ئىزاھى |
u (Ⅰ) |
|
u (Ⅰ)[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining yigirme altinci heripi, ret tertipi jehette yigirme altincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «u» tawushi uyghur tili grammatikisida shexslik almash we körsitish almash sheklide qollinilidu. mesilen: ① nuzugum uyghur qizliridin ciqqan qehriman qiz, u bügünki dewr uyghur qizlirigha erkinlik we muhebbet ücün köresh qilishtek ësil rohni qaldurup ketti. (shexslik almash) ② u yolda mashinlar köp, (körsitish almash) «u» heripining ayrim shekli «u∥u», bëshidin ulinidighan shekli «u», ayighidin ulinidighan shekli «u∥u», oqulushi yaki nami «u». «u» tawushi teleppuz qilghanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe bolup, u til orni we tildiki roli jehettin til arqa sozuq tawushi, lew haliti jehettin lewleshken sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikliki jehettin ëgiz sozuq tawushtur. «u»tawushining fonëtikiliq xususiyiti 1. ikkinci boghumi ëg??sozuq tawush «u» bilen kelgen sözlerge qoshumcilar qoshulghanda, ikkinci boghumi öz urghusini yoqatsa «u» tawushi cüshüp qalidu. netijide esli üc boghum bolidighan sözler ikki boghum boyice qalidu. mundaq sözler imlada cüshüp qalghini boyice yëzilidu we shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: oghul + um = oghlum, orun + u = ornum 2. pë’il zamanlirining soraq shekilliride «mu» ulanmisi qoshulghandin këyin yardemci pë’il kelse, «mu» ulanmisidiki «u» tawushi cüshüp qalidu. yëziqta we teleppuzda cüshüp qalghini asas qilinidu. mesilen: tonughan + mu + idi = tonughanmidi körer + mu + iken = körermiken 3. ëgiz sozuq tawush bolghan «u» tawushi bilen bashlanghan sözlerde «u» sozuq tawushigha «t, p, c, k, q, s, sh» üzük tawushliri yandiship kelse, «u» sozuq tawushi jarangsizlishidu, (tawush perdisi titirimeydu) mesilen: ushshaq usta, uttur… 4. jüp sözlerning otturisigha «u» baghlighucisi kelgende, ularning otturisigha siziqce qoyulmay yëzilidu. mesilen: baghu bostan, dadu peryad, eyshu ishret …
|
|
u (Ⅱ) |
|
u (Ⅱ)[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] [yeshmisi:] Ⅲ ① shexs almishining birliki bolup, üstide söz boluwatqucining adem yaki nerse ikenlikini bildüridu:[misal:] barat tashwayning qolidiki rawabni alidu, mömin aka uni hapash qilidu.[yeshmisi:] ② sözligücige bir’az yiraq bolghan yaki sözligüci yiraq hësablighan adem, nerse, weqe hadise qatarliqlarni körsitish ücün qollinilidu:[misal:] bu bügünki gëzitmu yaq, u kona gëzit.[yeshmisi:] ③ waqit menisini bildüridighan sözlerning aldida këlip, nisbeten bir’az ilgiriki konkrët weqelikni körsitish ücün qollinilidu:[misal:] u küni men uning yërim këcide mushu baghqa kelginini sëzip qaldim.
|
|
u alem |
|
|
|
u alem-bu alem |
|
|
|
u alemge uzatmaq |
|
|
|
u dunya |
|
u dunya[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] diniy cüshencilerge asaslanghanda, ölgendin këyin roh yashaydighan jay؛ baqiy dunya, qiyamet:[misal:] u dunyani bir körey dep, shu yaqqa bëriwidim, dep jawab bëriptu ependim.
|
|
u dunya-bu dunya |
|
u dunya-bu dunya[yeshmisi:] ① her ikki dunya, hazirqi yashawatqan dunya we ölgendin këyinki dunya:[misal:] silidin u dunya-bu dunya xush bolup këtettim.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] esla, hergiz, menggü:[misal:] sen qiliwaldim dep oylap qalma, bu ishlar u dunya-bu dunya ësimdin ciqmaydu, dëdi u ghezep bilen.
|
|
u dunya-bu dunya bolup ketmek |
|
u dunya-bu dunya bolup ketmek[yeshmisi:] yaxshilishalmaydighan derijide qattiq azarlashmaq, munasiwiti pütünley üzülmek:[misal:] bu ikkisi gep talishipla u dunya-bu dunya bolup këtishti, hazirce bularni yarashturmaq tes.
|
|
u shaxtin bu shaxqa qonmaq |
|
|
|
u qilip-bu qilip |
|
|
|
u kem |
|
u kem[yeshmisi:] söz boluwatqandin ilgiriki peyt, mezgil:[misal:] u kemde aliy melumat ëlish nede turuptu, arimizda bir cettin yer islahatigha qatniship, yene bir cettin sawatini ciqarghanlarmu bar.
|
|
uni bir dëme |
|
|
|
uni dep, buni dep |
|
uni dep, buni dep[yeshmisi:] her xil geplerni qilip, türlük sözlerni sözlep:[misal:] hëlim bayning bu baghqa közi cüshüp, uni dep, buni dep yürüp, axir bëghimni tartiwaldi.
|
|
uning doppisini buninggha kiydürmek |
|
uning doppisini buninggha kiydürmek[yeshmisi:] birining ishini bashqa birining qilip körsitip gollimaq, bir waqitning icide birqance ademni aldimaq:[misal:] xushamet, yaghlima sözlerge usta naman tülke uning doppisini buninggha kiydürüp, aridin nep ëlishqa mahir idi.
|
|
uningdin köre |
|
|
|
u yaq-bu yaq qilmaq |
|
u yaq-bu yaq qilmaq[yeshmisi:] bir terep qilmaq, hel qilmaq:[misal:] — bizmu bu shirketke az ejir singdürmiduq, emdi qërighanda buncilik ishlarni u yaq-bu yaq qilalmisaq, u birdin gëpidin toxtap qaldi.
|
|
u yaqqa tart-bu yaqqa tart |
|
|
|
u yërini yapsa, bu yëri ëcilmaq |
|
u yërini yapsa, bu yëri ëcilmaq[yeshmisi:] qilmishlirining birini yoshursa, yene biri cuwulup ciqmaq:[misal:] extem nepsini ene shundaq qoyuwetkecke tekshürüsh guruppisi kelgende yoshurush ücün u yërini yapsa, bu yëri ëcilip qilghan etkenliri hemmige ashkarilandi.
|
|
u-bu |
|
|
|
up |
|
|
|
upa |
|
|
|
upa-englik |
|
upa-englik[yeshmisi:] yüz-qol qatarliqlarni perdaz qilish ücün ishlitilidighan upa, englik, sürme, yüz mëyi qatarliq zinnet buyumliri:[misal:] u etir we upa-englik puriqi bilen özini körsitip turghan cirayliq qizni manga tonushturdi.
|
|
upratmaq |
|
|
|
uprashmaq |
|
|
|
upritilmaq |
|
|
|
uprimaq |
|
uprimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① eswab, üsküne qatarliqlar sürkilish yaki köp ishlitish sewebidin hejmi, miqdari aziyip, kiciklep barmaq:[misal:] colaq ketmenlerni, uprap buqining mangliyidek bolup qalghan jotularni kötürgen kishiler hayal ötmey bu yerde peyda bolushti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bikar aware bolup artuqce japa cekmek, qiynalmaq, özini aldurmaq:[misal:] oltur balam, oltur, sen bilen bizning uprighinimizdin uning perwayi pelek, gep qilsang yerge qarap turghini turghan.
|
|
upuq |
|
|
|
upuq siziqi |
|
|
|
upisiman |
|
|
|
upilatmaq |
|
|
|
upilashmaq |
|
|
|
upilanmaq |
|
|
|
upilimaq |
|
|
|
uttur |
|
uttur[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum birnersining uduli, aldigha jaylashqan, udul:[misal:] uttur cish. ∥ mektepning utturida bir kicik dukan bar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hëc yerge buralmay, toptoghra, udul:[misal:] hoyla bükkide derexlik, gülzarliq bolup, uning otturisidin keng tashlar yatquzulghan bir yol taki cong kölgice uttur baratti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ëhtiyajgha tushluq, udulluq:[misal:] sheher qimmetcilik, men uttur tëpip, uttur xejlep öginip qëlip, pul topliyalmay qalghan adem.
|
|
uttur cish |
|
|
|
uttur kelginice |
|
|
|
utturlap |
|
utturlap[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hëc yerge burulmay, udul, toptoghra:[misal:] men kalicimni saptim, utturlap bu yaqqa mangdim.
|
|
utturluq |
|
|
|
utquzmaq |
|
|
|
utquzup qoyghan qimarwazdek |
|
|
|
utquzushmaq |
|
|
|
utmaq |
|
utmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc sinishish, musabiqe, oyun qatarliqlarda besleshküci qarshi tereptin üstün kelmek؛ yengmek:[misal:] shu küni men bar kücüm bilen gheyret qilip ilicaqtin on necce qedem burun pellige yëtip on samsa utuwaldim.[yeshmisi:] ② özige qaritiwalmaq:[misal:] keptirim körünmeydu, kepterwaz tutuwaldi. ghunce boyluq qara köz könglümni utuwaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëjep qalmaq, iqtisad qilmaq:[misal:] shu boyice rëmont qilinsa, waqittinmu, küctinmu utimiz.
|
|
utopizm |
|
|
|
utopist |
|
|
|
utopiye |
|
utopiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① tomas mor otturigha qoyghan xiyaliy sotsiyalizm telimati. [yeshmisi:] ② emelge ashmaydighan xam xiyal, quruq arzu.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] jem’iyet tüzümining kelgüsini tesewwur asasida teswirligüci bedi’iy eser.
|
|
utopiyilik |
|
|
|
utushmaq |
|
|
|
utuq |
|
utuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ërishken netije, muweppeqiyet, ghelibe:[misal:] men bu jawabni bu qëtimqi ziyaritimning muhim bir utuqi dep, intayin xush boldum.[yeshmisi:] ② xizmet, ish qatarliqlarni yekünlesh dawamidiki ijabiy terepler؛ netije:[misal:] bir ademning xizmitide utuq yette ülüsh kemcilik üc ülüsh bolsa uning xizmiti asasiy jehettin yaxshi bolghan bolidu.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
utuqsiz |
|
|
|
utuqluq |
|
utuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] utuqi, netijisi bar؛ utuq qazinilghan:[misal:] dada, bularning qiliwatqan ishlirigha guman bilen qarimang, köpcilik meslihet bilen öz tejribilirini qoshup qilghandin këyin, ish utuqluq ciqidu, dëdi bala.
|
|
utulmaq |
|
|
|
ujmaq |
|
|
|
ujur-bujur |
|
ujur-bujur[yeshmisi:] këlip ciqish, icki ehwalgha munasiwetlik ushshaq-cüshshek hemme terepler, hemme yaq, hemme:[misal:] biz künde birnecce xil ademler bilen ucriship turimiz, bu jem’iyetning ujur-bujurini taza cüshenduq.
|
|
ujur-bujurini qoymay |
|
|
|
ujuz |
|
|
|
ujuzlimaq |
|
|
|
ujuqturmaq |
|
|
|
ujuqmaq |
|
ujuqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yoqalmaq, ölmek, tunjuqmaq:[misal:] yasin tamgha ësilghan palaqni qoligha ëlip «waqqide» birni salghanidi, ciwin derhal ujuqti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] gep qilalmay qalmaq, jimip ketmek:[misal:] tashway bëshini sëlip ujuqupla ketti.
|
|
ujuqushmaq |
|
|
|
ujul |
|
|
|
uc (Ⅰ) |
|
uc (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning incikileshken, ötkür teripi:[misal:] yingnining uci. bigizning uci. neyzining uci.[yeshmisi:] ② yip, sim, tayaq qatarliqlar tereplirining bir bëshi:[misal:] arghamcining uci. tayaqning uci.[yeshmisi:] ③ qol, put, burun qatarliq ezalarning axirqi qismi:[misal:] barmaqning uci. saqalning ucini qirqimaq.[yeshmisi:] ④ burjeklik buyumlarning burjiki:[misal:] yaghliqning uci. galstukning cong uci.[yeshmisi:] ⑤ tik halettiki nersilerning yuqiri qismi, coqqisi:[misal:] tam tüwidin, derex ucidin, adem icidin qëriydu (maqal).[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashlinish qismi, bëshi:[misal:] u bir’az yaqturmasliq, kemsitish teleppuzi bilen gepning ucini ciqardi.[yeshmisi:] ⑦ gangbi qatarliqlarning xet yazidighan, pulattin yasalghan qismi.⑧ tuxumning tom, yoghan bolmighan teripi:[misal:] siyit meshrepke körenglep:[misal:] mushundaq toxumdin ikki yüzning uc-paynikini uruwalimen, dëdi.[yeshmisi:] ⑨ miltiq, aptomat qatarliqlarning qolda tutidighan qismigha qarimuqarshi teripi:[misal:] miltiqning ucini tenglimek.
|
|
uc tartmaq |
|
|
|
ucigha ciqqan |
|
|
|
uc (Ⅱ) |
|
|
|
uca |
|
uca[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem we haywanlarning bel omurtqa etrapi:[misal:] ucisi qicishqan ëshek tügmenge barar (maqal). ＊ xotun alding-ucanggha otun alding (maqal).[yeshmisi:] ② üstwash, üst:[misal:] yarishiptu ejebmu, etles könglek ucanggha. qacanghice këlimen, diwanidek kocanggha.
|
|
ucisi aptap körmek |
|
|
|
ucisi aptap körmigen |
|
|
|
ucisi qicishsa, gedinini qashlaydighan |
|
|
|
ucisi qicishmaq |
|
|
|
ucini qorumaq |
|
|
|
ucar |
|
ucar[yeshmisi:] ① «ucmaq» pë’ilining süpetdishi:[misal:] ucar gilem. tik ucar ayropilan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti tëz yüridighan:[misal:] ucar at. ＊ xalayiq, bekmu tëz deydu ucar tulparni, shungqarni, ularni arqida tashlap jesur-merdane mangghan qiz.
