ئىزاھى |
i (Ⅰ) |
|
i (Ⅰ)[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining ottuz birinci heripi, ret tertipi jehettin ottuz birincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «i» heripining ayrim shekli «i∥i», bëshidin ulinidighan shekli «i∥i», bash we ayighidin ulinidighan shekli «i∥i», ayighidin ulinidighan shekli «ii∥i», oqulushi yaki nami «i». «i» tawushi teleppuz qilghanda peyda bolush orni we tawush ciqirish usuli jehettin sozuq tawushqa tewe bolup, u til orni we tilidiki roli jehettin ara sozuq tawush, lew haliti jehettin lewleshmigen sozuq tawush, ëghiz boshluqining ëcilish-yëpilish derijisining cong-kicikliki jehettin sel ëgiz sozuq tawushtur. «i» tawushining fonëtikiliq alahidiliki 1. köp boghumluq sözlerning axirqi boghumliridiki «a, e» tawushliri shu sözlerge qoshumce ulinishi yaki bashqa terkiblerning qoshulushi bilen urghusi këyinki boghumlargha yötkelse, ajizliship «i» tawushigha özgiridu, imlada shu boyice yëzilidu hem shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: baghla − baghlighan sözle − sözligen xitabname − xitabnamisi kitabxana − kitabxanisi 2. birinci terkibi «a, e» tawushliri bilen ayaghliship, ikkinci terkibi sozuq tawushlar bilen bashlanghan, urghusi turaqliq bolghan sözlerdin bashqa sözlerde birinci terkibning axiridiki «a, e» tawushliri nutuqta «i» gha ajizlashturulup teleppuz qilinidu. imlada eynen yëzilidu. imlasi teleppuzi qara’örük qari’örük mirza’exmet mirzi’exmet egime yol egimiyol 3. ikkinci boghumi ëgiz sozuq tawush «i» bilen tüzülgen sözlerge qoshumce qoshulghanda, ikkinci boghum urghusini yoqatsa «i» tawushi cüshüp qalidu. netijide esli üc boghumluq sözler ikki boghum boyice qalidu. mundaq sözler imlada cüshüp qalghini boyice yëzilidu we shundaq teleppuz qilinidu. mesilen: isim + i = is (i) mi singil + im = sing (i) lim 4. rus we yawropa tilliridin qobul qilinghan, söz bëshida «s, sh» tawushliridin këyin «t, p, k, f» tawushlirining këlishi arqiliq bir boghumda ikki sozuq tawush qatar këlip qalidighan bezi sözlerde «s» yaki «sh» tawushning aldigha «i» sozuq tawushi qoshulup teleppuz qilinidu we shundaq yëzilidu. mesilen: eslisi imlasi we teleppuzi shikaf ishkap stansa istansa stakan istakan shtat ishtat 5. birinci terkibning axirida «a» we «e» tawushliri këlidighan birikken sözler, yer-jay namliri, jüp sözler, birikmiler we söz birikmiliridiki «a, e» tawushliri urghuning këyinki boghumgha yötkelgenliki sewebidin teleppuzda «i» gha ajizlishidu. mesilen: imlasi teleppuzi qaramay qarimay jigde mazar jigdimazar alma murabbasi almimurabbasi 6. yer-jay namlirining birinci terkibining axirida kelgen «a, e» tawushliri ikkinci, terkibning bëshidiki sozuq tawush bilen yandash kelse urghu këyinki boghumgha yötkelgenliki ücün teleppuzda «i» gha ajizlishidu. mesilen: imlasi teleppuzi yaqa östeng yaqi’östeng yekke ëriq yekki’ëriq 7. jümle terkibidiki «a» yaki «e» bilen ayaghlashqan sözler këyinki terkibige ulinip ëytilghanda, «a, e» tawushliri «i» gha ajizlishidu. mesilen: imlasi: ëgizde turup, yiraqqa qarash teleppuzi: ëgizdi turup, yiraqqi qarash 8. aldinqisi «i», këyinkisi «a, o» tawushliridin tüzülgen sözlerde, mezkur ikki sozuq tawush arisigha «y» qoshup teleppuz qilinidu. mesilen: imlasi teleppuzi radi’o radiyo pi’anino piyanino pi’onër piyonër di’alog diyalog
|
|
i (Ⅱ) |
|
i (Ⅱ)[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] «hey» sözining siliqlashturulup hörmet meniside ëytilishi. qarshi terepke qarita caqiriq qilish, ündesh ücün qollinilidu:[misal:] wezir birküni padishahqa:[misal:] i jahanning aptipi, ulugh shahim hëliqi danishmenning janablirini közge ilmay qiliwatqan edepsizliklirige cidap turalmidim, deptu.
|
|
i’ane |
|
i’ane[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ish yaki pa’aliyet ücün bërilgen maddiy yardem:[misal:] i’ane bermek. i’ane qilmaq.[yeshmisi:] ② yardem qilish, qollash meqsitide yighidighan pul:[misal:] u ürümcide yüz bëriwatqan tragëdiyilerni körüp, bu bextsizlerge ici aghridi-de, i’anige kirishti.
|
|
ibadet |
|
ibadet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tengrige ita’et qilish, tengrining emrini orundash yüzisidin qilinidighan diniy mejburiyet؛ murasim, namaz:[misal:] ibadet qilmaq.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
ibadetgah |
|
|
|
ibadetxana |
|
|
|
ibare |
|
|
|
ibaret |
|
ibaret[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ciqish këlish qoshumcisi «-din, -tin» bilen türlengen isimlarning arqisigha tirkilip këlip, «teshkil tapqan, terkib tapqan, öz icige ëlinghan, bolghan؛ tüzülgen» dëgen menilerni anglitidu:[misal:] ularning axirqi meqsiti nishanini emelge ashurushtin ibaret.
|
|
ibermek |
|
ibermek[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ewetmek, yollimaq:[misal:] mëni sëning aldinggha yolgha salghan, mana, uning sanga ibergen sowghisi.
|
|
ibraniy |
|
|
|
ibret |
|
ibret[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kishiler ülge ëlishqa bolmaydighan, saqlinish ücün sawaq bolidighan ish-heriket, weqe, hadise:[misal:] ibret almaq. ibret qilmaq.
|
|
ibretlenmek |
|
|
|
ibretlik |
|
|
|
ibretname |
|
|
|
ibrëy |
|
|
|
iblis |
|
iblis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① diniy cüshencide ademlerni yoldin azduridighan, yaman yolgha bashlaydighan rezil mexluq؛ sheytan:[misal:] «ene shu kishimu mëning qizliq, uyqusiz këcilirimning iblisi bolghanidi» dep oylidi raziye.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qebih qilmishlar bilen shughullinidighan, intayin hiyliger, mel’un, leniti, saxtipez (yaman adem heqqide):[misal:] ular haraqni botilkisi bilenla aghzigha quyup iciwërip, mest bolup iblisqa oxshap qaldi.
|
|
iblisliq |
|
iblisliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sheytanliq, rezillik؛ qebihlik, saxtipezlik:[misal:] -shundaq, ademlerning kallisidiki oyini biliwalidighan iblisliqimmu bar.
|
|
ipade |
|
ipade[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishilerning könglide hasil bolghan oy-pikir, weqe-hadisilerni omumlashturup eks ettürgen belge؛ halet:[misal:] ipade qilmaq. ipade bildürmek. ＊ uning ipadisi yaxshi. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] öz’ara birer baghlinishni bildüridighan formula؛ tenglime:[misal:] töt emellik ipade. algëbraliq ipade.
|
|
ipadisiz |
|
ipadisiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ipadisi yoq, ipade bildürmigen:[misal:] uningdin bashqa, pütünley ipadisiz, külgini bilen külmiginining perqi yoq nurghun teletlernimu u da’im mushu a’ilide ucritip turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ipade bildürmigen halda, meqsetsiz:[misal:] almici manga hëc ipadisiz qarap turatti.
|
|
ipadilesh |
|
ipadilesh[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy ijadiyette qollinidighan her xil konkrët obraz yaritish usulliri, edebiyattiki ipadilesh mundaq birqance terepni öz icige alidu. 1) tilni qandaq qollinip bayan qilish we teswirlesh؛ 2) hëkaye suzhitini we përsonazhlar obrazini qandaq teshkillesh we orunlashturush؛ 3) mubalighe, oxshitish, küceytish, hejwiyleshtürüsh qatarliq wasitilerni qandaq qollinish qatarliqlar.
|
|
ipadileshmek |
|
|
|
ipadilenmek |
|
|
|
ipadilik |
|
|
|
ipadilimek |
|
ipadilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① eks ettürmek, bildürmek:[misal:] sëni qancilik yaxshi köridighanliqimni ipadileshke tilim ajizliq qilidu.[yeshmisi:] ② söz bilen bayan qilmaq, anglatmaq, tebir bermek:[misal:] qiz ene shu kitablar arqiliq öz qelbini yigitke ipadileytti. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] formula arqiliq tebir bermek, bildürmek, körsetmek.
|
|
ipar |
|
ipar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ipar këyikining kindikidin, bezi kalilarning jinsiy bëzidin ëlinidighan xush puraqliq madda:[misal:] iparning shipaliq roli zor.[yeshmisi:] ② shu maddining xushbuy hidi, puriqi:[misal:] muzlar ërip, këtip qar, yëtip keldi gülbahar. zep yasandi tebi’et, cacti güller xush ipar.[yeshmisi:] ③ ayallarning ismi.
|
|
ipar-enber |
|
|
|
iparcashqan |
|
iparcashqan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ipar+cashqan［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. renggi qara, közliri kicik, qulaqliri qisqa, quyruqi maymaq këlidu. asasen zeykeshlik we su boylirida yashap, su boyidiki ösümlükler arqiliq hayat kecüridu, tërisidin kiyim tikkili bolidu.
|
|
ipar-zeper |
|
|
|
iparkala |
|
iparkala[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ipar+kala［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. shekli kaligha oxshaydu, emma sel kicikrek. bëshi cong we keng, töt ayighi qisqa, boyni we quyruqi nahayiti qisqa këlidu. tükliri uzun bolup bëghir rengde. tëre astida bez tencisi bolup, ajritip ciqarghan suyuqluqi alahide xushbuy puraydu. shimaliy amërikidiki shimaliy qutup rayonida yashaydu.
|
|
iparkëyik |
|
iparkëyik[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ipar+këyik［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. shekli këyikke oxshaydu, emma sel kicikrek, münggüzi yoq, aldi puti qisqa, arqa puti uzun, sekreshke mahir këlidu. quyruqi qisqa bolidu. tükliri toq qongur yaki kül rengge mayil qongur këlidu. erkikining qozuq cishi nahayiti tereqqiy qilghan bolup, ëghiz sirtigha ciqip turidu. kindiki bilen köpiyish ezasi otturisida bez xaltisi bolup, ipar ajritip ciqiridu.
|
|
ipargül |
|
|
|
iparliq |
|
iparliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ipar puraydighan, ipar puriqigha ige:[misal:] sëning köksüngdiki güllük yarashqan xalgha oxshaydu, tümen gülning iparliq xush puraqsiman güzel hëytka.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ipar puraydighan yer:[misal:] ëriq-östeng boyliri cimenzarliq, xush hawaliq julaliq hem iparliq. bir yënida ëcilsa reyhangüli, bir yënida ëcilar picangüli.
|
|
ippet |
|
|
|
ippetlik |
|
|
|
ippet-nomus |
|
|
|
ippet-nomusluq |
|
ippet-nomusluq[yeshmisi:] ippet we nomusi bar, ippet-nomusini yoqatmighan:[misal:] wijdanliq ayallar her ishta sewrlik, cidamliq, wedisige wapa qilghuci ippet-nomusluq, qelbi, köngli sap bolidu.
|
|
iptar |
|
|
|
iptarci |
|
|
|
iptarliq |
|
|
|
iptixar |
|
iptixar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① shan-sherep keltüridighan, pexirlense bolidighan ish, birkim yaki nerse:[misal:] u wetinimizning iptixari.[yeshmisi:] ② shan-sherep hëssi, pexir؛ pexirlinish:[misal:] mëning shu tapta osman mu’ellimge bolghan hörmet, iptixarim yalqunjaytti.
|
|
iptixarlandurmaq |
|
|
|
iptixarlanmaq |
|
|
|
iptixarliq |
|
iptixarliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iptixarlansa erziydighan, iptixarlansa bolidighan, iptixar ipadilengen, pexirlik:[misal:] men ceksiz’iptixarliq hëssiyatim bilen qolumgha qelem ëlip, aldi bilen munu shë’irni yëzip ciqtim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] iptixarlinish, pexirlinish:[misal:] men bu ishtin ëytip tügetküsiz hayajangha, iptixarliqqa cömdüm.
|
|
iptida |
|
iptida[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] deslep, awwal:[misal:] iptixarliq tuyghudin mengzimde shadliq tamce yash, el bahari sen bilen tarixta bolghac iptida. ∥ iptidani bashlaymiz, shëhidane xotendin. baturlarni östürgen, shan-shewketlik wetendin.
|
|
iptida’iy |
|
iptida’iy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① eng desleptiki, eng yiraq qedimki zamandiki, deslepki, bashlanghuc:[misal:] iptida’iy dewr. iptida’iy mektep.[yeshmisi:] ② eng addiy, sadda, yüzeki:[misal:] bu xil iptida’iy hëssiyat hemmila kishide bolidu.
|
|
iptida’iy jama’e |
|
|
|
iptida’iy jem’iyet |
|
iptida’iy jem’iyet[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] insanlar tarixidiki eng deslepki jem’iyet. u iptida’iy top (guruppa) larning barliqqa këlishidin bashlap aniliq uruq jama’esi, atiliq oruq jama’esini bashtin kecürüp, iptida’iy jama’e parcilanghangha qeder dawam qilghan. iptida’iy jem’iyette ishlepciqirish kücliri töwen halette bolup, ishlepciqirish wasitiliri omumiy mülükcilikte bolghan. kishiler birlikte ishlep, birlikte istëmal qilghan, ëkispilatatsiye, sinip bolmighan. këyin uning ornini quldarliq jem’iyet igiligen.
|
|
iptida’iyliq |
|
|
|
iprit |
|
|
|
iprit gazi |
|
iprit gazi[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. rengsiz, maysiman suyuqluq. qica uruqi we samsaq temige ige. intayin zeherlik, tërini köydüridu. ilgiriki urushlarda zeherlik gaz ornida ishlitilgen.
|
|
iplas |
|
iplas[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pak emes, paskina:[misal:] iplas nerse.[yeshmisi:] ② [misal:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] herqandaq bir ishqa toghra niyette bolmaydighan؛ rezil, qara niyet, pes, shermende؛ qebih:[misal:] iplas kishi. ＊ men silerning bunce iplas ademler ikenlikinglarni bilmeptimen. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shundaq adem yaki nerse:[misal:] bu iplas türmidin qacqaniken.
|
|
iplaslarce |
|
|
|
iplasciliq |
|
|
|
iplaslashmaq |
|
iplaslashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① iplas haletke kelmek, meynet bolmaq, paskina bolmaq:[misal:] yollar barghansëri iplasliship ketti.[köcme menisi:] [yeshmisi:] peskeshlerce ish qilidighan bolup qalmaq, rezil, peskesh bolup qalmaq, rezilleshmek:[misal:] u heddidin ëship iplasliship ketti.
|
|
iplasliq |
|
iplasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rezillik, peskeshlik؛ meynet, paskiniliq, bizeplik:[misal:] u köngülni aylanduridighan iplasliq icige cüshti.
|
|
ipomëye |
|
|
|
it |
|
it[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. xilliri köp. purash we anglash sëzimi ötkür këlidu. tükliri herxil renglerde bolidu. u adette öy haywini hësablinip, köndürüsh arqiliq öy bëqish owciliq we carwiciliqqa ishletkili yaki herbiy, qanun ishlirigha yardemleshtürgili bolidu.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] on ikki möcelning on birincisi, yeni möcel yil hësabidiki on birinci yil: it yili.
|
|
it borsuq |
|
it borsuq[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tükliri kül reng qorsiqi we töt puti qara këlidu. bëshida toghrisigha ketken üc tal yoli bolidu. putlirida uzun hem ötkür kelgen tirnaqliri bolup, topa kolashqa mahir këlidu. adette tagh-dalilarda uwa kolap makan tutidu, këcisi heriket qilidu. mayliridin cekkilep ëlinghan yagh bilen köyük yarisini dawalighili bolidu.
|
|
it poq yëmeste |
|
it poq yëmeste[yeshmisi:] ornidin turup tëxi hëcqandaq bir ishqa tutush qilmighan caghda, qaq seherde, nahayiti etigende:[misal:] birkim sëghinip qalghandek it poq yëmeste bu yerde nëme qilip yürisen dep soridi hëkim nur.
|
|
it xuy |
|
|
|
it murun |
|
|
|
it mijez |
|
it mijez[yeshmisi:] mijezi ittik, kishige asanla acciqlinidighan, asan soqushup qalidighan, yüz-xatir qilmaydighan:[misal:] it mijez adem. it mijez ayal.
|
|
itning balisi |
|
|
|
itning qurtidek |
|
|
|
itning küni |
|
itning küni[yeshmisi:] xar-zar turmush, ac-toq hayat, intayin xarliq:[misal:] bizning künimiz itning küni dësile, itning küni.
|
|
it uwisi |
|
|
|
it ëyiqi |
|
it ëyiqi[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tëni nahayiti cong, quyruqi qisqa, put aliqini cong, penjiliride ilmiki we meydiside hilal ay shekillik aq alisi bolidu, qalghan qismi qara këlidu, su özeleydu we derexke ciqalaydu. göshi, öti we mëyi dora qilinidu. aliqini bolsa qimmetlik yëmeklik hësablinidu.
|
|
it yaliqi |
|
it yaliqi[yeshmisi:] «xar, pes, peskesh» dëgen menilerdiki til-haqaret sözi:[misal:] özüngmu, ëringmu kësel körpisi, it yaliqi.
|
|
it yaliqini yalimaq |
|
it yaliqini yalimaq[yeshmisi:] itning ornida kün kecürmek, xar-zarliq bilen kün ötküzmek:[misal:] yoqal bezgek, it yaliqini yalap kün alidighan bedrek, dëdi zewqi.
|
|
it yilidin ëshek yilighice |
|
it yilidin ëshek yilighice[yeshmisi:] nahayiti uzun waqit jeryanida:[misal:] men kücüm halal, özüm haram adem men, ëshektek ishleymen, emma it yilidin ëshek yilighice besh mocenlik pul körüp baqmidim, dep zarlandi u.
|
|
ita’et |
|
|
|
ita’etcan |
|
ita’etcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ita’et qilidighan, boysunidighan, ita’etkar:[misal:] shu künlerde qunaxunning neziride pütün ezalar goya ita’etcan cakar, özi goya seltenetlik shah bolup qalghanidi.
|
|
ita’etcanliq |
|
|
|
ita’etsiz |
|
|
|
ita’etsizlik |
|
|
|
ita’etkar |
|
|
|
ita’etkarliq |
|
|
|
ita’etkarane |
|
|
|
ita’etlik |
|
ita’etlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ita’et qilidighan, boysunidighan:[misal:] ita’etlik bala. ＊ u mëhriban, yaxshi, ita’etlik bir adem idi.
|
|
ita’etmen |
|
ita’etmen[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ita’et qilidighan, ita’etlik, ita’etcan:[misal:] qarisam u awwalqi mulayim, sadda, ita’etmen turdi akamgha hëcla oxshimaytti.
|
|
ita’etmenlerce |
|
|
|
ita’etmenlik |
|
|
|
itaci |
|
|
|
italghu |
|
|
|
italyan |
|
|
|
italyance |
|
italyance[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] italiyanlargha, italiyan xelqige, italiyan tili we medeniyitige a’it؛ italiyan xelqige xas:[misal:] italiyance ussul. italiyance kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] italiyan tili we yëziqi:[misal:] italiyancini nede öginiptiken[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] italiyan tili we yëziqini ishlitip, italiyan tilida:[misal:] italiyance sözlimek.
|
|
itperes |
|
itperes[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] it dëse jënini bëridighan, it bëqishqa, it talashturushqa bërilip ketken, itqa amraq:[misal:] ci beglikide itperes bir adem bar iken.
|
|
itpereslik |
|
|
|
ittertmek |
|
|
|
ittermek |
|
ittermek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini melum küc bilen eslidiki ornidin melum yönilishke qaritip sürmek, yötkimek yaki sürüsh, yötkesh ücün kücenmek:[misal:] ishikni ittermek. harwa ittermek. * ittirip bergenni it yëmes (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] artmaq, dönggimek:[misal:] jawabkarliqni bashqilargha ittermek.
|
|
ittriy |
|
|
|
ittërbiy |
|
|
|
ittipaq |
|
ittipaq[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] guruppa, jem’iyet, sinip yaki millet, döletlerning birlikte ish ëlip bërish ücün tüzgen birleshmisi؛ birleshme, uyushma:[misal:] ittipaq tüzmek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] inaq, yëqin, qoyuq:[misal:] ittipaq a’ile. ittipaq uruq-tughqanlar.
|
|
ittipaq tüzmigen döletler |
|
|
|
ittipaqci |
|
ittipaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① uyushush, birlishish kücige ige kishiler topi yaki xelq, uyushcanliqqa ige küc:[misal:] prolëtariyat bolsa yene milliy azadliq herikettin ibaret mushundaq shübhisiz ulugh we muhim bir ittipaqcigha ige.[yeshmisi:] ② öz’ara ittipaq tüzgen guruh yaki döletler, ittipaqdash:[misal:] mana, kök dëngiz üstide necce minglighan ittipaqcilar ayropilanliri ucup yüridu.
|
|
ittipaqdash |
|
ittipaqdash[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz’ara ittipaq tüzüp yaki ittipaqqa kirip birge heriket qilghuci, hemkarliship pa’aliyet ëlip barghuci guruhlar yaki döletler:[misal:] altinci qëtimliq fransiyige qarshi ittipaqqa qatnashqan döletlerning ittipaqdashlar armiyisi 1814-yil 3-ayning 31-küni parizhgha kirgen.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir ittipaqqa, bir birleshmige kirgen:[misal:] ittipaqdash jumhuriyetler.
|
|
ittipaqdashliq |
|
|
|
ittipaqsiz |
|
|
|
ittipaqsizliq |
|
|
|
ittipaqlashturmaq |
|
|
|
ittipaqlashturulmaq |
|
|
|
ittipaqlashmaq |
|
ittipaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ittipaq, inaq bolghan haletke kelmek؛ ittipaq bolmaq, birleshmek, uyushmaq:[misal:] shundin këyin ular bir a’ile kishiliridek ittipaqlashti.
|
|
ittipaqliq |
|
|
|
ittitmek |
|
|
|
ittiretmek |
|
|
|
ittirishmek |
|
ittirishmek[yeshmisi:] «ittermek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] cüsh körüptimen, cüshümde ëcirqap ketken cilböre kiriwalghan cong qotandiki qoy padisidek bicare halgha cüshüp qalghan bi’eqil tutqunlar «men oruq, u sëmiz» dep bir-birini ittirishiwatqudek.
|
|
ittirilmek |
|
|
|
ittik |
|
ittik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ish-herikiti, sür’iti tëz, caqqan:[misal:] qoli ittik. ittik kelmek.[yeshmisi:] ② keskin, jiddiy:[misal:] ekber shujini salmaq dep angliwëdim. ittik demdu qandaq[yeshmisi:] ③ tëz sëtilidighan, baziri bar, bësilip qalmaydighan:[misal:] emdi biz bahasi muwapiq, baziri ittik mehsulatlardin yötkep kelduq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kësidighan, këseleydighan, ötidighan:[misal:] ittik orghaq. ittik picaq.
|
|
ittikletmek |
|
|
|
ittikleshmek |
|
|
|
ittiklik |
|
ittiklik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tëzlik, caqqanliq:[misal:] uning mëngishining ittiklikini qara. [yeshmisi:] ② keskinlik؛ aldirangghuluq:[misal:] -qoghlash kërek-dëdi bir yash ittiklik qilip.[yeshmisi:] ③ ötkürlük, tighi küclüklük:[misal:] picaqning ittikliki.
|
|
ittiklimek |
|
ittiklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ittik, tëz heriket qilmaq؛ tëzleshmek:[misal:] su barghance ittiklep oqtek tëz aqatti.[yeshmisi:] ② keskinleshmek, jiddiyleshmek:[misal:] jëdel köpeygensëri, mëning ezeldinla tersa mijezim xuddi caqlighan picaqtek ittiklep ketti.[yeshmisi:] ③ tëz sëtilidighan bolmaq, baziri ciqmaq:[misal:] bir ay burun bazar yoq idi hazir malning sëtilishi bir’az ittiklidi.[yeshmisi:] ④ ötkürleshmek:[misal:] picaqni bilisem ittiklidi.
|
|
ittimek |
|
ittimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] këseleydighan bolmaq, ötidighan bolmaq, ötkürleshmek, ittiklimek:[misal:] ustira ittimek.
|
|
itciwini |
|
itciwini[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］it+ciwin+i［[yeshmisi:] birxil hasharat. tëni sel yëssi, qongur sëriq rengde, bir jüp qaniti bar. ëghiz apparati ucluq, it qënini shoraydu.
|
|
itsiygek |
|
itsiygek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］it+siy+gek［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] loyla a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq yërim catqal. gholi tik, tüwidin shaxlinidu. shaxliri boghumluq bolup göshlishidu, renggi yëshil. yopurmaqliri yigilep tenggice yopurmaqqa aylanghan. yopurmaq qoltuqida qara tükliri bolidu. shortang jaylarda ösidu, zeherlik. adette qurt öltürüsh ücün ishlitilidu. shinjangning hemme jayliridin tëpilidu.
|
|
itliq |
|
itliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] itlargha xas xususiyet, qiliq, ish:[misal:] it itliqini qilmisa köngli tinmas (maqal). ＊ böre qërisa, itliqi bar (maqal).
|
|
it-müshük |
|
|
|
it-müshük bolmaq |
|
it-müshük bolmaq[yeshmisi:] quli bolmaq, xar körülmek:[misal:] bir caghlarda it-müshüküng bolay dep, keynimge kiriwalghan, mana emdi, dëdi u sözini bashlap.
|
|
itperes |
|
|
|
it’üzümi |
|
it’üzümi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］it+üzüm+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① ceyze a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi nöwetliship ösidu, ëllips shekillik, sapiqi bar, güli aq, mëwisi shirnilik mëwe pishqanda qariyidu. adette uni dora qilishqa bolidu. süydükni rawan qilish, yallugh yandurush roligha ige. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
it-ëshek |
|
|
|
ityangiqi |
|
ityangiqi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］it+yangaq+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① ceyze a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi nöwetliship ösidu, tuxum sheklide. güli aq, gül taji sunay shekillik. mëwisi ghoziliq mëwe bolup, sirtqi postida nurghun tikini bar. pütün tüpi zeherlik. güli, yopuörmiqi we uruqi narkoz xaraktërlik yötel peseytküci we aghriq toxtatquci dora qilinidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
ijabet |
|
ijabet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ruxset, emelge ëshish, testiq, qobul, ijazet:[misal:] ijabet bolmaq. ijabet qilmaq. ＊ ghëribning telipi ijabet (maqal).
