilen |
|
|
|
öz qoliqigha ishenmeslik |
|
öz qoliqigha ishenmeslik[yeshmisi:] rast yaki yalghan ikenlikige derhal jezim qilalmasliq, derhal angqiralmay arisaldi bolmaq:[misal:] yëza bashliqi repiq aka öz quliqigha ishenmey, közini yoghan ëcip soridi.
|
|
öz közige özi ishenmeslik |
|
|
|
öz kömicige cogh tartmaq |
|
|
|
öz gunahi özige |
|
öz gunahi özige[yeshmisi:] gunah, sewenlik özidin ötti, shunga derdini özi tartsun:[misal:] bilip turup shundaq qilipsen, emdi öz gunahing özüngge.
|
|
öz göshini özi yëgüdek bolmaq |
|
öz göshini özi yëgüdek bolmaq[yeshmisi:] derd-elimini kishige ëytalmay, qattiq azablanmaq:[misal:] shamexsut qalghan sanni toshquzalmay, öz göshini özi yëgüdek bolup, këcilirimu uxliyalmaydighan haletke cüshüp qalghanidi.
|
|
öz göshini öz yëghida qorumaq |
|
|
|
öz göshini özi yëmek |
|
öz göshini özi yëmek[yeshmisi:] derdini, elimini kishige ëytalmay ic-icidin qattiq azaplanmaq, derdini icide bilmek:[misal:] mushu ishlar tüpeylidin, birnecce kündin buyan qazining bëshi qëtip, öz göshini özi yep yüretti.
|
|
öz nöwitide |
|
|
|
özi bilgen senemge dessimek |
|
özi bilgen senemge dessimek[yeshmisi:] xalighinini qilmaq, nëme qilghusi kelse shuni qilmaq, könglidin keckinini qilmaq:[misal:] u ëridin xet-xewer alalmighandin këyin özi bilgen senemge dessep yürdi.
|
|
özi bilgence |
|
|
|
özi taghda, köngli baghda |
|
özi taghda, köngli baghda[yeshmisi:] pikir-xiyali bir yerde emes, xiyali bir mesilige, ishqa merkezleshmigen؛ özi bu yerde bolghini bilen xiyali pütünley bashqa bir ishta.
|
|
özidin ketmek |
|
özidin ketmek[yeshmisi:] ① hoshidin ketmek, hoshini yoqatmaq:[misal:] qorquncta özümdin këtip qaptimen, birhazadin këyin hoshumgha keldim.[yeshmisi:] ② özidin ötülmek, özi sewebci bolmaq:[misal:] bu ish uning özidin ketti.
|
|
özi kolighan origha özi cüshmek |
|
özi kolighan origha özi cüshmek[yeshmisi:] birawgha ziyankeshlik qilishni oylap, axiri özi ziyan tartmaq:[misal:] ular ömer ustazgha qest qilimen dep, özi kolighan origha özi cüshti. ＊ lëkin ehwal özgirip, tapti bügün halaket, elge ora kolighan, özi cüshti aqiwet.
|
|
özige almaq |
|
özige almaq[yeshmisi:] özi bilen munasiwetsiz yaki özi qilmighan birer ishni bashqilar mëni qildi dep cüshiniwatidu dep qarimaq:[misal:] sen buni özüngge alma, buning sen bilen hëcqandaq alaqisi yoq, dëdim men uninggha cüshendürüp.
|
|
özige topa qondurmasliq |
|
özige topa qondurmasliq[yeshmisi:] kemcilik, xataliq qatarliqlarni bir’azmu öz boynigha almasliq:[misal:] u nahayiti sözmen, zakunci adem, qarap turung, bu sotta u özige topa qondurmay ciqip këtidu.
|
|
özige su yuqturmasliq |
|
özige su yuqturmasliq[yeshmisi:] özide birer illet, nuqsan qatarliqlar bar bolsimu uni qilcimu ëtirap qilmighanniing üstige uningdin özini qacurmaq, özide bolghanliqigha qilcimu ten almasliq, özini yëqinmu keltermeslik:[misal:] özüngge su yuqturmaywatisen-he, dep warqiridi soraqci hëliqi wëlisipit oghrisigha qarap.
|
|
özige qilmaq |
|
|
|
özige yarisha |
|
|
|
özini bazargha salmaq |
|
|
|
özini tashliwetmek |
|
|
|
özini toxtatqan |
|
|
|
özini qoyidighan yer tapalmasliq |
|
özini qoyidighan yer tapalmasliq[yeshmisi:] xushalliqtin yaki xapiliqtin, artuqce hayajanlinip yaki qayghurup nëme qilishni bilmey qalmaq:[misal:] u anisining özini pida’iyliqqa tizimgha aldurup qoyghanliqini anglap, xushalliqtin özini qoyidighan yer tapalmay qalidu.
|
|
özini körsetmek |
|
özini körsetmek[yeshmisi:] ① özini bildürmek, namayan qilmaq:[misal:] menmu bilimen dëdi yene birsimu özini körsitip, yer sharidiki besh iqlim belwëghini sanap bëreymu[yeshmisi:] ② qedri ötülmek: pul dëgen mana mushundaq yerde özini körsitidu-de.
|
|
özining aghzi |
|
özining aghzi[yeshmisi:] «herkim öz xalighinini deydu, herkim öz gëpini qilidu» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] undaq dëgen bolsa, özining aghzi, sen nëmance qilisen.
|
|
özining bilgini bilgen |
|
özining bilgini bilgen[yeshmisi:] bishem, tersa, jahil:[misal:] özining bilgini bilgen, uninggha gep ötmeydu.
|
|
özining pashisini qorumaq |
|
|
|
özining sayisigha musht atmaq |
|
|
|
özini u dunyada körmek |
|
|
|
özi haram, küci halal |
|
özi haram, küci halal[yeshmisi:] küci zörür, özi këreksiz, küci muhim, özi ëtibarsiz:[misal:] mëni ishlitishnila bilisiler, özümge qarapmu qoymaysiler, özüm haram, kücüm halalmiken
|
|
öz yëghida öz göshini qorumaq |
|
öz yëghida öz göshini qorumaq[yeshmisi:] özining qoli bilen özini jaylimaq, özini özige salmaq, özining yoli bilen özini jaylimaq:[misal:] sen hoduqma, ularning öz yëghida öz göshini qorush kërek, dëdim men uninggha nesihet qilip.
|
|
öz’ara |
|
|
|
özek (Ⅰ) |
|
özek (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ösümlük gholining merkizidiki qismi. nëpiz postluq hüjeyrilerdin terkib tapidu:[misal:] özektin ciqqan ot yaman, özdin ciqqan yat yaman (maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashn＜[yeshmisi:] bezi üskünilerning merkiziy qismigha ornitilidighan nëpiz dëtal:[misal:] dezmal öziki.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözlerning qoshumcilarni qobul qilidighan yaki[yeshmisi:] qoshumcilarni öz icige almighan qismi.