|
|
ucarqanat |
|
|
|
ucarliq |
|
|
|
ucarliq-tinarliq |
|
|
|
ucastika |
|
ucastika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① birer ish, pa’aliyet ücün mexsus ajritilghan yer böliki, meydan:[misal:] saylam ucastikisi. uruq yëtishtürüsh ucastikisi.[yeshmisi:] ② ish-heriketning da’irisi, tarmaq, sahe:[misal:] 20 necce yil yëtishtürüsh arqiliq hazir zawut boyice herbir sëx, ucastika, pen-guruppida milliy kadirlar bar boldi.[yeshmisi:] ③ tömüryol, tashyol liniyisidiki yol asrighuci ishcilar teshkilati we ular orunlashqan jay:[misal:] bu somka tömüryol tarmaq ucastikisi ashxanisining zapxozi yoqitip qoyghan somka bolushi mumkin.
|
|
ucbëgi |
|
|
|
ucturpan |
|
|
|
ucturpan qozghilingi |
|
|
|
ucratmaq |
|
ucratmaq[yeshmisi:] ① «ucrimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ziyangha ucratmaq.[yeshmisi:] ② ilgiri körmigen, yoluqmighan adem, ehwal yaki ishni körmek, yoluqturmaq:[misal:] biz aylanghan 10 necce nahiyining icide xurshidemdek qizni ucratmighaniduq.
|
|
ucrashma |
|
|
|
ucrashmaq |
|
ucrashmaq[yeshmisi:] ① «ucrimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ana-bala yol üstide ucrashti.[yeshmisi:] ② robiro kelmek, udullashmaq:[misal:] del shu deqiqide bextigülmu arqigha qarighanidi, ikkisining közi ucrashti.
|
|
ucrimaq |
|
ucrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① udulidin, qarishisidin ciqmaq, robirosigha këlip qalmaq:[misal:] qarighu müshükke ülük cashqan ucraptu (maqal).[yeshmisi:] ② tëpilmaq, ciqmaq:[misal:] arimizda oqughucilarning nersilirini oghrilap alidighanlarmu ucraytti.[yeshmisi:] ③ namayan bolmaq, körülmek:[misal:] yazning hawasi quruq issiq bolup, sepradin bolghan kësellikler köprek ucraydu.[yeshmisi:] ④ nësip bolmaq, yoluqmaq:[misal:] tallap-tallap tazgha ucraptu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ ducar bolmaq, duc kelmek, yoluqmaq:[misal:] palaketke ucrimaq. ziyangha ucrimaq. kashiligha ucrimaq. ghezepke ucrimaq. qestke ucrimaq. tehditke ucrimaq.
|
|
ucsiz |
|
|
|
ucqaq |
|
|
|
ucqorul |
|
|
|
ucqu |
|
|
|
ucquci |
|
|
|
ucqucisiz |
|
|
|
ucquciliq |
|
|
|
ucqur |
|
ucqur[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ucidighan, tëz ucidighan:[misal:] ucqur paqa.[yeshmisi:] ② ucqandek yüridighan, nahayiti tëz:[misal:] bu at shamexsutning ordisidiki eng ucqur atlarning biri idi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] eske ëlinishi tëz bolghan, tesewwurda derhal eks ëtidighan:[misal:] uning ucqur xiyali bëyjingning ajayip güzel gül-cimenliklirini bir aylinip ciqti.
|
|
ucqurluq |
|
|
|
ucqun |
|
ucqun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① köyüwatqan otning cacrishidin yaki nersilerni sürkeshtin ciqqan ot parcisi:[misal:] tamaka orudum, emma icige qum-topa toshup ketken caqmiqimdin birer tal ucqunmu ciqmidi.[yeshmisi:] ② nersilerning cacrighan, tozighan ushshaq parciliri, zerriciliri:[misal:] qash qarayghan cagh hawa soghuq, ushshaq qar ucqunliri ucqundap turatti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sezgü, hëssiyat, rehiy halet qatarliqlar ipadilengen kishi siyaqidiki melum alamet, belge:[misal:] mestürening közliride külümsiresh ucqunliri caqnap ketti.
|
|
ucqun paqa |
|
ucqun paqa[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qosh makanliqlar klasi, paqilar a’ilisidiki haywan. ten uzunluqi alte-yette santimëtir. congliri toqquz santimëtir këlidu. dümbisi topa reng, sëriq we qizil sepkünliri bar. töt ayighidimu toghrisigha jaylashqan qaramtul alisi bar. qorsaq qismi süt renggide, erkeklirining icki awaz xaltisi bolidu. 1-barmiqidiki qadaqcisi tereqqiy qilghan, barmaq ariliqida penjisi bar. tagh baghridiki teskey, nem orunlarda yashaydu. qish peslide topliship suning congqur yëridiki tash astida qishni ötküzidu.
|
|
ucqundi |
|
ucqundi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yalqunlap köygen ottin cacrap ciqqan parce, ucqun:[misal:] ot ucqundisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shamalda ucup cüshken, shamalda ucurushtin hasil bolghan:[misal:] ucqundi saman.
|
|
ucqunlatquc |
|
ucqunlatquc[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] icidin yanidighan dwigatëlning ot aldurush qurulmisi. shekli purupkigha oxshash bolup, silindirning aghzigha ornitilidu. yuqiri bësimliq tok uningdin ötkende ucqunlinip, silindir icidiki yëqilghuni partlitidu.
|
|
ucqunlatmaq |
|
|
|
ucqunlanmaq |
|
|
|
ucqunlimaq |
|
ucqunlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köyüp ucqun ciqarmaq, ucqun cacratmaq:[misal:] ot ucqunlap köydi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ucqun ëlip yënishqa, peyda bolushqa bashlimaq:[misal:] ucqunlap turghan inqilab yanghin hasil qildi.[yeshmisi:] ③ nahayiti ushshaq zerrice halitide yaghmaq:[misal:] rast dëgendek pütün etrapni qara bolut qaplap, qar ucqunlashqa bashlidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq. ipadilenmek (sezgü, hëssiyat, rohiy halet qatarliqlarning belgisi heqqide):[misal:] uning közliride emdi yash emes, ghezep ucqunlaytti.
|
|
uclatmaq |
|
|
|
uclashmaq |
|
|
|
uclanmaq |
|
|
|
uclaymaq |
|
|
|
ucluq |
|
ucluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uci bar, bir teripi incike, uclanghan:[misal:] uning qisiq közliri tëximu kiciklep, yumilaq ucluq tar ingikidiki öcke saqili titrep ketti.
|
|
ucluq bash |
|
ucluq bash [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] bashqilarning sëpige, arisigha sighdilip, shungghup, yoshurunce kiriwalghan adem.
|
|
ucluq tumshuq |
|
|
|
uclighuc |
|
|
|
uclimaq (Ⅰ) |
|
uclimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir teripini yonup, qirip incike, ötkür qilmaq, uc ciqarmaq:[misal:] caqqan qol abdulla rozi yaghac uclap, cong xet ücün bir tal epcil qelem teyyarlidi.[yeshmisi:] ② sozmaq, uzartmaq:[misal:] qiz yigitni tonughandek bolup, tumshuqini uclap mesxire bilen küldi.[yeshmisi:] ③ uc ciqarmaq, ulimaq:[misal:] capanning yëngini uclimaq.[yeshmisi:] ④ uc halitige keltürmek, uc qilmaq:[misal:] paxtini uclimaq.
|
|
uclimaq (Ⅱ) |
|
|
|
uclinish |
|
|
|
ucma |
|
|
|
ucmaq |
|
ucmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qanat yaki bashqa wasite bilen kökke örlimek, hawada heriket qilmaq:[misal:] toxu ucsa tamgha qonar, lacin ucsa taghqa qonar (maqal).[yeshmisi:] ② nahayiti tëz yürmek, capmaq:[misal:] men qattiq hoduqush icide tormuzni qoyuwëtip, mayni qattiq bastim. mashinam atqan oqtek ucti.[yeshmisi:] ③ shamal qatarliq birer kücning tesiride hawada heriketlenmek, tozumaq:[misal:] parasetlik qërilar, shox shamalgha cesh basar؛ saman ucar bir yangha, serdan danlar tagh yasar.[yeshmisi:] ④ hawada ëtilip kelmek:[misal:] oq ademlerning bëshidin wizhildap ucuwatatti.[yeshmisi:] ⑤ sunup, cëqilip melum bir qismi ajrimaq:[misal:] cinining girwiki ucup ketti.[yeshmisi:] ⑥ ëgizdin yiqilmaq, yiqilip cüshmek:[misal:] eger gülcerixan bilen patemler uni qoltuqlap turmisa, u hazirla arqisigha ucup këtidighandek turatti.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ixtiyarsiz bërilip, tesirlinip meghrurlanmaq:[misal:] sizmu maxtap qoysa ucup këtidighan adem ikensiz.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özgermek؛ buzulmaq, yoqalmaq (rohiy halet, keypiyat qatarliqlar heqqide):[misal:] begning keypi ucti we öz ëtining ölükini olja qilip qaytishtin bashqa care bolmidi.
|
|
ucup yürmek |
|
|
|
ucushni bilip, cüshüshni bilmeslik |
|
ucushni bilip, cüshüshni bilmeslik[yeshmisi:] netijinila oylap, meghlubiyetni oylimasliq, ish qilghanda aqiwitini oylimasliq:[misal:] u ucushni bilip, cüshüshni bilmigini ücün shu künge qaldi.
|
|
ucmu’uc |
|
ucmu’uc[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] ① barawer, teng. [yeshmisi:] ② delmudel, udul. [yeshmisi:] ③ bulung-pucqaq, her jay.
|
|
ucur |
|
ucur[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem yaki shey’ilerning ehwali toghrisidiki melumat, xewer؛ dërek:[misal:] ucur almaq. ucur bermek.[yeshmisi:] ② jawab؛ jawab xet:[misal:] maqul, bügün obdanraq oylap baqay, ete sizge ucurini bërimen, dëdi xalmirza ghiwan pëshanisini uwulap turup.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] shertlik belgiler arqiliq yetküzülidighan melumat.
|
|
ucur ilmi |
|
ucur ilmi[yeshmisi:] ucurlarning sanliq miqdari, tarqitilishi, yetküzülüshi we uni qobul qilish qatarliqlarni tetqiq qilidighan pen. matëmatikiliq hësablashlar arqiliq ucurning yetküzüsh iqtidari we ünümini hësablap ciqqili bolidu. adette xewerlishish, fizi’ologiye, fizika qatarliq penlerde keng türde qollinilidu.
|
|
ucurtmaq |
|
|
|
ucurci |
|
|
|
ucurma (Ⅰ) |
|
ucurma (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① emdila’ucushqa bashlighan, ucush derijisige yetken, ucush iqtidari yëtilgen(ucar qush heqqide):[misal:] tënimge jan, közümge nur, qolumgha sham-ciragh berding, ucurma qush idim, sendin qanatim aldi quwwetni.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yatliq bolush yëshigha yetken(qizlar heqqide):[misal:] ucurma bolghan qizlar xëli köp dëdi u aridiki jimjtliqni buzup, ularning icide qaysisi hëzimge bab këlerkin tang[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] etrapqa taralghan:[misal:] bu ucurma gepler perhadqa yëqip, könglide rahetlinip ketken bolsimu, emma aghzida tüzüt qildi.
|
|
ucurma bolmaq |
|
ucurma bolmaq[yeshmisi:] ① qanat-quyruq ciqirip ucush derijisige yetmek, ucush iqtidarigha ige bolmaq:[misal:] del shu’anda ucurma bolghan balisini egeshtürüp kelgen tömür tumshuq ëriq boyidiki nanjigde shëxigha qonuptu.[yeshmisi:] ② toy qilish, yatliq bolush yëshigha yetmek:[misal:] uning ikki akisi we bir acisi bolup, ularning hemmisi xëli yillar ilgiri ucurma bolup ciqip këtishken.
|
|
ucurma (Ⅱ) |
|
|
|
ucurma nan |
|
|
|
ucurmaq |
|
ucurmaq[yeshmisi:] ① «ucmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] nëriraqtiki döngde bir top balilar leglek ucuruwatatti.[yeshmisi:] ② oynatmaq:[misal:] leyligül qashlirini ucurup uninggha bir qaridi-de, qoshumisini cing türüp këtiwerdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] maxtap kökke kötürmek:[misal:] axsham awu aghzi yumshaq biri mëni ucurup bek mëhman qilip mestmu qilip qoydi.
|
|
ucurulmaq |
|
|
|
ucushcan |
|
ucushcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] adettiki tëmpëraturida’asanla gaz halitige aylinidighan:[misal:] bu kitabta dorilarni pishshiqlap ishlesh jeryanida, uning shipaliq xususiyitini ketküzüwëtidighan we ucushcan, puraqliq maddilirini yoqitip qoyidighan ishlardin saqlinish tekitlengen.
|
|
ucushmaq |
|
|
|
ucuq (Ⅰ) |
|
|
|
ucuq tegmek |
|
ucuq tegmek[yeshmisi:] ① shamaldashtin lewliride yara peyda bolmaq:[misal:] u ayal ucuq tëgip yëtip qaldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qorqup keypi ucmaq, qorquncluq ehwalda qalmaq:[misal:] bu dorem ish cataq, coqum ucuq tegdi. estaghpurulla bu xotunning kelmiginini
|
|
ucuq (Ⅱ) |
|
|
|
ucuqlatmaq |
|
ucuqlatmaq[yeshmisi:] «ucuqlimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ana qizini tuyuq ghujamgha we cong arishanglargha her yili apirip yuyunduratti. nezir qilatti, ciraghlargha yagh quyatti, sheyxlerge ucuqlitatti.
|
|
ucuqlashmaq |
|
|
|
ucuqlanmaq |
|
|
|
ucuqlimaq |
|
ucuqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kona adet boyice ucuq tegken kishini töt koca duqmushida, kocidin tërilgen termec we paxal bilen isriqlimaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] edeplimek, qorqutup edipini bermek:[misal:] ëliqul «köpciliktin qalghinim ücün asim herqacan yene azraq ucuqlaydu»dep oylighanidi.
|
|
ucundurmaq |
|
|
|
ucunma |
|
|
|
ucunmaq |
|
|
|
uc’un |
|
|
|
uciliq |
|
|
|
uxta |
|
|
|
uxtisigha kelmek |
|
|
|
uxlatmaq |
|
|
|
uxlashmaq |
|
|
|
uxlimaq |
|
uxlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① uyqu halitide bolmaq, uyqugha kirmek:[misal:] hurun olturup uxlaydu, yëtip ishleydu (maqal). ＊ müshük uxlisa, cüshide cashqan körer (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qishta heriketsiz haletke cüshmek (del-derex heqqide):[misal:] ösümlüklermu haywanlargha oxshash qishliri uxlaydu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xewersiz qalmaq, ghapil bolmaq:[misal:] yënimizda mushundaq muhim ishlar boluwatqan turuqluq, biz uxlap yürüptimiz.