|
|
ijabetlik |
|
ijabetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ijabet qilinghan yaki qilinidighan, qobul körülidighan, ëtibargha ëlinidighan:[misal:] özlirining ij abetlik tedbirliri bilen mezkur yilan-cayanlarni öz jayigha qayturup, tinclandurghan bolsila, dëdi u mollamgha.
|
|
ijabiy |
|
ijabiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① qobul qilinghanliqini, maqul tëpilghanliqini ipadileydighan:[misal:] ijabiy baha. ijabiy pikir. ijabiy munasiwet. [yeshmisi:] ② maqullaydighan, yaqlaydighan؛ maqullashqa, yaqlashqa, maxtashqa sazawer bolghan؛ yaxshi؛ paydiliq:[misal:] ijabiy tesir. ∥ ijabiy qarimaq.[yeshmisi:] ③ yaxshi xislet, peziletlerge ige bolghan؛ ülgilik:[misal:] ijabiy obraz. ijabiy përsonazh. ijabiy qehriman.
|
|
ijabiyliq |
|
|
|
ijad |
|
ijad[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer nersini yëngidin yaritish, barliqqa keltürüsh:[misal:] ijad qilmaq.[yeshmisi:] ② bedi’iy, ilmiy eser yaki maddiy bayliq yaritish, yaritilghan yëngiliq؛ bayliq, ijadiyet:[misal:] u xelqning ijadi.
|
|
ijadcan |
|
|
|
ijadcanliq |
|
ijadcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mol ijad qilish, yaritish rohi, ijad qilish rohi küclüklük:[misal:] u ijadcanliqqa bay talant igisila bolup qalmastin, belki hemme bilimlerdin xewerdar bilimlik erbab idi.
|
|
ijadci |
|
|
|
ijadkar |
|
ijadkar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ijad qilghuci adem, ijadiyet bilen shughullanghuci kishi, ijadci, ijadiyetci:[misal:] hazir moydin aka bilen birge ishlewatimiz. u heqiqeten muzika ijadkari iken.
|
|
ijadkarliq |
|
ijadkarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ijadkarlargha xas we ularda bolidighan xislet, idiye, roh yaki ish-heriket:[misal:] -ademlerning ijadkarliqi jari qilinmisa, bikar-de, -dëdi u.
|
|
ijadgah |
|
ijadgah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ijadiyet makani, ijadiyet yurti:[misal:] nepis sen’et ijadgahi, qeghez, etles, gilem yurti xoten ehlige güldeste güli reyhan sunarim bar.
|
|
ijadiy |
|
ijadiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ijad qilish we ijadiyet bilen baghlinishliq bolghan, ijadiyet, yëngiliq yaritish ücün xizmet qilidighan, ijad qilinghan:[misal:] ijadiy emgek. ijadiy eser.
|
|
ijadiyet |
|
|
|
ijadiyliq |
|
|
|
ijare |
|
ijare[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer shexs yaki kollëktipqa tëgishlik öy, jay, mal-mülük qatarliq nersidin heq tölep waqtince paydilinish:[misal:] ijare almaq. ijare heqqi.[yeshmisi:] ② waqtince paydilinish ücün ëlinghan nersige tölengen heq:[misal:] öy ijarisi. ijare tölimek.
|
|
ijarici |
|
|
|
ijarikesh |
|
ijarikesh[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① öy-jayini, mal-mülük, yer qatarliq nersilirini ijarige bëridighan kishi.[yeshmisi:] ② bashqilarning öy-jayini, mal-mülük, yer qatarliq nersilirini ijarige alghuci kishi:[misal:] abdulla begning burun bu yerde ijarikeshliri, ortaqciliri bar idi.
|
|
ijarikeshlik |
|
ijarikeshlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özining öy-jayini, mal-mülük, yer qatarliq nersilirini bashqilargha melum muddet paydilinishi ücün ijarige bërip tirikcilik qilish:[misal:] ijarikeshlik qilmaq.
|
|
ijazet |
|
|
|
ijazetsiz |
|
|
|
ijazetlik |
|
|
|
ijtima’iy |
|
ijtima’iy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishilik jem’iyetke, kishiler pa’aliyitige, kishiler hayatigha munasiwetlik yaki a’it bolghan:[misal:] ijtima’iy tüzüm. ijtima’iy tereqqiyat. ijtima’iy ishlepcqirish. ijtima’iy munasiwet. ijtima’iy formatsiye. ijtima’iy pen.[yeshmisi:] ② jem’iyetning, ammining siyasiy, medeniy we bashqa ëhtiyajliri ücün ixtiyariy rewishte xizmet qilish bilen munasiwetlik bolghan:[misal:] ijtima’iy teshkilat. ijtima’iy teminat. ijtima’iy ishlar.[yeshmisi:] ③ ammigha, omumgha tëgishlik, omumiy:[misal:] ijtima’iy mülük.
|
|
ijtima’iy ang |
|
ijtima’iy ang[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] jem’iyetning meniwi turmush jeryanidiki siyasiy, qanun, exlaq, pelsepe, sen’et, din qatarliq nuqti’inezerler közde tutulidu.
|
|
ijtima’iy exlaq |
|
ijtima’iy exlaq[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] kishiler ijtima’iy hayatta ita’et qilishqa tëgishlik asasiy exlaq. u xususiy peziletning tengdishi bolup, kollëktip, teshkilat, sinip bilen hetta pütkül jem’iyet, pütkül millet we dölet bilen alaqidar ijtima’iy exlaqni körsitidu.
|
|
ijtima’iy pen |
|
ijtima’iy pen[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] her xil ijtima’iy hadisilerni tetqiq qilidighan pen. buninggha pelsepe, siyasiy iqtisad, tarix, istëtika, psixologiye, edebiyat, sen’et, til, ëtika qatarliqlar kiridu.
|
|
ijtima’iy tüzüm |
|
ijtima’iy tüzüm[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] jem’iyetning iqtisadiy, siyasiy, medeniyet tüzümlirining omumiy nami. ijtima’iy tüzümning asasi iqtisadiy tüzüm, yeni mu’eyyen ishlepcqirish munasiwetlirining jughlanmisi. uning icidiki asasliqi ishlepciqirish wasitiliri jehettiki mülükcilik shekli.
|
|
ijtima’iy sughurta |
|
ijtima’iy sughurta[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] jem’iyet ezalirida tughut, qërish, kësel bolush, ölüsh, yarilinish, mejruhlinish, ishsiz qëlish, apetke ucrash ehwalliri körülgende ulargha sughurta shekli bilen maddiy yardem bërish.
|
|
ijtima’iy ma’arip |
|
ijtima’iy ma’arip[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] kütüpxana, muzëy, medeniyet sariyi, körgezme, kulub, balilar sariyi qatarliq mekteptin bashqa medeniyet-ma’arip orunliri arqiliq xelq ammisi we yash-ösmürlerge qarita ëlip bërilidighan telim-terbiye ishliri.
|
|
ijtima’iy munasiwet |
|
|
|
ijtima’iyet |
|
ijtima’iyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ijtima’iyliq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ijtima’iy penlerning biri. u insanlarning ijtima’iy turmushi we uning tereqqiyatini tetqiqat obyëkti qilidu. shu arqiliq insanlarning herqaysi tarixiy basquclirida mewjut bolup turghan ijtima’iy formatsiyilerning tüzülüshi, tereqqiyat jeryani we qanuniyitini ëcip bëridu.
|
|
ijtima’iylashturmaq |
|
|
|
ijtima’iylashmaq |
|
ijtima’iylashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ijtima’iy tüs almaq, jem’iyetke yüzlenmek, jem’iyette omumlashmaq:[misal:] 90-yillarda junggoning ijtima’iy parawanliq ishliri ijtima’iylishishqa qarap rawajlandi.
|
|
ijtima’iyliq |
|
|
|
ijtihat |
|
ijtihat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① zor gheyret, pütün küci bilen urunush, tirishish؛ tirishcanliq:[misal:] ijtihat qilmaq.[yeshmisi:] ② qiziqish, ishtiyaq:[misal:] lëkin tashway, sendiki ajayip bir ijtihatni körmeptimen.
|
|
ijtihatcan |
|
|
|
ijtihatsiz |
|
|
|
ijtihatsizliq |
|
|
|
ijtihatliq |
|
ijtihatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ijtihat qilidighan, gheyretlik, tirishcan, tirishqaq, heriketcan:[misal:] sadir kicikidinla ijtihatliq idi.
|
|
ijra |
|
ijra[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qarar, höküm, tapshuruq, telep we shu qatarliqlarning bëjirilishi, emelge ashurulushi:[misal:] ijra qilmaq.
|
|
ijraci |
|
ijraci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ishni ijra qilghuci adem؛ bëjirgüci, yolgha qoyghuci kishi:[misal:] bizning oqutqucilirimiz partiyining ma’arip siyasitining ijraciliri.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tiyatir＜[yeshmisi:] küy, ussul, calghu, muzika esiri rol we shu qatarliqlarni bëjirgüci sen’etkar.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] qarar, qanun, perman, buyruq, höküm we shu qatarliqlarni ijra qilghuci, emelge ashurghuci shexs:[misal:] sot ijracisi.
|
|
ijra’iy |
|
|
|
ijra’iye |
|
|
|
ijir-mijir |
|
ijir-mijir[yeshmisi:] ushshaq, hem retsiz, ushshaq hem qalaymiqan, perqlendürüsh tes:[misal:] ijir-mijir siziqlar.
|
|
ijik |
|
|
|
ic |
|
ic[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] icki boshluq:[misal:] öyning ici. zalning ici. mashinining ici.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning icki buyum ëlinidighan qismi:[misal:] bash yërilsa bök icide, qol sunsa yeng icide (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning icki qismi, arisi:[misal:] tawuzning ici. xëmirning ici. nanning ici.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ashqazan, qarin, qorsaq, meyde:[misal:] köktatlar bedenge suyuqluq yetküzüsh, icini boshitish xizmitinimu öteydu.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishining icki, rohiy dunyasi؛ köngül, yürek, dil, qelb:[misal:] yey dëse cishi aghriydu, bërey dëse ici aghriydu (maqal).[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëqin kishisi, yat bolmighan kishiler, uruq, jemet:[misal:] on uyghurlar on cong ëqin boyigha, toqquz uyghurlar toqquz cong su ëqin boyigha jayliship, iciliridin birdin xan saylap hayat kecürüshken.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer da’iridiki kenglik:[misal:] mehelle ici dëgen mehelle-de, oyun-külkisi bille, tengtush qiz-yigitlerning köngüllük olturushliri bolup turidu.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum waqitni öz da’irisige alghan waqit:[misal:] këyinki birqance kün icide momayni bir qëtimmu körelmidim.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir top adem yaki nersiler arisi:[yeshmisi:] ademlerning icidin biri uninggha qarap külümsiridi.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer nersining icide turidighan, icide bolidighan:[misal:] ic könglek. ic at.[yeshmisi:] 11 orun këlish qoshumcisi bilen këlip «ilkide» dëgen menini anglitidu:[misal:] alim aka minnetdarliq sözi sözlidi, xushalliq, alqish, külke, caqcaq, tentene, ümid, istekler icide «edebiyat këcisi» axirlashti.
|
|
ic aghriq |
|
ic aghriq[yeshmisi:] derd-elem, qayghu, qattiq ëcinish:[misal:] shu weqedin këyin, sadirning ic aghriqida uning anisi rewixan aghrip, alemdin waqitsiz ötkenidi.
|
|
ic pesh tartmaq |
|
|
|
ic pushmaq |
|
ic pushmaq[yeshmisi:] zërikmek, köngülsizlenmek, perishan bolmaq:[misal:] on kün tiptinc ötti, yigitlerning ici pushti.
|
|
ic pushuqi |
|
ic pushuqi[yeshmisi:] ic titildash, zërikish, köngli ëcilmasliq, könglide bi’aramliq؛ xapiliq:[misal:] nahayiti az waqittin këyin ic pushuqum, ghem-ghussem qeyerlerge ucup kettikin, könglüm ëcilip shërin keyp sürüshke bashlidim.
|
|
ic köyer |
|
|
|
ic köyüki |
|
|
|
ic küy’oghul |
|
ic küy’oghul[yeshmisi:] öylengendin këyin qizning ata-anisining öyige oghul süpitide kirip, qëynata, qëynaniliri bilen bille turmush kecürgen küy’oghul:[misal:] toxtap turung, undaqta, men silerge ic küy’oghul bolup barsamcu
|
|
ic këzik |
|
ic këzik[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ötkür yuqumluq kësel. këzik tayaqce baktëriyisi keltürüp ciqiridu. buningda beden harariti tedrijiy örlep°39-°40 ciqidu, tomur astilaydu, tal ishshiydu, aq qan hüjeyriliri aziyidu, qorsaq sahesige hal reng eswe ciqidu. ëghir bolghanda ücey qanash, tëshilish seweblik ölüm hadisisi yüz bëridu.
|
|
ic kiyim |
|
|
|
ic gör |
|
|
|
ic maymaq |
|
|
|
ici adimaq |
|
ici adimaq[yeshmisi:] ① köngül azabigha qalmaq؛ ici ëcishmaq:[misal:] xapiliq destidin icim adap ketti.[yeshmisi:] ② bashqilargha heset qilmaq, qizghanmaq, tarliq qilmaq, körelmeslik:[misal:] u qoshnilirining shallirining ëtizigha patmay qalghinini körgende, ici adap, këcilirimu uyqusi kelmey yürdi.
|
|
ici aghrimaq |
|
|
|
ici boshimaq |
|
ici boshimaq[yeshmisi:] ① birer nersining ici bikar bolmaq؛ quruqdalmaq:[misal:] qacining ici boshimaq.[yeshmisi:] ② yumshimaq, suyulmaq (cong teret heqqide):[misal:] balining ici boshidi.[yeshmisi:] ③ köksi-qarni kötürülmek, köngli kötürülüp qalmaq, köngli ëcilip qalmaq, köngli kötürülüp yenggillik hës qilmaq:[misal:] derdimni töküp bolup icim boshap qaldi, dëdi u.
|
|
ici buzulmaq |
|
ici buzulmaq[yeshmisi:] cong teriti normalsizlashmaq, ici sürmek:[misal:] baligha nëme qamlashmidikin, tang, ici buzulup qëliptu.
|
|
ici pishshiq |
|
|
|
ici tar |
|
|
|
ici tit-tit bolmaq |
|
|
|
ici titildimaq |
|
|
|
icide tongguz qatrimaq |
|
|
|
ici derya |
|
ici derya[yeshmisi:] ① qorsiqi keng, keng qorsaq؛ kishige adawet saqlimaydighan:[misal:] ici derya adem.[yeshmisi:] ② keng da’irilik melumatqa ige, köpni bilidighan, bilimi mol:[misal:] uning gep-sözliridin ici derya adem ikenliki ciqip turatti.
|
|
icide zeher qaynimaq |
|
|
|
icidin tongguz qopmaq |
|
|
|
icidin qan ketmek |
|
|
|
icidin yanidighan dwigatël |
|
icidin yanidighan dwigatël[kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] issiqliq mashinilirining bir xili. buningda yëqilghu silindir icide köyüp, gazning këngiyishini keltürüp ciqirip, porshënni heriketlendüridu. shuning bilen porshën shatunni heriketlendürüp, bu heriket mashina oqigha yetküzülidu. adette uninggha bënzin, dizël mëyi we kömür gazi yëqilghu qilinidu.
|
|
ici zeher |
|
|
|
ici sürmek |
|
|
|
ici siqilmaq |
|
|
|
ici siyrilmaq |
|
ici siyrilmaq[yeshmisi:] qattiq ëcinip hesretlenmek, ici aghrimaq:[misal:] qadirning renggiroyi, üstwëshigha qarapla, uning ici siyrildi.
|
|
ici ghal-ghal, tëshi pal-pal |
|
ici ghal-ghal, tëshi pal-pal[yeshmisi:] hëcqandaq medeniyet sewiyisi, bilimi yoq, emma körünüshi ajayip-gharayip:[misal:] ici ghal-ghal, tëshi pal-pal ademler adette tekebbur këlidu.
|
|
ici qatmaq |
|
|
|
ici qaynimaq |
|
ici qaynimaq[yeshmisi:] ① acciqi kelmek, xapa bolmaq:[misal:] u ici qaynap tit-tit bolghacqa, tamaka cëkip uyan-buyan mangatti.[yeshmisi:] ② özlükidin qozghalmaq, özige özi heydekcilik qilmaq:[misal:] oghul bala dëgenning azraq wijdani bolmisa, azraq ici qaynimisa qandaq bolghini
|
|
ici qotur |
|
ici qotur[yeshmisi:] «ici zeher»ge qarang:[misal:] bu ici qotur bay mëningsiz hëc ish aqmaydu dëmekcighu, rehmet balilirim, xudayim bextinglarni bersun, dëdi boway balilargha.
|
|
ici qizimaq |
|
|
|
ici köymek |
|
ici köymek[yeshmisi:] rehmisi kelmek, köyünmek؛ köngli birqisma bolmaq:[misal:] mundaq yawash, cirayliq müshükke kimningmu ici köymisun yoluci uni tutup xorjunigha saptu-de, yoligha rawan boluptu.
|
|
ici küclük |
|
|
|
icige tinmaq |
|
|
|
icige jin kirmek |
|
|
|
icige salmaq |
|
icige salmaq[yeshmisi:] könglide yoshurun saqlimaq:[misal:] bu yurttin këter boldung, icimge sëlip derdni, ete yolgha ciq ganggung, teyyarlap qoyay xetni.
|
|
icige ot tutashmaq |
|
|
|
icige ot cüshmek |
|
icige ot cüshmek[yeshmisi:] qattiq qiziqish tuyghusi peyda bolmaq, muhebbet oti tutashmaq, ishq-muhebbet otida köymek, ashiq bolmaq:[misal:] u qizni körüpla, icimge ot cüshti.
|
|
icige ot salmaq |
|
|
|
icige ot ketmek |
|
|
|
icige urmaq |
|
icige urmaq[yeshmisi:] ëghir ziyan yetküzmek, elem tartquzmaq:[misal:] -balam, dadüyjang bilen zitliship qalsang, bashliq dëgen icingge uridu, özüngni tutiwal, -dëdi boway hëliqi baligha nesihet qilip.
|
|
icige urup ketmek |
|
icige urup ketmek[yeshmisi:] ① könglide ghesh peyda bolmaq, bi’aramliq hës qilmaq؛ icige ep ketmek, bi’aramliq hës qilip tügiship ketmek:[misal:] bowam ashu naheqciliq, rohiy zerbe tüpeyli icige urup këtip doxturxanida yëtip qaldi.[yeshmisi:] ② kësel bolghanliqi yaki ëghir ishlitilip ketkenliki tüpeyli jüdep, uruqlap hem ajizlap qalmaq, tügiship ketmek (at, ëshek qatarliqlar heqqide):[misal:] ëshek yaxshi bëqilmighanliqining üstige ëghir ishlitilip icige urup ketti.
|
|
icige yutmaq |
|
icige yutmaq[yeshmisi:] derd-elem, acciq, ghezeplerni bildürmey könglide saqlimaq:[misal:] bay gepte tutulup qëlip, elimini icige yutuptu.
|
|
icini tingshimaq |
|
icini tingshimaq[yeshmisi:] özini özi dengsep körmek, özice këngeshmek, özi bilen këngiship körmek:[misal:] xojiniyazhaji yene icini tingshap qaldi, shu arida, konsul afrëssif bashliq erbablar kirip, mashnilarning teyyar bolghanliqini ëytti.
|
|
icini müshük tatiliwalghandek bolmaq |
|
|
|
ici ötmek |
|
|
|
ici örtelmek |
|
|
|
ici ëcishmaq |
|
ici ëcishmaq[yeshmisi:] ① ici siyrilmaq, ici aghrimaq:[misal:] uningdin këyin ëgiz oyuqqa qaridi, oyuqtiki tuc üzengginimu sëtip yep bolghanliqigha ici ëcishti.[yeshmisi:] ② rehmi kelmek, ayap köyünmek:[misal:] her qëtim, hëliqi qanatliri ajrap, hali qalmighan ishiktin ötkinide uning ici ëcishatti.
|
|
ici ilishmaq |
|
|
|
ici yaman |
|
|
|
icermen |
|
icermen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] haraq icishni adet qilghan kishi:[misal:] sung tetey dëgendekla, namaz sham boluwidi, sheherlik yashlarning icidiki icermenlerdin birqancisi meyxanigha kirip këlishti.
|
|
icekeshmek |
|
icekeshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yëqin bolup qalmaq, amraq bolup qalmaq, ep ötmek:[misal:] üc aydin bëri birge ishlep, tuz-ta’amda birge bolup, aka-singildek icekiship qalghaniduq.
|
|
ic-baghir |
|
ic-baghir[yeshmisi:] ① ic we baghir. [yeshmisi:] ② könglidiki derdi, derd-elimi, könglidiki hemme gep, dëmekci bolghanlirining hemmisi:[misal:] kishige ic-baghrini tökmek. ic-baghrini yarmaq.
|
|
icre |
|
|
|
ic-qarin |
|
|
|
ic-qarnini boshatmaq |
|
ic-qarnini boshatmaq[yeshmisi:] icidiki derdni yaki gep-sözini ëytish arqiliq ic pushuqini ciqarmaq, derdini tökmek:[misal:] hemmeylen öz köngülliridikini ëytip, ic qarnini boshitip, bir qëtim puxadin ciqqandek boldi.
|
|
ic-qarnini bilmek |
|
|
|
ic-qarnini tökmek |
|
|
|
ic-qarni ëcilmaq |
|
ic-qarni ëcilmaq[yeshmisi:] xapiliqtin xaliy bolmaq, köngli yayrap qalmaq, xursen bolmaq: -[misal:] qarangghu öyge ciragh yëqilghandek, özle bilen ic-qarnimiz ëcilip qaldi, dëdi rewixan momay.
|
|
icqoyun |
|
|
|
icqoyun-tashqoyun |
|
|
|
ickerki |
|
ickerki[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ic tereptiki, ic terepke jaylashqan, icidiki, ickiridiki:[misal:] ickerki öy.
|
|
ickülük |
|
|
|
icki |
|
icki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ic qismidiki, ickirige jaylashqan, icidiki, ickiridiki:[misal:] icki ishik. icki seweb. icki qerz. icki ziddiyet. icki qurulma.[yeshmisi:] ② memliket, dölet, teshkilat we shu qatarliqlarning icide öz ishi bilen munasiwetlik bolghan:[misal:] icki ishlar. icki inqilabiy urush. icki ölke.[yeshmisi:] ③ kishining rohiy dunyasigha, kecürmishlirige a’it:[misal:] icki hëssiyat.
|
|
icki ajratma |
|
icki ajratma[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlar tënidiki bezi bez yaki organlar gormon ishlepciqiridu. bu gormonlar kanallardin ötmey, belki biwasite qangha ötüsh arqiliq pütün organizmgha tarqilip, organizmning ösüp tereqqiy qilishini we fizi’ologiyilik pa’aliyetlirini tengsheydu. bu xil gormonlar «icki ajratma» dep atilidu.
|
|
icki amil |
|
|
|
icki eza |
|
icki eza[misal:] [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlarning kökrek boshluqi we qorsaq boshluqidiki ezalarning ortaq nami. adette u yürek, öpke, ashqazan, jiger, tal, börek we ücey qatarliqlarni öz icige alidu.[misal:] [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] tanasiptiki birinci nisbetning axirqi we ikkinci nisbetning aldinqi ezasi. mesilen, d:c=b:a diki b we C eza icki eza bolidu.
|
|
icki jaylar |
|
|
|
icki dunya |
|
icki dunya[yeshmisi:] kishining özige xas oy-pikiri, niyiti, köz qarishi, idiyisi we shu qatarliqlar:[misal:] bu mesile u kishining icki dunyasigha bërip taqilidu.
|
|
icki seweb |
|
|
|
icki kësellikler bölümi |
|
|
|
icki gormon |
|
icki gormon[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatlarning ösüsh-yëtilish we qiliqlirini tengsheydighan aktipcanliqqa ige madda. uninggha mënge gormoni, tëre tashlatquzghuci gormon, licinka mezgilini saqlighuci gormon qatarliqlar kiridu. ularni hasharat tënining icidiki ajritip ciqarghuci ezasi ajritip ciqiridu. adette u hasharatlarning yëtilishini tengsheydu we tizginleydu.
|
|
icki-tashqi |
|
|
|
ickiri |
|
ickiri[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] icki qismi, icki terep:[misal:] u xushal halda baghning ickirisige qarap mangdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] icki qismidiki, icki tereptiki, icidiki:[misal:] nighmet ickiri öyge kirip, joza üstidiki baghaqni qoligha aldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ic terepke qarap, ic terepni boylap؛ icige yüzlinip:[misal:] u özi ickiri kirip ketti.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shinjanggha nisbeten sherqtiki ölke, sheherler:[misal:] ikki kündin këyin ickirige mangidighan bolup mëhmanxanidin qaytip keldim.
|
|
ickiri-tashqiri |
|
|
|
ickiriki |
|
ickiriki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ickiri qismidiki, icidiki:[misal:] nur’amine kicik emesmu, onglinip qalar, dep qoyup ickiriki öyge kirip ketti u.
|
|
ickiriletmek |
|
|
|
ickirleshmek |
|
|
|
ickirilimek |
|
ickirilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ic terepke qarap qedem basmaq, barghansëri icige barmaq: «xop!» esker cas bërip, qaznaqqa ickirilep kirip ketti.[yeshmisi:] ② incikilimek, congqurlimaq:[misal:] u yashighan dewrdiki omumiy ijtima’iy ehwallar bilen ickirilep tonushqan.
|
|
iclik |
|
|
|
icmek (Ⅰ) |
|
icmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① suyuqluqni aghzigha ëlip yaki shümürüp icige yutmaq:[misal:] su icmek. cay icmek.[yeshmisi:] ② ispirtlik icimlikni istëmal qilmaq:[misal:] haraq icmek. ＊ u icmise turalmaydu.[yeshmisi:] ③ qorsiqigha birnerse yëmek, birnerse istëmal qilmaq (suyuq tamaqlarni):[misal:] ashni körse icing taz, ishni körse qëcing taz (maqal).