|
|
özek (Ⅱ) |
|
|
|
özen |
|
|
|
özbeg-özxan |
|
özbeg-özxan[yeshmisi:] nëme qilghusi kelse shuni qilidighan, hëckimge boysunmaydighan؛ hëcqandaq tesirge, ceklimige ucrimaydighan؛ bek erkin:[misal:] özbeg-özxan boluwalmaq. ＊ siler özbeg-özxan ishlewërisiler.
|
|
özbëshimci |
|
özbëshimci[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］öz+bash+im+ci［[yeshmisi:] bashbashtaq, özi nëmini xalisa shuni qilidighan, kishining gëpige, meslihetige könmeydighan:[misal:] u kicikidinla öz bëshimci idi.
|
|
özbëshimciliq |
|
özbëshimciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashbashtaqliq؛ nëme qilghusi kelse shuni qilidighan, bashqilarning gëpige, nesihitige kirmeydighan xahish, özining xiyaligha kelgence ish qilish aditi:[misal:] özbëshimciliq qilmaq. özbëshimciliq bilen ish qilmaq.
|
|
özbëk |
|
özbëk[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular özbëkistan jumhuriyitining asasiy ahalisini teshkil qilghuci xelq bolup, uningdin bashqa qazaqistan we qirghizistan jumhuriyetliride, afghanistanning shimaliy qismida yashaydu. andin qalsa dölitimizning shinjang uyghur aptonom rayonidimu bar.
|
|
öbëkce |
|
|
|
özre |
|
|
|
özrixahliq |
|
özrixahliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarshi terepning cüshinishini, epu qilishini ötünüp sorash؛ epu, kecürüm؛ ötünc:[misal:] kecürüng, men tamaka cekmeymen, dep özrixahliq ëyttim.
|
|
özrilik |
|
özrilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kecürüshke tëgishlik, muhim sewebi bar, seweblik:[misal:] xelipe harun reshid:[misal:] u elwette birer özrilik ish bilen këlelmey qalghan bolsa kërek. yür biz bërip uni ziyaret qilayli deptu.
|
|
özsinishmaq |
|
|
|
özsinmaq |
|
|
|
özge |
|
özge[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özidin bashqa kishi؛ natonush adem:[misal:] özüngni bil, özgini qoy (maqal). ＊ picaqni özüngge sal, aghrimisa özgige (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özi bilmeydighan, tonumaydighan؛ özi bilen tonushluqi yoq, yat, bashqa؛ tilgha ëlinghan, közde tutulghan adem yaki nersidin tashqiri:[misal:] wetendin özge yarim yoq, wetenni söyginim bextim, weten ishqida mejnundek ömürlük köyginim bextim.
|
|
özgertmek |
|
|
|
özgertilmek |
|
|
|
özgermek |
|
özgermek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir halettin bashqa bir haletke ötmek, bashqice tüs almaq, bashqice tüske kirmek:[misal:] hawa özgerdi. cirayi özgerdi.[yeshmisi:] ② mahiyet jehettin awwalqisigha oxshimaydighan haletke ötmek, mezmunen bashqice bolmaq:[misal:] weziyet özgerdi. ＊ on yildin buyan jem’iyet xëlila özgerdi.[yeshmisi:] ③ birining ornigha bashqa xili jari qilinmaq, bashqa bir xili bilen almishilmaq؛ yenggüshlenmek:[misal:] uyghur yëziqi tarixtin buyan besh qëtim özgerdi.
|
|
özgen |
|
|
|
özgice |
|
|
|
özgicilik |
|
|
|
özgirish |
|
özgirish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tereqqiyat tarixida yüz bëridighan keskin burulush, bir halettin bashqa bir haletke ötüsh؛ özgice, bashqice bolush:[misal:] ijtima’iy tüzümning özgirishi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] oxshash türdiki janliqlarning ewladliri otturisidiki yaki oxshash ewladliq janliqlarning oxshimighan yekke tenliri otturisidiki morfologiyilik, fizi’ologiyilik alahidilik qatarliq tereplerde ipadilinidighan perq.
|
|
özgirishmek |
|
|
|
özgirishcan |
|
özgirishcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bir halettin bashqa bir haletke, bir tüstin bashqa bir tüske hemishe özgirip turidighan, pat-pat özgirip turidighan:[misal:] özgirishcan hawa. ＊ etiyazda kilimat özgirishcan bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ël＜[yeshmisi:] yönilishi we quwwiti dewr qilip özgirip turidighan:[misal:] özgirishcantok. özgirishcan tok yoli.
|
|
özgirishcan tok |
|
|
|
özgirishcanliq |
|
|
|
özgirishsiz |
|
özgirishsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özgirish hasil qilmaydighan, özgirish peyda qilmaydighan, özgirish yasimaydighan؛ öz pëti, öz haliti boyice:[misal:] tebi’etni özgertish emeliyitide bolsun yaki jem’iyetni özgertish emeliyitide bolsun, kishiler aldin belgiligen idiye, nezeriye, pilan, layihiler hëcbir özgirishsiz emelge ashidighan ish nahayiti az bolidu.
|
|
özgirishlik |
|
özgirishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özgirip turidighan, özgirishcan:[misal:] u yazghan «muzika mu’essesisining nezmiler toplimi»da eyni zamandiki uzun neghmilik, köp özgirishlik cesh ussulliri tëkistliridin peqet töt misrasila saqlinip qalghan.
|
|
özle |
|
|
|
özleshtürme |
|
|
|
özleshtürmek |
|
özleshtürmek[yeshmisi:] ① «özleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] dersni özleshtürmek. bilimni özleshtürmek. boz yer özleshtürmek.[yeshmisi:] ② bashqilarningkidin paydilinip, shuninggha oxshash qilip ciqmaq, bashqilarningkini melum derijide özgertip özining qilmaq:[misal:] ular yene cong-kicik opëra-dramilardin «gülnisa», «ghuncem», «hesinikam acciq, amuti tatliqmu», «meslihet cëyi» qatarliqlarni özleshtürüp oynidi.
|
|
özleshtürüshmek |
|
|
|
özleshtürülmek |
|
|
|
özlesh |
|
özlesh[yeshmisi:] qalmaq, nahayiti inaq, yëqin bolup ketmek:[misal:] sha’ir dukandarning semimiy puzitsiyisige qarap ongayla özliship qaldi.[yeshmisi:] ② yerliship qalmaq, singishmek:[misal:] u harduqi ciqip özliship qalghandek hës qildi.[yeshmisi:] ③ ëngigha kirmek, mëngisige ornashmaq, cüshinerlik bolmaq؛ singmek, singip kirmek:[misal:] ders özleshmek. ＊ islam wasitisi bilen tilimizgha nurghunlighan ööziningkidek bolup ketmek, keng da’iride omumlashmaq, singishmek:[misal:] gülqizning esliy ëti gülsüm’ay idi. u tolimu cirayliq bir bala bolghini ücün hemmeylen uni «gülqiz» dep erkilitip, bu isim özliship qalghanidi.[yeshmisi:] ⑤ küc qilmaq, quwwet bolmaq, singmek:[misal:] bezi ta’amlar köp miqdarda istëmal qilinsimu, lëkin bedenge özlishidighan qismi az, ozuqluq qimmiti töwen bolidu.[yeshmisi:] ⑥ ünümdarliqi ëship munbetleshmek. dëhqanciliq qilishqa muwapiqlashmaq (boz yer heqqide):[misal:] yer özliship qaptu. ＊ üc yildin bëri yëzimizda 100 mo boz yer özleshti.[yeshmisi:] ⑦ tawlanmaq (yer heqqide):[misal:] bahar etigini. osisi taza özliship qalghan cong birparce sala ëtizda yene bir künlük jushqun hayat bashlandi.