|
|
uxlap cüsh körgendek |
|
uxlap cüsh körgendek[yeshmisi:] oylimay, xiyaliy:[misal:] reyhanem nagan-naganda, uxlap cüsh körgendek bir geplerni qilip qoyghini bilen, ighwa, töhmet, bësimlardin qurqmaydighanliqini namayan qilghanidi.
|
|
uxlap cüshi |
|
|
|
uxlap cüshide körmigen |
|
|
|
uxlap cüshidimu yoq |
|
|
|
uxlap cüshige kirmigen |
|
uxlap cüshige kirmigen[yeshmisi:] «uxlap cüshide körmigen»ge qarang:[misal:] menmu heyrane-hes, bu tolimu kütülmigen tasadipiyliq, uxlap cüshümgimu kirmigen ish, dep jawab qayturdi alim aka.
|
|
uxlisa cüshige kirmeydighan |
|
|
|
uxlimay cüsh körmek |
|
uxlimay cüsh körmek[yeshmisi:] xam xiyal qilmaq, quruq xiyal qilmaq:[misal:] «shahliq taji mëning» dep, uxlimay cüsh körüptu. xelq bölek oylaptu, her xil pikir qaynaptu.
|
|
ud (Ⅰ) |
|
|
|
ud (Ⅱ) |
|
ud (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] mazari’on a’ilisidiki da’im yëshil turidighan ëgiz derex. yopurmiqi qëlin, parqiraq, güli aq. yaghici qattiq hem ëghir, renggi sëriq, xushbuy puriqi bar. isriq sëlishqa eng yaxshi matëriyal bolidu. yaghici dora qilinidu, aghriq peseytish, ashqazanni yaxshilash roli bar. yaghicimu ud dëyilidu. tropik belwaghdin ciqidu.
|
|
uda |
|
|
|
udar |
|
|
|
udarsiz |
|
|
|
udarliq |
|
|
|
udhindi |
|
udhindi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ud+hindi［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki da’im yëshil turidighan kicik derex. yaghicining otturisi qizil, qaynitish arqiliq qizil boyaq ëlinidu. yiltizidin sëriq boyaq ëlinidu. qizil boyiqi dora bolidu, heyz kelmeslik, sunuq qatarliq kësellerni dawalashqa ishlitilidu.
|
|
udusqimaq |
|
|
|
uduq-buduq |
|
|
|
udul |
|
udul[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum nersining utturi, aldigha jaylashqan, uttur:[misal:] udul cish. ＊ almixanning öyliri ickiridin-ickiri. almixangha sepsëlinglar, udul cishi tashqiri.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] egri emes, tüz؛ tik:[misal:] towa deymen, ashu on yilgha bügün, küpkündüz hemmini basti qara. acimiz jennetke udul yolni dep, tasla qalduq ketkili dozax ara.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]rewish.[yeshmisi:] melum nishangha qarap, burulmay, uttur:[misal:] u shundin këyin her qëtim bazargha atighan otunlirini udul mushu ashxanigha ekëlidighan boldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tüz köngüllük bilen؛ utturla:[misal:] biz qacanghice jim yatimiz dëdi hëliqi kishi gepni egitmestin udul sözlep.
|
|
udul kelmek |
|
udul kelmek[yeshmisi:] ① barawer kelmek, teng kelmek:[misal:] shu künlerde bir carek qonaq qimmet jehette bir jing göshke udul këletti.[yeshmisi:] ② mas, muwapiq, toghra bolup ciqmaq:[misal:] emdi bolsa bu qizning mëning cëcimni alghinigha heyranmen. ish dëgen bundaqmu udul këlip qalghan barmu
|
|
udullanmaq |
|
udullanmaq[yeshmisi:] ① «udullimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] xelq hoylida boluwatqan gep söz-heriketlerni körüsh ücün derwazigha udullinip, öz-özidin karidor terepke yëqinlap keldi.[yeshmisi:] ② «udullimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] cek-cëki yoq payansiz alem, künning közi udullanghan yer. belki mundin ëzip-tëzip hem, qushlar ötse qaniti köyer.
|
|
udulluq |
|
udulluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tüz, udul, toghra halet:[misal:] bizning belgilengen jaygha waqtida baralishimiz tëz mangghanliqimiz we yolning udulluqidin boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] lazim bolghuce, tapqinice؛ utturluq, bir tereptin:[misal:] udulluq ëlip, udulluq yëmek. udulluq turmush kecürmek.
|
|
udullimaq |
|
udullimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum bir nishangha yaki nersige toghrilimaq, robiro haletke keltürmek:[misal:] «at» dëdi sëyit ganggung, harwidin töwen sekrep:[misal:] at jallat udullap at yürekke udul cenlep.
|
|
udulmu’udul |
|
|
|
udum |
|
udum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① omum teripidin qobul qilinghan tertip, adet, resim؛ en’ene:[misal:] balini böshükke sëlish türkiy xelqlerning udumida bir xil adet qarishini shekillendürgen.[yeshmisi:] ② herbir shexsning özige xas aditi, irsiyiti؛ meshghulati, kespi:[misal:] qëni, u bügünki künde ata-anisining udumini aptumu-yoq, bir körüp baqayli.
|
|
udumluq |
|
udumluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] udumi bar, udum bolup qalghan, udumgha aylanghan:[misal:] qildi jewlan qolliringdin möjize, boptu adet bu udumluq pen sanga.
|
|
uran (Ⅰ) |
|
uran (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] radi’o aktip mëtal ëlëmënt. belgisi (Uranium)U. qaramtul kül reng parashok halettiki madda yaki kümüsh renglik kristal, a, B we Y nurlirini tarqitidu, eng turaqliq izotopining yërim yimirilish dewri 4 milyard 500 milyon yil. uranning tebi’ette tarqilishi intayin az, atom ënërgiyisi hasil qilishta qollinilidu.
|
|
uran (Ⅱ) |
|
|
|
uranⅢ |
|
uranⅢ[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] quyash sistëmisidiki toqquz cong planëtining biri. quyash bilen bolghan ariliqining yiraq-yëqinliq tertipi boyice sanighanda 7-planëta hësablinidu. quyashni bir qëtim aylinip ciqish dewri texminen 84 yil, yoruqluq derijisi ajizraq këlidu. uni peqet tëlëskop arqiliqla körgili bolidu. yüzining tëmpëraturisi - 002℃sirtidiki atmosfëra qewitining terkibi asasen hidrogën bilen mëtandin ibaret. uning yene sekkiz nur halqisi we besh dane hemrahi bar.
|
|
uran (Ⅳ) |
|
|
|
uran qicqarmaq |
|
|
|
uran-jurat |
|
|
|
urannit |
|
urannit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. köpince toriy, radiy, az ucraydighan yer mëtalliri arilishidu. teng oqluq kristal sistëmisida. qarimay yaki tömür qara renglik, süzük emes, may parqiraqliqida. küclük radi’o’aktipliqi bar. asasen zor kristalliq jinslarda, yuqiri tëmpëraturiliq issiq ëritme kan yatmilirida ucraydu. uran tawlaydighan minëralliq xam eshya hësablinidu.
|
|
urtoqay |
|
|
|
ur-cap |
|
|
|
ur-cap qilmaq |
|
|
|
urcuq |
|
urcuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yik:[misal:] men u yerdin peqet bir caq, bir urcuq we bir kitabnila taptin.[yeshmisi:] ② ëgirish fabrikisining muhim dëtali. u piltidin sozulghan talani ëgirip pishshiqlap nacigha belgilik shekilde yötkeydu. adette urcuqlarning sani ëgirish fabrikisining cong kiciklikige qarap belgilinidu.
|
|
urcuqsiman |
|
|
|
urcuqluq |
|
|
|
ur-sür |
|
|
|
ur-sür qilmaq |
|
|
|
urghaci |
|
|
|
urghu |
|
|
|
urghutmaq |
|
|
|
urghuzmaq |
|
|
|
urghusiz |
|
|
|
urghuluq |
|
|
|
urghumaq |
|
urghumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bulduqlap ëtilip ciqip turmaq:[misal:] ular derexning tëgidin urghup ciqqan bulaqtin qënip su icishiptu.[yeshmisi:] ② dolqunlimaq jush urmaq:[misal:] yürikining qat-qëtidin urghup ciqqan mungluq qoshaqlar uning derdige derman, wujudigha gheyret bëghishlaytti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özlüksiz ëship barmaq, örlimek, tashmaq:[misal:] ulardiki ghem-endishe kötürülüp, küreshke bolghan ishenc küceydi, hemmeylende gheyret we baturluq urghudi.
|
|
urkaltek |
|
|
|
urmaq |
|
urmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qol yaki birer nerse bilen zerbe bermek:[misal:] bir kacat urmaq. ＊ ëshekni urghangha at bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② birer nersige qattiq tegküzmek, mushtlimaq, soqmaq:[misal:] meydisige urmaq. palaq urmaq. putini yerge urmaq.[yeshmisi:] ③ tighliq qorallar bilen kesmek, capmaq؛ tiqmaq, sanjimaq:[misal:] düshmenge neyze urmaq. qilic urmaq.[yeshmisi:] ④ shiddet bilen tegmek, urulmaq:[misal:] abral tëghidin bolsa acciq, emma sap hawaliq tagh shamili urup turatti.[yeshmisi:] ⑤ etrapqa yëyilmaq, taralmaq:[misal:] ularning aghzidin güpüldep urup turghan haraqning busi mëni seskendüretti.[yeshmisi:] ⑥ soqmaq, salmaq:[misal:] bu caghda xushalliqtinmu yaki bashqa sewebtinmu atikemning yüriki hem tëz, hem qattiq urghili turdi.[yeshmisi:] ⑦ sanjip, tiqip kirgüzmek, salmaq:[misal:] okul urmaq. waksina urmaq.[yeshmisi:] ⑧ signal, shepe bërish ücün birer nersini tegküzüp awaz ciqarmaq:[misal:] dang urmaq. hesen bilen qemer tamaqlirini yep qollirini yuyuwatqanda, biri derwazini qattiq uruptu.[yeshmisi:] ⑨ bermek, soqmaq:[misal:] waris sen aldimizdiki tash yol ucastikilirigha tëzdin tëlëfon uruwet.[yeshmisi:] 01 calmaq:[misal:] bir’az ötkendin këyin, bir ademning marilap këliwatqan kölenggisi köründi we u üc qëtim cawak urdi.[yeshmisi:] 11 bësip izini cüshürmek, basmaq:[misal:] besh koyni bersingiz nëme ücün bu qeghezge tamgha urmidim[yeshmisi:] 21 [köcme menisi:] [yeshmisi:] satmaq:[misal:] hëliqi dëhqan sëtiwalghan öküz we bughdiyini tashqorghangha apirip sëtip uning puligha qotaz ekilip qassapqa urimen deydu.[yeshmisi:] 31 [köcme menisi:] [yeshmisi:] jazasini bermek, jazalimaq:[misal:] xuda urghanni yöligili bolmas (maqal). ＊ xuda urimen dëse awwal eqlidin uridu (maqal).[yeshmisi:] 41 bezi isimlar bilen këlip, ularni pë’illashturidu:[misal:] ah urmaq. berq urmaq. mewj urmaq. dad-peryad urmaq. jush urmaq.
|
|
urup-soqup |
|
|
|
uruc |
|
|
|
ur-ur |
|
|
|
urush |
|
urush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qebililer, döletler yaki ijtima’iy siniplar otturisidiki qoralliq küresh, toqunush, jeng:[misal:] urush toxtitish këlishimi. urush teyyarliqi.
|
|
urushperes |
|
|
|
urushpereslik |
|
urushpereslik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] da’im urush-jëdel qilishni oylaydighan, urush qilishqa amraq mijez, xaraktër, urushxumarliq.
|
|
urush-talash |
|
|
|
urushturmaq |
|
urushturmaq[yeshmisi:] ① «urushmaq»pë’ilining mejburiy derijisi.[yeshmisi:] ② birnersini yene birnersige urmaq:[misal:] erkin na’ilaj rehmet bilen romka urushturdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ucrashturmaq:[misal:] toxti’axun bilen almasning shundaq bir xususiyiti bar idiki, ata-bala birnecce ëghiz qisqa gep we bir-ikki qëtim köz urushturush bilenla bir-birining könglidikini cüshinishetti.
|
|
urushturulmaq |
|
|
|
urushxumar |
|
|
|
urushxumarliq |
|
|
|
urushqaq |
|
urushqaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asan we tëz urushup qalidighan, soqushqaq, jëdelxor:[misal:] yer buzulsa budushqaq bolar, xotun buzulsa urushqaq bolar (maqal).
|
|
urushqaqliq |
|
urushqaqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tola urushidighan, urushushtin yanmaydighan mijez, qiliq, adet:[misal:] uning urushqaqliqi hemme yerde özige reqib tapti.
|
|
urushmaq |
|
urushmaq[yeshmisi:] ① «urmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] u ikkisi qollirini jozigha urushup warqirishishqa bashlidi.[yeshmisi:] ② jeng, urushqa qatnashmaq, urush qilmaq, soqushmaq:[misal:] bu qëtim yaxshi urushtuq, dëdi enjanbay coqciyip turghan tashqa dümbisini taqap olturup nesirdinge, yigitlirimiz janpidaliq qildi.[yeshmisi:] ③ urush-talash qilmaq, jëdelleshmek, majiralashmaq:[misal:] yaxshi urushsa bergili nerse tapalmas, yaman urushsa alghili nerse tapalmas (maqal).
|
|
uruq |
|
uruq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ocuq güllük ösümlüklerde bolidighan köpiyish orginining biri. uruqlinish jeryanini tamamlighan törelme tügünining yëtilishidin hasil bolidu. adette uruq posti, törelme we törelme süti qatarliq üc qisimni öz icige alidu. uruq belgilik shara’it astida bixlinip yëngi ösümlük tënige aylinalaydu:[misal:] uruq salmaq. uruq cacmaq. uruq tallimaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlarning erlik jinsiy bëzi ishlepciqiridighan, jinsiy hüjeyrilerdin ibaret suyuqluq؛ spërma, meniy. [yeshmisi:] ③ bir ata-bowidin, bir ejdadtin këlip ciqqan kishiler؛ ewlad, qërindash:[misal:] men wang uruqidin bolimen, dëdi u kishi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] iptida’iy jama’et tüzümidiki öz’ara qan-qërindash bolghan kishlerdin ibaret deslepki asasiy teshkilat, uyushma, jama’e:[misal:] qedimki uruqdashliq jem’iyitide herbir uruqning özige xas nami bolghan. uruqning nami köpince shu uruq aqsaqilining ismi bilen atalghan.[yeshmisi:] ⑤ bir pütün qurulmini teshkil qilghuci oxshash congluqtiki qattiq nersiler we ularning herbiri:[misal:] teswiy uruqi. shahmat uruqi. damka uruqi.