|
|
icmek (Ⅱ) |
|
|
|
icürmek |
|
|
|
ic-ic |
|
|
|
ic-icidin |
|
ic-icidin[yeshmisi:] ① hemme icki ezaliridin:[misal:] isma’il akining ic-icidin örlep ciqiwatqan titrek hemme ezalirigha tarqilip boshashturatti.[yeshmisi:] ② cin yürektin, cin könglidin, köngli-köksidin:[misal:] mundaq caghlarda men ic-icimdin xushallinip, bëshim asmangha yetkendek bolup këtimen.
|
|
ic-icige patmasliq |
|
ic-icige patmasliq[yeshmisi:] heddidin ziyade xushal bolup këtip, özini qoyidighan yer tapalmasliq:[misal:] elge behri bar, yamanlargha qehri bar u ezim deryalarni körsingiz, ic-icingizge patmay xushal bolisiz.
|
|
ic-icige sighmasliq |
|
|
|
icishmek |
|
|
|
icishwazliq |
|
|
|
icikmek |
|
icikmek[misal:] p.[yeshmisi:] mëhri cüshmek, ëjil bolmaq, amraq bolmaq, yëqin bolmaq:[misal:] u bu yil 19 gha toshup ashti, cong bolghansëri manga bek icikip këtiwatidu.
|
|
icikishmek |
|
|
|
icilmek |
|
|
|
icimlik |
|
icimlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] piwa, haraq, gazliq su yaki cay, qehwe we shuninggha oxshash pishshiqlap ishlengen, icishke bolidighan nersilerning omumiy nami:[misal:] qizlar dastixanni yighip, bizge icimlik ekeldi.
|
|
ixtira |
|
ixtira[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] pen-tëxnika saheside barliqqa kelgen yëngiliq؛ keshp, keshpiyat, ijad:[misal:] ixtira qilmaq. yëngi mashinilarni ixtira qilmaq.
|
|
ixtiraci |
|
ixtiraci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ixtira qilghuci, ijad qilghuci, keshpiyatci, ijadkar:[misal:] xelq arisida nurghunlighan elneghmiciler, calghu eswab ixtiraciliri bar.
|
|
ixtisas |
|
ixtisas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ilim-pen, tëxnika, sen’et saheliridiki herbir musteqil pen, kesipke bolghan mutexessislik.
|
|
ixtisasshunasliq |
|
ixtisasshunasliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] ixtisasliq kishilerni bayqash, tallash, terbiyilep yëtishtürüsh we ularning qabiliyitini tetqiq qilish qatarliqlarni mezmun qilghan pen.
|
|
ixtisaslashturmaq |
|
|
|
ixtisaslashturulmaq |
|
|
|
ixtisaslashmaq |
|
ixtisaslashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ilim-pen, tëxnika, sen’et qatarliq sahelerning biride kamaletke yetmek, yuqiri pellige ciqmaq, ixtisas igisige aylanmaq, ixtisasliq bolmaq:[misal:] mirsultan ependi uyghur tili saheside heqiqiy ixtisaslashqan bir tilshunas hësablnidu.
|
|
ixtisasliq |
|
|
|
ixtilap |
|
ixtilap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qarimu qarshiliq, këlishmeslik, ziddiyet, niza:[misal:] ixtilap tughulmaq. ixtilap peyda bolmaq.
|
|
ixtilapci |
|
|
|
ixtilapsiz |
|
|
|
ixtilapliq |
|
ixtilapliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ixtilap tughulghan yaki tughulidighan, nizaliq؛ mahiyette, mezmunida qarimuqarshiliqlar, ziddiyetler bolghan:[misal:] ixtilapliq mesililer.
|
|
ixti’ol |
|
ixti’ol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] bir xil dora, yeni organik birikme. qarimayni quruq heydigendin këyin sulfat kislatasi we ammiyak qoshup ishlengen yëpishqaq halettiki botqisiman suyuqluq. renggi qizghuc bëghir reng yaki qara qongur këlidu. cirishning aldini ëlish roligha ige. tëbbiy dorigerlikte qismen jaydiki yallughni qayturush ücün ishlitilidu.
|
|
ixtiyar |
|
ixtiyar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① özlükidin bolghan, zorluq tüs almighan xahish, istek, erk, meyl:[misal:] këlish ixtiyar bilen, këtish ijazet bilen (maqal).[yeshmisi:] ② paydilinish, teserrup yaki idare qilish hoquqi, igiliki:[misal:] bu yerler sheher ixtiyarida, bolghan öyler.
|
|
ixtiyaren |
|
ixtiyaren[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ixtiyariy halda؛ ixtiyari bilen, ixtiyarice:[misal:] seyle këmisi kölde ixtiyaren üzüp, xalighan yaqqa burulsimu, seylicilerning köz aldi këmici teripidin tosilip qalmaydiken.
|
|
ixtiyarsiz |
|
|
|
ixtiyarsizliq |
|
ixtiyarsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ixtiyarsiz, diqqet-nezersiz halet:[misal:] ixtiyarsiz este qaldurush zor derijide ixtiyarsizliqqa, bir tereplimilikke, tasadipiyliqqa ige bolup, penniy bilimlerni sistëmiliq igileshke kapaletlik qilghili bolmaydu.
|
|
ixtiyarliq |
|
|
|
ixtiyariy |
|
ixtiyariy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xahish-istek erkige baghliq bolghan, kishining öz xahishi bilen qilinidighan yaki qilinghan؛ erkin:[misal:] ixtiyariy yardem. ixtiyariy ewrishke.[yeshmisi:] ② ëniq meqsiti bolghan, belgilik irade, tirishcanliq lazim bolidighan, ixtiyar qilghan, xalighan, istigen:[misal:] ixtiyariy diqqet. ixtiyariy cëtishish.
|
|
ixtiyariyliq |
|
ixtiyariyliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] erkin-azadilik, öz rayi, meyli boyice yürgen, turghan halet:[misal:] buningda halimizgha bëqip ish qilishimiz, ixtiyariyliq, öz’ara menpe’et yetküzüsh prinsipida cing turushimizkërek.
|
|
ixcam |
|
ixcam[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tüzülüshi, qurulushi yighincaq hem jayida؛ tüzülüshi këlengsiz we cëcilangghu emes؛ yighincaq, qulay:[misal:] ixcam öy. ixcam mashina.[yeshmisi:] ② qisqa hem mezmunluq, yighincaqlanghan, yighincaq:[misal:] ixcam xet. pikri ixcam.[yeshmisi:] ③ yighincaq, ixcamlanghan:[misal:] memuriy orunlarni ixcam qilmaq.
|
|
ixcamlatmaq |
|
|
|
ixcamlashturmaq |
|
|
|
ixcamlashturushmaq |
|
|
|
ixcamlashturulmaq |
|
|
|
ixcamlashmaq |
|
|
|
ixcamlanmaq |
|
|
|
ixcamliq |
|
|
|
ixcamlimaq |
|
ixcamlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ixcam qilmaq, ixcam haletke keltürmek, yighincaqlimaq:[misal:] hökümet apparatlirini ixcamlimaq. organlarni ixcamlimaq. maqalini ixcamlimaq. memuriy orunlarni ixcamlimaq.
|
|
ixraj |
|
ixraj[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ①＞[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] zeherlik, sütsiman shirne ciqiridighan ot.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] sürge dorisi, sürge:[misal:] ixraj icmek.
|
|
ixlas |
|
ixlas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① cin yürektin qilinghan ishenc, cin könglidin bërilish, ishenc bilen bërilish؛ eqide, itiqad, mëhir:[misal:] ixlas baghlimaq. ixlasi qaytmaq.[yeshmisi:] ② köngül qoyush, pütün diqqiti, zëhni bilen kirishish, bërilish؛ estayidilliq:[misal:] ixlas bilen kitab körmek. ixlas bilen ögenmek. ＊ ekber, mu’ellimning sözlirini ixlas bilen anglidi.
|
|
ixlas qilmaq |
|
|
|
ixlas-eqide |
|
|
|
ixlasliq |
|
|
|
ixlasmen |
|
ixlasmen[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cin könglidin bërilidighan, cin yürektin ëtiqad qilidighan:[misal:] ixlasmen bende. men a’ile ayalimen, menisayimning hëcniëmisi emes, uning ixlasmenliridin birimen.
|
|
ixlasmenlik |
|
|
|
idare |
|
idare[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① belgilik tertipte bashqurush, yolgha sëlish؛ bashqurush:[misal:] idare qilmaq. döletni idare qilmaq.[misal:] [yeshmisi:] ② [misal:] melum bir ijtima’iy dölet, memuriyet, soda we shu qatarliqlarning tarmaqlirini bashqurush ücün shtatliq xadimliri bolghan teshkilat, mu’essese:[misal:] ma’arip idarisi. idaride ishlimek.
|
|
idare qilmaq |
|
idare qilmaq[yeshmisi:] ① bashqurmaq, tertipke salmaq:[misal:] döletni idare qilmaq.[yeshmisi:] ② belgilik bir tertipte boysundurmaq؛ tizginlimek, bashqurmaq:[misal:] özini idare qilmaq. öz iradisini idare qilmaq.
|
|
idare-jem’iyet |
|
|
|
idelik |
|
|
|
iddet |
|
iddet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] islam dinining sheri’itide ëridin ajrashqan yaki ëri ölüp ketken ayalning hamilidarliqi ëniqlanghuce yatliq bolushi men’i qilinghan yüz künlük muddet, perhiz, kütüsh waqti:[misal:] iddet tutmaq. iddet toshmaq. ＊ bu bala künlerning biride dadisi qaza qilip, ögey anining qolida qaptu. iddet mudditi tosha-toshmay ögey anining niyiti buzulup, bir qara köngül adem bilen ëlip-tëgishmekci bolushuptu.
|
|
idrak |
|
idrak[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bilish, cüshinish qabiliyiti؛ zëhin, pem, paraset:[misal:] eqilning ölcimi idrak (maqal). [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] obyëktip shey’ining yüzeki hadisiliri yaki tashqi alaqisi toghrisidiki omumlashturma inkas. umu tuyghugha oxshash obyëktip shey’ining analizatorlargha biwasite tesir körsitishi arqisida peyda bolidu. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] obyëktip shey’ining bir pütün obrazi we yüzeki baghlinishi eks ettürülgen psixikiliq jeryan. idrak hës asasida shekillinidu. emma yene hësqa qarighanda murekkeprek, mukemmelrek bolidu.
|
|
idraksiz |
|
idraksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] idraki, eqli yoq؛ zëhni küci töwen, eqilsiz, pemsiz:[misal:] idraksiz adem.
|
|
idrakliq |
|
idrakliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] idraki, eqli bar؛ eqil, pem bilen ish qilidighan, zëhni ötkür, pemlik, parasetlik:[misal:] idrakliq adem. idrakliq bala.
|
|
idrakiy |
|
|
|
idrem |
|
|
|
idremlik |
|
|
|
idë’al |
|
|
|
idë’alizm |
|
idë’alizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] pelsepidiki ikki cong mezhepning biri. u maddiy dunyani angning, rohning mehsuli؛ ang we roh birlemci, madda ikkilemci dep qaraydu. obyëktip dunyani subyëktip angning ipadilinishi yaki mehsuli dep qarash - subyëktip idë’alizm bolidu؛ obyëktip dunyani obyëktip rohning ipadilinishi yaki mehsuli dep qarash - obyëktip idë’alizm bolidu.
|
|
idë’alizmce |
|
|
|
idë’alizmci |
|
|
|
idë’alizmliq |
|
|
|
idë’alist |
|
idë’alist[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① idë’alizm terepdari؛ idë’alizmni yaqlighuci, idë’alistik pelsepini himaye qilghuci adem؛ idë’alizmci.[yeshmisi:] ② xiyalperes؛ heqiqetni burmilap, körsetküci kishi.
|
|
idë’alistik |
|
|
|
idë’olog |
|
|
|
idë’ologiye |
|
idë’ologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] melum sinip yaki partiyining mu’eyyen közqarash, pikir, uqum, idiyilirining sistëmisi. siyasiy közqarash, pelsepe, sen’et, dinlarning hemmisi idë’ologiyining shekilliridur.
|
|
idë’ologiyilik |
|
|
|
idis |
|
idis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] pashining bir xili. yëtilginining tëni qara yaki qongur këlidu, putida aq renglik yolliri bolidu, qanitida sepkün bolmaydu. jim turghanda tëni turghan tekshilik bilen parallël haletke këlidu. licinkisi bilen qorciqi derex kamarliri yaki das, qacilardiki turup qalghan suda ösüp yëtilidu. tuxumi su astigha cöküp tarilip këtidu. adette u tarqilishcan B tipliq mënge yallughi qatarliq kësellerning wasiticisi hësablinidu.
|
|
idish |
|
idish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlük nersilerni sëlip qoyush ücün sëghiz laydin, aghzi cong, bëli yoghan, tüwi sel kicikrek qilip ishlengen öy jabduqi:[misal:] su idishi. ashliq idishi. ＊ u hurunluq bilen ocaqqa ot qalap, cay qaynitish ücün idishtin su almaqci boldi.
|
|
idishliq |
|
|
|
idiq |
|
idiq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaghacning pori, por yaghac.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] porlashqan, por:[misal:] idiq yaghac. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özlükidin purap, renggini özgertken, kökürüp qalghan, buzulghan:[misal:] idiq gösh.
|
|
idiqut |
|
|
|
idiqut uyghur xanliqi |
|
idiqut uyghur xanliqi[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] miladiye 850-1250-yillarda ötken we hazirqi turpandiki idiqut qedimki shehirini merkez qilghan uyghur xanliqi. qurghucisi buqa tëkin. bu xanliqning paytexti ikki jayda bolup, biri qarighuja shehiri, yene biri beshbaliq. xanliqning da’irisi sherqte bariköl, shimalda jungghar oymanliqining jenubi, gherbte qarasheherning gherbi, jenubta quruqtagh qatarliq jaylarni öz icige alghan. miladiye Ⅸ esirning axirida uning zëmini gherbte hazirqi kucaning gherbige, sherqte kenjow uyghur xanliqining shajow rayoni da’irisige sozulghan.
|
|
idiqishmaq |
|
|
|
idimaq |
|
idimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① özlükidin purap, renggini özgertmek, kökürmek, ëcimaq, buzulmaq:[misal:] idip qalmaq.[yeshmisi:] ② purlashmaq.
|
|
idi’om |
|
idi’om[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] menisi öz terkibidiki sözlerning lughet menisige baghliq bolmighan, köcme menilik söz, ibare. mesilen, qoli qisqa, poq qorsaq, cishigha tegmek... dëgenlerge oxshash.
|
|
idi’omluq |
|
|
|
idiye |
|
idiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] obyëktip mewjudiyetning tepekkur netijiside kishi mëngiside eks etken inkasi.[yeshmisi:] ② niyet, meqset, pikir:[misal:] tincliqni saqlash we mustehkemlesh idiyisi. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] birer bedi’iy, ilmiy yaki siyasiy eserning mezmuni, tüp mahiyitini belgiligüci asasiy pikir؛ ghaye:[misal:] eserning idiyisi. «oyghanghan zëmin» romanining merkizi idiyisi.
|
|
idiyide azad bolmaq |
|
idiyide azad bolmaq[yeshmisi:] közqarishi, mepkurisi, cüshencisi özi yashighan zamanning telipige layiqlashmaq, uyghunlashmaq:[misal:] biz yashlar mute’essiplik qilmasliqimiz, idiyide azad bolushimiz lazim.
|
|
idiyilik |
|
idiyilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] idiyisi bar, idiyige ige, idiye singdürülgen:[misal:] uning bu qarari ilghar idiyilik yashlargha xas pidakarliq rohi bilen ushshaq burzhu’aziye iptixaridin ibaret ikki nersining qollishigha ige idi.
|
|
idiyiwi |
|
idiyiwi[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① idë’ologiye xaraktërini alghan, idiye, mepkurigha a’it, rohiy dunyasi bilen munasiwetlik:[misal:] idiyiwi ang. idiyiwi ëqim. diyiwi küresh. idiyiwi yük.[yeshmisi:] ② idiye jehettiki, idiye jümlisige kiridighan:[misal:] u mesilige qarita mëning idiyiwi teyyarliqim bar idi.
|
|
idiyiwilik |
|
|
|
ir (Ⅰ) |
|
|
|
ir (Ⅱ) |
|
ir (Ⅱ)[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] jir, küy, naxsha:[misal:] enjürdin shërin-sherbet bërip dilgha, ir irlap, jarangliq saz cëlip kepsen.
|
|
irade |
|
irade[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer meqset, nishan we ish-heriketni emelge ashurush ücün kishide bolidighan gheyret, mewqe, qet’iylik:[misal:] irade baghlimaq. irade tiklimek. irade turghuzmaq.[yeshmisi:] ② xahish, ixtiyar؛ qet’iy niyet:[misal:] rast gepni qilghanda, bu ish mëning irademge qarshi.
|
|
iradicilik |
|
|
|
iradisiz |
|
|
|
iradisizlik |
|
|
|
iradilik |
|
|
|
iradiname |
|
|
|
iraq (Ⅰ) |
|
|
|
iraq (Ⅱ) |
|
iraq (Ⅱ)[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] iraq jumhuriyiti asiyaning gherbiy jenubi, ereb yërim arilining sherqiy shimaligha jaylashqan bolup, yer maydani 438 ming 446 kuwadirat këlomëtir. erebler ％79ni kordlar ％20ni, qalghinini parislar, türkler teshkil qilidu. hökümet tili ereb tili bolup, kord rayonidiki hökümet tili kord tili hësablinidu. ingliz tili omumyüzlük qollinilidu. ％96 kishi islam dinigha ëtiqad qilidu, buning ％60ni shi’e mezhipi igelleydu. az sandiki kishiler xiristi’an dini yaki yehudi dinigha ëtiqad qilidu. iraqning tarixi uzun bolup, ikki derya wadisi dunya qedimki zaman medeniyitining böshüklërining biri hësablinidu. miladidin ilgiridiki 4700-yildin bashlap iraqta ilgiri-këyin bolup, shomir padishahi, babilon padishaliqi, assuriye padishaliqi we këyinki babilon padishaliqliri qurulghan, këyin paris (pirsiye) ëmpiriyisige qoshuwëlinghan. miladi Ⅶ esirde ereb ëmpriyisige qoshuwëlinghan. ⅩⅥ esirde osman türk ëmpriyisining bir qismi bolghan, 1920-yili engliyining wekaliten bashqurushidiki döletke aylinip, 1921-yili 8-ayda musteqilliq jakarlighan. 1958-yili 7-ayning 17-küni faysal sulalisi aghdurup tashlinip, iraq jumhuriyiti qurulghan, 1958-yili 8-ayning 25-küni dölitimiz bilen diplomatik munasiwet ornatqan. iraqning nifit zapisi mol bolup, ëniqlanghan zapisi 13 milyart 400 milyon tonnigha, tebi’iy gazning zapisi bir triliyon 20 milyart kup mëtirgha yëtidu. iraq ahalisining ％5.36ti dëhqanciliq bilen shughullinidu. ashliqta özini teminliyelmeydu. xurmining yilliq mehsulati texminen 400 ming tonna bolup, dunya omumiy mehsulatining ％40 tini igileydu. xurmining ëksporti dunya boyice 1-orunda turidu. asaliq sheherliri: ①baghdad. dölet paytexti, dölettiki eng cong sheher we soda, medeniyet merkizi. ② besre. iraqning eng cong dëngiz porti.
|
|
iraq muqami |
|
iraq muqami[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] «on ikki muqam» muzikisining on ikkincisi. bu muqam 8 neghme 102 misra bolup, cong neghme 5 muzika, 76 misradin؛ 3 meshrep 3 neghme, 26 misradin teshkil tapqan.
|
|
iraqiy |
|
|
|
irangül |
|
irangül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］iran+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① murekkep güllükler a’ilisidiki bir yaki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi incike, güli aq yaki qizil, adette menzire ösümlüki qilinidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning güli.
|
|
irekte |
|
|
|
irci |
|
|
|
irratsi’onal |
|
|
|
irsa |
|
irsa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tagh sewsenining yiltizi. yapilaq, xushbuy, posti kök, beziliri qizil we renggareng bolidu. boghumluq këlidu. tëbabetcilikte dora qilinidu. ezalarni yumshitish we qizitish, tosalghularni ëcish, sëriq acciq suni sümürüsh xususiyitige ige.
|
|
irsiy |
|
irsiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] nesilge a’it, neslidin neslige ötidighan, qalidighan؛ nesliy:[misal:] irsiy qabiliyet. irsiy signal. irsiy yoshurun küc.
|
|
irsiyet |
|
|
|
irsiyetcanliq |
|
|
|
irsiyetshunas |
|
irsiyetshunas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] irsiyet ilmi bilen shughullanghuci mutexessis, alim:[misal:] biraq bezi matëmatiklar uninggha qarighanda tëximu üstünrek turidu, bezi irsiyetshunaslarning töhpisi uningkidin köp.
|
|
irsiyetshunasliq |
|
|
|
irsiyetlik |
|
irsiyetlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] irsiyiti bar, irsiyetke ige:[misal:] irsiyetlik tosalghu. irsiyetlik munasiwet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] neslige a’it, neslidin nesilge ötidighan؛ nesliy: irsiyetlik belgiler.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] irsiyet bilen bolidighan, irsiyet arqiliq:[misal:] irsiyetlik özgirish. irsiyetlik aldini ëlish.
|
|
irghang |
|
|
|
irghanglatmaq |
|
|
|
irghanglashmaq |
|
|
|
irghanglimaq |
|
irghanglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bir u yaqqa-bir buyaqqa cayqalmaq, irghang-irghang qilmaq, irghangshimaq:[misal:] ular derya lëwige- irghanglap turghan yapraqsiz mejnuntallar qëshigha këlip, ëgiz qirghaqqa ciqti.
|
|
irghay |
|
|
|
irghayliq |
|
|
|
irghitilmaq |
|
|
|
irghitmaq |
|
irghitmaq[yeshmisi:] ① «irghimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] shewket tilini «maqul» gha ömellewatqanda, anar birnersidin endikkendek, bëshini ghelite irghitti.[yeshmisi:] ② cörüp tashlimaq, kötürüp yaki pirqiritip atmaq:[misal:] leyligül bëshini silkip, yoghan ikki örüm cëcini irghitip keynige tashlap kök köz kishige qarap nëmidur dëmekci boldi.
|
|
irghishmaq |
|
irghishmaq[yeshmisi:] «irghimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] say we jilgha ghollirida tolup aqar su, qarap tursang teshna dilgha ejeb yaqar bu. ormanliqta irghishidu maral bughisi, sëxiy wadi uning köptur qilghan sowghisi.
|
|
irghimaq |
|
|
|
irq |
|
irq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① nesil, zat.[yeshmisi:] ② ten tüzülüshi jehette melum ortaq irsiyet alahidilikliri (mesilen, tëre, cac renggi, cac shekli, köz renggi, qan ayrimisi qatarliq)ge ige bolghan ademler topi, bu alahidilikler belgilik rayonda uzaq muddet tbi’iy muhitqa maslishish jeryanida shekillenen. bu alahidiliklerge asasen, pütün duyadiki insanlar mongghul irqi, nëgir irqiwe yawropa irqidin ibaret üc cong irqqa ölünidu. irqqa ayrish jehette, asasen reng alahidilikige qarap, insanlarni sëriq tenlik, qara tenlik, aq tenlik we qongur tenlik dep ayrish usulimu bar.
|
|
irqci |
|
irqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] irqciliq terepdari, irqciliq siyasitini yürgüzgüci, irqiy kemsitish we irqiy ayrimiciliq siyasitini yaqlaydighan, xelqqe irqiy perq boyice mu’amile qilidighan terep.
|
|
irqciliq |
|
irqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «irqlar teng emes, bezi irqlar aliy, beziliri pes bolidu, aliy irqlar pes irqlar üstidin hökümran bolushi tarixiy zörüriyettur» dep dewa qilghuci burzhu’aziyice eksiyetci nezeriye yeni irqiy kemsitish siyasiti, irqiy ayrimiciliq.
|
|
irqshunas |
|
|
|
irqshunasliq |
|
irqshunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ademlerning beden we renggi, yüz-köz, bash tüzülüshi we shuningdek, nesliy belgilirining bir xilliqi yaki özgiciliklirini asas qilip turup insanlar irqini tetqiq qilidighan ilim.
|
|
irqiy |
|
|
|
irkasha |
|
|
|
irkit |
|
|
|
irlimaq |
|
|
|
irmash-cirmash |
|
irmash-cirmash[yeshmisi:] ① ikki yaki ikkidin artuq nerse, siziq hem shu qatarliqlar öz’ara kiriship, gireliship, ariliship ketken:[misal:] irmash-cirmash siziqlar. irmash-cirmash izlar.[yeshmisi:] ② munasiwet jehette icqoyun-tashqoyun bolup ketken, munasiwiti, alaqisi heddidin ziyade yëqin, bir-birige ötüshken:[misal:] irmash-cirmash baghlinish.[yeshmisi:] ③ öz’ara cëtishliqi bolghan, munasiwetlik bolghan:[misal:] u bi’ologiyining bashqa penler bilen irmash-cirmash alaqisi barliqini asta-asta sëzishke bashlidi.
|
|
irmashmaq |
|
irmashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] öz’ara ötüshüp, birliship ketmek, cirmashmaq:[misal:] alla yarim sen këwez bol, men yögey bolay. irmiship-cirmiship shaxinggha qonay.
|
|
iroziye |
|
|
|
iroziyilimek |
|
iroziyilimek[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] su, muz yaki shamal qatarliqlar yer posti, tupraq qatarliqlarni yalap ketmek, yimirmek.
|
|
ironiye |
|
|
|
iridiy |
|
iridiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi(iridium)Ir.kül reng parashok halitidiki madda yaki aq, yaltirap turidighan kallek madda. qattiq we cürük, ximiyiwi xususiyiti turaqliq, qëtishma teyyarlashta ishlitilidu. iridiyning qëtishmisi tëgil we altun qelem uci qilinidu.
|
|
iris |
|
|
|
iris kempüt |
|
|
|
iring-siring |
|
|
|
irim |
|
irim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] könglige pükken birer ishning ongushluq bolushi, birer bala-qazaning kötürülüp këtishi, yaxshiliqning özige nësip bolushi ücün, birer nersini yaki ishni shert qilghan asasta bashlash:[misal:] irim qilmaq. * bu ishni nëmidin bashlashni bilmey turattim. noruz damolla weqesi mëning ücün yaxshi irim bolidighan boldi.