|
|
özlük |
|
özlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① herbir kishining öz shexsiyiti, tebi’iy haliti, wujudi we barliqigha a’it؛ özige xas.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] ish heriket bashqa birige ötmey, belki sözligücining özi üstige cüshidighan, tewe bolidighan:[misal:] özlük almash. özlük derije.[yeshmisi:] ③ bir-birige yëpiship, bir-birini yaxshi tutup turidighan, bolushi bar (xëmir, lay we un qatarliqlar heqqide):[misal:] özlük un.
|
|
özlük almash |
|
özlük almash[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] almashlarning bir türi. uyghur tilidiki özlük almash «öz» ismining tewelik qoshumciliri bilen birikken halda «özüm, özimiz, özüng, özingiz, özliri, özünglar, özi» qatarliq shekillerde qollinilidu.
|
|
özlük derije |
|
|
|
özliri |
|
|
|
özlishimlik |
|
|
|
öz-özi |
|
öz-özi[yeshmisi:] ① cüshüm këlish qoshumcisi bilen türlinip këlip, heriketning özi teripidin bashlinip, yene özining üstige cüshüshini bildüridu:[misal:] öz-özini tenqid. öz-özini közitish.[yeshmisi:] ② yönilish këlish qoshumcisi bilen türlinip këlip, «özi bilen özi, özi özige» dëgendek menilerni bildüridu:[misal:] öz-özige zit. öz-özige qarshi.[yeshmisi:] ③ ciqish këlish qoshumcisi bilen türlinip këlip «tashqi küctin xaliy, özicila» dëgendek menilerni bildüridu:[misal:] öz-özidin körünüp turmaq. öz-özidin melum bolmaq. öz-özidin yoqalmaq.
|
|
özümci |
|
|
|
özümcil |
|
|
|
özümcillik |
|
|
|
özice |
|
özice[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① öz xahishice, öz xiyalice:[misal:] lëkin buning menisini kicik axun özice cüshendürüshke bashlidi.[yeshmisi:] ② ixtiyarsiz:[misal:] qëri u ishlarni sürüshtürüp ketkenlikidin bekmu xushal bolup këtip, özice külüp qoydi.
|
|
ösek |
|
ösek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oydurup ciqirilghan, yalghan yaki qulaqtin-qulaqqa anglinip awup ketken, burmilanghan؛ epqacti, asasi yoq:[misal:] ösek gep. ösek söz. söz anglimaq. ösek söz tarqalmaq.
|
|
ösekci |
|
ösekci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ösek, yalghan-yawdaq gep-sözlerni peyda qilidighan we tarqitip yüridighan adem؛ yalghan-yawdaq, bolmighur gep-sözlerni oydurup tarqitishqa amraq kishi؛ söz-cöcek tarqatquci:[misal:] kim bilmeydu, u dëgen bir ösekcighu, dëdi ayxan qaynighan halda.
|
|
östeng |
|
östeng[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishiler teripidin cëpilghan, deryadin kicik, ëriqtin cong bolghan su ëqimi, cong ëriq:[misal:] ghol östeng. tarmaq östeng. östeng capmaq.
|
|
östengci |
|
östengci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] östeng capidighan kishi:[misal:] östengciler özlirining pütün eqil-idriki, küc-qudriti bilen meshriqtin meghribke sozulghan ceksiz yer baghrini tilip, özlirining qan-teri bilen ili wadisidiki eng cong östengni püttürdi.
|
|
östenglik |
|
|
|
östürgüc |
|
östürgüc[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] mikro organizmlarni, ösümlük we haywanlarning toqulmisining ösüshini teminlesh ücün ishlitilidighan ozuqluq terkibi, bashqa organik we an’organik maddilar.
|
|
östürmek |
|
|
|
östürüsh |
|
|
|
östürüshmek |
|
|
|
östürülmek |
|
|
|
öskileng |
|
öskileng[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① boyi ëgiz ösken, boy tartqan, ëgiz boyluq (ademler heqqide):[misal:] öskileng adem. öskileng bala.[yeshmisi:] ② ëgiz ösken؛ uzun (nersiler heqqide):[misal:] ular derexliq arisidiki cighir yollarda uzaq mangdi. öskileng otlar goya ulargha salam bërishetti.
|
|
ösme |
|
ösme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ösken yaki ösüp turidighan, ösidighan:[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] janliqlarning melum qismidiki toqulma hüjeyrilirining uzaq muddet gheyriy normal ösüshidin hasil bolghan yëngi madda. adette yaxshi süpetlik we yaman süpetlik ösme dep ikki xilgha ayrilidu.
|
|
ösmishunas |
|
|
|
ösmishunasliq |
|
|
|
ösmek |
|
ösmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① uruq, yiltiz, qelemce we shuningdeklerdin ünüp ciqmaq, ünüp rawajlanmaq yaki eslidiki halitidin ëgizlimek؛ aynimaq:[misal:] bir obdan ösken zira’etni birdemning icide su bësip ketti.[yeshmisi:] ② hayat dawamida cong bolmaq:[misal:] u özi bilen bir mehellide ösken hemrah dëgen namrat yigitni yaxshi köridiken.[yeshmisi:] ③ uzun, ëgiz bolmaq؛ uzunlimaq, ëgizlimek:[misal:] uning boyi xëlila ösüp qalghanidi.[yeshmisi:] ④ yoghanlimaq, tereqqiy qilmaq, congaymaq:[misal:] balilar ösmürlük mezgilige yetkende ularning bedini tëz ösüp, küc-quwwiti artidu.[yeshmisi:] ⑤ yëtilmek, yëtishmek, peyda bolmaq:[misal:] mushu on yil icide abdukërim haji, tursun toxti haji, abduwayit haji qatarliq dorigerler ösüp ciqti.[yeshmisi:] ⑥ ashmaq, köpeymek, yuqiri kötürülmek:[misal:] jirimlarning tutush nisbiti 95 pirsentke yëtip, aldinqi yildikidin 12 pirsent östi.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] rohlanmaq, shadlanmaq؛ örlimek:[misal:] köngli ösmek.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] eslidikisidin ashmaq, yuqiri kötürülmek, örlimek:[misal:] orni ösmek. inawiti ösmek. ma’ashi ösmek.