|
|
uruq cacmaq |
|
uruq cacmaq[yeshmisi:] ① zira’et uruqini tekshi taritip tërimaq:[misal:] hoshur aka qonaq arisigha qashqa bëde uruqini cëcip yëshil oghut qilishqa teyyarlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda qilmaq, ulghaytmaq, tërimaq:[misal:] qasim sorungha këlipla jëdel uruqini cacti.
|
|
uruqini qurutmaq |
|
uruqini qurutmaq[yeshmisi:] esli, ewladini, qërindashlirini yoq qilmaq, tügetmek:[misal:] ular sawutlarning uruqini qurutmaqci bolushiwatidu.
|
|
uruq-aymaq |
|
uruq-aymaq[yeshmisi:] uruq we aymaq؛ qërindashliq munasiwiti bolghan we bir jayda yashaydighan kishiler:[misal:] peyda boldi iptida’iy zëminde, yëza-qishlaq, ëkinzar we yaylaqlar. waqit bilen millet bolup yëtishti, ormanlarda yürgen uruq-aymaqlar.
|
|
uruq-ejdad |
|
|
|
uruq-ewlad |
|
|
|
uruq-pusht |
|
|
|
uruq-tughqan |
|
|
|
uruq-tughqanciliq |
|
|
|
uruq-tughqanliq |
|
|
|
uruq-jemet |
|
uruq-jemet[yeshmisi:] uruq we jemet؛ bala-caqa we qërindashlar:[misal:] rehmet balilirim, bügün uruq-jemet, dost-yaranlar derqemte bolduq, ulugh ayem küni yaxshi boldi, dëdi ana.
|
|
uruqca |
|
|
|
uruqci |
|
uruqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① sortluq uruqlarni yëtishtürüsh, tallash bilen shughullanghuci kishi:[misal:] hashim akam bu kentning uruqluq ëtizini bashquratti we kentke shal uruqini yëtishtürüp bëridighan pëshqedem uruqcimiz idi.[yeshmisi:] ② uruq salghuci:[misal:] anisi uruqci, qizliri, söremde a’ile ishta, herbir ayal dangdar mëhnet artiskisi.
|
|
uruqciliq |
|
uruqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① sortluq uruqlarni yëtishtürüsh we tallash ishi, kespi:[misal:] hazir bu nahiyide kespiy uruqciliq ishlepciqirish düyidin 44 i bar.[yeshmisi:] ② uruqdashliq:[misal:] aqsaqallarning këngishi gerce uzaqtin bëri këliwatqan uruqciliq en’enisige bina’en birer yëngi bashliqni körsitip, testiqlisimu, eger tengriqut uni xalimisa, aqsaqallar këngishining qarari ëtibargha ëlinmaytti.
|
|
uruqdash |
|
uruqdash[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] iptida’iy jem’iyettiki qandashliq munasiwiti boyice birleshken kishiler kollëktipi. uningda öz’ara nikahlinish qattiq men’i qilinghan. ishlepciqirish wasitiliri omumning igdarciliqida bolup, mehsulat kollëktip ishlepciqirilip, kollëktip istëmal qilghan.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] bir a’ilidiki janliqlarning öz’ara oxshashliq derijisi boyice ayrilghan guruppisi. mesilen, müshük a’ilisining müshük uruqdishi we yolwas uruqdishigha؛ bashaqliqlar a’ilisining shal uruqdishi, bughday uruqdishi we sulu uruqdishi qatarliqlargha bölünginige oxshash.
|
|
uruqdashliq |
|
|
|
uruqdan |
|
uruqdan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ① er kishi yaki erkek haywanlarning köpiyish orginining birqismi. adem we süt emgüci haywanlarning uruqdini uruqdan xaltisining icide bolup, yumilaq këlidu. adette u uruq ishlepciqirish rolini oynaydu. [yeshmisi:] ② aniliqning astinqi köpken qismi. uruqdan tereqqiy qilip mëwe hasil qilidu, törelme tügüni tereqqiy qilip uruqqa aylinidu.
|
|
uruqlandurmaq |
|
|
|
uruqlandurulmaq |
|
|
|
uruqlanmaq |
|
|
|
uruqluq |
|
uruqluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uruqi bar, uruqqa ige:[misal:] qara uruqluq tawuz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uruq qilishqa teyyarlanghan:[misal:] u dëhqanlar bilen uruqluq qonaq yëtishtürüsh boyice hödde toxtami tüzdi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tërilghan yerge cëcish ücün teyyarlanghan dan:[misal:] bir küni bay bowayning ishligen heqqi ücün kicikkine yer we uruqluq bëriptu.
|
|
uruqluqqimu yoq |
|
uruqluqqimu yoq[yeshmisi:] nahayiti kem, tëpish intayin qiyin:[misal:] ukam, sen tuxumning gëpini qiliwatisen, tuxum dëgen bir aydin buyan öyimizde uruqluqqimu yoq.
|
|
uruqlinish |
|
uruqlinish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] adem yaki haywanlarning erkek jinisiy hüjeyrisi bilen cishi jinisiy hüjeyrisining öz’ara qoshulushi. bu xil jeryan bëliq tipidiki janliqlarda ten sirtida ëlip bërilishtin sirt, bashqa janliqlarda bolsa ana tënining icki qismida ëlip bërilidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ösümlüklerning jinsliq nesillinishidiki spërma bilen tuxumning qoshulushi.
|
|
urungqay |
|
|
|
urulmaq |
|
|
|
urunma |
|
|
|
urunmaq |
|
urunmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bedenning melum qismigha tëgish arqiliq shu nersining mewjutluqi bilinmek:[misal:] uning qoligha qattiq birnerse urundi-de, uni aldi.[yeshmisi:] ② urulmaq, tegmek:[misal:] men këselni körüp bëqish ücün peske cüshüp, ishikni ëciwëtip këselge urunup kettim.[yeshmisi:] ③ melum bir ishni qilishqa kirishmek, tutunmaq؛ birer amal-care bilen ilaj qilmaq, tirishmaq:[misal:] axir ishxana mudiri yene ornidin turup, yighin weziyitini özgertishke urundi.
|
|
urunushmaq |
|
|
|
urwal |
|
urwal[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] bir yil tërilsa, yene bir yili aq tashliwëtilidighan, nöwetleshtürüp tërilidighan yer, aram aldurulup tërilidighan yer.
|
|
uriye |
|
uriye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. rengsiz kristal, suda ëriydu, adem süydükide texminen 2 bolidu, sintëz usuli arqiliq ëlinidu, oghut, yem-xeshek qilinidu. partlighuci dora, sulyaw yasashtimu qollinilidu.
|
|
ur-yiqit |
|
|
|
ur-yiqit qilmaq |
|
|
|
uz |
|
uz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① cirayliq, güzel:[misal:] özining balisi uz, kishining balisi tuz (maqal).[yeshmisi:] ② mahir, cëwer:[misal:] bu qizning öy ishida qoli uz iken. ∥ az qil, uz qil (maqal).
|
|
uzatquci |
|
|
|
uzatquzmaq |
|
|
|
uzatmaq |
|
uzatmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qolidiki nersini bashqa birige qolini sozup tutquzmaq, sunmaq:[misal:] bashliq qol yazmini manga uzatti-de, keskin halda gep tapilidi.[yeshmisi:] ② birer terepke qaritip sozmaq, tenglimek (qol, put heqqide):[misal:] mëwisiz derexqe kim baqidu, mëwilik derexqe her kim qol uzitidu (maqal).[yeshmisi:] ③ birer jayghice hemrah bolup yolgha sëlip qoymaq:[misal:] men qaytqanda, rizwan mëni cong derwazighice uzitip qoydi.[yeshmisi:] ④ yolgha salmaq, mangdurmaq:[misal:] ishxanidikiler abbas bilen sadiqqa hörmet bildürüp, qizghin keypiyat icide ularni uzatti.[yeshmisi:] ⑤ turmushqa ciqarmaq, erge bermek:[misal:] qiz uzatmaq.[yeshmisi:] ⑥ axiretlik ishlirini pütküzüp depne qilmaq:[misal:] shahzade dadisining ölümini uzitip nezir-ciraghlirini ötküzüptu.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mëhman qilmaq:[misal:] hëliqi gilem alimiz dep yighip yürgen 200 yüen pulni bügünla bankidin ekëling, shu pul bilen mëhmanlarni uzitiwalarmiz, dëdi ayalim.
|
|
uzartmaq |
|
|
|
uzartishmaq |
|
|
|
uzartilmaq |
|
|
|
uzarmaq |
|
uzarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① uzunluqi, boyi, ariliqi ëship uzun haletke kelmek, sozulmaq:[misal:] bir’azdin këyin ikki ademning sayisi uning aldigha ötüp, barghance uzirashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② dawam qilish waqti köpeymek, uzun waqit dawam qilmaq, ashmaq:[misal:] waqit uzarghansëri bu xil xiyallarmu uning kallisigha kirmeydighan boldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hejmi, da’irisi këngeymek, köpeymek:[misal:] gep uzarmaq.
|
|
uzashmaq |
|
|
|
uzaq |
|
uzaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ariliqi uzun, yiraq:[misal:] almas atlarning uzaq yerdin toxtimay cëpip kelgenlikini bir qarapla bayqidi.[yeshmisi:] ② uzun dawam qilidighan, köp waqit alidighan, waqti uzun:[misal:] mushu kentning özide kördüm, dëdi mu’ellim, ance uzaq bolmidi. ∥ biz zahide toghrisida uzaq paranglashtuq.
|
|
uzaqqa barmay |
|
uzaqqa barmay[yeshmisi:] uzun ötmey, tëz pursette:[misal:] sewr qilayli, uzaqqa barmayla, bu eblexler edipini yeydu.
|
|
uzaq qedimki zaman |
|
uzaq qedimki zaman[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] kem dëgende bir milyard yil dawam qilghan gë’ologiyilik tarixning tunji dewri. bu dewrde yer sharining yüzi bekmu turaqsiz, yer postining özgirishi intayin shiddetlik bolup, eng qedimki quruqluq asasi shekillengen, tagh jinsliri asasen terkibi nahayiti murekkep bolghan ginëystin ibaret bolghan. cökme jinslar icide tashqa aylanghan organizmlar bolmighan, bu dewrdiki yer qatlimi uzaq qedimki dunya dep atalghan. memlikitimizning xubëy ölkiside mushu dewrge xas yer qatlimi bar.
|
|
uzaqtin |
|
|
|
uzaqtin-uzaq |
|
uzaqtin-uzaq[yeshmisi:] ① nahayiti uzaq, bek yiraq:[misal:] men sëni uzaqtin uzaqqa izlep kezmigen cöl-jezire, ciqmighan tagh-dawan, kirmigen sazliq qalmidi.[yeshmisi:] ② nahayiti uzun waqit, xëli uzun:[misal:] bu yerge köprek qërilar topliship, anglighan-bilgenliri heqqide uzaqtin-uzaq mungdishidu.
|
|
uzaqlashturushmaq |
|
|
|
uzaqlashturulmaq |
|
|
|
uzaqlashmaq |
|
uzaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ariliqi, musapisi barghansëri uzarmaq, yiraqlashmaq:[misal:] bilalidinning keshining shaqildighan awazi barghansëri uzaqliship, axiri anglanmay qalghanda ustaz bilen shagirt tengla külüwetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] alaqisi suslashmaq, bardi-keldisi azaymaq:[misal:] gahiliri partiyidin uzaqliship, pütün pikir-zikri bilen a’ilisining ghëmini yëyishke kiriship ketti.
|
|
uzaqliq |
|
|
|
uzaqlimaq |
|
uzaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum jaydin yiraqlap barmaq, uzaqlashmaq:[misal:] ketti u, cighir yol boylap yiraqqa, ketti, u uzaqlap kepidin mana. bilelmey kimlikini ayal yiraqta, xiyallar ilkide qaldi birhaza.
|
|
uzaq-uzaq |
|
uzaq-uzaq[yeshmisi:] ① ariliqi nahayiti uzaq, bek yiraq, köz yetküsiz:[misal:] yangraq xaman naxshisi, këter uzaq-uzaqqa؛ ëtiz küyi neghmisi, xush këlidu qulaqqa.[yeshmisi:] ② xëli uzun bir waqit, xëli uzun:[misal:] uning her da’im batimeni körgüsi, qiz bilen uzaq-uzaq sözleshküsi këletti.
|
|
uzlashturmaq |
|
|
|
uzlashturulmaq |
|
|
|
uzlashmaq |
|
|
|
uzluq |
|
uzluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cirayliqliq, güzellik؛ caqqanliq, epliklik:[misal:] way anikam, dëdi aypasha rozimetning müriside turghan coylilargha qarap, bu coylilarning uzluqini, hemmisini satqili bolarmu
|
|
uzhal |
|
|
|
uzut |
|
|
|
uzun |
|
uzun[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① boygha, aldigha qarap sozulghan؛ ariliqi, musapisi yiraq:[misal:] uzun yol. uzun cac. uzun mix. uzun könglek.[yeshmisi:] ② uzaq dawam qilinidighan, köp waqit këtidighan, uzaq؛ mezmuni, da’irisi keng:[misal:] uzun maqale. uzun gep. ＊ ance uzun waqit ötmey, u ayal yene keldi.
|
|
uzungha ciq |
|
|
|
uzun qol |
|
|
|
uzun qolluq |
|
uzun qolluq[yeshmisi:] hal-küni yaxshiliq:[misal:] kim uzun qolluq shuningki toghra dep, qisqa qolluqni hemishe oghri dep, xush puraqliq gülni betbuy kekri dep, serwini sumbati qingghir-egri dep.
|
|
uzun qulaq |
|
|
|
uzun qulaqliq |
|
|
|
uzun gepning qisqisi |
|
uzun gepning qisqisi[yeshmisi:] gepning bolar yëri, qisqice qilip ëytqanda:[misal:] uzun gepning qisqisi, mëning aldi-arqamda ya oghul, ya qizdin yene biri yoq, deptu juwazcining qizi.