|
|
irim qilmaq |
|
irim qilmaq[yeshmisi:] ① könglide yaxshiliq, ongushluq tilesh meqsitide, hem shuninggha bashlinish bolup qalar dëgen niyet bilen shertlik birer ishni bejagha keltürmek, shertini sundurmaq:[misal:] hëliqi kishiler qorallirini tapshurdi. shu arida amanqul qariyaghacqa baghlaqliq turghan hajer baqining yënigha këlip, «mawu coshqini irim qilayli» dep atmaqci boldi.[yeshmisi:] ② sodida shu küni birinci birnersini sëtip kirim qilmaq, pul almaq:[misal:] ustam, jiddiy lazim bolup qaldi, on yüen bërip tursila, men cüshtin këyin qaytursam, dëdim tonush sodigerge. lëkin sodiger «kecürsile, tëxi irim qilmighanidim, irim qilghandin këyin bersem» dëdi.
|
|
irimcik |
|
|
|
iz |
|
iz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ayagh bilen yerni dessigende yaki birer nersining yüzige sizghanda, jijighanda, yazghanda yaki qol bilen birer nersini tutqanda cüshüp qalghan belge, izna:[misal:] ayaghning izi. atning izi. qamca izi. tayaq izi. iz qoghlimaq.[yeshmisi:] ② birer nerse yüzige yuqushtin hasil bolghan dagh:[misal:] kiyimdiki bu qan izini öcürüp tashlash ücün, razwëdka bölümining bashliqi bügündin tartip tekshürüshni bashlighanidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishi könglidiki azab, dagh؛ köngülde qepqalghan meniwi tesir:[misal:] bu ish uning yürikide congqur iz qaldurdi. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer weqening yip uci:[misal:] u yaqup yasawulni körüp yaki uning qolgha cüshkenlikini anglapla, öz izini yoqitish ücün ishqa kirishkenidi.[yeshmisi:] ⑤ omumen yol, nishane:[misal:] yolwas izidin qaytmas, yigit sözidin (maqal).[yeshmisi:] ⑥ birer ishni qilishta özining burunla tutup kelgen yoli, usuli:[misal:] xilmuxil gepler yürüptu yëzida, ashpuzul mëngiwëriptu izida.[yeshmisi:] ⑦ eslidiki orni, esliy haliti:[misal:] izigha cüshmek. ＊ hayatning egri-toqay musapisi, oxshaydu, tinim tapmas keng dëngizgha, bezide kötürülse unda dolqun, bezide cüsher peslep öz izigha.[yeshmisi:] ⑧ orun:[misal:] u kishi ölüp ketkendin këyin uning izigha bizning shirkettin birsining balisi orunlashqan.[yeshmisi:] ⑨ qalduqi, iznasi:[misal:] oghli barning özi bar, qizi barning izi bar (maqal).[yeshmisi:] 01 tesiri, tesiriy küc, tesir küci:[misal:] xep toxtap tur, bu ordidin sëning izingni yoqatmisam men xan aghiciliq ëtimni yötkiwëtimen dëdi u qattiq awazda.11 [kesip türi:]＞arxë’ologiye＜[yeshmisi:] burunqi zamanlardin qepqalghan medeniyet yadikarliqlar hësabidiki jay, qedimiy sheher qatarliqlarning hazirghice melum derijide saqlanghan, saqlinip qalghan qismi, qalduqi, yadikarliq, eser:[misal:] qedimki sheher izliri. xarabe izliri.[yeshmisi:] 21 [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldinqi ewladlarning, pëshqedemlerning yaki birer shexsning hayatida qaldurup ötken ish-herikiti, pa’aliyiti we pa’aliyet yönilishi؛ yol, musape:[misal:] iz qaldurmaq. baturlar izidin mangmaq. ＊ biz aldinqi ewladlarning izidin bësip algha mangimiz.
|
|
iz basmaq |
|
iz basmaq[yeshmisi:] ① arqidin yëtishipla kelmek, songdimaq, songdashmaq:[misal:] nijat, tashpolatlar iz bësip, ikki tereptin ömilep këlip, ikki dane qol bombisi bilen poteyni weyran qildi.[yeshmisi:] ② ornini almaq, ornini igilimek, warisi bolmaq:[misal:] -sen dadangning izini basqin - dëdi u manga. ＊ u ussul sen’itide ustazining izini basti we sehne hayatidimu ustazining yolidin mangdi.
|
|
iz puli |
|
|
|
izigha cüshmek |
|
izigha cüshmek[yeshmisi:] ① pëyigha cüshmek:[misal:] ün’alghudin anglanghan bu xupiyane söz izigha cüshken kishining rasttinla etkesci ikenlikini ispatlap turatti.[yeshmisi:] ② normal haletke kelmek, normal rewishte yolgha qoyulmaq:[misal:] pat yëqinda shuji yene xizmitige olturidu, hemme ish izigha cüshidu. ＊xuda xalsa, jahan ongshilip, izigha cüshüp qalsa ejep emes.
|
|
izigha salmaq |
|
izigha salmaq[yeshmisi:] ① eslidiki normal halitige, tertipige keltürmek؛ normal haletke cüshürmek, normallashturmaq:[misal:] turmushini izgha salmaq. ishni izigha salmaq.[yeshmisi:] ② shekillendrürmek؛ peyda qilmaq, yaratmaq:[misal:] uzun yillardin buyan ata-bowilar iz sëlip bësip ötken tügimes uzun yollar mushu emesmu
|
|
iza |
|
|
|
iza-ahanet |
|
|
|
izafet |
|
|
|
izafetlik |
|
|
|
iza-nomus |
|
|
|
izah |
|
izah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① söz, ibare hem uning menisi yaki weqe-hadise we shu qatarliqlargha bërilgen cüshendürüsh؛ izahat, yeshme, sherh:[misal:] izah bermek. boway izah telep qilip adilgha qarap qoydi.[yeshmisi:] ② tëkistlarning ayrim yërige kirgüzülgen yaki ayrim mesilige bërilgen cüshendürüsh؛ qoshumce melumat, eskertish:[misal:] terjiman yene eserni uyghurcigha terjime qilish jeryanida, kitabxanlarning cüshinishige qulayliq yaritish ücün nahayiti mukemmel izahlarni qoshqan.
|
|
izahat |
|
|
|
izahatsiz |
|
|
|
izahlatmaq |
|
|
|
izahlashmaq |
|
|
|
izahlanmaq |
|
|
|
izahliq |
|
|
|
izahliq lughet |
|
|
|
izahlimaq |
|
izahlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① söz-ibare yaki birer ish, weqe-hadise we shu qatarliqlarning menisini cüshendürmek, uning menisini, mahiyitini ëcip körsetmek, yeshmek, sherhlimek:[misal:] u mëning cirayimdiki ghezep arilash te’ejjüpni kördi bolghay, sözini izahlidi.[yeshmisi:] ② tëkst icidiki melum jümle yaki sözge izahat bermek:[misal:] sözni izahlimaq.
|
|
izahname |
|
izahname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］e＋p［[yeshmisi:] izah, cüshendürüsh yëzilghan qeghez yaki kitabce:[misal:] u izahname yëzilghan qeghezlerni bir cetke ëlip qoyup, cërtyozhning yögikini yëpip tüzlidi.
|
|
izbasar |
|
izbasar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］iz＋basar［[yeshmisi:] aldinqilarning ornini dessep, ularning tutqan yolini, qilghan ish-izlirini dawamlashturghuci؛ ularning ishlirigha warisliq qilghuci shexs, adem:[misal:] izbasar terbiyilesh. izbasar yëtishtürüsh. ＊ shewket uning tunji izbasari boldi.
|
|
izbasarliq |
|
|
|
iztirap |
|
iztirap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① qattiq hayajan:[misal:] shuning bilen uning qelbide tosattin shërin, emma ghemkin iztirap oyghandi.[yeshmisi:] ② rohiy azab, rohiy ëzilish, hesret, siqilish, elem:[misal:] bu minutlar tashwayning hayatidiki eng acciq iztirap we isyan minutliri idi.
|
|
izci |
|
izci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① izigha cüshüp, iz qoghlap tapquci kishi yaki izni yaxshi bilidighan hem shu arqiliq birer weqe, ishning yip ucini tëpip ëniqlaydighan razwëdcik:[misal:] padishah pütün memlikettiki izci, sinci, remci, qur’endazlarni yighip, ularni öz karamitini körsitishke buyruptu.[yeshmisi:] ② aldinqilarning izini basquci, ornini igiligüci adem؛ izbasar:[misal:] balilargha bërilgen bu inqilabiy terbiye, bek jayida boldi, dëdi muniridin, sha’ir dostining izci terbiyilesh yolida körsetken eqil-parasitidin memnun bolup.[yeshmisi:] ③ [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] shing shisey dewridiki «izcilar» etritining ezasi, ular bir xil kök kiyim kiyip, ala kaltek tutup ammiwi yighinlargha ciqatti.
|
|
izcil |
|
izcil[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemishe bir xil dawam qilidighan, dawamliship kelgen, da’imliq, özgermes:[misal:] bu uning üc yildin buyanqi izcil aditi. lëkin u bu aditini özgertishni hergiz xalimaydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir texlitte, bir yönilishte, bir xil rewishte herqandaq caghda, herqandaq jayda bir xil, bashtin-axir, ëghishmay:[misal:] izcil yaxshi:[misal:] partiye siyasitini izcil dawamlashturimiz.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer yoldin ëghishmay mangidighan, da’im birdek:[misal:] izcil halda. ＊ manju xanliqi qumul wanglirining izcil halda manju xangha sadiqliqini nezerde tutup, mëhribanuni bügün yëngisardin qumulgha ekeldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz’ara mentiqiyliq baghlinishliqi bolghan, melum qanuniyet, prinsiplargha bashtin-axir birdek emeliyleshken, bashtin-axir birdek hel qilinghan, sistëmiliq, muntizm:[misal:] izahliq lughetlerde izahning izcil bolushi telep qilinidu.
|
|
izcilar |
|
|
|
izcillashturmaq |
|
|
|
izcillashmaq |
|
izcillashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bashtin-axir izcil, birdek bolmaq, bir pütün ishning hemmiside izcilliq, birdeklik saqlanmaq, izcil bir xil hel qilinmaq:[misal:] bir millet tilining izahliq lughitining yaxshi-yaman tüzülüshi uningdiki mesililerning izcillishishida.[yeshmisi:] ② ijra qilinmaq, ijra bolmaq, emelge ashmaq, emeliyleshmek:[misal:] kadirlar siyasiti izcillashti. ＊ partiyining siyasiti izcillashti.
|
|
izcilliq |
|
izcilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hemishe bir xil dawamlishish, dawamliship këlish, özgermeslik:[misal:] qabiliyet bir xil indiwidu’al psixologiyilik alahidilik bolup, uning asasiy alahidiliki izcilliq, mustehkemliktin ibaret.
|
|
izxir |
|
izxir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi uzun, yapilaq, güli konussiman gül rëtide, tropik belwagh rayonlirida ösidu. ghol we yopurmiqidin izxir mëyi ëlinip etirning xam eshyasi qilinidu.
|
|
izdetmek |
|
|
|
izdeshtürmek |
|
|
|
izdeshmek |
|
izdeshmek[yeshmisi:] «izdimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] uka, ustini izdiship berseng boptiken, jiddiy ish bar idi, dëdi sulayman.
|
|
izdekci |
|
izdekci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] izdesh ücün mexsus ewetilgüci kishi:[misal:] padishah her terepke izdekci ewetip, jakar sëlip, hëc dërek alalmidi, akisi buninggha nahayiti qattiq qayghurdi.
|
|
izdek-soraq |
|
izdek-soraq[yeshmisi:] birer adem yaki ish, mesile qatarliqlar heqqide bilishke tëgishlik bolghan xewer, ucur, xet-xewer, dërek:[misal:] izdek-soraq qilmaq.
|
|
izdelmek |
|
|
|
izdenmek |
|
izdenmek[yeshmisi:] ① «izdimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] abliz bu heqte birer care tëpish ücün izdengenidi.[yeshmisi:] ② bir amallarni qilmaq, care qilip ërishmek:[misal:] anining miskin közliride ümid we külke peyda boldi, u izdinip ëshinghan puligha oghli ücün cirayliq posma we yëngi kiyimlerni ëlip berdi.[yeshmisi:] ③ birer ishni yaxshi ishlesh, wujudqa ciqirish we öginish meqsitide ishtiyaq bilen bërilmek:[misal:] izdinip ögenmek. kesip üstide izdenmek.
|
|
iz-dërek |
|
iz-dërek[yeshmisi:] adem we nersilerning bar-yoqluqi, melum-melum emesliki heqqide ëlinghan ucur, xewer, dërek:[misal:] iz-dëriki yoq. iz-dërikini qilmaq. iz-dëriki bolmasliq. iz-dërikini almaq.
|
|
iz-dëreksiz |
|
iz-dëreksiz[yeshmisi:] iz-dëriki yoq, birer iz, ucur qaldurmay, xewiri birkimge ayan bolmayla, jimmidila:[misal:] haji toxti mekteptin iz-dëreksiz yoqilip ketti.
|
|
iz-dëreklimek |
|
|
|
izdimek |
|
izdimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① adem we nersining qaldurghan izini boylap mangmaq, izini baqmaq:[misal:] biz su cëciship oynaydighan jigde bulaqcu, u yerde men sizning izliringizni izdidim, dëdi shakir.[yeshmisi:] ② özige lazim bolghan birer adem yaki nersini tëpish ücün heriket qilmaq, qidirmaq:[misal:] ＊ ötken yili birküni sadiq mëni izdep ishxanamgha këliptu.[yeshmisi:] ③ tapmaq:[misal:] qusur izdimek. nuqsan izdimek.
|
|
izzet |
|
izzet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashqilargha qilinidighan yaki bashqilardin körgen, ërishken hörmet؛ ëhtiram:[misal:] izzet qilmaq. izzet tapmaq.[yeshmisi:] ② jem’iyet teripidin shekillengen inawet, abruy, nam-sherep, shöhret, pexir:[misal:] wetenning izziti. izzitini satmaq.[yeshmisi:] ③ er-ayallarning ismi.
|
|
izzet-abruy |
|
|
|
izzetsiz |
|
|
|
izzet-ghurur |
|
|
|
izzetleshmek |
|
|
|
izzetlenmek |
|
|
|
izzetlik |
|
izzetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] izziti bar, izziti bolghan, izzet-hörmetke sazawer؛ möhterem, hörmetlik:[misal:] izzetlik adem.
|
|
izzetlimek |
|
izzetlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] izzet qilmaq, izzet-hörmet körsetmek, hörmet tuyghusida qarimaq, hörmetlimek:[misal:] siler bilen biz bir-birimizning izzitini qilishmisaq, kim bizni izzetleydu
|
|
izzet-neps |
|
|
|
izzet-nepsige tegmek |
|
izzet-nepsige tegmek[yeshmisi:] xorlimaq, ghururigha tegmek, izzet-hörmitini qilmasliq:[misal:] her kishining izzet-nepsi bolidu, kishining izzet nepsige tëgishke bolmaydu.
|
|
izzet-hörmet |
|
|
|
izzet-ëhtiram |
|
|
|
izzet-ikram |
|
|
|
izsiz |
|
izsiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] izi yoq, izi bolmighan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] iz qaldurmay؛ iz-dërikini alghili, tapqili bolmaydighan derijide:[misal:] yillarning boran-capqunlirida, tömür xelpining qebrisimu izsiz yoqilip ketti.
|
|
izghirin |
|
izghirin[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] soghuq, muzdek (shamal heqqide):[misal:] qapqarangghu këce, sirtta izghirin shamal, yiraqtin neghme-nawa awazi kelmekte.
|
|
iz-qarisi |
|
|
|
izme |
|
izme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyim, yastuq, xurjun, we shu xildiki nersilerning tügme ötküzidighan töshüki:[misal:] izme bëkitmek. somkining izmisini etmek.
|
|
izmuq |
|
izmuq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu, yallugh yandurush, süydükni rawanlashturush roli bar. uningdin aromatik maylarni ëlishqimu bolidu.
|
|
izmu’iz |
|
izmu’iz[yeshmisi:] izini boylap, iz bësip, izdin ciqmay, izini yittürüp qoymay:[misal:] on küngice qemeruzzaman qushning keynidin ene shundaq izmu iz qoghlap mëngiptu.
|
|
izmiletmek |
|
|
|
izmileshmek |
|
|
|
izmilenmek |
|
|
|
izmilik |
|
izmilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] izmisi bar, izme ciqirilghan, izme ëcilghan:[misal:] u bëshigha yazliq addiy qara malixay, ucisigha izmilik aq könglek kiyiwalghanidi.
|
|
izmilimek |
|
|
|
izna (iznasi) |
|
izna (iznasi)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem we nersining dessigen yaki tegken izi؛ belge:[misal:] u kalac sëpiwalghan ayaghlirini kiyip kona tam iznasi bilen yëngi tam ariliqini mangdap ciqti.[yeshmisi:] ② qalduq iz:[misal:] burun yasighan yollarning yamghur-yëshinda iznasi qalmidi.[yeshmisi:] ③ resim yaki jisimning sirtqi girweklirini teshkil qilghuci siziq؛ omumiy körünüsh؛ da’ire:[misal:] u bir ademning iznasini sizip ciqardi.[yeshmisi:] ④＞arxë’ologiye＜[yeshmisi:] tash oyma, mis qoral qatarliq medeniyet yadikarliqlirining shekli we üstidiki resim, yëziq qatarliqlarning qeghez yüzige bësip ciqirilghan izi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] dir:[misal:] iznasini qayturmaq. iznasini ciqiralmasliq.
|
|
iznasiz |
|
iznasiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iznasi yoq, iznasi qalmighan؛ izsiz:[misal:] u yerdiki egri-bügri kocilar, bir-birige ögziliri tutiship ketken, töpe penjirilik öyler iznasiz yoqalghan.
|
|
iznak |
|
|
|
iznaliq |
|
|
|
iznimaq |
|
|
|
izhar (izhari) |
|
izhar (izhari)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bayan qilish, sözlesh, sözlep cüshendürüsh, bildürüsh:[misal:] -qaytip kelginingiz bek yaxshi boldi, -dëdi hësamidin zuper xushalliq izhar qilip.
|
|
izharlimaq |
|
izharlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bayan qilmaq, izhar qilmaq, ëytip cüshendürmek, bildürmek:[misal:] u minnetdarliqini izharlighan halda ulargha bash lingshitip qoydi.
|
|
izotrop |
|
|
|
izotropluq |
|
|
|
izotropiye |
|
izotropiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] bezi maddilarning issiqliq ötküzüsh, tok ötküzüsh, köpüsh, nur qayturush qatarliq fizikiliq xususiyetliri. uning herqaysi yönilishliride oxshash bolidu. bu xususiyet «izotropiye» dëyilidu. u her xil polilrsnal we amorf jisimlarning muhim alahidiliki.
|
|
izotop |
|
|
|
izotoplar |
|
|
|
izotopluq |
|
|
|
izoton |
|
izoton[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] nëytron sanliri oxshash bolidighan, lëkin atom nomurliri oxshash bolmaydighan, shu sewebtin massa sanlirimu oxshash bolmaydighan nuklidlar, mesilen, ６１３Ｃ bilen ７１４Ｎ öz’ara izotonlardur.
|
|
izotërma |
|
izotërma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] maddilarning izotërmik jeryanidiki bësimi bilen hejmining munasiwitini ipaydileydighan egri siziq. adette u arqiliq gazlarning we suyuqluqlarning haliti, gaz we suyuqluqlarning faza özgirishidiki bezi alahidilikliri ipadilinidu.
|
|
izotërmik |
|
|
|
izospin |
|
|
|
izolyatsiye |
|
|
|
izolyatsiyiletmek |
|
|
|
izolyatsiyileshmek |
|
|
|
izolyatsiyilenmek |
|
|
|
izolyatsiyilimek |
|
|
|
izolyator |
|
izolyator[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] issiqliq yaki tokni asan ötküzmeydighan jisim. adette u issiqliq izolyatori (mesilen, topa, gaz, kawcuk) we ëlëktr izolyatori (mesilen, caqcuq, cirimtal, may, kawcuk) dep ayrilidu.
|
|
izomorf |
|
|
|
izomorfizm |
|
izomorfizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] madda kristallashqanda, uning kristal qurulmisida melum xildiki i’on yaki atom igiligen ornining bir qismini wasitici maddilardiki xususiyiti oxshiship këtidighan bashqa xildiki i’on yaki atom igilep birlikte kristalliship, tekshi yekke fatsiyilik arilashma kristalgha (yeni orun almashqan shekildiki qattiq ëritme jisimgha) aylansimu, lëkin, bagh xususiyitige we kristal qurulmisi sheklining süpitini özgetmeydighan alahidilikini körsitidu.
|
|
izomër |
|
izomër[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] molëkulilirining teshkil tëpishi we molëkula miqdari pütünley oxshash, eksice molëkulilirining qurulmisi, fizikiliq xususiyiti hem ximiyilik xususiyetliri oxshashmaydighan maddilar.
|
|
izomërlinish |
|
|
|
izomëriye |
|
|
|
izo’oktan |
|
izo’oktan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] melum oktan izomërliri icidiki eng muhim bir xili, rengsiz suyuqluq. icidin yanidighan dwigatëllarning silindiri icide köygende partlashqa bolghan qarshiliq yaxshiraq bolghacqa, matorlarning yaxshi yëqilghusi hësablinidu.
|
|
izwot |
|
|
|
is |
|
is[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëqilghularning köyüshidin hasil bolidighan, toluq yanmighan, renggi asasen qara, sur we shulargha yëqin këlidighan intayin kicik danicilar arilashqan gaz؛ tütün:[misal:] kömürning isi. ＊ isini bulut körmes, yundisini it körmes (maqal).[yeshmisi:] ② ëgiz tagh rayonlirida hawa qatlimining kislorod az haliti.
|
|
ispat |
|
ispat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pikir, dewa, perez we shu qatarliqlarning toghriliqini, heqiqiy ikenlikini yaki yüz bergen hadisining cinliqini delilleydighan pakit, höjjet؛ delil:[misal:] ispat almaq. ＊ sodigerning acciqi këlip: nëme ispatingiz bar-dep soraptu.[yeshmisi:] ② birer qa’ide yaki dewaning toghriliqini bashqa melum qa’idiler asasida mentiqiy mulahize we deliller bilen testiqlash usuli, sistëmisi:[misal:] u dewani qanuniy jawabkarliqqa tartish ücün ispat toluq bolushi kërek.
|
|
ispatsiz |
|
ispatsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ispati yoq, ispat bolmighan yaki bolalmaydighan, ispatsiz gep, ispatsiz xewer.
|
|
ispatlatmaq |
|
|
|
ispatlashmaq |
|
|
|
ispatlanmaq |
|
|
|
ispatliq |
|
ispatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ispati bar, ispat bolghan yaki bolalaydighan, ispat-delili toghra we heqiqiy, cin:[misal:] ispatliq shekil.
|
|
ispatlimaq |
|
ispatlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① pikir, dewa, perez we shu qatarliqlarning toghriliqini yaki bolup ötken weqe-hadisining cinliqini delil, höjjet, pakit bilen testiqlimaq, delillimek:[misal:] bundaq ehwalda arslanop özining heqiqitini qaysi pakit bilen ispatlaydu[yeshmisi:] ② birer qa’ide yaki ish, dewaning toghriliqini bashqa melum qa’idiler asasida mentiqiy mulahize we deliller bilen testiqlimaq, ëniqlimaq:[misal:] të’orëmini ispatlimaq. ＊ zerger ustammu ërinmestin bir-birlep sinap körüp, hemmisining qizil mis ikenlikini ispatlap berdi.
|
|
ispatname |
|
ispatname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] mezmuni yaki menisi arqiliq enzige alaqidar pakitlarni ispatlighili bolidighan höjjetler. u xet-alaqe, höjjet, hësab deptiri, tekshürüsh doklati, mektup, toxtam, tilxet qatarliqlarni öz icige alidu.
|
|
ispan |
|
|
|
ispance |
|
ispance[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ispanlargha, ispan xelqige, ispan tili we medeniyitige a’it؛ ispan xelqige xas:[misal:] ispance ussul. ispance naxsha. ispance kiyim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ispan tili, yëziqi:[misal:] u, ispancini yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rew.[yeshmisi:] ispan tili we yëziqini ishlitip, ispan tilida:[misal:] ispance sözlimek.
|
|
ispeghol |
|
ispeghol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] paqiyopurmaq a’ilisidiki köp yilliq, saman ghollq ösümlük. yopurmiqi bashaqsiman gül rëtide, mëwisi ghoziliq mëwe, uruq we yopurmiqi dora qilinidu. uruqining ic sürüshni toxtitish we süydükni rawan qilish, yopurmiqining issiqni qayturush yoli bar.
|
|
ispirapka |
|
ispirapka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] doxturning këselni tekshürgendin këyin, këselning dem ëlishi ücün uning ish ornigha qaritip, kësilining heqiqeten ëghir ikenlikini ispatlap bergen ispat xëti:[misal:] ispirapka almaq. ispirapka yazmaq.
|
|
ispirt |
|
ispirt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, shuningdek rengsiz, asan ot alidighan suyuqluq. alahide puraqqa ige. uni terkibide qent bolghan maddilarni ëcitip distilesh arqiliq yaki ëtilindin ëlishqa bolidu. adette u sintëtik kawcuk sulyaw, boyaq qatarliqlarning xam eshyasi bolup, ximiye sana’itide köp ishlitilidighan ëritküci hësablinidu, uning yene mikrob öltürüsh roli bolup, dëzinfëksiye hem cirishning aldini ëlish dorisi ornida ishletkili bolidu.
|
|
ispirtliq |
|
|
|
ispërma |
|
|
|
istapil |
|
|
|
istator |
|
|
|
istakan |
|
|
|
istansa |
|
|
|
istanok |
|
|
|
istanokci |
|
|
|
istek |
|
|
|
isteksiz |
|
|
|
istratëgiye |
|
|
|
istratëgiyilik |
|
istratëgiyilik[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] urushning omumiy meqsetlirini emelge ashurushta muhim orun tutidighan yaki urushning omumiy wezipisige munasiwetlik bolghan؛ pütün armiyige a’it:[misal:] istratëgiyilik orun-istratëgiyilik qurulush.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] omumiy yaki asasiy meqsetni emelge ashurush jehette ehmiyiti zor, muhim bolghan, ehmiyetlik؛ hel qilghuc:[misal:] istratëgiyilik fangjën. istratëgiyilik jay.
|
|
istrëlka |
|
|
|
istrëlkiliq |
|
|
|
istodënt |
|
|
|
iston |
|
|
|
istowul |
|
|
|
istowulluq |
|
|
|
is-tütek |
|
|
|
is-tütün |
|
is-tütün[yeshmisi:] «is-tütek»ke qarang:[misal:] köründi qariyip weyrane yëza, köründi is-tütün, söget-talliri. cërikler olturghan harwilar kirdi mehellige, qarishar yëza baliliri.