|
|
ösmür |
|
|
|
ösmürlük |
|
|
|
ösüsh |
|
|
|
ösüshmek |
|
|
|
ösük |
|
|
|
ösüm |
|
|
|
ösümte |
|
|
|
ösümsiz |
|
|
|
ösümlük (Ⅰ) |
|
|
|
ösümlük (Ⅱ) |
|
|
|
ösümlük yëpincisi |
|
|
|
ösümlükshunasliq |
|
|
|
öshe |
|
|
|
öshre |
|
|
|
öshre-zakat |
|
|
|
öshrici |
|
|
|
öshne (Ⅰ) |
|
|
|
öshne (Ⅱ) |
|
öshne (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] lishayniklarning bir türi. ösümlük tëni yipsiman, derixining shax, gholliridin töwenge sanggilap ösidu. renggi kül reng. nurghunlighan incike hem qisqa yan shaxliri bolidu. tüwi qismi bilen qarighay yaki bashqa derexlerning qowziqigha yëpishiwalidu. dora qilinidu. issiqni tarqitish, zeher qayturush, qan toxtitish, yötel toxtitish, belghem boshitish rolliri bar.
|
|
ökte |
|
|
|
öktebir |
|
öktebir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ① qedimki rim xristi’ancilirining kattiwashliridin birining nami. u miladiye kalëndarini tüzüshke qatnashqanliqi ücün bu ayni shuning namida atighan.[yeshmisi:] ② miladiye kalëndari boyice 10-ayning nami, oninci ay.
|
|
öktem |
|
öktem[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ushshuqluq qilip yürüp, bashqilargha öz tesirini, sözini ötküzidighan؛ bishem, ushshuq:[misal:] öktem adem. ∥ biz undaq öktemlerge qanunning kücini körsitip qoyimiz.
|
|
öktemlik |
|
|
|
öktici |
|
|
|
ökticilik |
|
ökticilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarshi ciqish, zorawanliq qilish, qarshi turush pa’aliyiti, zorluq:[misal:] ökticilik öktici partiyining tüp xaraktëri.
|
|
ökce |
|
|
|
ökcilik |
|
ökcilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ökcisi bar, ökce ciqirip tikilgen؛ pashniliq:[misal:] lükcekler uni qattiq ökcilik ayaghliri bilen birhaza tëpip-dessigendin këyin, yaqisini yirtip, yürikini tutup kördi.
|
|
öksütmek |
|
|
|
öksüz |
|
|
|
öksüshmek |
|
|
|
öksümek (Ⅰ) |
|
öksümek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① mölcerlengen sangha yetmey qalmaq, këmip qalmaq:[misal:] sapa ëlishqa pulum öksüdi.[yeshmisi:] ② tügimek, üzülmek, kem bolmaq:[misal:] bu künlerde qizning közidin yash öksümeytti.
|
|
öksümek (Ⅱ) |
|
|
|
öküz |
|
|
|
öküzning quliqigha tembur calmaq |
|
öküzning quliqigha tembur calmaq[yeshmisi:] «ëshekning quliqigha rawab calmaq»qa qarang:[misal:] nadangha buni cüshendürüshning özi öküzning quliqigha tembur calghandekla bir ish, dëdi u ziyaliy, exmetning gëpige gep qisturup.
|
|
öküzning quliqigha satar calmaq |
|
|
|
öküzlük |
|
öküzlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öküzi bar, öküzge ige:[misal:] topaq caghliq birer erkek mal bëqip qoysaq, uzungha qalmay, bir öküzlük bolup qalarmiz dep oylap, uningmu jayini qilip qoyduq.
|
|
ökünc |
|
ökünc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] pushayman qilish tuyghusi tüpeyli meydangha këlidighan epsuslinish, ëcinish, xapiliq, ghemkinlik:[misal:] ökünc icide qalmaq. ＊ uning qelbini qandaqtur bir ökünc cirmiwalghanidi.
|
|
ökünclük |
|
ökünclük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kishini ökündüridighan:[misal:] ökünclük mesile. ökünclük ish. ökünclük weqe.[yeshmisi:] ② ökünc tuyghusi sëzilip, ciqip turidighan؛ ökünc ipadilinidighan, öküngenliki özidin bilinip turidighan:[misal:] ökünclük awaz. ökünclük gep. ＊ u qiz bu gepni ökünclük ahangda qildi.
|
|
ökündürmek |
|
|
|
ökünmek |
|
ökünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer nersidin yaki ishtin qattiq pushayman yëmek, pushayman qilmaq, epsuslanmaq؛ ëcinmaq, nadamet cekmek:[misal:] u ëmtihangha këcikip qalghinigha bekmu ökündi.
|
|
ökünüshmek |
|
|
|
öge |
|
|
|
ögetküci |
|
|
|
ögetmek |
|
ögetmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birkimge birer ish-heriketni qilish usulini, yolini, birnersining, ish-heriketning qa’ide-qanuniyitini cüshendürmek, bildürmek:[misal:] hüner ögetmek. naxsha ögetmek. mashina heydeshni ögetmek.[yeshmisi:] ② birer nersini cüshendürmek, singdürmek we shu heqte telim bermek, adetlendürmek:[misal:] edep ögetmek. qa’ide ögetmek. salamgha ögetmek.[yeshmisi:] ③ yol körsetmek, ëytmaq:[misal:] men nëme, men nëme qiliptimen dëdi yüsüp cong boghulup, men uninggha ëshikingni sat dep ögettimmu
|
|
ögenci |
|
|
|
ögenmek |
|
ögenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer ish-heriket qilish yoli, usuli we bilim, tejribe, maharet qatarliqlarni özleshtürmek, igilimek:[misal:] uyghur tilini ögenmek. tëxnika ögenmek. ilim ögenmek.[yeshmisi:] ② diqqet we incikilik bilen közitip tekshürüp yaxshi bilmek, cüshinip yetmek, cüshiniwalmaq:[misal:] jem’iyetni ögenmek. turmush ögenmek.[yeshmisi:] ③ ilmiy tekshürüsh netijiside birer nerse yaki hadisining nëmilikini, xaraktërini, tebi’iyitini bilmek, tetqiq qilmaq:[misal:] uyghur shëwilirini ögenmek. ＊ u shinjanggha ciqip ishligen töt yilning mabeynide tilnila emes, yerlik xelqning turmushi, örp-aditinimu puxta ögengeniken.[yeshmisi:] ④ örnek qilmaq, yaxshi dep qaralghan tereplirini özige ülge qilmaq, ülge almaq:[misal:] biz ularning rohidin öginimiz.[yeshmisi:] ⑤ birer nerse yaki ish-heriket bilen da’im shughullinidighan bolup qalmaq, uninggha adetlenmek, könmek:[misal:] yalghuzluqqa ögenmek. ＊ u her qaysi balining özige xas mijezige yarisha mu’amile qilishni ögendi.
|
|
ögey |
|
ögey[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① aldidiki balilarning öz ata yaki apisi emes (balilargha nisbeten):[misal:] ögey ata. ögey ana.[yeshmisi:] ② hazirqi aldida turuwatqan balilarni özi tughmighan (ata yaki apigha nisbeten):[misal:] ögey oghul. ögey qiz.[yeshmisi:] ③ bir anidin tughulmighan yaki bir atidin bolmighan, anisi yaki atisi bashqa (perzentler bir-birige nisbeten):[misal:] necce qëtim ölüpla tügishey dep oylidim. ögey bolsimu yene shu inimgha tartiship, derdimni icimge yutup keldim.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yat:[misal:] bashqa yurttin keldi dep ögey körüp qalarmu.