|
|
uzuntura |
|
uzuntura[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］uzun+tura［[yeshmisi:] qeddi-qamiti ëgiz, ëgiz boyluq:[misal:] uzuntura, ëgiz burun, ucisigha kastum, tar pucqaq burulka kiygen bu ademning tilini cüshinip bolmaytti.
|
|
uzuncaq |
|
|
|
uzuncaqliq |
|
|
|
uzundin-uzun |
|
uzundin-uzun[yeshmisi:] ① boyigha qarap bek sozulghan, nahayiti uzun:[misal:] cong qoshun uzundin-uzungha sep tartip, qarliq taghqa qarap rawan boldi.[yeshmisi:] ② uzun dawam qilidighan, xëli waqit:[misal:] momay yene ikki qolini kötürüp uzundin-uzun du’a qildi.
|
|
uzun-qisqa |
|
|
|
uzunluq |
|
uzunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nerse we waqitning eng uzun ikki nuqtisi otturisidiki ariliqi, uzun-qisqiliq derijisi؛ boyi, ariliq:[misal:] deryaning uzunluqi. cacning uzunluqi. waqitning uzunluqi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer shari yüzidiki gherb bilen sherq otturisidiki musapining gradus sani. bashlanghuc mëridi’an 0℃ qilip belgilengen. uning sherq teripi sherqiy uzunluq, gherb teripi gherbiy uzunluq dëyilidu. sherqiy uzunluq bilen gherbiy uzunluqning her ikkilisila 081° bolidu. melum orundin ötken mëridi’an siziqi bilen deslepki mëridi’an siziqi arisidiki gradus shu nuqtining uzunluq gradusi bolidu.
|
|
uzunyan |
|
|
|
uzitilmaq |
|
|
|
uzimaq |
|
uzimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer jaydin yiraqlishiip mangmaq, yiraqlashmaq:[misal:] asim bilen almas iz bësip shiddetlik qoghlap yürüp öz yigitliridin xëli bek uzap ketti.[yeshmisi:] ② birer sorun, pa’aliyettin qaytmaq, yanmaq؛ yolgha sëlinmaq:[misal:] kün xëli ëgilip, toy ayaghlishay dep qaptu. qiz hemmidin ilgiri uzaptu.[yeshmisi:] ③ ayaghlashmaq, tarimaq:[misal:] toy daghdugha bilen xushal-xuram cirayliq uzidi.
|
|
usta |
|
usta[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① birer kesip, hüner bilen shughullanghuci melikilik kishi, mahir:[misal:] ish ustisidin qorqar (maqal).[yeshmisi:] ② melum kesip, hünerni bashqilargha ögitip yëtishtürgüci kishi؛ ustaz:[misal:] usta körmigen shagirt her muqamda yorghilar (maqal).[yeshmisi:] ③ kishi isimliridin këyin këlip, shu kishining birer hüner-kesipte mutexessis ikenlikini bildüridu:[misal:] sabir usta cong rëmont guruppisining guruppa bashliqi idi.
|
|
usta körgen |
|
|
|
ustat |
|
ustat[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ustaz:[misal:] bu misralarda bolghan ishqi mezmun, ustatlirining barini qildi memnun.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ishta özini mahir, usta qilip körsitishke urunidighan yaki hiyle-neyreng ishlitidighan:[misal:] ustat adem. ustat ayal.
|
|
ustatliq |
|
ustatliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ishta özini mahir, usta qilip körsitishke urunidighan mughember mijez؛ ustiliq, mughemberlik:[misal:] uning ustatliqini ëytip tügetkili bolamdighan kök kepterni kim tutalmaydu[yeshmisi:] ② ustiliq, mahirliq:[misal:] hëliqi cashqan özining zërekliki we tedbir-carilerge ustatliqi bilen düshmenliridin jënini asrap, bir janggalda uzun yillar tinc ömür kecürüptu.
|
|
ustaz |
|
ustaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce＞parisce［[yeshmisi:] ① kesip, hüner, ilim qatarliqlarni ögengüci؛ mu’ellim:[misal:] men sawaq alghan wapadin bu muhebbet babida, biwapaliq resmini uqturmighan ustaz manga.[yeshmisi:] ② yolyuruq körsetküci, terbiyiligüci, yëtekci:[misal:] qildim bu yerde küresh munbiri, «aqsu gëziti» mexsus bëtini. «qaynam örkishi» dolqun yasidi, anglap nimshëhit ustaz ëtini.
|
|
ustazliq |
|
|
|
ustam |
|
|
|
ustixan |
|
|
|
ustixan sürmek |
|
ustixan sürmek[yeshmisi:] besti, ustixini yoghinimaq, congaymaq:[misal:] he, bekrimu sen ehwaling qandaq tazimu ustixan sürüpsen, semrip ketkiningni qara
|
|
ustixan sürüshtürmek |
|
|
|
ustixini pak |
|
|
|
ustixini taza |
|
|
|
ustixini cüshüp qalmaq |
|
|
|
ustixini qatqan |
|
|
|
ustixini qatmighan |
|
ustixini qatmighan[yeshmisi:] yëtilmigen, yash, gödek:[misal:] sendek ustixini qatmighan baligha bir harwini bërip, otungha ewetkili bolamdu
|
|
ustixana |
|
ustixana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] toqush, birer nerse yasash yaki rëmont qilishqa këreklik saymanlar orunlashturulghan meshghulat öyi:[misal:] metbaqi qulupni buzup, ustixanining icige kirgenidi.
|
|
ustixanliq |
|
ustixanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ustixini bar, ustixinidin ajritilmighan:[misal:] ustixanliq gösh.[yeshmisi:] ② ustixini cong, ustixan sürgen:[misal:] boway ustixanliq ëgiz boy adem bolushigha qarimay, oruq idi.
|
|
ustixan-ustixini |
|
|
|
ustixan-ustixinigha singmek |
|
|
|
ustixan-ustixinidin ötüp ketmek |
|
|
|
ustira |
|
|
|
ustirlap |
|
|
|
ustiritsa |
|
ustiritsa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] yumshaq tenlik haywan. ikki qëpi bar. biri kicik, tekshi؛ yene biri cong we kötürülüp turidu. qapcuqining yüzi oyman hem congqur. göshini istëmal qilishqa bolidu. gösh, qapcuq, mayliri dora ornida ishlitilidu.
|
|
ustikar |
|
ustikar[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum hüner-kesipke yëtekcilik qilip, bashqurghuci bash usta:[misal:] hünerwencilik ishxanilirida ustikar, nimkar we shagirtliq perqliri meydangha keldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum hüner-kesipte dangliq, mahir:[misal:] perhat bolup süzdi oghul, deryadin qashtash. zumret tashqa cekti shox gül, ustikar neqqash.
|
|
ustikarliq |
|
ustikarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ustiliq, mahirliq. [yeshmisi:] ② ustikarlargha xas bolghan ish, hüner:[misal:] ustikarliq dukinigha këlish bilen haji hëliqi gacining yënidin ciqqan besh ser kümüsh tengge bilen ikki tillani rozi ustining aldigha tashlidi.
|
|
ustikarliq qilmaq |
|
|
|
ustiliq |
|
ustiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer hüner-kesipni puxta igilep bolghan iqtidar, mahirliq, hünerge pishshiqliq:[misal:] shagirtliqtin ustiliqqa öskinimge alte ayce boldi.[yeshmisi:] ② mahirliq, maharet:[misal:] buni yasash ücün xëli cong ustiliq kërek.
|
|
ustiliq qilmaq |
|
ustiliq qilmaq[yeshmisi:] ① tedbir ishletmek, pem-paraset bilen ish körmek:[misal:] janabliri sözde ustiliq qilmighan bolsila, mëning cekken azabim boshqa ketken bolatti, dëdi heyder.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hiyle-neyreng ishletmek:[misal:] jalalidin ustiliq qilip özining qoralini ibrahimgha tutquzup qoyup, ibrahimning miltiqini yenggüshliwaldi.
|
|
ustiliq ishletmek |
|
|
|
ussatmaq |
|
|
|
ussashmaq |
|
|
|
ussuz |
|
|
|
ussuzluq |
|
|
|
ussul |
|
ussul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞ussul＜[yeshmisi:] ritimliq heriketler asasiy ipadilesh wasitisi qilinidighan bir xil sen’et shekli. uning bilen kishilerning turmushi, idiyisi we hëssiyatini ipadileshke bolidu. adette uninggha muzika tengkesh qilinidu:[misal:] ussul oynimaq. ussulgha cüshmek. xelq ussuli. dap ussuli.
|
|
ussulgha salmaq |
|
ussulgha salmaq[yeshmisi:] ① ussulgha cüshürmek, ussul oynatmaq:[misal:] bir pul bërip ussulgha salsa, on pul bërip toxtatqili bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] külkilik ehwalgha ducar qilmaq, kishilerning mesxirisige qaldurmaq؛ aldimaq:[misal:] way, hiyliger, shundaq qilip, unimu ussulgha sëliptu-de?
|
|
ussulci |
|
|
|
ussulciliq |
|
|
|
ussulluq |
|
|
|
ussuluq |
|
|
|
ussimaq |
|
ussimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sugha bolghan teshnaliqi ashmaq, cangqimaq:[misal:] ussighanda su ictim, yiraqtiki bulaqtin, ümidimni üzmidim, shërin sözlük shu yardin.
|
|
usqaq |
|
|
|
usquzmaq |
|
|
|
uslub |
|
uslub[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer dewr, millet, ëqim yaki birer shexsning bedi’iy eserde ipadilengen asasliq idiyiwi alahidiliki we sen’et alahidiliki؛ istili:[misal:] milliy uslub. ereb uslubida sëlinghan qurulushlar.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] yazghucining til wasitilridin paydilinishtiki özige xas yoli, usuli:[misal:] bezi muherrirler eserni qizil qelimi bilen bashtin-axir özgertip ciqidu. aptorning uslubigha hörmet qilmaydu.
|
|
usmaq |
|
usmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① su, tamaq qatarliq nersilerni cömüc qatarliq wasitiler arqiliq bir qacidin ëlip yene bir qacigha salmaq, bölmek:[misal:] qemberxan ana derhal bir cine ashni usup ëlip keldi.[yeshmisi:] ② ashliq, topa we shu qatarliqlarni taghar, xalta, sëwet, harwa we shu xildiki nersilerning icige almaq, salmaq, orunlashturmaq:[misal:] taghargha qix usmaq. ＊ u gürjek bilen at harwisigha exlet usmaqta.
|
|
usushmaq |
|
|
|
usul |
|
usul[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ishni emelge ashurush, mesilini hel qilishning yoli, tertipi, terizi؛ care, amal:[misal:] pikir qilish usuli. ishlepciqirish usuli. usul tapmaq.[yeshmisi:] ② pa’aliyet we ish jeryanida shekillengen özige xas adet:[misal:] addiyraq qilip ëytqanda, kishilerning turmush usuli qandaq bolsa ularning pikir qilish usulimu shundaq bolidu.
|
|
usul-care |
|
|
|
usulmaq |
|
|
|
ush |
|
|
|
ushbu |
|
|
|
usht |
|
|
|
usht-usht |
|
|
|
ushtumtut |
|
ushtumtut[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kötülmigende, tosattin, tasadipiy, birdinla:[misal:] neq shu caghda, ushtumtut tang-tung qilip miltiq ëtildi, hemme adem sarasimge cüshti.
|
|
ushtumtutluq |
|
|
|
ushshaq |
|
ushshaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① herbir böliki, parcisi, danisi nahayiti kicik:[misal:] otun ushshiqi bilen köyer (maqal).[yeshmisi:] ② yash jehettin töwen, kicik:[misal:] uning közi bu sepni tüzgen yash yigitler, ap’aq saqal bowaylar, ayallar, momaylar, ushshaq balilargha tikildi.[yeshmisi:] ③ kicik bësilghan, qisqa:[misal:] samawarci ushshaq qedemler bilen yorghilap mëngip aldida yol bashlidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ance ehmiyiti, zörüriyiti bolmighan؛ addiy:[misal:] sëxlar özi bir terep qilalaydighan ushshaq ishlar kün boyi yacëyka yëghinida sözlinip turatti.
|
|
ushshaq söz |
|
ushshaq söz[yeshmisi:] ① gheywet-shikayet, pitne:[misal:] «biz ayallar ejeb ushshaq söz, ejebmu ici tar këlidikenmiz» dep oylidi adile.[yeshmisi:] ② gheywet-shikayetci, pitnixor:[misal:] mëning sözlirimge qulaq sëling, men özümmu sizge nepretlik qaraymen, cünki siz pes, ushshaq söz, yirginishlik ademsiz.
|
|
ushshaq gep |
|
ushshaq gep[yeshmisi:] bolmighur gep-söz, pitne-pasat:[misal:] men uninggha yaxshi niyet bilen bergen meslihetlirimni tetürsige örüp, ogha-zeher qilip özümge qayturmighiydi, dep ensireymen. bu yerde ushshaq gep nahayiti tola iken.
|
|
ushshaq-cüshshek |
|
|
|
ushshaq-cipe |
|
|
|
ushshaqlatmaq |
|
|
|
ushshaqlashmaq |
|
|
|
ushshaqlanmaq |
|
|
|
ushshaqliq (Ⅰ) |
|
ushshaqliq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kicik, parce-parce halet, kiciklik:[misal:] xetning egri-bügriliki, ushshaqliqi közni asanla talduratti.
|
|
ushshaqliq (Ⅱ) |
|
|
|
ushshaqlimaq |
|
ushshaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ushshaq haletke keltürmek, parce qilmaq:[misal:] kömürni ushshaqlap qalimaq. otunni ushshaqlimaq.[yeshmisi:] ② kiciklimek:[misal:] eger tupraqta azot kem bolsa, derexning ösüshi astilaydu. yopurmaqliri aqirip tökülüshke bashlaydu, mëwisi ushshaqlaydu.
|
|
ushshuq |
|
|
|
ushshuqluq |
|
|
|
ushlimaq |
|
|
|
ughunutte |
|
|
|
uqa |
|
|
|
uqar |
|
uqar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qaqiraning bir xili, peyliri aq, puti nahayiti uzun bolup, suda turup bëliq, rak qatarliqlarni tutup yeydu. u yene «aqqu at» depmu atilidu.