|
|
istëpa |
|
|
|
istëdat |
|
|
|
istëdatliq |
|
istëdatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ijadiy qabiliyetke ige, qabiliyetlik, talantliq:[misal:] u dadisidinmu istëdatliq oqutquci bolup yëtiship ciqidighandek, turidu.
|
|
istërkul |
|
|
|
istërkul derixi |
|
|
|
istëla (istalasi) |
|
istëla (istalasi)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qoral küci bilen bashqilarning dölitini bësiwëlish, mustemlike qilish؛ mustemlike, ishghal, ishghaliyet:[misal:] istëla qilmaq. ＊ u mongghul istëlasidin këyinki ish iken.
|
|
istëlaci |
|
istëlaci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning yërini, memlikitini qoral küci bilen bësiwalghuci, istëla qilghuci, mustemlikici, ishghaliyetci.
|
|
istëlaciliq |
|
istëlaciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning dölitini, yërini qoral küci bilen bësiwëlish hem shundaq meqsette ëlip barghan ish-heriket, pa’aliyet, siyaset؛ ishghaliyet, tajawuzciliq:[misal:] istëlaciliq siyasiti. istëlaciliq yoli.
|
|
istëmal (istëmali) |
|
istëmal (istëmali)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] kishilerning maddiy eshyalarni serp qilip turmush ëhtiyajini qamdash jeryani. u ishlepciqirish istëmali we shexsiy istëmaldin ibaret ikki xil bolidu. u ijtima’iy tekrar ishlepciqirish jeryanining bir halqisidur.[yeshmisi:] ② ishlitish, qollinish, paydilinish:[misal:] istëmal malliri. istëmaldiki sözler. istëmaldin qalghan sözler.[yeshmisi:] ③ yëyish-icish, qobul qilish:[misal:] gösh istëmal qilish. dora istëmal qilish.
|
|
istëmalci |
|
istëmalci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] istëmal qilghuci, ishletküci, paydilanghuci؛ sëtiwalghuci, xëridar:[misal:] istëmalcilarning menpe’itini közde tutmaq.
|
|
isti’are |
|
|
|
istibdat |
|
|
|
istibdatci |
|
istibdatci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] istibdatliqni yaqlighuci, zalimliqni hëmaye qilghuci birer adem yaki guruh, partiye:[misal:] eski turmush her qedemde weyran bolsa, buni körüp istibdatcilar gumran bolsa, oqumighan nadanlar emdi insan bolsa, bu mëning yash ghunce gülüm ëcilatti.
|
|
istibdatcil |
|
istibdatcil[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] istibdatliqni yaqlaydighan, istibdatliq:[misal:] istibdatcil cirik niyetlerni, tarmar ettuq, xar-zar ettuq, yene etmekcimiz.
|
|
istibdatciliq |
|
|
|
istibdatliq |
|
istibdatliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mustebitler özining hoquqi, imtiyazigha asaslinip, ajizlar, mezlumlar, puqralar üstidin zulum qilish, ëzish:[misal:] istibdatliq qilmaq. ＊ biz zulumni, istibdatliqni yoq qilishni xalaymiz.
|
|
istixiye |
|
istixiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① kishilerning iradisidin, xahishidin tashqiri tebi’iy halda meydangha këlidighan, idare qilip, uyushturup yaki yolgha sëlip bolmaydighan ijtima’iy küc yaki hadise. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] kishilerning obyëktip qanuniyetlerni bilmigen, igilimigen caghdiki pa’aliyiti.
|
|
istixiyilik |
|
istixiyilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishilerning iradisidin, xahishidin tashqiri tebi’iy yosunda barliqqa këlidighan, yüz bëridighan؛ nishansiz, angsiz:[misal:] istixiyilik heriket. istixiyilik tirishcanliq.
|
|
istiratip |
|
|
|
istirahet |
|
istirahet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] dem ëlish, harduq ëlish, aram ëlish:[misal:] istirahet orni. ＊ shu küni cüshlük istirahet waqtida men mettoxtemni xaliyraq burjekke tartip apardim.
|
|
istirahetxana |
|
|
|
istirahetgah |
|
|
|
istisqa |
|
istisqa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] qorsaq boshluqigha su yighilip qalidighan bir xil kësellik. köpince jëger qëtish, jëger raki, bezi yürek kësellikliri, börek kësili we ozuqlinish nacarlishishlardin peyda bolidu.
|
|
istisna |
|
istisna[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qa’ide-qanundin, omumiy prinsip, tertiptin yaki qatardin, hësabtin tashqiri؛ qa’ide-qanun, hësablarning sirtida؛ mustesna:[misal:] istisna qilmaq.
|
|
istighpar |
|
istighpar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] alladin gunahini kecürüshni ötünüp sorash, telep qilish, qilghan gunahlirigha towa qilish:[misal:] gunah eng awwal hezriti adem eleyhissalamda körülgenidi. bu zat hemmimizning atisi. adem eleyhissalam gunahigha pushayman qilip istighpar ëytqanidi.
|
|
istiqamet |
|
istiqamet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] waqtini birer jayda xudagha sighinish, tawap qilip ëtikapta olturush bilen ötküzüsh yaki xudagha tëwinish bilen ötüsh:[misal:] istiqamet qilmaq.[yeshmisi:] ② birer jayda yashash, turush, hayat kecürüsh؛ tirikcilik:[misal:] shundin këyin, men «möhterem qari» qurban aqsaqalning öyide istiqamette bolushni qarar qildim.
|
|
istiqametci |
|
|
|
istiqbal |
|
istiqbal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kelgüsidiki hayat, tirikcilik yoli, kelgüsidiki ciqish yoli:[misal:] güzel istiqbal. * u balining istiqbali parlaq iken.[yeshmisi:] ② birer ishning, nersining këlecektiki teqdiri؛ aqiwet:[misal:] sheherning istiqbali. * mana bu - sap dilliq bilen qara niyetlikning we istiqbal bilen halaketning eng axirqi keskin belgisi idi.[yeshmisi:] ③ yaxshi körgen, hörmet qilidighan kishining aldigha ciqip kütüp ëlish؛ qarshi ëlish:[misal:] istiqbaligha ciqmaq.
|
|
istiqbalsiz |
|
istiqbalsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] istiqbali, këleciki yoq, këlecikidin ümid kütkili bolmaydighan, istiqbali yaxshi emes:[misal:] - pütünley istiqbalsiz bir adem bolup qaldim, - dëdi u azablinip.
|
|
istiqballiq |
|
istiqballiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] istiqbali, këleciki parlaq؛ këlecikidin yaxshi ümid kütse bolidighan, këleciki yaxshi, ümidlik:[misal:] istiqballiq yash alim. istiqballiq yashlar.
|
|
istiqlal |
|
istiqlal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bashqilargha tewe, qaram bolmay, bëqinmay öz erki bilen yashash؛ özini özi idare qilish؛ musteqilliq, erkinlik, hörlük:[misal:] milliy istiqlal. - ＊ bizge qulluq kërek emes, istiqlal kërek, - dëdi köpcilik icidin bireylen küclük awazda.
|
|
istiqlaliyet |
|
istiqlaliyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] musteqilliq, erkinlik, azadliq:[misal:] abduraxman möminopqa alahide buyruq boyice mayorluq unwani we «istiqlaliyet» ordëni bërilgen’idi.
|
|
istiqlaliyetci |
|
istiqlaliyetci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] musteqilliq, erkinlik ücün küresh qilghuci yaki musteqilliq, azadliqni himaye qilidighan, yaqlaydighan adem:[misal:] exmetjan qasimi sëpi özidin bir istiqlaliyetci idi.
|
|
istiqlaliyetcilik |
|
istiqlaliyetcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] istiqlalni, musteqilliqni qolgha keltürüsh ücün küresh qilish, pa’aliyet ëlip bërish, tirishish yaki musteqilliqni, erkinlikni himaye qilish, qollash.
|
|
istil |
|
istil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] ① idiye, xizmet we turmushta ipadilengen pozitsiye؛ heriket:[misal:] byurokratliq istili. istili durus kishi. istil tüzitish herikiti. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] mu’eyyen bir dewr, bir millet, bir ëqim yaki bir kishining edebiy esiride ipadilengen asasiy idiyiwi alahidilik we bedi’iy alahidilik؛ uslub:[misal:] romantikiliq istil. kitabiy istil.[yeshmisi:] ③ birer ish-heriketning usuli:[misal:] rehberlik istili.
|
|
istilizatsiye |
|
istilizatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] birer yazghuci ijadigha xas ghayiwi, bedi’iy xususiyetlerge, ipade qilish usuligha, tiligha we uslubigha teqlid qilish.
|
|
istilistika |
|
istilistika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] tilshunasliqning bir tarmiqi. tildin ünümlük paydilinip pikir we hëssiyatni yaxshi ipadileshning usullirini tetqiq qilidu bashqice qilip ëytqanda, istilistikiliq qa’ide-qanuniyetlerni, usullarni, til wastilirini özining tetqiqat obiyëkti qilidu.
|
|
istilistikiliq |
|
|
|
istiliy |
|
|
|
istimek |
|
istimek[misal:] p.[yeshmisi:] istek tughulmaq, ümid qilmaq, xalimaq, arzu qilmaq:[misal:] herkim bu yükünüp olturghan qizni qutquzup qëlishni isteytti.
|
|
istinja |
|
|
|
istihza |
|
|
|
istihzalanmaq |
|
|
|
istihzasiz |
|
istihzasiz[misal:] isim.[yeshmisi:] istihza qilmighan, tene qilmastin؛ istihzadin xaliy, kinayisiz, toghra:[misal:] uning külkisi istihzasiz, semimiy idi. ＊ mudir hëcqandaq tene istihzasiz, mulayimliq bilen zinnetke parang qildi.
|
|
istihzaliq |
|
istihzaliq[misal:] süpet.[yeshmisi:] istihzasi bolghan, mesxire qilghanliqi bilinip turghan, kinayilik, mesxirilik:[misal:] zeynep acisining istihzaliq yüzige qaridi we uning nëme dëmekci bolghinini cüshinelmidi.
|
|
istihkam |
|
istihkam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] mudapi’e ücün qurulghan mustehkem tosaq, tam, qel’e we shuninggha oxshashlar:[misal:] barat ghezeptin titrep ketti-de, bashqilarning tosushigha qarimay, partlatqucni kötürüp düshmen istihkamigha qarap ëtildi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mustehkem tayanc, tüwrük؛ qorghan:[misal:] ittipaqliq küc, birlik istihkamdur.
|
|
istiwra |
|
|
|
istiwraxana |
|
|
|
iscot |
|
iscot[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞maliye＜[yeshmisi:] mebleghning menbesi, ishlitilishi, tijaret jeryani we uning netijisining boghaltirliq hësab türlirige asasen, hësab deptiride türler boyice ëcilghan hësabat.
|
|
iscotcik |
|
|
|
israp |
|
|
|
israpciliq |
|
israpciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] orunsiz yaki artuqce serp qilish, tashliwëtish, bihude xar, nabut qilish, bikardin-bikar yoq qilish, bikirigha ketküzüsh, zaye qilish:[misal:] ashliq israpciliqi. ＊ israpciliq nede pëshanisi terlimigen yerde (maqal). ＊ waqit israpciliqi eng ëghir israpciliq.
|
|
israpxor |
|
israpxor[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëmek-icmek, pul qatarliqlarni orunsiz buzup-cëcip zaye qilghuci؛ artuqce serp qilghuci:[misal:] israpxor adem. * uning nomussiz, pixsiq ikenliki we yene cong israpxor ikenlikini hemme adem bilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] israp qilidighan yaki qilghan kishi:[misal:] sen israpxorlardin bolma, hetta israpxorlar bilen hemsöhbettimu bolma. cünki amet kelse bir seweb bilen këlidu.
|
|
israpxorluq |
|
|
|
isriq |
|
isriq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] arca yaghici, arca yopurmiqi, adrasman yaki shularning rolini oynaydighan, köydürse yëqimliq, xushbuy is ciqiridighan nersiler:[misal:] isriq salmaq.
|
|
isriq salmaq |
|
isriq salmaq[yeshmisi:] ① puraqliq nersilerni isriqdangha ëlip köydürüsh arqiliq dëzinfëksiye qilmaq:[misal:] anam isriq sëlip öyning sësiq puriqini yoqatti.[yeshmisi:] ② xurapiyliqqa asasen, puraqliq nersilerni köydürüp, erwahlargha yaki birkimning rohigha atap is puratmaq:[misal:] ishiktin ciqish aldida anam dalangha adrasman bilen isriq saldi.
|
|
isriqdan |
|
|
|
isiriqlimaq |
|
isiriqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① isriq salmaq, isriq sëlip is puratmaq:[misal:] baqi bir sëwetke kona taghar, ikkincisige birparce kigiz yapti-de, ëlip mëngishigha, anisi bir siqim këpek bilen isriqlapmu ülgürdi.[yeshmisi:] ② isriqqa tutmaq:[misal:] pah, qolliring[yeshmisi:] izni isriqlap tursingiz bolghudek.
|
|
issitqu |
|
issitqu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishige köngül rishtini baghlashqa, mëhrini cüshürüshke seweb bolidu, dep qarilidighan, qarilip kelgen birer ish-heriket, gep-söz yaki daxanning süpköci qatarliqlar:[misal:] burundin qalghan «yaxshi söz issitqu, yaman söz sowutqu» dëgen gep bar.
|
|
issitquc |
|
|
|
issitma |
|
issitma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① zukam yaki bashqa birer kësellik sewebidin beden tëmpëraturisining adettiki caghdikisidin yuqiri örlep këtishi, qizitma:[misal:] issitma örlimek. issitmini qayturmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] aghriq, cigish xiyal:[misal:] imtihan so’alini körüpla aygülning bëshigha issitma cüshti.
|
|
issitmaq |
|
issitmaq[yeshmisi:] «issimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] suni issitmaq. tamaqni issitmaq. ＊ atining hori balining dolisini issitmas (maqal). ＊ ëshekning dümbisige aptap cüshse, qolungni issit (maqal). * bir kishi yaqqan ot yüz kishini issitar (maqal). * etken ëshing shu bolsa, issitqan ëshing nëme bolar (maqal).
|
|
issitish |
|
issitish[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] öy-imaretlerning icki tëmpëraturisini soghuq künlerde muwapiq tengshep turush. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr ënërgiyisi bilen issiqliq ënërgiyisini birlikte ishlepciqiridighan bir xil usul. ot ëlëktr istanisisi ëlëktr ënërgiyisi bilen teminligendin sirt, hor mashinisining ish qilip bolghan hor yaki gaz tururbisi ciqarghan këreksiz gazdin paydilinip hor yaki issiq su bilen teminleydu.
|
|
issitishmaq |
|
|
|
issitilmaq |
|
|
|
issiz |
|
|
|
issiq |
|
issiq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer menbening harariti, tesiri bilen issighan, illighan yaki qizighan؛ illiq, qiziq:[misal:] issiq su. issiq cay. issiq nan. issiq tamaq. * ademning yüzi aptaptin issiq (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] issiqliqni saqlaydighan, issiq tutidighan:[misal:] issiq kiyim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] issiq turghan, issiqi ketmigen:[misal:] men pütün bir kün issiq icmidim, aghzimgha bir burda nan salmidim.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisim terkibidiki molëkulilar herikiti (yënish, ximiyiwi rë’aksiye we shuningdekler) netijiside hasil bolidighan we jisimlarni issitidighan, qizduridighan ënërgiye, issiqliq, hararet:[misal:] otning issiqi. quyashning issiqi. matorning issiqi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] illiq ötküzüp, illiq ötküzgen halda:[misal:] apirip issiq yatquzup qoyunglar, bir’az aware bolidu, yighlaydu, andin këyin yaxshi bolup qalidu, dëdi doxtur.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] hararet hasil qilish kücige ige, mötidildin yuqiri bolush xaraktërige ige:[misal:] bu dorining tebi’iti issiq.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qizghin, semimiy halda:[misal:] u ilikning öyige këlip turidu, ilik uni issiq qarshi alidu, emdi yamanlargha aldanmasliqni jëkileydu.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishige yaqidighan, xush, yëqimliq, illiq؛ mulayim:[misal:] issiq ciray qiz. mëhri issiq bala... issiq körünmek.
|
|
issq belwagh |
|
issq belwagh[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] jenubiy, shimaliy tropik siziqi ariliqidiki belwagh, bu yerlerde këce bilen kündüzning uzun-qisqiliq özgirishi roshen bolmaydu. cëngqi cüsh waqtida quyash yil boyi nahayiti ëgiz bolidu. bu jaylarda yer shari boyice eng issiq jay hësablinidu.
|
|
issiq ötmek |
|
issiq ötmek[yeshmisi:] ① issighanliqini hës qilmaq, issimaq:[misal:] nëmishqidur durnemge issiq ötkendek emes idi.[yeshmisi:] ② heddidin ziyade, issiqta yürgenliki seweblik, issiq cëqiwetmek, issiqqa berdashliq bërelmigenliki tüpeyli keypiyatida bir qismiliq hës qilmaq:[misal:] u issiq ötüp ketkenliki ücün doxturxanida yëtip qaldi.[yeshmisi:] ③ sëghinish tuyghusi peyda bolmaq, muhebbet ornimaq:[misal:] u caghlarda këcisi aydingda naxsha ëytip, arzu-armanlirini bir-birige yetküzüsh aditi bar idi. yëngice ëytqanda «muhebbet», konice ëytqanda «öz’ara issiq ötüp qaptu» dëginimiz shu bolsa kërek.
|
|
issiq yellik qilmaq |
|
|
|
issiqcan |
|
|
|
issiq-soghuq |
|
issiq-soghuq[yeshmisi:] ① issiq we soghuq. [yeshmisi:] ② turmushning ëghir-yënik, yaxshi-yaman künliri, turmushning qiyin künlirini öz icge alghan bir pütün jeryan:[misal:] u yene bir talay issiq-soghuqni bëshidin kecürdi.
|
|
issiqliq |
|
issiqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qizziqliq, issiq halet.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning icki qismidiki molëkulilarning tertipsiz herikiti ciqarghan bir xil ënërgiye. maddilar köygende issiqliq ciqiridu. adette u issiqliq ilmi, issiqliq miqdari we issiqliq ënërgiyisining qisqartilghan nami ornidimu qollinilidu.[yeshmisi:] ③ uyghurlarning toy-tökün, ölüm-yëtim we tughut qatarliq ishlirida teyyarlinidighan yuqiri kaloriyilik ozuqluq, ta’am:[misal:] issiqliq ëlip barmaq. issiqliq yetküzmek.[yeshmisi:] ④ milliy tëbabette kishining soghuqi ëship ketkende mijezni tengshesh ücün qilinidighan türlük dora-dermekler:[misal:] issiqliq qilmaq.⑤ [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] bir xil tëre kësili. buningda, yaz künliri tërige qizil yaki aq rengdiki ushshaq qapartmilar örleydu. nahayiti tatliq qicishidu. köpince ter köp ciqqan, tëre pakiz bolmay, ter töshükcilirining ëtilip qëlishi seweblik peyda bolidu.
|
|
issiqliq qilmaq |
|
issiqliq qilmaq[yeshmisi:] bedenning tebi’itini issiqqa örüsh, issiqqa mayil qilish ücün birer seweb qilmaq yaki dora yëmek, yëgüzmek, ozuqlandurmaq:[misal:] baligha issiqliq qilish ücün yangaq yëgüzidu. ＊ soghuqingiz ëship këtiptu, issiqliq qiling.
|
|
issiqida |
|
issiqida[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birer ish-heriketning del bolidighan, bolushqa tëgishlik dep qarighan waqtida, peytide:[misal:] yür uka, bu sheherdin issiqida këtiwalayli.
|
|
issimaq |
|
issimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëmpëraturisi nöldin yuqiri bolmaq, harariti ashmaq, illimaq, qizimaq:[misal:] hawa issimaq. kün issimaq.[yeshmisi:] ② illiq ötmek, illiqliq hës qilmaq, issiq tuyulmaq:[misal:] puti issimaq. bedini issimaq.
|
|
issindurmaq |
|
|
|
issinmaq |
|
issinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] issiq ciqiridighan birer nersige özini tutup illitmaq yaki issiq tutidighan birnersini kiyip özini saqlimaq؛ özige issiq ötküzmek, özini illiqliq, issiqliq bilen temin etmek:[misal:] ular kiyimlirini kiyiship, ot yëqip issinmaqci bolushti.
|
|
issinishmaq |
|
|
|
isqat |
|
isqat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① qilghan gunahni yuyush yaki bala-qazani ketküzüsh we uningdin saqlinish niyitide ajritilghan pul, nerse.[yeshmisi:] ② diniy cüshencide ölgen kishini u alemde tartidighan azabtin qutquzush ücün bërilidighan sediqe, nerse:[misal:] isqat bermek.
|
|
isqatci |
|
|
|
isqirtqa |
|
isqirtqa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. tëni texminen 02cm uzunluqta, peylirining köp qismi kül rengge mayil qizil, qanitining arqa teripi yëngi etirgül renggide këlidu. topliship uwa salidu. asasen cëtin, gülcimen qatarliqlarning mëwisi we qara arcining mëwisini ozuq qilidu.
|
|
isqirtma |
|
|
|
isqirtmaq |
|
|
|
isqirtishmaq |
|
|
|
isqiriq |
|
|
|
iskadron |
|
|
|
iskarlatina |
|
iskarlatina[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] kumuta arqiliq tarqilidighan bir xil parazit këselliki. uni qara bezgek qurti peyda qilidu. uningda qizitish, burun we cish qanash, jiger hem tal ishshish, kem qanliq we aq qan daniciliri azlap këtish qatarliq alametler körülidu.
|
|
iskarin |
|
iskarin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞shwëd［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] asasliqi ottura kislataliq bösme jins bilen karbonatliq jins (hak tash, dolomit qatarliq) yaki ottura asasliq yanar tagh jinslirining tëgishidighan yëri issiq tëgiship özgirish asasida we yuqiri hararette gazlashqan issiq suyuqluq tesiride tëgiship almishishtin hasil bolghan özgergen jins.
|
|
isket |
|
isket[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishilerning teqi-turqi, qamet؛ figora:[misal:] isketi këlishken yigit.[yeshmisi:] ② nersilerning tüzülüsh qurulmisi, haliti؛ forma, nusxa:[misal:] isketi cirayliq ötük.
|
|
isketsiz |
|
|
|
isketletmek |
|
|
|
isketleshmek |
|
|
|
isketlenmek |
|
|
|
isketlik |
|
isketlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isketi bar, körünüshi, teqi-turqi jayida, cirayliq, këlishken:[misal:] isketlik adem. isketlik yigit.
|
|
isketlimek |
|
|
|
iskenje |
|
iskenje[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① nersilerni siqidighan, qisidighan eswab؛ prës:[misal:] yungni iskenje bilen taylimaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qisish, qiynash؛ qiyin-qistaq؛ rëjim؛ qorshaw:[misal:] iskenjige almaq. iskenjide qalmaq.
|
|
iskenjilimek |
|
iskenjilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer qisquc, omumen birer wasite bilen qismaq, qisip turmaq.[yeshmisi:] ② iskenjige almaq, iskenje icide tutmaq, tizginlimek:[misal:] adem haman özini iskenjilep, özining birer tuyghusining erkinlik bilen ashkarilinishigha yol qoymaydu.
|
|
iskenjiwil |
|
|
|
iskudo |
|
|
|
iskipidar |
|
iskipidar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] dëwirqayni distilesh arqiliq ëlinidighan ucushcan may. rengsiz yaki toq qongur bolup, alahide puraqqa ige. sirciliq sana’itide xam eshya qilinishtin sirt, dorigerliktimu ishlitilidu.
|
|
iskiripka |
|
|
|
iskiripkici |
|
iskiripkici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] iskiripka calidighan kishi, iskiripka calghuci sazande:[misal:] adil sen’et bölümining mu’awin bashliqi bolup, u yenila sehnige ciqish salahiyitige ige iskiripkicimiz.
|
|
iskilat |
|
|
|
iskilatci |
|
|
|
iskilatciliq |
|
|
|
iskilatlashturmaq |
|
|
|
iskilatlashturulmaq |
|
|
|
iskilac |
|
|
|
iskilac mese |
|
|
|
iskilit |
|
|
|
iskimek |
|
iskimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hidini, puriqini burnigha tartmaq, hidlimaq:[misal:] kim bilidu, shamal istep yüremdu yaki ejel sëni iskep këlemdu
|
|
iskine |
|
|
|
iskende |
|
iskende[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] milliy tëbabetcilikte dora ornida ishltilidighan bir xil yiltiz. renggi aq sëriqqa mayil, temi bir az acciq. eng yaxshisi nagurdin ciqidu. tebi’iti quruq issiq bolup, yötel, nepes siqilish, ezalardiki ishshiq, beres këselliklirige menpe’et qilish, bedenni, bahni quwwetlesh xususiyetlirige ige.
|
|
islatmaq |
|
|
|
islashmaq |
|
islashmaq[yeshmisi:] ① «islimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] men ularning qëzini islishiwatqanliqini körgenidim.[yeshmisi:] ② is singip, yuqup qaraymaq yaki is qaplimaq, is bir almaq:[misal:] öyning tam-torusliri qapqara islashqanidi.[yeshmisi:] ③ isqa pürkenmek, is sümürmek:[misal:] her da’im qara ciragh astida isliship olturush bizge mirasmidi
|
|
islam |
|
islam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① islam dinigha kirish, musulman bolush, musulmanciliq:[misal:] musulmanlarning dini islam dini. islam eqidisi. islam dinigha kirmek.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
islam dini |
|
islam dini[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] dunyadiki asasliq dinlardin biri. yeni axirqi pemghember muhemmed teripidin miladiye Ⅶ esirning bashlirida berpa qilinghan din. u bir ilahqa ishinidighan axirqi din bolup, muhemmedtin këyin peyghember kelmeydu, buning ücün allah bu dinning ëtiqad, hökümlirini her zaman, her makangha shundaqla pütün insaniyetke uyghun bir shekilge keltürdi we buning bilen pütün insaniyetke mejburiyet qilip berdi dep qaraydu. bu din eyni waqitta asiya qit’esining gherbiy qismi we afriqa qit’esining shimaliy qismida keng ewj alghan bolup, X esirde uyghurlar arisida tarqilishqa bashlighan.
|
|
islam dinining exlaq hökümliri |
|
islam dinining exlaq hökümliri[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam hökümlirining üc tarmiqining ücincisi. muhemmed peyghember: «men peqet exlaqiy wezipilerni tamamlash ücün ewetildim», «islamiyet güzel exlaqtur» dëgen. ayet we hedislerde otturigha qoyulghan exlaq hökümliri musulmanlargha (1) insanning allahqa we uning peyghemberlirige qarita wezipiliri؛ (2) insanning öz shexsiyitige qarita wezipiliri؛ (3) insanning a’ilisige qarita wezipiliri؛ (4) insanning weten, milletke qarita wezipiliri؛ (5) insanning pütün insaniyetke qarita wezipiliridin ibaret besh türlük wezipini orundash mejburiyitini buyrudi. bu hökümlerning yighindisi islamiyette «sheri’et» we «sher’i hökümler» dëyilidu.