|
|
ögeysinmek |
|
|
|
ögeysinishmek |
|
|
|
ögeyleshmek |
|
|
|
ögeylenmek |
|
|
|
ögeylik |
|
ögeylik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz pushti, öz qarnidin bolmighanliqi ücün gheyriy körüp soghuq mu’amile qilish, illiq mu’amile qilmasliq qilmishi:[misal:] ögeylik qilmaq.[yeshmisi:] ② yatliq:[misal:] uning yighisi bu gunahkar dunyaning rehimsiz ögeyliki üstidin qilghan shikayiti, kötürgen nale-peryadi idi.
|
|
ögeylimek |
|
ögeylimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ögey körmek, ögey hësablimaq:[misal:] balini ögeylimek.[yeshmisi:] ② yeklimek, yat qatarida hësablimaq:[misal:] bu bölümdikilerning mëni ögeyleydighanliqini bilimen, emma kërek yoq, hazir buningghimu könüp qaldim.
|
|
ögze |
|
|
|
ögzisiman gül rëti |
|
ögzisiman gül rëti[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] gül rëtining bir türi. töwen tereptiki güllirining sëpi birqeder uzun, üsti tereptiki güllirining sëpi qisqa bolup, barliq güller bir tekshilikte turidu. mesilen, alma, neshpüt, dolananing gül rëti.
|
|
ögzilik |
|
|
|
ögsüz |
|
ögsüz [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yitim, ata-anisi yoq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] temtirep qalghan adem, temtirep yürgen kishi.
|
|
ögün |
|
|
|
ögünki |
|
|
|
ögünlük |
|
ögünlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ögün bolidighan, ögün qilinidighan, ögün yüz bëridighan, ögünige atap qoyulghan:[misal:] ögünlük ish. ögünlük tamaq.
|
|
ögünlükke |
|
|
|
ögitishmek |
|
|
|
ögitilmek |
|
|
|
öginish |
|
|
|
öginishmek |
|
|
|
öginilmek |
|
|
|
öng (Ⅰ) |
|
öng (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ademning yüz, ciray, renggi:[misal:] ularni ottura boy, bughday öng, qara cac, 40 yashlardiki xushxuy bir xanim kütüwaldi.[yeshmisi:] ② tërining tüksiz teripi:[misal:] öng juwa. öng tumaq.
|
|
öng tumaq |
|
|
|
öng juwa |
|
|
|
öngi öcmek |
|
|
|
öngi yaman |
|
|
|
öng (Ⅱ) |
|
|
|
önger |
|
|
|
öngtürtmek |
|
|
|
öngtürmek |
|
|
|
öngtürüshmek |
|
|
|
öngtürülmek |
|
|
|
öngdürmek |
|
|
|
öngsürün |
|
|
|
öngsül |
|
|
|
öngsüli öcmek |
|
|
|
öngsüli yoq |
|
öngsüli yoq[yeshmisi:] öngi öcken, qorqqan, holuqqan, teshwishke cüshken:[misal:] u qara terge cömülgen bolup, öngsüli yoq idi.
|
|
öngker |
|
|
|
öngkür |
|
|
|
öngkürlük |
|
|
|
öngkürmek |
|
|
|
öngge |
|
|
|
önggek |
|
|
|
önggül |
|
|
|
önglük |
|
|
|
öngmek |
|
öngmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① eslidiki renggini yoqatmaq, özgermek؛ öcmek:[misal:] bu rext asan öngidu.[yeshmisi:] ② tatarmaq, özgermek, buzulmaq, aqarmaq (ciray heqqide):[misal:] sheher bashliqining këlidighanliq xewirini anglighan quddusning cirayi öngdi.
|
|
öngüp-tatirip |
|
|
|
öngüp-öcüp |
|
|
|
öngüshmek |
|
|
|
öler-tirilishige qarimay |
|
|
|
ölermen |
|
ölermen[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öley dep qalghan, küc-madaridin ketken, intayin ajiz, jansiz:[misal:] ölermen adem. ölermen at. ＊ ölermen ëshek olturup tëper (maqal). ＊ ölüshtin qorqma, ölermen bolup yashashtin qorq (maqal).
|
|
ölermenlik |
|
|
|
öleng |
|
öleng[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] naxsha؛ toy-tökünde ëytilidighan bir xil xelq naxshisi:[misal:] yiraqtin öleng ahangi angliniwatidu. ＊ hay-hay öleng, hay öleng, qiz këlidu yar sanem. ＊ hay-hay öleng, hay öleng, toylishingdur, altun boyluq gül yigit sirdishingdur.
|
|
ölengci |
|
|
|
öley |
|
|
|
öley-öcey dëgende |
|
öley-öcey dëgende[yeshmisi:] hërip jëni az qalghanda, madaridin ketkende:[misal:] öley-öcey dëgende, bir-birimizni yölep yürüp, xelipe harun reshidning sariyigha kelduq.
|
|
ölen |
|
|
|
öltürmek |
|
|
|
öltürüshmek |
|
|
|
öltürülmek |
|
|
|
ölcetmek |
|
|
|
ölcesh |
|
ölcesh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① eswablar arqiliq boshluq, waqit, tëmpëratura, tëzlik qatarliqlargha a’it sanliq qimmetlerni bëkitish. [yeshmisi:] ② yer shekli we sheherlerning ornini belgileshkimu qaritilidu.
|
|
ölcesh ilmi |
|
|
|
ölcesh-sizish |
|
|
|
ölceshmek |
|
|
|
ölcek |
|
|
|
ölcem |
|
ölcem[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning hejmi yaki cong-kiciklikini belgiligüci nomur؛ razmër:[misal:] kiyim ölcimi. ölcemge toshmaq. ölcemni töwenletmek.[yeshmisi:] ② shey’ilerni ölcesh yaki uninggha baha bërishte tayinidighan qanun-qa’ide, mizan.[yeshmisi:] ③ özi muwapiq dep qarilip, bashqa shey’ilerni sëlishturushqa ishlitilidighan nerse yaki shey’i:[misal:] ölcem tëshi.
|
|
ölcem birlikliri |
|
ölcem birlikliri[yeshmisi:] shey’ilerning hejmi, cong-kicikliki, heriket haliti, ëghirliq we bashqa xususiyetlirini ölceshte ishlitilidighan we omum teripidin ëtirap qilinghan birlikler. mesilen, kilogram, ser, mëtir, sa’et, om we bashqilar.
|
|
ölcemsiz |
|
|
|
ölcemshunas |
|
|
|
ölcemshunasliq |
|
|
|
ölcemleshtürmek |
|
ölcemleshtürmek[yeshmisi:] «ölcemleshmek»pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ular aldi bilen köcet tikilidighan yerlerni tekshi tüzlep yol, ëriq-östeng boyliri we orman belwaghlirini ölcemleshtürüp, köcetlerning süpetlik tikilishige asas yaratti.