|
|
uqasiz |
|
|
|
uqaq |
|
|
|
uqaliq |
|
|
|
uqturmaq |
|
|
|
uqturush |
|
|
|
uqmaq |
|
uqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① mezmunini, mahiyitini cüshenmek, angqarmaq:[misal:] qa’ide uqidighan adem.[yeshmisi:] ② hës qilmaq, sezmek, bilmek؛ xewerdar bolmaq:[misal:] mërul mergen hëliqi ëgiz boyluq cëriktin gep sorap ehwalni uqti.
|
|
uqushsiz |
|
|
|
uqushluq |
|
|
|
uqushmasliq |
|
uqushmasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz’ara yaki qarshi terepke nisbeten këlip ciqqan natoghra, xata cüshence, tonush:[misal:] biz tëxi sendin yamanlap yürüptuq, uqushmasliq boptu, könglüngge alma, anglisaq qaltis ish qilipsen
|
|
uqushmaq |
|
uqushmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «uqmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bu ishni hemmiliri uqushtila, bu heqtiki gep-söz emdi mushu yerde tügisun.[yeshmisi:] ② sorap, her tereplime uqup xewerdar bolmaq, bilmek:[misal:] ular xelq saqcilirining yardimi bilen rexmetning qoshnisini we uning balisini saqcixanigha caqirip ehwal uqushti.[yeshmisi:] ③ izdep, alaqiliship tapmaq, hel qilmaq:[misal:] men deng derwaza terepke bërip, xunxay mazar terepke mangidighan harwa uqushtum.
|
|
uqushulmasliq |
|
|
|
uqulmaq |
|
|
|
uqum |
|
uqum[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] tepekkurning asasiy shekilliridin biri. obyëktip shey’ining omumiy, mahiyetlik xususiyetlirini eks ettüridu. insanlar bilish jeryanida özi hës qilghan shey’ilerning omumiy xususiyetlirini ayriwëlip, ularni omumlashturup uqum hasil qilidu. mesilen, «aq qar», «aq qeghez», «aq cëcek», «aq paxta» dëgenge oxshash shey’ilerdin bir omumiy xususiyetni yeni «aq»ni ayriwëlip, «aq» dëgen uqumni hasil qilidu.
|
|
uqumdash |
|
uqumdash[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oxshash bir uqumni bildüridighan, bildürgen uqumi bir, uqumi oxshash bolghan:[misal:] kishiler «ghazang» bilen «yopurmaq» sözi öz’ara arilashturulup ishlitilse bolidu dëyishidu, mëningce, «ghazang» bilen «yopurmaq» uqumdash söz emes.
|
|
uqumsiz |
|
|
|
uqumsizliq |
|
|
|
uqumlashturush |
|
|
|
uqumluq |
|
uqumluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asanla uqqili, cüshengili bolidighan؛ ipadileydighan uqumi ëniq:[misal:] enjed özining bëshidin ötken sergüzeshtilirini qisqa, uqumluq qilip bashtin-ayagh uninggha sözlep bëriptu.
|
|
uka |
|
uka[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kicik oghul (akilirigha nisbeten):[misal:] ukam uning nëme qilidighanliqini bilmey arqisidin mëngiwëriptu.[yeshmisi:] ② özidin kicik kishige bolghan muraji’ette yaki uninggha bolghan hörmetni ipadileshte ishlitilidu:[misal:] aldirima uka, dëginice awut akam öz yoligha këtiwerdi.
|
|
ukra’in |
|
|
|
uglërod |
|
|
|
ugilanmaq |
|
|
|
ugilimaq |
|
|
|
ugiya |
|
|
|
ul |
|
ul[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] bina, tam, damba qatarliqlarning hemme tereplirini tutup, kötürüp turidighan, yer bilen tutiship turidighan tekt qismi:[misal:] herbir ishning yoli bar, hemme tamning uli bar (maqal).[yeshmisi:] ② birer nersining asti qismi (nan heqqide):[misal:] ana ornidin turup taxta bëshidin picaq aldi. picaqning ucini pem bilen nanning uligha tiqti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] këlish menbesi, tayanc, asas:[misal:] eger mëning asasiy bir ulum bolghan bolsa, eldiki bu cakinilarning hëcqaysisidin endishem yoq idi, dep tashlidi litip.
|
|
uli bosh |
|
uli bosh[yeshmisi:] ① uli puxta emes, uli ajiz:[misal:] manga qara, mana bu yer pok-pok qiliwatidu. qarighanda tamning uli bosh. mushu yerni kolap körmemduq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asasi cing, puxta emes, asasi ajiz (ilim-pen, hüner-sen’et we bashqa jehetlerde):[misal:] bu inimiz bashlanghuc mektepte yaxshi oqimighan, uli bosh, bu xizmetni qilip këtishke qiynilidu, shunga herqaysilirining köprek yardem qilishlirini ümid qilimiz.
|
|
uli cing |
|
uli cing[yeshmisi:] ① uli mustehkem, puxta sëlinghan:[misal:] bu yer qurghaq, öylerning uli cing, shunga xëli uzunghice berdashliq bergen.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asasi puxta (ilim-pen, hüner-sen’et we bashqa jehetlerde):[misal:] yasin kicikidin elaciliqni qoldin bermigen, shunga uning bilimde uli cing.
|
|
ulini cingdimaq |
|
|
|
ulini qurmaq |
|
|
|
ulini kolimaq |
|
ulini kolimaq[yeshmisi:] yiltizini qirqimaq, ziyan yetküzmek:[misal:] öz’ara bir-birining ulini kolash netijiside jaylar, karxanilar az-tola payda alsimu, dölet zor ziyangha ucraydu.
|
|
ulatmaq |
|
|
|
ular |
|
|
|
ulashturma |
|
|
|
ulashturmaq |
|
|
|
ulashturulmaq |
|
|
|
ulashmaq |
|
ulashmaq[yeshmisi:] ① «ulimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bëliqcilar torning üzülgen yiplirini uliship, yene bir qëtim sëlishqa teyyarlandi.[yeshmisi:] ② birining axirigha biri tutashqan, ulanghan, baghlanghan halette bolmaq:[misal:] pesil keynidin pesil, ish keynidin ish bir-birige uliship këliwerdi. ＊ sözining bash-ayighi ulashmidi.[yeshmisi:] ③ yëqinlashmaq, tengleshmek:[misal:] ottuz yashqa ulashting, mubarek toyung weten. caqnisun güzel, körkem, göherdek boyung weten.[yeshmisi:] ④ yëtip kelmek, yetmek:[misal:] bular cüshke yëqin bir yolgha ulishiptu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ërishmek, ige bolmaq:[misal:] necce yildin bëri atimu, animu yiraq-yëqin dëmey her terepke kishi qoyghan bolsimu, ditigha yaqqudek këlinge ulishalmidi.
|
|
ulagh |
|
ulagh[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer heydesh, yük totush, minish ücün mexsus ishlitilidighan at, qëcir, ëshek, töge, öküz qatarliq a’ile haywini:[misal:] yekenning bazarigha, kirgendu ulagh, saman. anglanglar buraderler, bizni köydürgen zaman.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip shuncilik ulaghqa artqili bolidighan nersining miqdarini bildüridu:[misal:] bir ulagh saman. ikki ulagh yulghun.
|
|
ulaghsiz |
|
ulaghsiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ulighi yoq, ulaghqa ige emes:[misal:] carwisiz we ulaghsiz qalghan dëhqanlar nedimu yiraqtin oghut yötkeshning amalini qilalisun[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ulagh minmey, piyade:[misal:] ulaghsiz kelmek.
|
|
ulagh-qara |
|
|
|
ulaghliq |
|
ulaghliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ulighi bar, ulagh mingen:[misal:] qasim akamlarmu bir yildila ulaghliq boldi. ＊ ulaghliq kishiler aldi bilen köwrüktin ötti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ulagh minip, ulagh bilen:[misal:] at baqqucilar ulaghliq we piyade sep tartip mangatti.
|
|
ulaq |
|
ulaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] baghlash, cigish, yemlesh, kepsherlesh, tikish qatarliqlar arqiliq tutashturulghan, ulanghan:[misal:] ulaq yip. ulaq sim. ulaq tambal.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning ulanghan jayi:[misal:] arghamcining uliqi. ＊ sëhriger keshimni ëgiz kötürüwidi, hemmeylen keshimning boghqujidiki ikki ulaqni körüp qaldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ormanciliq＜[yeshmisi:] yëtishtürülidighan sortluq tüpning bix yaki notilirini yene bir tüpke orunlashturush ishi:[misal:] boway ulaq ulashta, momay gül östürüshte tengdishi yoq mahirlardin iken.
|
|
ulaqturmaq |
|
|
|
ulaqci |
|
|
|
ulaqciliq |
|
|
|
ulaqsiz |
|
ulaqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uliqi yoq, ulaq ulanmighan:[misal:] yoqaldi, qaldi öy sham we ciraghsiz, köcetmu qaldi susiz, ulaqsiz.
|
|
ulaq-quraq |
|
|
|
ulaqliq |
|
|
|
ulang |
|
ulang[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëgerni toqughanda töshtin, qorsaqtin tartip cingitidighan tasma:[misal:] tösh ulang. ＊ hemme adem atlirini toqup, tösh ulangni tartip, teyyar boldi dësekmu bolidu.
|
|
ulanma |
|
|
|
ulanmaq |
|
|
|
ulay (Ⅰ) |
|
|
|
ulay (Ⅱ) |
|
|
|
ultang |
|
ultang[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ayagh kiyimining yerge tëgip turidighan qismi, dessilidighan yëri؛ tapan, cem:[misal:] ultang salmaq.[yeshmisi:] ② harwa caqining gerdishi:[misal:] caqning ultingi.[yeshmisi:] ③ qëyiq, qolwaq qatarliqlarning tëgi.
|
|
ultangsiz |
|
|
|
ultangliq |
|
|
|
ultra |
|
|
|
ultra awaz dolquni |
|
ultra awaz dolquni[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] adem angliyalaydighan eng yuqiri castuta (20 ming gërts) dinmu ëship këtidighan awaz dolquni. ultra awaz dolquni tüz siziq boylap tarqilidu, nishanliq bolidu hemde qaytip këleleydu, jisimlargha ziyan yetküzidu. u türlük tëxnika tarmaqlirida, mesilen, mëtallardiki dezni tekshürüsh, dëngiz carlishi hemde tëbbiy di’agnoz qoyush, dawalash qatarliqlarda keng qollinilidu.
|
|
ultra qisqa dolqun |
|
ultra qisqa dolqun[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] dolqun uzunluqi 10 mëtirdin 1 mëtirghice (castutisi 30 mëgagërtstin 300 mëgagërtsqice) bolghan radi’o dolquni. adette i’onluq qewetni tëship öteleydu hem qaytmaydu. asasen tëlëwiziye anglitishi, xewerlishish, radar qatarliq jehetlerde qollinilidu.
|
|
ultra yuqiri bësim |
|
|
|
ultimatum |
|
ultimatum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞tashqi ishlar＜[yeshmisi:] bir dölet bashqa döletning qobul qilishi zörür dep qarighan telep otturigha qoyulghan, qobul qilmisa qoralliq küc ishlitilidighanliqi yaki bashqa mejburlash tedbirliri qollinilidighanliqi ëytilghan diplomatik höjjet. bundaq höjjette melum muddet icide jawab bërish telep qilinidu.
|
|
uldatmaq |
|
|
|
uldashmaq |
|
|
|
uldanmaq |
|
|
|
uldimaq (Ⅰ) |
|
uldimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ulning cüshüp ketken, buzulghan yerlirini kësek, laylar bilen pütünlimek؛ mustehkemlimek, cingitmaq:[misal:] tamni uldimaq.[yeshmisi:] ② qoghun, tawuz, kawa, qapaq qatarliq zira’etlerning tüwini kölap, qigh, buya qatarliqlarni kömüp oghutlimaq:[misal:] qoghun uldimaq. tawuz uldimaq.
|
|
uldimaq (Ⅱ) |
|
|
|
ulghaytmaq |
|
|
|
ulghaytishmaq |
|
|
|
ulghaytilmaq |
|
|
|
ulghaymaq |
|
ulghaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① miqdari, hejmi köpeymek, ashmaq, zoraymaq:[misal:] kün cüshke yëqinlashqanda, su barghansëri ulghiyip, gezmal we qentler sugha ciliship nabut bulush xewpi tughuldi.[yeshmisi:] ② jiqlimaq, awumaq, köpeymek:[misal:] sayim 5-etrette yüz bergen majiraning ulghiyishini, kütüwatqandek qilatti.[yeshmisi:] ③ tereqqiy qilmaq, këngeymek:[misal:] bizning qoshunimiz barghance ulghiyip baridu.[yeshmisi:] ④ congaymaq, yoghinimaq, ösmek:[misal:] u yëshi ulghayghansëri, qiz-cokanlargha yoshurun köz salidighan boldi.
|
|
ulluq |
|
ulluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uli bar, ul qoyulghan:[misal:] yëngi dëhqan yalghuz öz ghëmidila bolmaydu, dëdi tagham xushalliq bilen, arqa tëming ulluq bolsa, mushtumung bazghan, dëgen maqal bar.
|
|
ullimaq |
|
|
|
ulus |
|
|
|
ulugh |
|
ulugh[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hejmi, orni ghayet cong, katta:[misal:] nurghun bulaqlar qoshulup, ulugh bir derya bolup aqatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] barghansëri ulghayghan, shiddetlik, küclük:[misal:] yigit qacti arqisida ulugh ot, we aldida bulut basqan uyuqlar. ayan boldi xuddi kësel kishidek, azab bilen ingrap yatqan keng yurtlar.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] her jehettin yuqiri, qudretlik:[misal:] ulugh weten. ulugh xelq. ＊mundaq ulugh elde tëpilmaydighan nëmiler bar[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti ehmiyetlik, muhim, büyük:[misal:] patime bilen sonur bolsa kelgüsidiki ulugh armanlar heqqide sirdiship mehelle terepke qarap bille mëngishti.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hörmetke sazawer, yuqiri mertiwilik, aliyjanab:[misal:] ulugh padishahim, ustilar asmanda tursa, qandaq yetküzgili bolidu, bu ish ademning qolidin kelmeydiken, deptu sol qol wezir.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ghayet iqtidarliq, talantliq؛ qilghan xizmiti bilen xelqqe tonulghan, meshhur:[misal:] ulugh sha’ir. ulugh yazghuci. ulugh dahiy.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] (shexs yaki köplük qoshumcisi bilen) mensepdar, bashliq:[misal:] padishah xas ulughliri bilen melikining aldigha ciqip, uni xas jaygha cüshürdi.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yashta we hörmette cong:[misal:] ulugh bowa. ulugh aghca xënim.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti tentenilik, bextke tolghan, ulughwar:[misal:] ulugh hëyt künliri. ulugh bayram.[yeshmisi:] 01 er we ayallarning ismi.