|
|
islam dinining emeliy hökümliri |
|
islam dinining emeliy hökümliri[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam hökümlirining üc tarmiqining ikkincisi. «ibadet» sözi bilen yekünlinidu. «ibadet» islamning (1) «kelime’i shahadet» ni ëytish. (2) namaz oqush. (3) zakat bërish, (4) roza tutush, (5) hej qilishtin ibaret besh shertni orunlashni körsitidu.
|
|
islam dinining ëtqad hökümliri |
|
islam dinining ëtqad hökümliri[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam hökümlirining üc tarmiqining birincisi. «iman» sözini asas qilidu. iman «kelime’i tewhid» ke merkezleshken. hedistin qarighanda, islam dinining ëtiqad hökümliri: (1) allahgha we uning rosuligha؛ (2) allahning mala’iklirige؛ (3) allahning kitablirigha؛ (4) ewetken peyghemberlirige؛ (5) axiret künige؛ (6) qederge (yaxshiliq yamanliqning allahning tiliki, teqdiri we yaritishi ikenlikige) cin qelbi bilen ishinishtin ibaret alte terepni öz icige alidu.
|
|
islam kalëndari |
|
|
|
islam yilnamisi |
|
|
|
islamshunas |
|
|
|
islamshunasliq |
|
|
|
islamlashmaq |
|
|
|
islamiyet |
|
|
|
island |
|
|
|
islanmaq |
|
|
|
islah |
|
islah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tüzitish, tüzitip yaxshilash, eslidikisi asasida tüzitip mukemmelleshtürüsh:[misal:] islah qilinghan ereb ëlipbesi. * orkëstir muzikilirining orunlash sen’itide uyghur milliy calghulirini islah qilish mesilisimu muhim ehmiyetke ige.
|
|
islahat |
|
|
|
islahatci |
|
islahatci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] islahat terepdari؛ yëngiliqqa ilgharliqqa köcüsh we uni yaritish, wujudqa ciqirish ücün heriket qilghuci adem, islah qilghuci kishi:[misal:] tereqqiy qildurush ücün inqilabci bolupla qalmay, islahatcimu bolush kërek.
|
|
islahatciliq |
|
|
|
isliq |
|
isliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isi bar, isi ciqidighan yaki isi köp:[misal:] isliq kömür.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] islanghan, islinip qarayghan:[misal:] isliq tam. * isliq öyüm-issiq öyüm (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] omumen isriqdan yaki shuninggha oxshash icige isriqqa oxshash nersilerni sëlip köydüridighan nerse:[misal:] mëngish aldida momay yene bir dane isliqni qizigha bëriptu-de, uninggha:[misal:] kec kirgen caghda mushu isliq arqiliq boghca icidiki nersilerge ot tutashturup bir-birlep köydürüwet, deptu.
|
|
isliq billor |
|
isliq billor[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] isi bar xrostal, renggi qëniq kül reng؛ qongur, qara rengliklirini terkibidiki karbon peyda qilidu. qara renggining qëniq, sus bolushini karbonning az-köplüki belgileydu. pütünley qara bolghanliri «qara billor» dep atilidu.
|
|
isliq yëshil |
|
|
|
islima |
|
|
|
islimaq |
|
|
|
isma’iliye |
|
|
|
isma’iltap |
|
|
|
ismëna |
|
ismëna[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① orun almiship ishleydighan, oquydighan, dem alidighan kishiler guruppisining bashqa guruppa bilen almashqangha qeder dawamlishidighan waqit böliki:[misal:] ismëna almashmaq. keclik ismënida ishlimek.[yeshmisi:] ② shu waqit dawamida birge ishlep, birge dem alidighan kishiler guruppisi:[misal:] ular sëxlarni arilap qaytip këliwitip, adil ishleydighan bölümning yënigha kelgende, uning ismënisidikilermu ishtin cüshti.
|
|
ismi’ezem |
|
ismi’ezem[qurulmisi:]］isim+i+ezem［[yeshmisi:] riwayet, cöceklerde «allahning eng ulugh ismi» dëgen menilerde qollinilidu:[misal:] yolda bir kengri bipayan derya ucraptu. hasini qoligha ëlip ismi’ezemni oqup deryagha kirgeniken, hasa köwrük bolup bëriptu.
|
|
ismi-jismi |
|
|
|
ismizat |
|
|
|
ismisherip |
|
ismisherip[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］isim+i+sherip［[yeshmisi:] eziz hem shereplik isim, shereplik we muqeddes isim:[misal:] ismisheripliri kim bolidikin ＊ imam özice iltipat qilip:[misal:] ismisheripliri kim qeyerdin keldile dëgen bolsimu, boway jawab bermey jim olturdi.
|
|
ismëniliq |
|
|
|
isna |
|
|
|
isit |
|
isit[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] birer ish yaki nersige qarita qattiq ëcinghanliqini, pushayman qilghanliqini bildüridu:[misal:] isit, siz bilen ötken ömrüm, isit sizge qilghan eqidem zeynep esebiyleshken halda warqiridi.
|
|
isim |
|
isim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishilerge qoyulghan shexsiy nam, at:[misal:] isim qoymaq. * aldirighanda atisining ismini untuptu (maqal). [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] adem we shey’ilerning namini bildürüp këlip, «kim», «nëme», «qeyer» dëgen so’allargha jawab bolup këleleydighan söz we shundaq sözlerni öz icige alghan söz türkümi.
|
|
isimdash |
|
isimdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ismi oxshash, oxshash isimdiki isimdash kishiler:[misal:] men uning bilen isimdash. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] pë’ilning türlinish arqiliq isim iqtidarigha ëriship, heriketning namini bildüridighan, jümlide isimgha oxshash qollinilidighan grammatikiliq katëgoriyisining biri. u, heriketni shey’i süpitide ipaydileydu. uyghur tilida isimdashlarning «-sh» liq isimdash, «-maq» liq isimdash, «-ghu» luq isimdash, pütken halliq isimdash, izcil halliq isimdash, pütmigen halliq isimdash, subyëkt isimdash dëgen türliri bar.
|
|
isimsiz |
|
|
|
isimshunas |
|
|
|
isimshunasliq |
|
|
|
isim-famile |
|
|
|
isimlashmaq |
|
isimlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] özining esliy söz türkümige xas xususiyitini pütünley yaki qismen yoqitip, isimgha özgermek, isim ornida qollinilmaq, isimliq xususiyetke ige bolmaq:[misal:] bezi imliq sözler isimliship, isim rolida qollinilishi mumkin.
|
|
isimlenmek |
|
|
|
isimlik |
|
isimlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ismi bar؛ shu isim bilen caqirilidighan, shundaq dep atilidighan:[misal:] leyligülning dadisi bayiz köp isimlik adem idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishi isimliri tizimlanghan qeghez yaki depter؛ tizimlik, isimname:[misal:] isimliktin ciqiriwetmek. isimliktin öcürüwetmek.
|
|
isyan |
|
|
|
isyanci |
|
|
|
isyanciliq |
|
|
|
isyankar |
|
isyankar[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] isyan kötürgüci adem, isyanci:[misal:] isyankarlar janlinip, xushalliq tenteniliri qilishti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isyan kötürüshke jür’etlik, isyan kötürüsh rohigha ige:[misal:] isyankar xelq. isyankar hayat.
|
|
isyankarane |
|
|
|
isyankarliq |
|
isyankarliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isyankarlargha xas, isyankarlarda bolidighan:[misal:] buninggha küclük isyankarliq roh singdürülgen.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] isyankarlarda bolidighan we ulargha xas küc, idiye, naraziliq qatarliqlar:[misal:] badamxan we qizlar isyankarliq bilen mirza ëli terepke siljiydu, mirza ëli olturghan jayida arqisigha dajiydu.
|
|
isyanliq |
|
isyanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isyan kötürülgen, isyan bolghan:[misal:] ulugh yer, ulughwar kishiler anga, ögetti pen-bilim qayta toluqlap. toldurup isyanliq künler ornini, cidamda qazdi tagh, ëlip burghini, meripet sherbiti aqti bulduqlap.
|
|
ish |
|
ish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① insanlar turmushidiki maddiy we meniwi bayliqlarni yaritish muddi’asida ëlip bërilghan barliq pa’aliyet, ijadiy emgek, mëhnet yaki meshghulat, xizmet:[misal:] emeliy ish. ilmiy ish. öy ishi. ish küni. ish heqqi. ishtin qalmaq. * gepni az sözle, ishni köp közle (maqal). * ish ademge baghliq (maqal).[yeshmisi:] ② tapshuruq, wezipe:[misal:] ishqa buyrumaq.[yeshmisi:] ③ mëhnet netijiside yaritilghan nerse, mehsulat we shu qatarliqlar:[misal:] ish ewrishkisi.[yeshmisi:] ④ pa’aliyet, mëhnet, meshghulat we shu qatarliqlarning birer sahesi؛ kesip, hüner:[misal:] suciliq ishliri. milliy ishlar.[yeshmisi:] ⑤ pa’aliyet, mëhnet, meshghulat obyëkti:[misal:] ish teqsimati. ish teqsim qilmaq.[yeshmisi:] ⑥ zörüriyet, ëhtiyaj:[misal:] uningda muhim bir ishim bar.[yeshmisi:] ⑦ munasiwet yaki mes’uliyet:[misal:] mëning kimlikim bilen sizning ishingiz bolmisun, dëdi u.[yeshmisi:] ⑧ burc, wezipe:[misal:] buni qilish mëning ishim, dëdi u qet’iy halda.[yeshmisi:] ⑨ sot yaki memuriy organlarda tekshürülüwatqan mesile:[misal:] jinayi ishlar. xiyanetcilik ishi.[yeshmisi:] 01 sadir bolghan weqe, hadise:[misal:] biz[yeshmisi:] uningdin bu ishning sewebini soriduq.[yeshmisi:] 11 halet, ehwal:[misal:] ish cataq. ishlar qandaqraq[yeshmisi:] 21 mexpiyetlik:[misal:] ediyalning icidin erkinning xirtildap yighilishi anglandi. emdi ish ashkarilinip qalghanidi.[yeshmisi:] 31 amal, usul, care:[misal:] buning ishi ongay.[yeshmisi:] 41 amet:[misal:] ish ongdin kelmek.[yeshmisi:] 51 meqset, muddi’a:[misal:] wezir attin cüshüp, nurdun bilen körüshüptu we:[misal:] qeyerdin, nëme ish bilen keldingiz oghlum deptu wezir nurdungha.[yeshmisi:] 61 duc këlish, aldida turghan yaki duc kelgen ijtima’iy ehwal, mesile:[misal:] bëshigha ish kelmek. * yaz bar, qish bar, aldirimang, ish bar (maqal).71 [kesip türi:]＞fizika＜bir kücning jisimni öz yönilishi boyice siljitishi. uning cong-kicikliki tesir qilghuci kücning miqdarini kücning yönilishide jisim siljighan ariliqqa köpeytkenge teng.
|
|
ish adimi |
|
|
|
ish bolmidi |
|
|
|
ish bëshi |
|
ish bëshi[yeshmisi:] ishqa rehberlik qilip turghuci kishi؛ serkar:[misal:] mundin këyin jezmen ammining heqqaniy ishlirigha jan köydüridighan, barliqini bay, medeniyetlik yëngi yëza qurushqa bëghishlighan sadiqtek bëjirim kishiler ish bëshi bolidu.
|
|
ish tapmaq |
|
ish tapmaq[yeshmisi:] ① ish izdimek:[misal:] birer jaydin ishleydighan ish tapay dewatimen.[yeshmisi:] ② cataq ciqarmaq, hadise, weqe tughdurmaq:[misal:] bu nëme qilghiningiz özingizge ish tapmaqcimu siz
|
|
ish tartmaq |
|
|
|
ish tamam wessalam |
|
|
|
ish tewretmek |
|
|
|
ish tügimek |
|
|
|
ish tërimaq |
|
ish tërimaq[yeshmisi:] weqe peyda qilmaq, cataq ciqarmaq:[misal:] balam bek shox, uni birer ish tërip qoymisun, dep ensireymen.
|
|
ishtin ciqmaq |
|
ishtin ciqmaq[yeshmisi:] kërekke kelmeydighan bolup qalmaq, këreksiz halgha kelmek:[misal:] mashina ishtin ciqiptu, emdi qandaq këtermiz, dëdi zörem.
|
|
ishtin qalmaq |
|
ishtin qalmaq[yeshmisi:] ① ishqa, xizmetke baralmay, ciqalmay qalmaq:[misal:] u bir ay icide bir kün ishtin qaldi.[yeshmisi:] ② kardin ciqip ketmek, këreksiz halgha kelmek, ish qilish iqtidarini yoqatmaq.
|
|
ish cataq |
|
ish cataq[yeshmisi:] «ish-heriket aqmaydu, yürüshmeydu, kashila köp» dëgen menilerdiki ibare:[misal:] im, ish cataq, terkibim bay dëhqan boptu, dep alaqzade bolup yürdi yüsüp cong.
|
|
ish ciqmaq |
|
|
|
ish katta |
|
|
|
ish körgen |
|
ish körgen[yeshmisi:] bëshidin xëli jiq ish ötken, tejribilik:[misal:] sizmu yashanghan, ish körgen, aq-qarini perq ëtidighan ayal ikensiz.
|
|
ishning bëshini tutmaq |
|
|
|
ishning tili |
|
|
|
ishning qiziqi |
|
|
|
ishning közini tapmaq |
|
ishning közini tapmaq[yeshmisi:] ishning acquci, hel qilghuc tügünini cüshinip yetmek:[misal:] yëzimiz nëme ücün, u yëzidek bolalmaydu oylighansëri könglüm yorushqa bashlidi, ishning közini taptim, könglümde nurghun pilanlar tüzüldi.
|
|
ishingni qil |
|
ishingni qil[yeshmisi:] «özüngni bil, öz ishingni qil, bashqilarning ish-herikitige arilashma» dëgen menilerdiki ibare:[misal:] karing bolmisun, ishingni qil-wëlixan beg heywisini buzmastin warqiridi.
|
|
ishni oxshatmaq |
|
ishni oxshatmaq[yeshmisi:] ish-heriketni qamlashturulmay, buzup qoymaq, yamanlashturmaq:[misal:] him, mana dëmidimmu, dep warqiridi moydin xoja qirda turup, baqi qizilmuc ishni oxshatti, ene su harwining shotisini bësip ketti.
|
|
ish yügürmek |
|
|
|
ishare |
|
ishare[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① köz, qash, qol, bash herikiti bilen bërilgen belge, ima؛ isharet:[misal:] ishare qilmaq. ＊ reyhan maqulluq isharisini bildürüp ciqip ketti.[yeshmisi:] ② alamet, belge:[misal:] matëmatikiliq ishare.
|
|
isharet |
|
isharet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] meqset, nishan, gherezni sözsiz, tilsiz uqturush ücün qollinilidighan belge؛ ima:[misal:] isharet qilmaq. * eqilgha isharet, nadangha juwalduruz (maqal).
|
|
isharetleshmek |
|
|
|
isharetlik |
|
isharetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] isharet, belgiler arqiliq bildürülgen yaki körsitilgen:[misal:] bolupmu muhimi shuki, balilargha belge sheklidiki resimler deslepki cërtyozh, isharetlik xeritilerni cüshinidighan bolushni ögitishi kërek.
|
|
isharetlimek |
|
isharetlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] isharet arqiliq bildürmek, ipadilimek, isharet qilmaq:[misal:] xeyrulla qash, köz, ëngekliri bilen qemerlerning öyi terepni isharetlidi.
|
|
isharilik |
|
|
|
ishan |
|
|
|
ishanliq |
|
|
|
ishenc |
|
ishenc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] heqiqiy, cin, rast, shertsiz dep bilish, ishinish؛ ëtiqad:[misal:] ishencke tolmaq. ishenc baghlimaq. ishenc kamil. * ishenc bolsa yaxshi exlaqning alamiti bolup, aqiwette kishini halakettin qutulduridu.
|
|
ishenci kamil |
|
|
|
ishencsiz |
|
ishencsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ishinip bolmaydighan, ishengili bolmaydighan, ishenclik emes:[misal:] ishencsiz adem. ishencsiz dost.[yeshmisi:] ② ümid-ishenc yoq, ishenc qilalmighan, ishencsizlik ipadilinip, ciqip turidighan:[misal:] rewixan acaxëlidin këyin, hëzim akigha ghelite bir nezerde tikilginice ishencsiz teleppuzda soridi.
|
|
ishencsizlik |
|
ishencsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishenmeslik, derguman:[misal:] anammu... qoshuldi, dëdi exmet ëghir tinip, emma uning awazida ishencsizlik bar idi.
|
|
ishencilik |
|
ishencilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishense, ishenc qilsa bolidighan:[misal:] ishencilik adem. ishenclik xewer. ishenclik gep.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ishenc qilghan halda, ishenc bilen:[misal:] u keynige yandi. xiyal qushi mushundaq ejir bilen këlidighan kelgüsi bextiyar künler üstide ishenclik perwaz qilatti.
|
|
ishendürerlik |
|
|
|
ishendürmek |
|
|
|
ishendürülmek |
|
|
|
ishenmek |
|
ishenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] heqiqiy, cin, shertsiz, rast dep bilmek, ishenc qilmaq:[misal:] mensur, xurshidixanning sözliridin selimining rasttinla bu yerge kelmigenlikige ishendi.
|
|
ish-pa’aliyet |
|
|
|
ishpiyon |
|
ishpiyon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[yeshmisi:] döletning muhim axbaratini we herbiy sirlirini mexpiy halda igilep, uni oghrilap bashqa memliketke, düshmen terepke yetküzüp bëridighan shexs, jasus.
|
|
ishpiyonluq |
|
ishpiyonluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishpiyonlargha yüklengen ish, wezipe؛ jasusluq:[misal:] men milliy armiyining jengcisi, yene këlip batur jengcisi bolghan, lëkin men konisheherde ishpiyonluq qilish ücün qalghan emesmen.
|
|
ishtan |
|
|
|
ishtangha ciqiriwetmek |
|
|
|
ishtini tizidin ashmasliq |
|
|
|
ishtini ikki bolup qalmaq |
|
|
|
ishtinigha pit tashlimaq |
|
ishtinigha pit tashlimaq[yeshmisi:] otturisida ziddiyet peyda qilmaq, ziddiyet, ixtilap tughdurmaq, icki yaqtin küshkürtüp zitlashturmaq:[misal:] qaysi küni janabliri eqil cirighimgha yagh quyghandin këyin, men necce kishining ishtinigha pit tashlidim, ishinimenki, xelq coqum tirkishidu, ghowgha ciqidighanliqi közümge körünüp turidu.
|
|
ishtanbagh |
|
|
|
ishtanbëghi bosh |
|
|
|
ishtanpaypaq |
|
|
|
ishtancaq |
|
|
|
ishtansiz |
|
|
|
ishtanliq |
|
ishtanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ishtini bar, ishtan kiygen:[misal:] yolning u qëtidiki kök ishtanliq kishi mëning bir newre akam bolidu.[yeshmisi:] ② ishtan bolidighan, ishtan ciqidighan yaki ishtan tikishke, kiyishke bab:[misal:] bir ishtanliq rext. ikki ishtanliq sarja.
|
|
ishte |
|
|
|
ishtey |
|
|
|
ishtirak |
|
ishtirak[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] birer ish-heriket, weqe yaki toy, murasim, mejlis, yighin qatarliqlargha qatnishish, bërish؛ daxil:[misal:] ishtirak qilmaq. ishtirak etmek.
|
|
ishtirakci |
|
ishtirakci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer ish-heriket, weqe, yighin, murasim, merike, olturush sorunlargha ishtirak qilghuci, qatnashquci kishi:[misal:] mejlis ishtirakciliri.
|
|
ishtik |
|
|
|
ishtiha |
|
|
|
ishtihasizliq |
|
|
|
ishtihaliq |
|
ishtihaliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishtihasi bar, ishtihasi yaxshi:[misal:] ishtihaliq adem. * közitidu bashliqlirining arzusi ne, xulqi-peylicu, ishtihaliq qaysi ta’amgha, telpünüshi-köngül meylicu.
|
|
ishtiyaq |
|
ishtiyaq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer ish yaki birer nerse, ishqa bolghan zor qiziqish؛ zoq, hewes:[misal:] sarixan ana bagh arisidiki bir tasma bosh yerge ishtiyaq bilen gül östürüp, hoyla icini coghdek qizartti.
|
|
ishcan |
|
ishcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishtin bash tartmaydighan, ishni yaxshi köridighan؛ emgekcan, emgek söyer:[misal:] ishcan qiz. ishcan yigit. * burunqi zamanda nahayiti ishcan bir baghwen ötkeniken.
|
|
ishcanliq |
|
|
|
ishci |
|
|
|
ishci here |
|
ishci here[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hesel heriliri icidiki köpiyish orgini mukemmel tereqqiy qilmighan cishi here. tëni kicik, sëriqqa mayil kül reng këlidu. qaniti uzun bolup, ucushqa mahir këlidu. neshtiri bar. qorsaq qismida mom maddisini ajritip ciqiridighan mom bëzi bar, arqa ikki putida cangdini bar. adette u könek yasash, gül cëngi we gül shirnilirini yighish, licinka hem ana herilerni bëqish qatarliq wezipilerni öteydu, uruqlinalmaydu.
|
|
ishci-xizmetci |
|
|
|
ishci-dëhqan |
|
|
|
ishciliq |
|
|
|
ishxana |
|
ishxana[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ish qilidighan birer jay, orun, dukan, öy, sëx we shu qatarliqlar:[misal:] tömürcilik ishxanisi.[yeshmisi:] ② ish, xizmet qilinidighan jay, memuriy yaki kespiy ish bëjirish öyi:[misal:] idare ishxanisi. mudir ishxanisi.
|
|
ishdash |
|
ishdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özi bilen birge bir xil ish, kespni ishligüci yaki qiliwatqan ish-herikiti, kespi bir xil, oxshash bolghan kishi:[misal:] öyimizge shenbe, yekshenbe kecliri repqetning aghiniliri bilen mëning yëngi orunlashqan mektipimdiki ishdashlirim yighilatti.
|
|
ishret |
|
ishret[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] keyp-sapa, eysh, eysh-ishret:[misal:] ishret qilmaq. ishret qizip ketmek. * ey saqiy sharab tut, bil bu dem ilham manga ülpet, ne’ilham, bu ziba gül yüz mëning birle qilur ishret.
|
|
ishretperes |
|
ishretperes[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] keyp-sapagha, eysh-ishretke qattiq bërilgen, ishretni yaxshi köridighan adem؛ ishretxumar:[misal:] u shu qizni qoltuqlap eysh-ishret bezmilirige ekirishni özi ücün shan-shöhret hësablaydu. u ajayip ishretperes adem iken.
|
|
ishretpereslik |
|
|
|
ishretxana |
|
|
|
ishretxumar |
|
ishretxumar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] keyp-sapagha, eysh-ishretke amraq, eysh-ishretke bërilishni, eysh-ishret qilishni adetke aylandurghan:[misal:] ishretxumar adem.
|
|
ishretgah |
|
|
|
ishsiz |
|
ishsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qilidighan ishi yoq, bikar, bosh:[misal:] bilimsizge ish yoq, ishsizgha ash yoq (maqal).[yeshmisi:] ② ish, xizmet bilen teminlenmigen؛ ish, xizmet tapalmighan؛ xizmetsiz:[misal:] ishsiz adem. * bu kishi hazir ishsiz iken, shunga bügün u öz ehwali toghrisida hal ëytip keptu.
|
|
ishsizliq |
|
ishsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ish, xizmet bilen teminlenmigen, xizmet tapalmighan halet, xizmiti yoqluq:[misal:] hazir jem’iyitimizni ishsizliq qaplidi.
|
|
ishshek |
|
|
|
ishshek-nim’ishshek |
|
ishshek-nim’ishshek[yeshmisi:] kicikkine, azraqla, azghina:[misal:] -hi, .. hi... hi, külüp ketti abla ishenmigendek bëshini lingshitip, -caqcaq qilmisila, özünglar bergen ishshek-nim’ishshek ashqa shükür-qana’et qilip keldim.
|
|
ishshitmaq |
|
|
|
ishshiq |
|
ishshiq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizm toqulmilirining tashqi tesir yaki kësellik (bedenning melum qismi yallughlinish, qizirish, yiringdash, sunush, qattiq urulush qatarliq kësellik) ler tüpeyli börtüp ciqishi, köpjüshi:[misal:] ishshiqni yandurmaq.
|
|
ishshimaq |
|
|
|
ishghal |
|
ishghal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qolgha ëlish, igilesh, bësiwëlish, tartiwëlish:[misal:] sheherni ishghal qilmaq. istihkamni ishghal qilmaq. poteyni ishghal qilmaq.
|
|
ishghaliyet |
|
ishghaliyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ishghal qilish ishi, igiliwëlish, bësiwëlish, bësip kirish:[misal:] düshmen ishghaliyitidiki rayon. * wezipe alghan qismimiz ishghaliyet da’irsidiki tagh-jilghilarning hemme yërini tekshürdi.
|
|
ishghaliyetci |
|
|
|
ishq |
|
ishq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① yargha bolghan muhebbet, söygü:[misal:] ishq sewdasi. yar ishqida köymek. ＊ ishqi yoq yardin issiq ocaq yaxshi (maqal). ＊ ishq oti püwligenge öcmes (maqal).[yeshmisi:] ② zor ishtiyaq, meyl:[misal:] weten ishqi. bilim ishqi.
|
|
ishqar |
|
|
|
ishqarxor |
|
|
|
ishqarxumar |
|
|
|
ishqarliq |
|
|
|
ishqariy |
|
|
|
ishq-piraq |
|
ishq-piraq[yeshmisi:] ishq we piraq, muhebbet we judaliq:[misal:] gülember anarni purap, xuddi semenderni körgendek boptu-de, ishq-piraqi tëximu küciyip yighlashqa bashlaptu.
|
|
ishqsiz |
|
ishqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishqi yoq, ishqi bolmighan:[misal:] bilki abdulla, ishqsiz kishidin yaxshi giyah, söygü yanghan dil ebed etiwar hëc xar emes.
|
|
ishq-muhebbet |
|
|
|
ishqwaz |
|
ishqwaz[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] mëhri cüshken, hewes qilghan, muhebbetke bërilgen, hewesmen؛ hërismen:[misal:] ishqwaz adem.