|
|
ölcemleshtürüshmek |
|
|
|
ölcemleshtürülmek |
|
|
|
ölcemleshmek |
|
|
|
ölcemlik |
|
ölcemlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① mu’eyyen ölcemge ige bolghan, ölcem asasida ishlengen, ölcemdiki:[misal:] ölcemlik oghut. ＊ undaq bolsa nahayiti yaxshi, eger ölcemlik resimni telep qilsanglar bir parce bërey.[yeshmisi:] ② ölcem qilinghan, ölcem qilip belgilengen:[misal:] ölcemlik waqit.
|
|
ölcemlik til |
|
|
|
ölcemlik waqit |
|
ölcemlik waqit[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ① birlikke kelgen ölcemlik waqit rayoni icidiki herqaysi jaylar ortaq ishlitidighan waqit. adette bu waqit rayoni otturisidiki mëridi’anning waqti ölcem qilinidu. [yeshmisi:] ② bir döletning herqaysi jayliri ortaq qollinidighan waqit. adette paytext turushluq waqit rayonining ölcemlik waqti asas qilinidu. memlikitimizning ölcemlik waqti (bëyjing waqti) sherqiy 8-waqit rayonidiki ölcemlik waqit bolup, nöl gradusluq bash mëridi’an jaylashqan merkiziy waqit rayonidin sekkiz sa’et ilgiri turidu.
|
|
ölcenmek |
|
|
|
ölcimek |
|
ölcimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerning uzunluqi, cong-kicikliki, ëghirliqi, hejmi we shu qatarliqlarni ëniqlimaq:[misal:] suning miqdarini ölcimek. paxtining ëghirliqini ölcimek. ＊yette ölcep bir kes (maqal). ＊ sayengge qarap boyungni ölcime (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer mesile heqqide etrapliq mulahize yürgüzmek, uning paydiliq yaki zererlik tereplirini hësabqa almaq؛ mölcerlimek:[misal:] sabir, qasimning pikirini ölcep körüwatqandek qoshumisini türüp oylinip turdi-de, qasimgha qaridi.
|
|
ölke (Ⅰ) |
|
|
|
ölke (Ⅱ) |
|
|
|
ölkilik |
|
|
|
ölgüci |
|
|
|
ölgüdek |
|
|
|
ölgür |
|
ölgür[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birkim yaki nersige nisbeten naraziliqni, nepritini ipadileydighan, «ölümge layiq, ölümge tëgishlik» dëgen menilerdiki qarghish sözi:[misal:] men uni «ölgür dejjal yene jëdel qilidighan bolsang, qamap qoyimen» dep qorqutup qoyghanidim.
|
|
ölmek |
|
ölmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① hayati tügimek, yashashtin toxtimaq, qaza qilmaq؛ halak bolmaq:[misal:] yëtip ölgüce, ëtip öl (maqal).[yeshmisi:] ② yoq bolmaq, yoqalmaq, tügimek, tügeshmek, nabut bolmaq:[misal:] yerler shorliship këtip zira’etler öldi. ＊ nurghun waqtim öldi.[yeshmisi:] ③ kücidin, rolidin qalmaq؛ bikar qilinmaq:[misal:] kino bëliti öldi. ＊ eger paxta, ashliq bëletliri mushu yilning axiri ishlitilmise ölidu.[yeshmisi:] ④ inawiti, ehmiyiti tügimek:[misal:] shuning bilen mëning emgikim öldi. ＊ ashpezcilik dëgen ölmeydighan hüner.[yeshmisi:] ⑤ öz xususiyitini, süpitini qedir-qimmitini yoqatmaq؛ ishletkili bolmaydighan haletke kelmek, cüshüp qalmaq:[misal:] ölgen ëlëktr mëyi. ölgen hak.[yeshmisi:] ⑥ nahayiti qattiq bërilmek, özini urmaq:[misal:] balilar kino dëse ölüp bëridu. ＊ u balisi ücün ölüp bëridu.
|
|
ölgendin këyin yasin oqumaq |
|
ölgendin këyin yasin oqumaq[yeshmisi:] ishtin burun care-amal qilmay, ish ötüp ketkendin këyin, uninggha amal izdimek:[misal:] ölgendin këyin yasin oqushning paydisi yoq. yolini tëpip këtishelisila meylighu, zahitmu yaman bala emes.
|
|
ölüp turmaq |
|
ölüp turmaq[yeshmisi:] birer nersige, ish-heriketke heddidin ziyade bërilmek؛ shuninggha yëtishni yaki qilishni bekmu arzu qilmaq:[misal:] kicik bala dëgen kino dëse ölüp turidu. ＊u dëgen bir top mestanisi, shunga top dëse ölüp turidu.
|
|
ölmigür |
|
ölmigür[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «ölüshke layiq bolsimu ölmigen, ölüshke tëgishlik turup ölüm kelmigen, ölüshke heqliq» dëgen menilerde ishlitilidighan qarghish sözi:[misal:] on necce kün boldi, mëni bu ikki ölmigür qaraqci bulap bu yerge ekëliwaldi.
|
|
ölüshmek |
|
|
|
ölük |
|
ölük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hayati tügigen kishi, jansiz ten, ölgen ademning jesiti؛ jeset:[misal:] ölükni yumaq. adem ölüki. ＊ herkim öz ölüki ücün yighlar (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] haywan, qurt-qongghuz qatarliqlarning ölgen, jëni ciqqandin këyinki tëni؛ tap, murda:[misal:] yaxshi it ölükini körsetmeptu (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] hayatidin, jënidin ayrilghan؛ ölgen, jëni ciqqan, hayati tügigen, jansiz:[misal:] ölük at. ölük ëshek.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qarisigha, ilmiy usulda emes, janliq bolmighan:[misal:] lëkin siyasetni ölük halda qollinishqimu bolmaytti. ∥ ölük yadliwalmaq.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] aqmaydighan, tinip ketken؛ bir jayda uzun turup ketken:[misal:] ölük su.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dessilip nahayiti yumshaq bolup ketken, uwaq hem yumshaq:[misal:] ölük topa.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xunük؛ nurluq emes, jansiz:[misal:] ölük köz.
|
|
ölük topa |
|
|
|
ölüktin peyshenbilik tilimek |
|
|
|
ölük su |
|
|
|
ölükke jan tilimek |
|
ölükke jan tilimek[yeshmisi:] mumkin bolmaydighan birer ishni emelge ashurimen dep quruq aware bolmaq, mumkin bolmaydighan, imkaniyiti yoq ishtin bihude ümid kütmek:[misal:] siz bu ishtin ümid kütmeng, ölükke jan tilimeng, paydisi yoq ukam, dëdi u manga nesihet qilip.
|
|
ölük mal |
|
|
|
ölüki artuq |
|
|
|
ölükini artmaq |
|
ölükini artmaq[yeshmisi:] ① qarshi terepke özining hemme ëghirliqini artmaq, hemme ishta yöliniwalmaq:[misal:] uni az dëgendek yene... ölükümni artip xelqi’alem aldida bëshingizni kötürelmes qilip qoydum, dep sözligili turdi qiz.[yeshmisi:] ② ushshuqluq qilmaq:[misal:] eger uninggha tëgipla qoysingiz sizge ölükini artidu.