|
|
ulugh beheng |
|
|
|
ulugh bowa |
|
|
|
ulugh tinmaq |
|
|
|
ulugh moma |
|
|
|
ulughzade |
|
|
|
ulugh-kicik |
|
|
|
ulugh-kicik tinmaq |
|
|
|
ulughlatmaq |
|
|
|
ulughlashmaq |
|
|
|
ulughlanmaq |
|
|
|
ulughluq |
|
ulughluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mertiwe we derije, yüz-abruy jehette kattiliq, congluq:[misal:] gheyretsiz, himmetsiz kishi hëcqacan ulughluqqa ërishelmeydu.
|
|
ulughlimaq |
|
ulughlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hörmetlik kishiler qatarida körüp mu’amile qilmaq, hörmetlimek, ezizlimek:[misal:] kishiler bu sheherni xojanesirdin birmezgil yashighan yurt, depmu ulughlaydiken.
|
|
ulugh-ushshaq |
|
ulugh-ushshaq[yeshmisi:] cong-kicik, qëri-yash:[misal:] pütün ürümci-ehli er-ayal, ulugh-ushshaq seldek tewrinip, shimaliy kocilarni boylap, ghulja yoligha qarap aqmaqta idi.
|
|
ulughwar |
|
ulughwar[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① salapetlik, ulughlarda bolushqa tëgishlik xislet ciqip turghan:[misal:] kënizek ulughwar qedem tashlap jilwe bilen kirip textke ciqiptu.[yeshmisi:] ② nahayiti muhim, ulugh meqsetlerni öz icige alghan, büyük:[misal:] mushundaq qilghanda bu ulughwar wezipining höddisidin ciqqili bolidu.[yeshmisi:] ③ hörmetleshke sazawer, yuqiri mertiwilik, ulugh:[misal:] u manga bicare emes, belki ulughwar, söyümlük bir kishi bolup köründi.
|
|
ulughwarliq |
|
|
|
ulimaq |
|
ulimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yip, sim, arqan qatarliqlarning uclirini baghlap, cigip birleshtürmek:[misal:] yipni ulimaq. simni ulimaq.[yeshmisi:] ② bir-birige tutashturmaq, tutash haletke keltürmek:[misal:] wey, tëlëfonni mudir ishxanisigha ulap bëringe[yeshmisi:] ③ yëtishtürülidighan sortluq tüpning bixi yaki notisini yene bir tüpke orunlashturmaq:[misal:] menmu yënip mekteptin bowam bilen ishleymen. ulaq ulap bowamdek, yëtishmekni közleymen.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] biridin këyin bashqini qoshup dawamlashturmaq:[misal:] ehwaldin qarighanda, umu manga oxshashla kirpik qaqmay tünni tanggha ulighan oxshaydu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qoshmaq, baghlimaq (köngül, yürek heqqide):[misal:] ne qilay, nëme qilay, ghërib könglini ulimay. er bolsam ketmesmidim, icimge derdni solimay.[yeshmisi:] ⑥ qoshmaq؛ uzartmaq:[misal:] nimjan balisigha ömür ulighan, anidek mëhrini bërip ötkenidi. bir talmu bashaqni qaldurmay ala, teptekshi dorilar sëpip ötkenidi.
|
|
umac |
|
|
|
umac qorsaq |
|
umac qorsaq[yeshmisi:] qolidin ish kelmeydighan, bilimsiz, nadan:[misal:] nediki umac qorsaqlar bügün uni qil, buni qil dewatidighu
|
|
umacxana |
|
|
|
umay |
|
|
|
umtaq |
|
|
|
umiwalnik |
|
|
|
un |
|
|
|
unatmaq |
|
unatmaq[yeshmisi:] «unimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] unaydu, unitimiz, hazir unimisa, asta-asta unitiwalimiz, dëdi mutellip uning kiyimliridiki topa-cangni qëqip turup.
|
|
unashmaq |
|
|
|
untushmaq |
|
|
|
untughaq |
|
|
|
untughaqliq |
|
|
|
untuq |
|
|
|
untuldurmaq |
|
|
|
untulghusiz |
|
untulghusiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] untulmaydighan, hergiz estin ciqmaydighan؛ da’im este saqlinidighan:[misal:] u özining qaytip kelmes yashliqini, yashliqta ötken untulghusiz ishlarni qayta-qayta eslep, kocida xëli uzaq mangdi.
|
|
untulmas |
|
|
|
untulmaq |
|
|
|
untumaq |
|
|
|
unce |
|
unce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① bezi süpetlerge baghlinip këlip «u qeder, dëyerlik» dëgen menide süpet bildürgen xususiyet we alahidilikning az we kücsizlikini bildüridu:[misal:] karwan sheherge yëtip këlip unce cong bolmighan bir saraygha cüshti.[yeshmisi:] ② bezi pë’illar bilen këlip «u qeder, bir’az» dëgen menide pë’il bildürgen ish-heriketning kücsiz ikenlikini bildüridu:[misal:] «shundaq» dëdim men we bu sözge unce ëtibarmu qilmidim.
|
|
unce-munce |
|
|
|
uncila |
|
|
|
uncilik |
|
uncilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uningdek, buncilik, azghine:[misal:] men özümmu uncilik gepni bilimen, dëdi mexsut beg.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] unce, u qeder, u derijide:[misal:] birla waqitta hem dëhqanciliq fakultëtida, hem suciliq fakultëtida oqush uncilik asan cüshmidi.
|
|
unciwala |
|
unciwala[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] buncilik köp, shunce nurghun:[misal:] qalghini bek köp iken, unciwala qonaqni nëme qilarmen, dëdi kicik’axun aran anglanghudek awazda.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] u derijide, u qeder, uncilik:[misal:] bu munciwala köp talash-tartish qilmisimu bolidighan mesile idi.
|
|
unda |
|
unda[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] u yerde, uningda:[misal:] dewrimiz xisletke bay, bir qehrimanliq munbiri, ëcilar unda tümen qarleylisi, mëyxua, enbiri.
|
|
unda-bunda |
|
unda-bunda[yeshmisi:] ① u yer-bu yerde, anda-sanda:[misal:] uning bëshida unda-bunda aqlar peyda boptu.[yeshmisi:] ② bire-bire, gah-gah:[misal:] qarisaq shunce bük-baraqsan ormanlar këslip unda-bunda birnecce tüpla qaptu.
|
|
undaq |
|
undaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] uninggha oxshash, ashundaq:[misal:] undaq nersilerni arzu qilma, singlim, deptu akisi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] u kebi, shundaq:[misal:] hey undaq dëgining bilen hëliqi ekber mushu etrettin ketmeywatidu.
|
|
undaqta |
|
undaqta[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] «undaq bolsa, undaq bolghanda» dëgen menide aldinqi jümle bilen këyinki jümlini shert-netije munasiwitide baghlap këlidu:[misal:] siler ashliqinglarni öngkürde saqlaydikensiler, urush bolup qalghanda, adem we haywanliringlarni ëlip qumluqqa qëcip kiriwalidikensiler, undaqta, bashqa kishiler ashliqinglarni we adiminglarni tëpiwalmamdu[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] xosh, emise:[misal:] siz bu kishini derhal ürümcidiki doxturxanigha apiring, tëz qutquzuwalmisaq bolmaydu undaqta sizcu
|
|
undaq-mundaq |
|
undaq-mundaq[yeshmisi:] ① her xil؛ bezi:[misal:] tëxnikiliq sinaqlarda undaq-mundaq ishlar, meghlubiyet, ghelibiler bolup turidu.[yeshmisi:] ② adettiki:[misal:] henipe xënim undaq-mundaq ademning qizi emes idi.
|
|
undaqci-mundaqci |
|
|
|
undaq-mundaq qilip |
|
|
|
unsur |
|
unsur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ëlëmënt:[misal:] sudin nurghunlighan mikro ëlëmëntlar, tupraqtin altun, kümüsh, tuc, mis, simab, kaltsiy, kaliy, natriy, fosfor, mangan qatarliq 60 necce unsur keship qilindi.[yeshmisi:] ② melum ijtima’iy guruh wekili, kishi:[misal:] ziyaliy unsur. eksiyetci unsur.[yeshmisi:] ③ [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] düshmen:[misal:] sen unsurning bu ashliqta heqqing yoq dëdi ambarci xaltini uning bëshigha ëtip, awwal qerzingni töle
|
|
unsurluq |
|
unsurluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] düshmen dep tonulush, düshmenlik:[misal:] bezi ishcilar adilgha: «u unsurluq qalpiqi bar adem, yalisi tëgip qalmisun, diqqet qil» dëmigen bolsa, uning bilen tëximu yëqinliq munasiwet baghlighusi bar idi.
|
|
unsiye |
|
|
|
unghice |
|
unghice[söz türkümi:] almash. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ashu waqit ariliqida, ashu waqitqice:[misal:] exmet kelse yighinni bashlap turunglar, unghice özümmu qaytip këlishim mumkin.
|
|
unghicilik |
|
unghicilik[söz türkümi:] almash. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ashu waqitqa qeder, unghice:[misal:] unghicilik üceylen, aldi uni qorshawgha. abdul tülke keldi duc, nurghun qattiq so’algha.
|
|
unwan |
|
unwan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ilmiy, kespiy sahede ishligücilerning shughulliniwatqan kespidiki ixtisasliq derijisini belgilesh ücün mexsus tesis qilinghan nam:[misal:] profëssorluq unwani.[yeshmisi:] ② birer shexs yaki kollëktipni mukapatlash ücün bërilgen shereplik nam:[misal:] nemunici dëgen unwaning bëghishlidi manga küc-derman, weten oghli bolup cëgrida, xizmet qilay emdi bi’arman.
|
|
unwansiz |
|
|
|
unwanliq |
|
|
|
unimaq |
|
unimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish, telep, iltimas qatarliqlargha razi bolmaq, maqul bolmaq, qoshulmaq:[misal:] maqul, lëkin senmu mëning bir shertimge unishing kërek, dëdi ruqiye.
|
|
unighangha yonighandek |
|
unighangha yonighandek[yeshmisi:] ① birer ishqa maqul keltürüwëlip, heddidin ashuruwëtishni bildüridu:[misal:] unighangha yonighandek, birini caqirsa oni këler.[yeshmisi:] ② qërishqandek:[misal:] unighangha yonighandek, shu künlerning biride, birdinbir yölekcisi, ghemguzari bolghan dadisi hayattin köz yumdi.
|
|
unimighangha unimay |
|
|
|
uniwërsal |
|
uniwërsal[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① oxshimighan tür, oxshimighan xaraktërdiki nersilerdin terkib tapqan, köp yaki hemme nersini öz icige alghan, her tereplime:[misal:] ularning öyini bir uniwërsal magizin dëyishke bolatti.[yeshmisi:] ② birnecce ishni qilalaydighan؛ hemmidin xewiri bar:[misal:] uniwërsal mashina. ＊ mektep icide uni uniwërsal oqutquci dëyishetti.
|
|
uniwërsitët |
|
|
|
uh |
|
uh[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] carcash, hërish imasini bildüridu:[misal:] uh, hërip kettima. ＊ uh dep ornidin qopti heyder. ＊ uh, nëmidëgen yëqimliq külümsiresh-bu
|
|
uh tartmaq |
|
uh tartmaq[yeshmisi:] qattiq xorsinmaq, qattiq hesretlenmek:[misal:] sëni uqutidighangha nede pul, jënim balam, dëdi u congqur uh tartip.
|
|
uh dëmek |
|
uh dëmek[yeshmisi:] ① harghinliq, carcighanliqni «uh» bilen ipadilimek:[misal:] turdiqari capinini bëshigha qoyup, «uh» dep yëtishigha yënida bir ölük yilan peyda boptu.[yeshmisi:] ② harduqini ciqarmaq, dem almaq:[misal:] cüshlük tamaq waqtidin paydilansam, xizmetning qatilangciliqidin «uh» dëyishkimu waqit yoq, dëdi abduraxman.
|
|
uhsinmaq |
|
|
|
uhlimaq |
|
uhlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hërish, carcash halitini «uh» dëyish arqiliq ipadilimek:[misal:] nëmance uhlaysen, dada, bügün dem alghan bolsang bolatti, buncilik samanni biz toshuwëtettuq.
|
|
uwa |
|
uwa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bezi yawayi haywanlar, qushlar we hasharatlarning yashash we köpiyishige muwapiqlashturup yasighan jay:[misal:] qushqac uwisi. cashqan uwisi. cümüle uwisi. uwisini buzmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] turar jay:[misal:] ana, siler shundaq qilip, 20 yil baqqinimizmu yëter, emdi özüngge uwa tap dëmekcimu dëdi zeytunem.
|
|
uwa izligen toxudek |
|
uwa izligen toxudek[yeshmisi:] birer jiddiy ehwalgha, qiyinciliqqa duc këlip, amal tapalmay jiddiyleshkenlikini bildüridu:[misal:] shu arida aypasha, «men teretke ciqip kirey»dep yanpishini silap, uwa izligen toxudek yorghilap talagha mangdi.
|
|
uwisi buzulghan cümülidek |
|
|
|
uwisi cuwulghan heridek |
|
|
|
uwatmaq |
|
uwatmaq[yeshmisi:] «uwimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] rehimjan öyge kirip, ishikni yapti-de, ciraghni yaqti. adettikidek, qattiq nanning parcilirini uwitip, qarlghacning uwisi yënidiki töshükke qoyup qoydi.
|
|
uwashmaq |
|
|
|
uwaq |
|
uwaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uwalghan, ushshaq parcilanghan:[misal:] uwaq kömür. ＊ hoy, bolsangcu, sütüngni qaynat, qarimuc bilen uwaq lazangdin ber
|
|
uwaqlatmaq |
|
|
|
uwaqlashmaq |
|
|
|
uwaqlanmaq |
|
|
|
uwaqlimaq |
|
|
|
uwal |
|
uwal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tëgishlik bolmighan jaza, azab, oqubet, naheq eyiblesh:[misal:] renjimeymen hëc sëningdin qoghlighanting dep mëni, özgide tursa uwalim, nëme dep sendin körey.[yeshmisi:] ② orunsiz, müshkülat, qiyinciliq, japa:[misal:] traktorcilarmu öz kespidin paydilinip dëhqanlargha ziyan salsa, bicare dëhqanlargha nëmidëgen uwal.