|
|
ishqwazliq |
|
|
|
ishqilip |
|
ishqilip[söz türkümi:] yüklime.[qurulmisi:]］ish+qil+ip［[yeshmisi:] jümlining bëshida këlip, «qandaq bolmisun, qandaqla bolmisun, herhalda» dëgen menini bildüridu:[misal:] men sizge qanciliq köz yëshim aqqinini hësablap körsetmekci emesmen, ishqilip köz yëshim aqmighan birmu kün yoq.
|
|
ishqilatmaq |
|
|
|
ishqilashmaq |
|
|
|
ishqilanmaq |
|
|
|
ishqilimaq |
|
ishqilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qol bilen qattiq bësip, himirip silimaq, himirip ezmek:[misal:] newrixan acining üni icige cüshüpla ketti, bi’aram bolghinidin, këpek yuqi qollirini ishqilaytti.
|
|
ishkap |
|
|
|
ishkel |
|
|
|
ishkelleshmek |
|
|
|
ishkellenmek |
|
|
|
ishkellimek |
|
|
|
ishlepciqarmaq |
|
|
|
ishletmek |
|
ishletmek[yeshmisi:] ① «ishlimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u mëni her küni on sa’ettin artuq ishlitidu.[yeshmisi:] ② paydilanmaq, qollanmaq, ishqa salmaq؛ roli we kücini jariy qildurmaq:[misal:] eswab ishletmek. matëriyal ishletmek. qeghez ishletmek. jabduq ishletmek.[yeshmisi:] ③ xejlimek؛ serp qilmaq:[misal:] pul ishletmek. yagh ishletmek. su ishletmek.
|
|
ishleshmek |
|
|
|
ishlemcan |
|
ishlemcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishleshni yaxshi köridighan, emgek söyidighan, emgek söyer, ishcan:[misal:] bu bala kicikidinla shundaq ishlemcan, eqilliq bir bala boldi.
|
|
ishlemci |
|
ishlemci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jismaniy emgek bilen tirikcilik qilghuci adem؛ medikar؛ emgekci:[misal:] mërul qërining caparmenliri heriketke kelsimu, ishlemciler buninggha pisent qilmidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] emgekcan, ishcan:[misal:] shuning bilen hëliqi otunci qizi bilen bext-döletke ige bolup, qizini özige oxshash sadda bir ishlemci yigitke toy qilip bërip, xatirjem we xushal-xuram kün kecürüshkeniken.
|
|
ishlemcilik |
|
ishlemcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jismaniy emgek bilen tirikcilik qilish, medikarliq:[misal:] iken esliy jinning qesti shaptulda, tagham mëni cüshürüptu qiltaqqa. shundin bashlap qaldim tamam kocida, mejbur boldum ishlemcilik qilmaqqa.
|
|
ishlenme |
|
|
|
ishlenmek |
|
|
|
ishliq |
|
|
|
ishlimek |
|
ishlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ish bilen meshghul bolmaq, waqitni ish qilish bilen ötküzmek, emgek qilmaq, mëhnet qilmaq:[misal:] zawutta ishlimek. kömür kënida ishlimek. ëtizda ishlimek. * boy ishlimes, qol ishler (maqal). * kembeghel ishlep harmas, bay cishlep harmas (maqal).[yeshmisi:] ② birer xizmetni ötimek, xizmet qilmaq, ada qilmaq, bëjirmek yaki mulazimet qilmaq:[misal:] güljennet mushu doxturxanida ishleydu.[yeshmisi:] ③ birer ishni, wezipini höddige alghan asasta ish qilmaq:[misal:] men këyincirek medeniyet-ma’arip bölümining mudiri bolup ishlidim.[yeshmisi:] ④ birer nerse yasimaq, yasap ciqarmaq, hazirlimaq:[misal:] qeghez ishlimek. tonglatqu ishlimek.[yeshmisi:] ⑤ birer nersini, ishni yoqluqtin barliqqa keltürmek, ijad qilmaq, yaratmaq, wujudqa ciqarmaq:[misal:] filim ishlimek. ＊ caplin özining bu xas uslubi bilen 1915-yildin bashlap ottuz yilgha yëqin waqit icide qiriq necce kino ishlidi.[yeshmisi:] ⑥ qilmaq, tikmek:[misal:] könglekke keshte ishlimek.[yeshmisi:] ⑦ herikette bolmaq, roli bolmaq, kargha kelmek:[misal:] bu mashina hazirmu ishleydu.⑧ öz funksiyisini, rolini, iqtidarini, wezipisini normal jari qilmaq, eslidiki xizmet iqtidarini saqlimaq:[misal:] kallisi ishlimek. ＊ uning ong közi ishlimeydu.[yeshmisi:] ⑨ esqatmaq, kargha kelmek, roli bolmaq:[misal:] sëning hüniring bu yerde ishlimeydu. * hazir dawalash kinishkisi ishlimeydighan bolup qaldi.[yeshmisi:] 01 birer ish, mesile qatarliqlarni hazirlimaq, teyyarlimaq, bëjirmek:[misal:] tapshuruq ishlimek. layihe ishlimek. ＊ bu oqughuci bërilgen mesilini doskigha ishlidi.
|
|
ishmek |
|
|
|
ishmek toqum |
|
|
|
ish-heriket |
|
|
|
ish-oqet |
|
ish-oqet[yeshmisi:] tirikcilik, jan bëqish, turmushini qamdash yolida qilinghan heriket, emgek, tijaret؛ jahandarciliq:[misal:] bashqa sheherlerge bërip ish-oqut qilayli dep ciqiwiduq, bu yerge kelgende kec bolup qaldi.
|
|
ishwaz |
|
|
|
ishwazliq |
|
|
|
ishitküzmek |
|
|
|
ishitmek |
|
ishitmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tawush anglash organizmi arqiliq qobul qilmaq, anglimaq:[misal:] gep ishitmek, haqaret ishitmek.[yeshmisi:] ② qulaq salmaq, tingshimaq:[misal:] bu künlerde uning derdini kim ishitmekci[yeshmisi:] ③ anglap xewer tapmaq, bilmek, xewerdar bolmaq, bashqilarning gep-sözidin biliwalmaq:[misal:] -uzundin bëri shöhretlirini ishitip yürimen, qandaq qilip teqdir-pelek silerge yar bermeywatidu-dëdi u.
|
|
ishitishmek |
|
|
|
ishitilmek |
|
|
|
ishik |
|
ishik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① öy, xana, bina, hoylilarning kirip-ciqidighan yërige ornitilghan, ëcip-yëpip turushqa maslashqan qurulmisi:[misal:] öyning ishiki. hoylining ishiki. ishik qaniti. ishikning bosughisi. * lutpulla muniridin ikenlikini hës qildi-de, ornidin turup ishikni acti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir meqsetke yëtish we birer jaygha bërish ücün yol ëcilghan jay:[misal:] tatarlar bu yurtqa këlip meripet ishiki acti.
|
|
ishikni taqiwëlish siyasiti |
|
|
|
ishikni ëciwëtish siyasiti |
|
|
|
ishik uci |
|
|
|
ishikimiz ocuq |
|
ishikimiz ocuq[yeshmisi:] «këling, qarshi alimiz» dëgen menilerdiki ibare:[misal:] nëme hajitingiz cüshse këliwëring, ishikimiz ocuq, -dëdim men uninggha.
|
|
ishik’aghisi |
|
ishik’aghisi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］ishik+agha+si［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] burunqi xan ordisida turup ishikke qaraydighan, orda ishikidin kirgen xas-emeldar we bashqilarning kirgen-ciqiwatqanliqini melum qilidighan kishi:[misal:] abdulla begcek - orda ishik’aghisi, xangha sadiq, qiriq yashlardiki kishi idi.
|
|
ishikbaqar |
|
|
|
ishikwëshi |
|
|
|
ishiner-ishenmey |
|
|
|
ighwa |
|
ighwa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] arini buzush, ittipaqsizliq peyda qilish meqsitide qilinghan yalghan gep-söz, oydurma, bohtan we shu qatarliqlar:[misal:] ighwa tarqatmaq. ighwa toqimaq. * bu adaletsiz ish, peskeshlik bilen oydurulghan ighwa uning yürikini ëytqusiz azablaytti.
|
|
ighwaci |
|
ighwaci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ighwa toqughuci, ighwa peyda qilghuci, tarqatquci adem:[misal:] -lëkinze, -dëdi dileysixan ezizxangha qarap, -bu ighwacining niyiti yaman. u rasa ishlar qiziwatqan caghda ighwa ciqarghaniken.
|
|
ighwager |
|
|
|
ighwagercilik |
|
ighwagercilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qesten pitne-ighwa oydurup tarqitish we shu arqiliq arigha arazliq, ittipaqsizliq peyda qilish ishi, qilmishi:[misal:] ighwagercilik qilmaq. urush ighwagerciliki.
|
|
iqbal (iqbali) |
|
iqbal (iqbali)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] këlecek؛ bext, teley, amet؛ teqdir:[misal:] ishci, dëhqan, inzhënër, eskerlikke yaraymiz. jasarette yüksilip, iqbalgha shad qaraymiz.
|
|
iqbalsëri |
|
|
|
iqballiq |
|
iqballiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] istiqbali, këleciki bar, këleciki parlaq, parlaq istiqbalgha, këlecekke ige:[misal:] iqballiq yol. * biz iqballiq künlerning yëtip këlishini töt közimiz bilen kütmektimiz.
|
|
iqtibas |
|
|
|
iqtida |
|
iqtida[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ixlas, ixlas qilish, bash qoyush؛ egishish, dorash, teqlid qilish؛ boysunush:[misal:] iqtida qilmaq.
|
|
iqtidar |
|
iqtidar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① zëhniy küc, birer ish-heriketni muweppeqiyetlik halda orunlash, beja keltürüsh qabiliyiti:[misal:] iqtidar igisi. yüksek iqtidar.[yeshmisi:] ② küc, küc-qudret, qadirliq:[misal:] bu mashinining iqtidari yuqiri iken.
|
|
iqtidarsiz |
|
iqtidarsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iqtidari, zëhniy küci, küc-quwwiti yoq yaki töwen, ajiz:[misal:] iqtidarsiz adem. ＊ ötkende, u bashliq iqtidarsiz dep qarilip yötkiwëtilgenidi.
|
|
iqtidarsizliq |
|
iqtidarsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] iqtidari, zëhniy küci, küc-quwwiti töwenlik, ajizliq:[misal:] bu ish u kishining heqiqeten iqtidarsizliqini körsitidu, xalas.
|
|
iqtidarliq |
|
iqtidarliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iqtidari bar, iqtidargha ige, iqtidari yuqiri, küclük, qabil:[misal:] iqtidarliq adem. iqtidarliq sazende. * bu kishiler herqaysi fakultëtlarda ishleydighan dangliq, iqtidarliq oqutqucilar idi.
|
|
iqtisad |
|
iqtisad[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] mu’eyyen ishlepciqirish küclirige muwapiq këlidighan ishlepciqirish munasiwetlirining omumiy gewdisi yaki iqtisadiy tüzüm, üstqurulmining berpa qilinishidiki bazis.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞s iqtisad＜[yeshmisi:] maddiy wasitilerni ishlepciqirish, almashturush, teqsim qilish we istëmal qilish qatarliq pa’aliyetler, yeni ishlepciqirish we tekrar ishlepciqirish jeryani. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] xelq igilikining omumiy nami yaki xelq igilikidiki herqaysi tarmaqlar, yeni sana’et igiliki, yëza igiliki, soda igiliki qatarliqlar.[yeshmisi:] ④ iiqtisadshunasliq:[misal:] iqtisad ögenmek. iqtisadtin lëksiye sözlimek. iqtisadtin ders bermek.[yeshmisi:] ⑤ serpiyat we xirajettiki ëhtiyatkarliq, tëjeshliklik:[misal:] pulni iqtisad qilmaq. iqtisad bilen ish körmek.[yeshmisi:] ⑥ jem’iyettiki her sahe yaki kishilerning maddiy turmush sewiyisi:[misal:] iqtisadi yaxshi orun. iqtisadta arqida qalmaq. * ularning iqtisadi xëli yaxshilinip qaldi.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] pul:[misal:] iqtisadta qiynalmaq. iqtisad yëtishmeslik.
|
|
iqtisadcan |
|
|
|
iqtisadcanliq |
|
iqtisadcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] iqtisadcilliq bilen ish qilish, iqtisadni tëjep ishlitish haliti, iqtisadcilliq:[misal:] iqtisadcanliq bilen a’ile bashqurmaq. iqtisadcanliq bilen turmush kecürmek.
|
|
iqtisadci |
|
|
|
iqtisadcil |
|
|
|
iqtisadcilliq |
|
iqtisadcilliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tëjeshlik bilen ish qilish haliti, iqtisadcanliq. [yeshmisi:] ② iqtisadiy pa’aliyetler dawamida adem küci, maddiy küc, maliye küci serpiyati we ularni özleshtürüp ishlitish jehettiki tëjesh.
|
|
iqtisadshunas |
|
|
|
iqtisadshunasliq |
|
iqtisadshunasliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] ① ijtima’iy maddiy wasitilerning ishlepciqirilishi, almashturulushi, teqsim qilinishi we istëmal qilinishi qatarliq jehetlerdiki iqtisadiy munasiwetler we iqtisadiy pa’aliyetliri, qanuniyetliri hem uning tedbiq qilinishini tetqiq qilidighan penlerning omumiy nami. u siyasiy iqtisad, tarmaq iqtisadshunasliqi, dunya iqtisyadshunasliqi, tëxnika iqtisadshunasliqi qatarliqlarni öz icige alidu. [yeshmisi:] ② siyasiy iqtisadning qisqartilghan nami.
|
|
iqtisadliq |
|
|
|
iqtisadwaz |
|
iqtisadwaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] he dëgende iqtisad, mal-dunya, bayliq yighishningla gëpini qilghuci yaki oltursa-qopsa iqtisad, mal-dunya, bayliq toplashqila bërilip ketküci kishi.
|
|
iqtisadiy |
|
|
|
iqtisadiy alahide rayon |
|
iqtisadiy alahide rayon[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] dölet zëminida belgilik da’ire belgilinip, shu da’iride alahide iqtisadiy siyasetni yolgha qoyush arqiliq cet el sodigerlirini meblegh sëlishqa jelp qilidighan, !sana’et we bashqa iqtisadiy ishlar janlandurulidighan alahide rayon.
|
|
iqrar |
|
iqrar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ten ëlish, ten bërish, öz üstige, boynigha ëlish, ëtirap qilish:[misal:] iqrar qilmaq. iqrar bolmaq.
|
|
iqrarname |
|
iqrarname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] birer ish, mesile yaki gunah-qilmish qatarliqlarni ten alghanliqi, ëtirap qilghanliqi heqqide yëzilghan xet:[misal:] bügün kecte qandaqla bolmisun, uning iqrarnamisini manga ekilip bëring.
|
|
iqlim |
|
iqlim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① memliket؛ yer yüzining bir böliki, qit’e (burunqilar yer sharini yette iqlimgha bölgen):[misal:] mundaq nerse yette iqlimdimu tëpilmaydu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] melum rayonning köp yilliq hawa rayi alahidiliki.
|
|
iqlimiya |
|
iqlimiya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] altun-kümüshni tawlighan we soqqanda ajrap cüshken kiri. tëbabetcilikte közni quwwetlesh, közdiki aqni ëlish, perdini, qicishqaqlarni yoqitish, höllükni qurutush. xususiyitige ige.
|
|
ikti |
|
|
|
ikram |
|
ikram[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] hörmet, izzet, izzet-hörmet:[misal:] niyiting boldimu halal ya haram, könglüngde hökümran qaysi muddi’a, kimlerge bildürdüng izzet we ikram, we qaysi rohlargha eyliding du’a.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
ikki |
|
ikki[söz türkümi:] san.[yeshmisi:] «2» reqimi we shu reqem bilen ipadilengen yaki birge birni qoshqanda hasil bolghan san, miqdar:[misal:] ikki adem. ikki köz. ikki qol. ikkining biri. * ikki sekkiz on alte (maqal). * gep bir, qulaq ikki (maqal).
|
|
ikki ariliq bolup qalmaq |
|
ikki ariliq bolup qalmaq[yeshmisi:] ① ikki arida heriket qilmaq, u terepnimu bu terepnimu tashliwetmeslik:[misal:] bu bala ikki ariliq bolup cong boldi, shunga bek erke.[yeshmisi:] ② ikki arida arisaldi bolmaq:[misal:] yëqindin bëri ikki ariliq bolup qaldim, uninggha qarisam bu qalidu, buninggha qarisam u.
|
|
ikki alem |
|
ikki alem[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] diniy erkan boyice ikki dunya, yeni yashawatqan dunya bilen alemdin ötkendin këyinki dunya:[misal:] -herbir kishi ikki alemning ghëmini qilishi kërek, -dëdi elem axunum. ＊-men yaman ish qilmidim, ikkila alemde eng ulugh allahning yoligha kirdim, dëdi sotuq.
|
|
ikki bashni bir qilip qoymaq |
|
ikki bashni bir qilip qoymaq[yeshmisi:] qiz bilen yigitning toyini qilip ikkisini bir a’ile qilmaq, bëshini bir qilip qoymaq:[misal:] uninggha hazirghice sencilik bir layiq kishi ciqqini yoq, men ikkinglarning bëshini bir qilip qoyushni könglümge püküp yürgenidim.
|
|
ikki bisliq |
|
ikki bisliq[yeshmisi:] ① ikki teripide bisi bar, ikki bisi bolghan:[misal:] men attin cüshüp qashqir bayning miltiqi bilen ikki bisliq xenjirini qar icidin ëlip:[misal:] -yoldashlar, mana bular uning neshtiri, -dëdim.[yeshmisi:] ② ikki yaqlimiliqqa ige, ikki yüzlük, ikki tereplimilik, u yanghinmu-bu yanghimu yatidighan:[misal:] ikki bisliq gep. * bu leqemning ikki bisliq menisi bar.
|
|
ikki paxtekni bir calmida soqmaq |
|
ikki paxtekni bir calmida soqmaq[yeshmisi:] payda-menpe’et yetküzidighan her ikkila ishni bir qëtimdila orundimaq:[misal:] su ciqirish tomisini hem su ciqirish, hem su tengshesh tomisi qilip paydilanghanda, ikki paxtekni bir calmida soqqandek ish bolidu. bu bir keshpiyat.
|
|
ikki puti bir ötükke tiqilmaq |
|
|
|
ikki puti görge sanggilimaq |
|
ikki puti görge sanggilimaq[yeshmisi:] ömürning sanaqliq waqti qalmaq, qërip ketmek:[misal:] qëri kala picaqtin qorqmaptu dëgendek nëmidin qorqattim, qëridim, ikki putum görge sanggilidi.
|
|
ikki puti öre qalmaq |
|
ikki puti öre qalmaq[yeshmisi:] heddidin artuq xapiliq, acciqlinish yaki hang-tang qëlishni bildüridu:[misal:] bu geplerni anglap, heyran bolup, ikki puti öre qalghanlarmu bar.
|
|
ikki pul |
|
ikki pul[yeshmisi:] hemmisi bir tiyin, erzimes:[misal:] hemmisi qurusun, ikki pul, men sanga qol qoydum aghine, dëdi sadiq uning qollirini ikki qollap cing tutup turup.
|
|
ikki pulgha almaydu |
|
|
|
ikki tashning ariliqida yanjilmaq |
|
|
|
ikki tayin |
|
|
|
ikki tayin bolmaq |
|
|
|
ikki tughqan |
|
|
|
ikki tilliq |
|
ikki tilliq[yeshmisi:] ① ikki xil til bilidighan:[misal:] u saqal-burut qoyuwalghan, xush picim, ikki tilliq sözmen adem idi.[yeshmisi:] ② könglide ikki niyet oylaydighan, ikki kishige ikki xil gep qilidighan؛ tili bashqa, dili bashqa:[misal:] ikki tilliq kishidin xuda saqlisun.
|
|
ikki dunya |
|
ikki dunya[yeshmisi:] ① bu dunya hem u dunya؛ menggü:[misal:] -ikki dunya sen adiledek dostum yoq-dëdim men xëtimde uninggha. * ölgenlerning medetkarliqi, tiriklerning du’asi bu yigitning kësilige shipa, hayatigha bext-sa’adet ata qilip, ikkila dunya eziz qilghusi.[yeshmisi:] ② her jehettin bir-birige oxshimaydu:[misal:] adil bilen memetni bilim, exlaq, xulq jehettin oxshaydu deysen, mëningce ikkisi ikki dunya.
|
|
ikki dunya bolushup ketmek |
|
|
|
ikki dunyaliq |
|
|
|
ikki sekkiz on alte |
|
|
|
ikki qoshuqta ash icküdek bolmaq |
|
|
|
ikki qol |
|
ikki qol[yeshmisi:] ikki tereplimilik, her ëhtimalni közde tutqan halda ikki yürüsh, her tereplime:[misal:] -qandaqla bolsun bizmu cërik küclirimizni küceytsek bolidu, -dëdi toghrul subashi, -eger düshmen ikki qol hujum qilsa, bizmu ikki qol teyyarliq qilishimiz kërek.
|
|
ikki qolda tutmaq |
|
ikki qolda tutmaq[yeshmisi:] birla waqitning icide her ikkila ishni oxshash ëlip barmaq, cing tutmaq:[misal:] ikki qolda tutush bir qolda yënik sana’et, toqumciliq sana’itini tutush, yene bir qolda ëghir sana’etni tutush lazim.
|
|
ikki qolgha tayanmaq |
|
ikki qolgha tayanmaq[yeshmisi:] öz emgikige, öz kücigila tayinip ish qilmaq, özide bar bolghan imkaniyetlerdinla paydilanmaq:[misal:] yëngiyer üzümcilik yëzisidiki dëhqanlar ikki qolgha tayinip bëyidi.
|
|
ikki qollap |
|
|
|
ikki qolluq |
|
|
|
ikki qolini burnigha tiqip |
|
ikki qolini burnigha tiqip[yeshmisi:] quruq, quruq qol, qoligha hëcnëme almay:[misal:] u ishlep pul tapimen dep ketken, mana emdi ikki qolini burnigha tiqip keptu.
|
|
ikki qutup |
|
|
|
ikki közi töt bolmaq |
|
|
|
ikki künlük ömri qalmaq |
|
|
|
ikki künning biride |
|
ikki künning biride[yeshmisi:] pat-patla, da’im dëgüdek:[misal:] komissiyonci ikki künning biride aghiniliri bilen yaki özimu xil soghilarni ekilip güzel’ayning öyide «olturush» qilip, güzel’ayni bizar qiliwetkenidi.
|
|
ikki këmige dessimek |
|
|
|
ikki gepning biride |
|
|
|
ikki mok bolup qalmaq |
|
|
|
ikki nan tapsa, birini dap calmaq |
|
ikki nan tapsa, birini dap calmaq[yeshmisi:] azghina pul-malgha ige bolushi bilen tengla betxejlik qilmaq:[misal:] u shundaq nëme, ikki nan tapsa, birini dap calidu, shunga, ishtini ikki bolmay këtiwatidu.
|
|
ikki ëghiz gep |
|
|
|
ikki ishtanni baldur yirtqan |
|
|
|
ikki yaqlima |
|
|
|
ikki yaqlimiliq |
|
ikki yaqlimiliq[yeshmisi:] ① her ikkila terepke ëghish, birde u yangha, birde bu yangha mayil bolush, her ikkila terepni teng qoldin bermey turush xahishi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞peles＜[yeshmisi:] shey’ilerning özidiki ziddiyetlik xaraktër.
|
|
ikki yangha qarimaq |
|
ikki yangha qarimaq[yeshmisi:] ① nëme dëyishini, nëme qilishni bilelmey qalmaq؛ bir qarargha këlelmey qalmaq:[misal:] silerning qaysi biringlarda buningdinmu yaxshiraq usul-care bolsa unimu otturigha qoyunglar hazir ikki yangha qaraydighan waqit emes.[yeshmisi:] ② birkimge qisinip qalmaq:[misal:] ashni aghzimgha ëlishim bilen balilirim yadimgha këlip ikki yënimgha qarap qaldim.
|
|
ikki yüzlime |
|
|
|
ikki yüzlimici |
|
|
|
ikki yüzlimilik |
|
|
|
ikkiqat |
|
|
|
ikkilemci |
|
|
|
ikkilendürmek |
|
|
|
ikkilenmek |
|
ikkilenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ikki xiyal bolmaq, qet’iy bir pikirge këlelmey arisaldi bolmaq, tewrenmek:[misal:] amine sel ikkilendi-yu, shu haman qet’iy qarargha këlip ishikini acti-de, kocigha ciqip ketti.
|
|
ikkilik |
|
ikkilik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikki barmaq qëlinliqidiki:[misal:] suning üstige ikkilik muz tutuptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikkini öz icige alghan, ikkidin ibaret bolghan:[misal:] ikkilik san.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikki yeni «2» reqimi cüshürülgen, yëzilghan (qarta heqqide):[misal:] ikkilik tapan. ikkilik qagha. tapanning ikkiliki. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ikki misraliq shë’ir, mesnewi (shë’ir heqqide).
|
|
ikkinci |
|
ikkinci[söz türkümi:] san.[yeshmisi:] ① tertip orni 2 reqimi bilen belgilengen؛ nomuri 2 bolghan:[misal:] ikkinci öy. ikkinci kariwat. ikkinci qatar.[yeshmisi:] ② melum tertip boyice hësablighanda, eng aldidikidin këyinki orunda turghan yaki turidighan, birincidin këyinki:[misal:] ikkinci sinip. musabiqide ikkinci bolmaq.[yeshmisi:] ③ qayta, qaytidin, bashqa merte:[misal:] bu gepni bügün bir qilding, bundin këyin ikkinci qilma.[yeshmisi:] ④ bashqa, yene bir:[misal:] cünki bir adem özi bilgen bir ishni ikkinci bir ademge xuddi özi cüshengendek yaki özi tesirlengendek qilip cüshendürüp bërelise, xushalliq hës qilishi tebi’iy.
|
|
ikkinci alem tëzliki |
|
|
|
ikkinci ay |
|
|
|
ikkinci ju |
|
|
|
ikkincidin |
|
ikkincidin[söz türkümi:] baghlighuci.[yeshmisi:] jümlide sanap ötülidighan ders, lëksiye, nutuq, weqe-hadiise we shu qatarliqlarning ikkincisini körsitip, «ikkincisi shuki, yene biri shuki» dëgenge oxshash menilerni bildüridu:[misal:] bu yëzining birincidin tupriqi nacar, ikkincidin süyi qis.
|
|
ikkincilep |
|
ikkincilep[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bashqa qëtim, qayta؛ qet’iy, hergiz:[misal:] men sanga bërey, bundin këyin sanga ikkincilep mundaq sözni qilmaymen.