|
|
ölükini satmaq |
|
|
|
ölükxana |
|
ölükxana[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ölük+xana［[yeshmisi:] ölük saqlaydighan, ölükni waqtince qoyup qoyidighan öy:[misal:] mëni hëliqi ölükxanigha, dadamni uning yënidiki ambargha solidi. uzun këce uyqusiz ötti.
|
|
ölüm |
|
ölüm[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizmdiki hayatiy pa’aliyetning toxtishi, tügishi؛ tirik organizm hayatining axirlishishi؛ halaket, yoqilish:[misal:] ölüm jazasi. waqitsiz ölüm. ölümge höküm qilinmaq.
|
|
ölüm burnigha purimaq |
|
|
|
ölüm jazasi |
|
|
|
ölümtük |
|
|
|
ölümtüklük |
|
|
|
ölümlük |
|
ölümlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mëyitni uzitish ishi we uning ücün lazim bolidighan rext, pul qatarliq nersiler:[misal:] qasim aka özining ölümlüki ücün atap qoyghan axirqi pullirini zawut bashliqigha uzatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ölüm hadisisi yüz bergen, ölüm ciqqan:[misal:] ölümlük öy. ölümlük bolup qalmaq.
|
|
ölümname |
|
ölümname[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ölüm+name［[yeshmisi:] birkimni öltürüsh, yoq qilish heqqidiki höküm yaki buyruq؛ ölüm xet:[misal:] xen darin siyit nocining qolidin madotey yëzip bergen ölümnamini ëlip oqup, könglide xushal boptu.
|
|
ölüm-yitim |
|
|
|
ölima (ölimasi) |
|
ölima (ölimasi)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] islam dinining barliq telimatlirini bilidighan, diniy jehettin yuqiri bilimge ige bolghan kishi؛ diniy alim:[misal:] u 15 yashqa kirgende hemme kitablarni oqup, jimi bilimlerni igilep ölima bolup yëtishiptu.
|
|
ölimaliq |
|
ölimaliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ölimalarda bolidighan, ölimalargha xas:[misal:] bir aydin këyin «xetmikutub» qilishqa muweppeq bolghan künüm, mëni kütüp turghan ölimaliq shöhriti, qazi mensepliri heqqide sürüshte qilmayla, dadamning mazirini yoqlap rohigha du’a qilish ücün yekenge atlandim.
|
|
öm |
|
öm[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir-biridin ayrilmaydighan, topliship, inaq yashaydighan؛ inaq؛ ittipaq:[misal:] öm kishiler. ＊ burun janggalda yawayi haywanlar nahayiti köp iken, ular bir-biri bilen shundaq öm ikenki, ata-bala, aka-uka, ëgice-singil bolup yashaydiken.
|
|
öme-döme |
|
|
|
ömek |
|
|
|
ömeklik |
|
|
|
ömelletmek (Ⅰ) |
|
|
|
ömelletmek (Ⅱ) |
|
|
|
ömelleshmek (Ⅰ) |
|
|
|
ömelleshmek (Ⅱ) |
|
|
|
ömellenmek (Ⅰ) |
|
|
|
ömellenmek (Ⅱ) |
|
ömellenmek (Ⅱ)[yeshmisi:] «ömellimek (Ⅱ)»pë’ilining özlük derijisi:[misal:] bu söz eziz begke sëhirdek tesir qildi, dalanda turghan esker arqiliq jallat caqirishqa ömellengen aghzi öz ziyinigha heriketlendi:[misal:] ordibëgige ëyt, hajigha bir kimxab ton aciqip kiydürsun dëdi.
|
|
ömellimek (Ⅰ) |
|
|
|
ömellimek (Ⅱ) |
|
ömellimek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëghizini midirlitip, gep qilishqa raslimaq, temshelmek:[misal:] nijat aghzini nëmidur dëyishke ömellidi-yu, hëc nerse dëmestin yerge qaridi.
|
|
ömciklimek |
|
|
|
ömse |
|
ömse[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ghelite, ajayip, birqismila, bölekcila:[misal:] hazir sheherde paylaqcilar köp, eger kocida yaki derwazining aldida yocun, ömse kishilerni bayqisang, kirmey yënip ciq, segek bolmisaq bolmaydu, ukam.
|
|
ömken |
|
|
|
ömgek |
|
|
|
ömgen |
|
|
|
ömleshtürmek |
|
|
|
ömleshmek |
|
ömleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① öm bolmaq, öm haletke kelmek, jem bolmaq:[misal:] zindandikiler azad qilinip, bala-caqiliri bilen qucaqliship xushal körüshüp ömleshmekte.[yeshmisi:] ② inaq, ittipaq bolmaq؛ ittipaqlashmaq:[misal:] shundin tartip ular tëximu ömliship, tinc-aman, xatirjem yashashqa bashlaptu.
|
|
ömlük |
|
ömlük [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] inaqliq, ittipaq bolush, bir niyette hemkarlishish, uyushush, birlishish:[misal:] ish ömlükte, küc birlikte (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birlikte öz’ara ëlip bërilidighan, heriketning igisi ikkidin artuq adem yaki nersidin terkib tapqan:[misal:] ömlük derije.
|
|
ömlük derije |
|
ömlük derije[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] ikkidin artuq ademdin terkib tapqan grammatik igining esliy heriketni bir-birige qaritip yaki musabiqiliship ëlip bërishini we esliy heriketning ikkidin artuq ademdin terkib tapqan grammatik ige teripidin orunlinishini bildüridighan derije. mesilen, bërishti, ishliship berdige oxshash.
|
|
ömlük san |
|
|
|
ömücük |
|
|
|
ömür |
|
|
|
ömrige këlip |
|
|
|
ömür boyi |
|
ömür boyi[yeshmisi:] tughulghandin tartip ta ölgüce, pütün hayati dawamida, bir ömür, pütün ömür:[misal:] ömür boyi ishlimek.
|
|
ömür sodisi |
|
|
|
ömürlük |
|
ömürlük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir ömür dawam qilidighan, ömürwayetlik:[misal:] ömürlük dost. ömürlük ish. ömürlük kesip. ömürlük hemrah. ＊ yamanliq — birdemlik, yaxshiliq — ömürlük (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ömrining axirighice, ömür boyi؛ ebediy:[misal:] u bügün yene özining ordigha ömürlük sëtilidighanliqini bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ömür boyi bille ötidighan kishisi, jüpti (shexs qoshumciliri bilen türlinip këlip):[misal:] cünki öz makanimda ömürlüküm se’ide yolumgha telmürüp qalghan, deptu seley.
|
|
ömürwayet |
|
ömürwayet[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① hayatining axirighice, ömri tügigüce, ölgenge qeder؛ ta ölgüce:[misal:] ömürwayet körüshmeslik.[yeshmisi:] ② menggü ebediy:[misal:] u bu yerge ömürwayet kelmeydu.