|
|
uwali tutmaq |
|
|
|
uwaligha qalmaq |
|
uwaligha qalmaq[yeshmisi:] bashqilarning qarghish, nepritige ucraydighan ish-heriketning eyibdari bolmaq, jazasini tartmaq:[misal:] ishning bash-ayighini sürüshtürüp körmey, körgennila jazalawersek, puqralarning uwaligha qalimiz, dëdi mirghezep.
|
|
uwali özige |
|
uwali özige[yeshmisi:] yaman aqiwitige özi jawabkar, tëgishlik jazasini özi tartidu:[misal:] rast bilimen. besh aydin bëri, shularning arisida tursam, nëmishqa bilmeymen yalghan ëytsam öz uwalim özümge.
|
|
uwalciliq |
|
uwalciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uwal bolghan, orunsiz bashqilarning jazasini tartishqa giriptar bolghan halet, naheq jazalinish, naheq derd tartish:[misal:] qëninglar qara sayda tökülse, bala-caqanglar yëtim qalsa, bu uwalciliqni kim tartidu
|
|
uwalliq |
|
|
|
uwalmaq |
|
uwalmaq[yeshmisi:] «uwimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] aylar, yillar, esirler öter, taghlar uwilip yultuzlar köcer. ijad ejringdin caqnisa colpan, ewladlar sëni menggü yad ëter.
|
|
uwet |
|
|
|
uwulatmaq |
|
|
|
uwulashmaq |
|
|
|
uwulanmaq |
|
|
|
uwulimaq |
|
uwulimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bedenni yaki uning melum bir qismini qol bilen bësip silimaq, mujimaq, ishqilimaq:[misal:] mëhriban awwal balining yanpishini barmaqliri bilen xëlighice yumshaq uwulidi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] qol bilen bedenni bësip, silap, mujup yaki silkip qan aylinishni rawanlashturmaq, tëre we nirwilarning sezgürlük iqtidarini yuqiri kötürmek.[yeshmisi:] ③ qol aliqanliri bilen qattiq bësip sürkep ëzip danimu dane qilmaq, uwimaq, ezmek:[misal:] sadiq ëtizning topisini aliqinigha ëlip uwilap kördi, tupraqtin cimdip ëlip tili bilen tëtip baqti.
|
|
uwilatmaq |
|
|
|
uwilashmaq |
|
|
|
uwiliq |
|
|
|
uwilimaq |
|
uwilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① uwa yasap, makan tutup yashimaq, köpeymek (qushlar, yirtquclar heqqide):[misal:] uwilidi huqush, alwasti, cölsirigen namrat yëzida, baharni jut, elni ghem basti, qaytti ishlar kona izigha.[yeshmisi:] ② bir jayda heddidin artuq köpiyip ketmek:[misal:] uning capinida pit uwilighanidi.
|
|
uwimaq |
|
|
|
uwindi |
|
|
|
uy |
|
uy[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] piciwëtilgen kala؛ öküz:[misal:] uy ëling, torpaq ëling, sapanu sörem tartqudek, at ëling, duldul ëling, qoshlap tagharni artqudek.
|
|
uyning quliqigha satar calmaq |
|
|
|
uya |
|
|
|
uyat |
|
uyat[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] muwapiqsiz söz-heriketliridin ökünüsh, xijil bolush, iza tartish؛ nomus, xijilliq:[misal:] uyquda uyat yoq (maqal).
|
|
uyatcan |
|
uyatcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uyilishni, ar-nomus qilishni bilidighan, yüzi töwen, tartincaq:[misal:] qiz-bala dëgen uyatcan, nazuk këlidu.
|
|
uyatcanliq |
|
|
|
uyatcan’ot |
|
uyatcan’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］uyatcan+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki saman gholluq ösümlük. tikenliri we tükliri bolidu. yopurmiqi ikki qaytilanghan peysiman murekkep yopurmaq bolup, sëzimcanliqi küclük. güli sus qizil, bashsiman gül rëtide. coka mëwisi pishqandin këyin, boghum-boghum bolup tökülidu. meshhur menzire ösümlüki hësablinidu.
|
|
uyatsiz |
|
uyatsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uyilishni, ar-nomus qilishni bilmeydighan, tartinmaydighan, nomussiz:[misal:] uyatsiz xotun — tuzlimighan ash (maqal). ＊ uyatsiz müshükke qaznaqning ishiki ocuq (maqal).
|
|
uyatsizliq |
|
|
|
uyatsizlarce |
|
|
|
uyatquzmaq |
|
|
|
uyatquzushmaq |
|
|
|
uyatliq |
|
uyatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kishini uyalduridighan, xijalette qalduridighan, hayasiz, shermende؛ xijaletlik:[misal:] uyatliq gep. uyatliq qiliq.[yeshmisi:] ② edep, izzet-ikram bilen mu’amile qilishqa tëgishlik, nahayiti hörmetlik:[misal:] uyatliq mëhman kelgende nan tögeptu (maqal).
|
|
uyatliq yer |
|
uyatliq yer[yeshmisi:] jinsiy ezaning siliqlashturup atilishi:[misal:] towa... henipekning ëri qasimuw dëgen sëningdinmu set, bir qur ishtan-capanni yirtilsa yamap, hetta uyatliq yerliri ëcilip qalghuce kiyidighan birnëme iken.
|
|
uyatmaq |
|
|
|
uyaldurmaq |
|
|
|
uyaldurushmaq |
|
|
|
uyalmaq |
|
uyalmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kishiler aldida qiyin ehwalda qalmaq؛ xijil bolmaq, iza tartmaq:[misal:] ëghiz yëse, yuz uyilar (maqal). ＊ sorighan bilim alar, uyalghan këyin qalar (maqal).
|
|
u yan-bu yan |
|
|
|
uyxa |
|
|
|
uysunlar |
|
uysunlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] memlikitimizde yashighan qedimki millet. bu millet eyni zamanda cilyenshen tëghi bilen dungxwang ariliqida yashighan. miladiyidin ilgiri 161-yilliri etrapida gherbke köcüp, hazirqi ili deryasi wadisi bilen issiq köl etraplirida köcmen carwiciliq bilen shughullanghan, këyince gherbiy rayon tutuq hirawuligha qarighan, shimaliy we jenubiy xanliqlar zamanida kök’artning shimaligha köcken. këyin bara-bara qoshna milletlerge qoshulup ketken.
|
|
uyghur |
|
|
|
uyghur tili |
|
uyghur tili[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] memlikitimizning shinjang uyghur aptonom rayonidiki asasiy millet — uyghur millitining tili. altay tilliri sistëmisining türkiy tillar türkümige kiridu. uyghur tili, qazaqistan, qirghizistan, özbëkistan qatarliq döletlerdimu ishlitilidu.
|
|
uyghur klassik edebiyati |
|
uyghur klassik edebiyati[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] uyghur xelqining qedimki we yëqinqi zamandiki dangliq, tallanghan yazma edebiyat eserliri. bular asasen «köktürk xandanliqi» dewridin taki ⅩⅨesirning axirighice bolghan uyghur yazma edebiyati icidiki özining hayatiy kücini yoqatmaydighan munewwer eserlerni körsitidu.
|
|
uyghur yëziqi |
|
|
|
uyghurce |
|
uyghurce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uyghurlargha, uyghur xelqige, uyghur til-yëziqi we medeniyitige a’it, uyghur xelqige xas bolghan:[misal:] uyghurce kiyim. uyghurce ussul. uyghurce naxsha.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uyghur tili, yëziqi:[misal:] gensu dëgen söz, uyghurce «kengsu» dëgen sözdin özgergen dëdingma shuninggha qarighanda, uyghurcidin xenzucigha kirip özliship qalghan sözlermu bar ikende[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] uyghur tili, yëziqini ishlitip, uyghur tili, yëziqi wasitisi bilen:[misal:] uyghurce sözlimek. ＊ men tashqa olturdum-de, munu sözni uyghurce, xenzuce qilip yazdim.
|
|
uyghurcilap |
|
|
|
uyghurcilashturmaq |
|
|
|
uyghurshunas |
|
uyghurshunas[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uyghurlarning tarixi, medeniyiti, örp-aditi, til-yëziqi we shu qatarliqlarni tetqiq qilidighan mutexessis.
|
|
uyghurshunasliq |
|
uyghurshunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uyghurlarning tarixi, medeniyiti, örp-aditi, til-yëziqi we shu qatarliqlarni tetqiq qilish ilmi.
|
|
uyghun |
|
uyghun[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] melum qarash, telep, hëssiyatqa mas këlidighan, muwapiq؛ melum miqdar, shekil, ölcemge munasip, bab:[misal:] bu pilan mehellimizning emeliy ehwaligha uyghun emes.
|
|
uyghun |
|
uyghun[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] melum qarash, telep, hëssiyatqa mas këlidighan, muwapiq؛ melum miqdar, shekil, ölcemge munasip, bab:[misal:] bu pilan mehellimizning emeliy ehwaligha uyghun emes.
|
|
uyghunlashturmaq |
|
|
|
uyghunlashmaq |
|
uyghunlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] uyghun, mas haletke kelmek, uyghun bolmaq, muwapiqlashmaq:[misal:] dëmek, tüp asasidin ëytqanda, u ammining arzusigha uyghunlashti.
|
|
uyghunluq |
|
uyghunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] muwapiq, masliq, babliq:[misal:] filimdiki weqe-hadisiler filimde eks ettürülgen dewrning türmush mentiqisige uyghun bolup, uyghunluq ashu waqittiki pewqul’adde muhit bilen përsonazhlar xaraktërining masliqida, turmush puriqining qoyuqluqida we milliy xususiyetning roshenlikide öz ipadisini tapqan.
|
|
uyqa-tuyqa |
|
|
|
uyqash |
|
|
|
uyqu |
|
uyqu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tormuzlinish jeryani cong mënge postliqigha tarilip, cong mënge postliqining töwenki qisimlirighice yëtip baridighan fizi’ologiyilik hadise, u jismaniy we eqliy iqtidarni eslige keltüreleydu. [yeshmisi:] ② bezi hasharat we ösümlük, del-derexlerning qishliq ücek haliti:[misal:] qishliq uyqu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] heriket we shawqun-süren bolmighan jimjit halet:[misal:] bu caghda sheher uyquda idi.
|
|
uyqusi ëcilmaq |
|
|
|
uyqucan |
|
uyqucan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① uxlashqa amraq, köp uxlaydighan:[misal:] men yëqindin buyan bek uyqucan bolup kettim.[yeshmisi:] ② uyquluq, uyqu basqan:[misal:] ayshemgülning anisi busughida uyqucan közliri bilen qizigha ejeblinip qarap turatti.
|
|
uyquci |
|
|
|
uyqusiratmaq |
|
|
|
uyqusirashmaq |
|
|
|
uyqusirimaq |
|
|
|
uyqusiz |
|
uyqusiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uxlimighan, uxlimay, uxlimastin:[misal:] hawa issip ketkenidi. u ëzilip, uyqusiz közlirini yërim ëcip kelmekte idi. ∥ u bu birnecce këcini uyqusiz ötküzdi.
|
|
uyqusizliq |
|
|
|
uyquluq (Ⅰ) |
|
uyquluq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uyqu basqan, uyqusirighan؛ uyqudiki, uyqu arilash:[misal:] nege yoqap kettingiz dëdi ayimxan uyquluq awaz bilen.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uxlawatqan, uyqu halitidiki:[misal:] uyquluq ademni nëmidep warqirap uyghitisen.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uxlighan waqittiki halet, uyqu:[misal:] u qul bala mëning perzentim idi, ölüp ketti. emdi, uyquluqta ëtip tashlaptimen.
|
|
uyquluq (Ⅱ) |
|
|
|
uyqilimaq |
|
|
|
uyutqa |
|
|
|
uyutma |
|
|
|
uyutmaq |
|
|
|
uyutushmaq |
|
|
|
uyutulmaq |
|
|
|
uyushturmaq |
|
uyushturmaq[yeshmisi:] ① «uyushmaq (Ⅰ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] oqutqucilar bosh waqitlarda oqughucilarni mektepning muhitini yaxshilashqa uyushturdi.[yeshmisi:] ② teshkil qilmaq, teshkillimek:[misal:] mu’ellim tenterbiye ders sa’itide oqughucilarni yügürüsh musabiqisige uyushturdi.[yeshmisi:] ③ yighmaq, toplimaq:[misal:] maqale uyushturmaq.
|
|
uyushturushmaq |
|
|
|
uyushturulmaq |
|
|
|
uyushqaq |
|
uyushqaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer meqsette tëz heriketke këlidighan, derhal uyushalaydighan, ittipaq:[misal:] bu zawuttiki ishci-xizmetciler heqiqeten jenggiwar, angliq, uyushqaq yaxshi kollëktip iken.[yeshmisi:] ② bir-birige asanla jipsilishiwalidighan:[misal:] uyushqaq jisimlar.
|
|
uyushqaqliq |
|
|
|
uyushma |
|
|
|
uyushmaq (Ⅰ) |
|
uyushmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] öz’ara birliship heriket qilish ücün toplanmaq, birleshmek, jem bolmaq, teshkillenmek:[misal:] biz ilgiri cëcilangghu heriket ëlip barghan bolsaq, emdi ucqunlar ittipaqigha uyushtuq.
|
|
uyushmaq (Ⅱ) |
|
uyushmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] soghuq yaki qan yürüshmeslik qatarliq seweblerdin bedenning melum jayi sezmes bolup qalmaq, heriketlendürse qim-qim qilip aghrimaq:[misal:] ana tëxicila jaynamazdin turmidi, putliri uyushup ketti.
|
|
uyuq-tuyuq |
|
|
|
uyul |
|
uyul[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uyughan, uyup bir pütün, qatqan haletke kelgen, monek:[misal:] uyul coyun.
|
|
uyulghu |
|
|
|
uyum |
|
|
|
uyumaq |
|
|
|
uyundi |
|
uyundi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning uyup qëtip qalghan qalduq qismi:[misal:] u mehbusning tügmilirini yëship, uning pütün et-bedenlirini qaplap turghan yara izlirini, qëtiship qalghan qan uyundilirini kördi.
|
|
uyitishmaq |
|
|
|
uyilishmaq |
|
|
|