|
|
ömürwayetlik |
|
ömürwayetlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ömür boyi meshghul bolidighan ish, kesip:[misal:] lëkin bu gondipay bolsa mushu ishni eng yaxshi kesip dep qarap, ömürwayetlikke talliwalghanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ömür boyi dawam qilidighan, ömürlük:[misal:] bu - ömürwayetlik ish, japa-musheqqetke cidap küresh qilidighan, özige qattiq telep qoyidighan roh bolmisa, buni wujudqa ciqarghili bolmaydu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ömrining axirighice, pütün bir ömür, ömür boyi, ömürwayet؛ menggü, ebediy:[misal:] men sizni ömürwayetlik bextlik qilidighanliqimgha ishinemsiz
|
|
ömüldürük |
|
|
|
ömilaqman |
|
ömilaqman[söz türkümi:] rewish. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① aldirash, aldirap-tënep, nëri-bërisini oyliship yürmeyla, derhal. [yeshmisi:] ② qalaymiqan, cëcilangghu.
|
|
ömiletmek |
|
|
|
ömileshmek |
|
|
|
ömilimek |
|
ömilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] gewdisini yerge tegküzüp, put bilen ittirip, qol bilen tartip algha ilgirilimek, mangmaq:[misal:] jengciler düshmenning sim tosaqliridin ömilep ötti.
|
|
önjimes |
|
|
|
önce |
|
|
|
önde |
|
|
|
önderetmek |
|
|
|
öndereshmek |
|
|
|
önderimek |
|
|
|
öndülük |
|
|
|
öhö |
|
|
|
öwer |
|
|
|
öwek |
|
|
|
öy |
|
öy[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yashash yaki türlük teshkilat, mu’essese we shu qatarliqlarning jaylishishi ücün teyyarlanghan imaret, bina:[misal:] üc ëghizliq öy. ＊ öyge oghri kirgende itning siygüsi keptu (maqal). ＊ qizliq öyge qiriq at baghlinar (maqal).[yeshmisi:] ② bina, imaret icidiki herbir xana:[misal:] yoruq öy. keng öy. ＊ qiz bir öydin ciqip, ikkinci bir öyge kiriptu.[yeshmisi:] ③ birer ijtima’iy telepni qandurushqa qaritilghan mu’essese, saray:[misal:] medeniyet öyi. dem ëlish öyi. balilar öyi. pi’onërlar öyi.[yeshmisi:] ④ a’ile؛ xanidan:[misal:] öy tutmaq. öyi buzulmaq. ＊qiriq öy quda bolsa, qiriq yil qirghin bolmas (maqal).
|
|
öy ayrimaq |
|
|
|
öy bolmaq |
|
öy bolmaq[yeshmisi:] menggü er-xotun bolup bille yashimaq, bille ötmek:[misal:] özingiz tallang, men bilen öy bolamsiz yaki ajrishamsiz öy bolimen dësingiz hazir men bilen bille mënging, dëdi sadir gülxangha.
|
|
öy-bisat |
|
öy-bisat[yeshmisi:] öy we öy icidiki turmushqa lazim bolidighan barliq nerse-kërekler:[misal:] men sizni niyazning yënigha ekirey, uning öy-bisatlirini körüp bëqing, ularni körsingiz xuddi jennetke kirip qalghandek bolisiz
|
|
öy tutmaq |
|
|
|
öy töshüki |
|
|
|
öy cëyi |
|
öy cëyi[yeshmisi:] yëngi öyde olturghanliqi yaki bashqa bir öyge köcüp kelgenliki munasiwiti bilen ötküzülidighan cay:[misal:] qasimjan yekshenbe küni öy cëyi ötküzmekci iken, bügün teyyarliq ishlirigha qariship bërishimizni jëkilep qoyup ketti, dëdi u.
|
|
öy kötürmek |
|
öy kötürmek[yeshmisi:] öydiki kigiz-palas, yotqan-körpe qatarliqlarni sirtqa aciqip qëqip tazilap, öylerni süpürüp taziliq qilmaq:[misal:] bu küni ayallarning ishi tëximu köp. nan-pan yëqip, kir-qat yuyup, ocaq-tonur bashlirini suwap, öy kötürüp taziliq qilidu.
|
|
öyni bëshigha kiymek |
|
öyni bëshigha kiymek[yeshmisi:] öyge bir kelgüdek warqirimaq, warqirap-jarqirap ghelwe qilmaq:[misal:] perhat «bowam keptu, bowam keptu, nëmishqa qabilni ekelmidinglar» dep öyni bëshigha kiydi.
|
|
öyni pirqiratmaq |
|
|
|
öyni tewretmek |
|
öyni tewretmek[yeshmisi:] «öyni cörgiletmek»ke qarang:[misal:] nikolay padishah yëzilarda sapla qëri-cürilerni qaldurup, kücke tolup qatargha qoshulghan, öyning ishini qoligha ëlip, öyni tewritip turghan ishcan yashlarni ekëtip, yëza tëriqciliqini buzmaqci boldi.
|
|
öyni cörgiletmek |
|
|
|
öyni ocaq qiliwetmek |
|
öyni ocaq qiliwetmek[yeshmisi:] jëdel ciqirip, öyni bir almaq, qalaymiqan qiliwetmek؛ jëdel ciqirip, öyni bëshigha kiymek.
|
|
öyige cashqan kirse yamanlap ciqidu |
|
öyige cashqan kirse yamanlap ciqidu[yeshmisi:] öyning icide kishi yëgüdek yaki kishige yarighudek hëc nerse yoq, öyning ici quruq, intayin namrat:[misal:] kecürünglar, öyümge bashliyalmidim, cünki hazir öyümge cashqan kirse yamanlap ciqidu, dëdi u intayin xijil bolup.
|
|
öye |
|
|
|
öy-enjam |
|
|
|
öy-jay |
|
|
|
öy-seremjan |
|
|
|
öysiz |
|
|
|
öysiz-makansiz |
|
|
|
öylek |
|
|
|
öyleng |
|
|
|
öylendürmek |
|
|
|
öylenmek |
|
|
|
öylük |
|
öylük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① öyi bar, öyge ige:[misal:] hazirce jayliship tursun, ular bu öylerde uzun olturmaydu, këyin yer körsitip bersek, öylük we baghwaranliq bolup qalidu, dëdim katipqa.[yeshmisi:] ② öy cüshidighan, öy sighidighan:[misal:] shunce keng yëzidin mu’ellim patqudek öylük zëmin ciqmamdiken dep warqiridi u.[yeshmisi:] ③ öylerdin teshkil tapqan, öylerdin ibaret:[misal:] yüz öylük mehelle. ＊ bizning yëzida ottuz öylük adem bar.[yeshmisi:] ④ öy tutqan, a’ile qurghan, toy qilip a’iliwi turmush kecürgen:[misal:] öylük bolmaq.
|
|
öylük-ocaqliq |
|
|
|
öylimek |
|
|
|
öylinishmek |
|
|
|
öy-makan |
|
|
|
öy-makansiz |
|
|
|
öy-makanliq |
|
|
|
öymek |
|
öymek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köngli birqisma bolmaq, bi’aram bolmaq؛ teshwishlenmek, endishige cüshmek, ensirimek:[misal:] ular köngli öygen halda bir-birige qarashti.
|
|
öymu’öy |
|
|
|
öy-mülük |
|
|
|
öy-ocaqliq |
|
|
|
öy-ortaqliq |
|
|
|
öywaq |
|
|
|
öywaqliq |
|
|
|
öy-imaret |
|
|
|