|
|
ikkincilik |
|
|
|
ikkiylen |
|
|
|
ikir-cikir |
|
|
|
ikirlik |
|
|
|
ikindi |
|
|
|
ige |
|
ige[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qolidiki, ixtiyaridiki nersige igilik qilghuci, igilik hoquqidin paydilanghuci؛ xojayin:[misal:] mal igisidin oghri küclük (maqal). * itning peyli igisige melum (maqal). dölitimiz zor tebi’iy bayliqlargha ige.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlining xewiri bayan qilidighan obyëkt, yeni kim yaki nëme dëgen so’algha jawab bolup këlidighan jümle böliki.[yeshmisi:] ③ (tewelik (Ⅰ)shexs qoshumcisi «-m» bilen këlip) xuda, tengri:[misal:] bu ishni yaratqan igem özi bilidu.
|
|
ige-caqa |
|
|
|
ige-caqisiz |
|
ige-caqisiz[yeshmisi:] ① ige-caqisi, yölencüki yoq:[misal:] ige-caqisiz bala. ige-caqisiz boway. ＊ shuning bilen ige-caqisiz qalghan tashway dadisidin qalghan colaq rawabini cëlip, ac-yalingac turmush kecürüshke bashlidi.[yeshmisi:] ② igisi yoq, tashlanduq:[misal:] ige-caqisiz öy.
|
|
igekim |
|
igekim [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] pë’ildin anglitilghan ish-heriket netijisini küceytish rolini oynaydu:[misal:] caqcaq, caqcaqqimu yighlamsen, ikkinci caqcaq qilmaymen, qilsam, öley, igekim.
|
|
igrëk |
|
|
|
igice |
|
|
|
igidar |
|
igidar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ige bolghuci, igidarciliq qilghuci, ige:[misal:] shuning bilen janggalgha aylinip qalghan «aq yer» ning kelgüsidiki igidarini terbiyilep yëtishtürüsh wezipisini ata bu eqlidin azghan ademge tapshurdi.
|
|
igidarciliq |
|
|
|
igidarliq |
|
igidarliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] ① igidarciliq.[yeshmisi:] ② mülükke bolghan emeliy kontrolluq:[misal:] kontrol qilghuci igidarliq qilghuci dep atilidu, kontrol qilinghan mülük igidarliqidiki mülük dëyilidu. igidarliqtiki mülükke bolghan barliq hoquq igidarliq hoquqi dëyilidu.
|
|
igisiz |
|
|
|
igisizlik |
|
|
|
igiletmek |
|
|
|
igileshmek |
|
|
|
igilenmek |
|
|
|
igilik |
|
igilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ige bolush, igidarciliq:[misal:] bu yerler emdi mëning igilikimde bolidu.[yeshmisi:] ② iqtisad, bayliq:[misal:] igilik tiklimek. igilik bashqurmaq. * biz bu yerge këlip, quruq qol bilen igilik tikliduq.
|
|
igilik bashqurush |
|
igilik bashqurush[kesip türi:]＞siyasiy iq＜[yeshmisi:] ① iqtisadiy wasitilerdin paydilinip, ijtima’iy tekrar ishlepciqirish jeryani (jümlidin ishlepciqirish, teqsimat, almashturush, istëmal halqiliri) üstide ëlp bërilghan teshkilatciliq, qomandanliq, nazaretcilik we tengshesh ishliri.[yeshmisi:] ② karxanining ishlepciqirishni uyushturush jeryanida tüzgen tedbiri we bazarni aldin mölcerlesh hem tedbirni ishqa ashurush yolida qollanghan usuli we tutqan yoli.
|
|
igilik këlish |
|
igilik këlish[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] këlish katëgoriyilirining biri, yeni belgilik grammatikiliq shekiller arqiliq turghun sözlerning teweligüci shey’i ikenlikini, jümlide köpince ëniqlighuci ikenlikini bildürüp këlidighan këlish. uyghur tilida igilik këlish shekli isimlargha «-ning» qoshumcisining qoshulushi arqiliq yasilidu.
|
|
igilik hoquqi |
|
igilik hoquqi[kesip türi:]＞tashqi ishlar＜[yeshmisi:] bir döletning öz tërritoriyiside ige bolghan aliy hoquqi. dölet mushu hoquqqa asasen, öz iradisi boyice icki-tashqi siyasitini belgileydu, herqandaq tashqi mudaxilige ucrimighan halda dölet ici we xelq’aradiki barliq ishlirini bir terep qilidu.
|
|
igilimek |
|
igilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ige bolmaq, qolgha kirgüzmek, ishghal qilmaq:[misal:] öydiki ata-anidin qalghan mülüklerni u igilidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qaplimaq, culghimaq, basmaq, eks etmek:[misal:] hayattin, kishilerdin bizar bolushtek bir xil tuyghu uning wujudini igilidi.[yeshmisi:] ③ teshkil qilmaq, teshkil tapmaq, tutmaq:[misal:] bu qëtimqi imtihanda milliy oqutqucilarning netijisi aptonom rayon boyice aldinqi orunni igileydu.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cing tutmaq:[misal:] purset igilimek, peyt igilimek.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cüshenmek, uqmaq, bilmek:[misal:] ehwal igilimek.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ögenmek, öginiwalmaq, biliwalmaq, özleshtürmek؛ almaq:[misal:] bilim igilimek. tëxnika igilimek. cet el tilini igilimek.
|
|
inge |
|
|
|
ingelimek |
|
|
|
inge-inge |
|
|
|
ingratmaq |
|
|
|
ingrashmaq |
|
|
|
ingraq |
|
|
|
ingrimaq |
|
|
|
ingghircaq |
|
|
|
inggilik |
|
|
|
ilaj |
|
|
|
ilajsiz |
|
ilajsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilaji, carisi, imkani yoq, na’ilaj, carisiz:[misal:] ilajsiz ehwal. ilajsiz qalmaq.＊ qazi ilajsiz maqul bolup, üc kündin këyin qayta soraq qilmaqci boptu.
|
|
ilajsizliq |
|
ilajsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ilaji, carisi, imkani yoq halet, carisizliq, na’ilajliq:[misal:] men bu kishining dëhqan ikenlikini, uni ilajsizliq mëning aldimgha ëlip kelgenlikini pemlidim.
|
|
ilah |
|
ilah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] din we epsanilerde maddiy dunyaning tebi’ettin tashqiri turidighan, ademlik süpetke we anggha ige bolghan igisi dep qarilidighan mewjutluq — xuda, tengri. ilahqa ëtiqad qilish we coqunush hemme dinning yadrosi hësablinidu.
|
|
ilaha-amin |
|
|
|
ilaha-amingha ketmek |
|
|
|
ilahe |
|
ilahe[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] köp xudaliq dinlardiki ayal kishi qiyapitidiki xuda, senem, mebude:[misal:] u yerdiki hemme set ayallarmu uninggha bashqice, qandaqtur, hör-peri we ilahelerdek körünetti.
|
|
ilahciliq |
|
|
|
ilahsizliq |
|
|
|
ilahiy |
|
|
|
ilahiyet |
|
|
|
ilahiyetcilik |
|
|
|
ilahiyetshunas |
|
|
|
ilahiyetshunasliq |
|
|
|
ilahiyetlik |
|
ilahiyetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilahiyetke munasiwetlik, ilahiyetni mezmun qilghan:[misal:] biraq, shubërt soldërnning 1896-yili del ilahiyetlik xulase ciqirish ücün neq mushu nezeriyisini delil keltürgenlikini körimiz.
|
|
ilahiylashturmaq |
|
|
|
ilahiylashmaq |
|
|
|
ilawe |
|
|
|
ile |
|
ile[söz türkümi:] baghlighuci. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] bilen:[misal:] men sëni ayding emes, ay ciqmighan tünde kütey, qil ige wesling ile dölet-mülükke, axshimi.
|
|
ileshtürmek |
|
|
|
ileshkek |
|
ileshkek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilar bilen iliship-irmiship ötüshni, yashashni özige adet qilghan, kishi bilen ep, yëqin ötidighan:[misal:] ileshkek adem.
|
|
ileshmek |
|
ileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① suyuq halettiki ikki yaki uningdin artuq nersiler bir-birige qoshulup ketmek, arilashmaq:[misal:] qonaq uni bilen bughday uni iliship qaptu.[yeshmisi:] ② kishige arilashmaq, qoshulmaq:[misal:] u bu yerge kelgendin buyan hëckimge ileshmey ghadiyip yürüwerdi.[yeshmisi:] ③ birer ishta, hësabta adashmaq:[misal:] hësabta iliship qalmaq.[yeshmisi:] ④ eqlidin azmaq, nërwisi qalaymiqanliship, sarang bolup qalmaq:[misal:] u bala anisidin këyin qëlip uzun ötmey iliship qaldi.
|
|
ilek |
|
|
|
ilengci |
|
|
|
ileng-sileng |
|
|
|
ilenggüc |
|
|
|
ilenmek |
|
|
|
iltmek |
|
|
|
iltipat |
|
iltipat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kishilerge yaki birer nersige qilinghan yaxshi mu’amile؛ ghemxorluq, mëhribanliq؛ nezer-ëtibar:[misal:] iltipat qilmaq. iltipatqa muyesser bolmaq. * u yigitke bölektin iltipat bilen tikilip, mulayimliq bilen qaridi.
|
|
iltipatsiz |
|
|
|
iltipatsizliq |
|
iltipatsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] himmetsizlik, qopalliq:[misal:] -u xotun këyinki caghlarda öz imanining suslashqanliqini sezmidi, -dëdi hësamidin damolla, -yüsüp cong bolsa, mal-dunyagha bërildi we bizgimu iltipatsizliq qildi.
|
|
iltipatliq |
|
iltipatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishige iltipati bar, kishige iltipat qilidighan, merhemetlik, himmetlik:[misal:] cünki men bu qëtim cong iltipatliq xush xewer bilen ciqtim.
|
|
iltija |
|
iltija[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yëlinip, yalwurup ötünüp sorash؛ muraji’et, iltimas:[misal:] xuda, shu natawan bendengning iltijasini qobul körüp, eziz oghlum bilen didar körüshtürgen bolsang, dep ana xudadin balisini tëzraq tëpiwëlishni tilidi.
|
|
iltijaliq |
|
iltijaliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iltija qiliwatqanliqi bilinip turghan, yalwurup ötüngenliki, muraji’et, iltimas qilghanliqi ciqip turghan:[misal:] nurdun hakim özimu sezmigen halda aranla tonuydighan bu hemrahigha iltijaliq közliri bilen telmürüp qaridi.
|
|
iltimas |
|
|
|
iltimasname |
|
|
|
ildam |
|
|
|
ildamlatmaq |
|
|
|
ildamlashmaq |
|
ildamlashmaq[yeshmisi:] ① «ildamlimaq» pë’ilining ömlük derijisi.[yeshmisi:] ② ildam, tëz yürmek, ildamlimaq:[misal:] ildamlashti ejebmu, bu qoylarning tuyiqi. qarisam közüm yetmes mehellilerning yiriqi. bashni teshti yarilap, eysa begning tayiqi.
|
|
ildamlitilmaq |
|
|
|
ildamliq |
|
ildamliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëz heriket qilish, caqanliq, capsanliq:[misal:] ular tar kocilar, ëtiz yollirini ildamliq bilen bësip, sübhi kötürülgende üc’on yëzisi etrapigha këlip yetti.
|
|
ildamlimaq |
|
|
|
ildam-ildam |
|
|
|
ildurmaq |
|
|
|
ilgha (Ⅰ) |
|
ilgha (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] milliy tëbabette bir xil kësellik. alametliri: bedenning dümbe-ghol qismida yingnining ucidek qizghuc cëkit peyda bolidu: beden birdem qizish, birdem muzlash halitide bolidu. shu qizghuc cëkitni yingne bilen kolap (ëlip) icidiki qilgha oxshash uzun, incike yipni üzüwetse azraq qara qan ciqidu. shuning bilen bimar yaxshi bolup këtidu. yaki piyazni gholgha sürtüp. këyin dacendek birnerse bilen siyriwetsimu bolidu.
|
|
ilgha (Ⅱ) |
|
|
|
ilgha qilmaq |
|
ilgha qilmaq[yeshmisi:] ① nishanlimaq, közge cëliqturmaq, qarisini körmek:[misal:] oghri qoyuq derexzarliq icide tamliri aqirip körünüp turghan öyni ilgha qildi.[yeshmisi:] ② közige ilnashturmaq, perq qilmaq, perq etmek:[misal:] adil udulgha qaridi emma, udulgha qarighan bilen hëcnëmini ilgha qilghili bolmidi.
|
|
ilghatmaq |
|
|
|
ilghar |
|
ilghar[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer ish-heriket, pa’aliyette bashqilarning aldida turidighan, bashqilargha ülge bolidighan, awangart:[misal:] ilghar xizmetci. ilghar kadir. ilghar shexs. ilghar qoshun. ilgharlardin ögenmek.[yeshmisi:] ② ishlitilishi, roli we iqtidari jehette zamangha layiq yaki zamanning aldida turidighan؛ zamaniwi:[misal:] ilghar tëxnika. ilghar tejribe. ilghar mashina. ilghar tip. ilghar pen-tëxnika.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
ilgharlashmaq |
|
|
|
ilgharliq |
|
ilgharliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herqandaq ish-heriket, pa’aliyetlerde bashqilarning aldida turidighan, bashqilargha ülge bolidighan halet, awangartliq:[misal:] sëning kasapitingdin guruppimiz ikki qëtim ilgharliqtin qepqaldi.
|
|
ilghashmaq |
|
|
|
ilghandi |
|
ilghandi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir top nersilerdin ilghinip qalghan, ilghinip qepqalghan:[misal:] ilghandi alma. ilghandi mal.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir top nersiler icidin ilghinip qalghan nacar nerse, mal, yaramsiz nersiler:[misal:] kocigha alma sëtiwalghili ciqsam, almining ilghandiliri qalghaniken almidim.
|
|
ilghanmaq |
|
|
|
ilghu |
|
ilghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gösh, yaghliq, kiyim-këcek we shuningdek, omumen birer nersini ilip qoyush ücün ishlitilidighan hem shuninggha raslanghan nerse, ilmek:[misal:] ilghuda göshüng bolsa birküni mëhmangha yarar (maqal).
|
|
ilghuc |
|
|
|
ilghitilmaq |
|
|
|
ilghimaq |
|
ilghimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tallimaq, xillimaq:[misal:] ghiza ilghimaq.[yeshmisi:] ② perq etmek, perq qilmaq, perqlendürmek:[misal:] tang yorup, aq-qarini ilghighudek bolghan haman ejel oqliri shundaq yëghishqa bashlidi.
|
|
ilkeshmek |
|
|
|
ilgek |
|
|
|
ilgiri |
|
ilgiri[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] burun, burunqi caghlarda, awwal:[misal:] men ilgiri bu yerlerge këlip baqmighanidim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] algha, aldigha:[misal:] ilgiri sürmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ronaq tapqan, tereqqiy qilghan, güllengen:[misal:] -ishingiz ilgiri bassun, -dëdi mëhman ershidin akamning qolini tutup turup, -ëtingiz nëme
|
|
ilgiri sürmek |
|
|
|
ilgiri kelmek |
|
ilgiri kelmek[yeshmisi:] «turmush yaki birer ishta rawajlanmaq, ronaq tapmaq» dëgen menidiki ibare:[misal:] u ademning qilghanliki ishi ilgiri kelmey, cep bolidu, wehakaza... dëgen gep
|
|
ilgiri-axir |
|
|
|
ilgiri-këyin |
|
|
|
ilgiriki |
|
ilgiriki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilgiri ötüp bolghan, burunqi, awwalqi, ötkenki:[misal:] ilgiriki caghlar bolsa, u bu xetni oqumayla yirtip tashliwetken bolatti.
|
|
ilgiriletmek |
|
ilgiriletmek[yeshmisi:] «ilgirilimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] -diqqet qiling, sizni tartimen, -raziye atni asta ilgiriletti. men köp azablanmayla orektin ciqtim. ＊ uni qandaqtur bir qudretlik küc zerb bilen aldigha ittermekte, ilgiriletmekte idi.
|
|
ilgirileshmek |
|
|
|
ilgirilitilmek |
|
ilgirilitilmek[yeshmisi:] «ilgiriletmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] emeliyette, «amil» hëc nersini cüshendürüp bërelmeydighan bir atalghu, u peqet mesilini müjmelleshtüridu, goya mesile hel qilinip bolghandek yaki algha ilgiritilgendek, saxta körünüshla peyda qilidu.
|
|
ilgirilime |
|
|
|
ilgirilimek |
|
ilgirilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① aldi terepke yürmek, aldigha mangmaq, aldi yönilishke qarap melum tëzlik bilen yürmek:[misal:] ambalning poctisi topni yërip, derwaza terepke asta ilgirilidi.[yeshmisi:] ② algha basmaq, rawajlanmaq, tereqqiy tapmaq:[misal:] u idarimizgha kelgen üc yil icide xëlila ilgirilep ketti.
|
|
illa-billa |
|
illa-billa[yeshmisi:] qesem qilimenki؛ hergiz, zadila, qet’iy, peqet:[misal:] men uni illa-billa körmidim.
|
|
illa-tawara |
|
|
|
illet |
|
illet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bedendiki derd, kësellik, kemtüklük؛ aghriq:[misal:] saqaymas illet. kona illet.[yeshmisi:] ② birer ishqa seweb bolghan kemcilik؛ eyib, nuqsan:[misal:] illet tapmaq. yaman illet. nacar illetni tüzetmek.
|
|
illetsiz |
|
illetsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] illiti yoq, illiti bolmighan, illettin xaliy:[misal:] illetsiz adem. ＊ erzan nerse illetsiz emes, qimmet nerse hëkmetsiz emes (maqal).
|
|
illetlik |
|
|
|
illëks |
|
illëks[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] illëks a’ilisidiki da’im yëshil turidighan derex. yopurmiqi uzun, soqicaq, uci ucluq, güli aq, atiliq we aniliqi ayrim tüpte bolidu. mëwisi sharsiman, renggi qizil këlidu. uruqi bilen qowziqi dora qilinidu.
|
|
illitmaq |
|
|
|
illitishmaq |
|
|
|
illitilmaq |
|
|
|
illiq |
|
illiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bir’az issiq, issiqraq:[misal:] illiq front. illiq adwëksiye. illiq ëqim.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëqimliq, xush këlidighan:[misal:] illiq söz. illiq söhbet. illiq mu’amile. illiq tebessum.
|
|
illiqliq |
|
|
|
illimaq (Ⅰ) |
|
|
|
illimaq (Ⅱ) |
|
|
|
ilmaq |
|
ilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ilmek, mix, ilghuc, qozuq we shu qatarliqlargha asmaq ötküzüp qoymaq:[misal:] abduqadir damolla bëshidiki sellisini ëlip tamdiki qozuqlarning birige ildi.[yeshmisi:] ② ötküzüp qoymaq:[misal:] hisamidin damolla keynigeqaytti, mëhmanxana öyge kirip ishikni icidin ildi.[yeshmisi:] ③ tutmaq, nazuk, incike yëridin almaq (gep-söz heqqide):[misal:] abaq shewketning sözini iliwaldi.
|
|
ilman |
|
ilman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① illiq ötken, issiq ötken, bir’az issighan, illiq:[misal:] ilman su.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishige, birer ishqa, mesilige tutqan mu’amilisi, köz qarishi, otturida bolghan, u terepkimu bu terepkimu mayil emes:[misal:] gülshatning öz sözi boyice ëytqanda uning mu’amilisi haman «ilman» bolup keldi.
|
|
ilme (Ⅰ) |
|
|
|
ilme (Ⅱ) |
|
|
|
ilmek |
|
ilmek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] omumen birer nersini ilishqa, ilip ëlishqa, ilip qoyushqa layiqlashqan؛ layiqlashturup yasalghan ëgik halettiki nerse:[misal:] ejeb keldi tëpilip, ilmikimge sëpilip (maqal). ＊ ilmekni isharet bilen ruslighili bolmas (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uci ëgilgen, ëgik halettiki, ëgik:[misal:] ilmek sim. * xoriki congning tumshuqi ilmek (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu xil shekildiki, egmec:[misal:] ilmek qurt.
|
|
ilmek gep |
|
|
|
ilmeklik |
|
|
|
ilmu’ërpan |
|
ilmu’ërpan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ilim-bilim, ilim we ërpan:[misal:] bolup turmaqtadur, güllep namayan, tereqqiy qilghan unda ilmu ërpan.
|
|
ilminujum |
|
|
|
ilmiy |
|
ilmiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ilimge, ilim-penge a’it, ilim-penge asaslanghan:[misal:] ilmiy eser. ilmiy xulase. ilmiy tejribe. ilmiy xadim.[yeshmisi:] ② oqushqa, oqush-oqutush, ma’arip ishlirigha a’it hem shu qatarliqlar bilen munasiwetlik bolghan:[misal:] ilmiy bölüm. ilmiy mudir. ilmiy bashqarma.
|
|
ilmiylik |
|
|
|
ilham |
|
ilham[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kötürenggü ijadiy roh, ijadiy gheyret we zoq jush urghan halet:[misal:] ilham bermek. ilham bilen ishlimek. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] ijadiy pa’aliyet jeryanida aptor idiysining yüksek derijide merkezlishishi, keypiyatning yuqiri örlishi we munasiwetlik shey’i, hadisilerning qozghitishi bilen peyda bolghan ijadiy qabiliyet:[misal:] ilham bilen yëzilghan shë’ir. sha’irning ilhami kelmek.[yeshmisi:] ③ medet, righbet؛ zoq:[misal:] lutpulla uning cidamliq, kemter rohidin, qizghin mu’amile we yardimidin yëngi pikir, yëngi ilham ëlip qaytip këletti.[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
lining mejburiy derijisi: |
|
lining mejburiy derijisi:[misal:] -diqqet qil’ilham bergüci؛ ilham bëridighan, medet ata qilidighan, medet bëghishlaydighan, rohini, küc-quwwitini urghutidighan:[misal:] ilhambexsh etmek. ＊ shox külke, yëqimliq ilhambexsh shad naxsha ëtizliqni qaplighanidi.
|
|
ilhamci |
|
|
|
ilhamlandurmaq |
|
|
|
ilhamlandurushmaq |
|
|
|
ilhamlandurulmaq |
|
|
|
ilhamlanmaq |
|
ilhamlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ilhami kelmek, ilhami tutmaq:[misal:] u ilhamlanghanda az-tola shë’ir yëzip qoyatti.[yeshmisi:] ② rohi urghumaq, ilham almaq, medet almaq:[misal:] xelq uning qorqmas baturluqidin ilhamlandi.
|
|
ilitmaq |
|
|
|
ilitishmaq |
|
|
|
ilitilmaq |
|
|
|
ilishangghu |
|
ilishangghu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hësab yaki birer ishta nahayiti asan iliship qalidighan iliship qalay dep qalghan:[misal:] abdurëhim dorgha ilishangghu, saqal-buruti këlshenggü, besh ming ser kümüsh berse, cërik sayan ëngishenggü.
|
|
ilishturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
ilishturmaq (Ⅱ) |
|
|
|
ilishmaq (Ⅰ) |
|
|
|
ilishmaq (Ⅱ) |
|
ilishmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xata ketküzmek, xata qilip qoymaq, yëngilishmaq:[misal:] hësabta ilishmaq. gepte ilishmaq. ishta ilishmaq.[yeshmisi:] ② sarang bolup qalmaq, nërwisi ishtin ciqmaq, kallisi ishlimes bolup qalmaq:[misal:] u qizning iliship qalidighanliqini oylapmu baqmighanidim.
|
|
iliq |
|
|
|
iliqliq |
|
|
|
iliq-miliq |
|
|
|
ilik |
|
ilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qolning bëghishidin ucighice bolghan qismi, qol. [yeshmisi:] ② qolning herbir penjisi:[misal:] töt ilik taxtay. ikki ilik xet.[yeshmisi:] ③ ixtiyarliq, kontrolluq:[misal:] dölet ilkige ötmek. ilkige ëliwalmaq.
|
|
ilik almaq |
|
|
|
iliktele |
|
|
|
iliktimek |
|
|
|
ilim |
|
ilim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kishining oqush, öginish we yashash, tebi’etni bilish emeliyiti jeryanida toplanghan, artip barghan bilimi؛ melumat, sawat:[misal:] ilim almaq. ilim bermek. ilimge bërilmek. ilim tehsil qilmaq.
|
|
ilim nopuzluqi |
|
ilim nopuzluqi[yeshmisi:] ilim, ilim-penning icidiki birerini yaki birqancisini pishshiq bilgen we uningda aldinqi qatargha ötken, bilim igisi, ilim bilen shöhret qazanghan kishi.
|
|
ilim-bilim |
|
ilim-bilim[yeshmisi:] ilim we bilim, ilim-pen:[misal:] uning nede, nëme oqughanliqini, ilim-bilimdin xewiri bar-yoqluqini hëckim bilmeytti.
|
|
ilimperwer |
|
ilimperwer[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ilimni, ilim-penni söyidighan, tiriship, izdinip ilim öginidighan, ilimni, meripetni yaqlaydighan:[misal:] ilimperwer kishi. ilimperwer zat.
|
|
ilimperwerlik |
|
ilimperwerlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ilimni, ilim-penni söyüsh, ilim ögnish, ilimni yaqlash.
|
|
ilim-pen |
|
ilim-pen[yeshmisi:] ① ilim we pen.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] insanlarning tebi’et dunyasini bilish, özgertish we yashash emeliyiti jeryanida toplighan bilimi, melumati yaki tebi’et, jem’iyet we tepekkur toghrisidiki bilim sistëmisi. u ijtima’iy emeliyet dawamida sinilip we rawajlinip baridu. u meniwi medeniyetning muhim amili:[misal:] ilim-penge bërilmek. ilim-penge özini bëghishlimaq.
|
|
ilimsiz |
|
ilimsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilimi, melumati yoq؛ oqumighan, nadan:[misal:] ilimsiz kishining köngli qaradur, qara köngli uning bashin yaradur.
|
|
ilimsizlik |
|
|
|
ilimshunas |
|
|
|
ilimlik |
|
ilimlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ilimi, melumati bar, bilim alghan, oqughan, melumatliq:[misal:] ilimlik kishining ademler aldida qimmiti bolidu, u ikkila dunyada xar bolmaydu.
|
|
ilim-meripet |
|
ilim-meripet[yeshmisi:] ilim we meripet, ang, bilim, pen؛ ilgharliq:[misal:] men ilim-meripet öginishni shereplik hës qilimen.
|
|
ilim-meripetlik |
|
|
|
ilim-hëkmet |
|
|
|
ilim-ërpan |
|
|
|
ilincuk |
|
|
|
ilinciq |
|
|
|
ilindurmaq |
|
|
|
ilinmaq |
|
ilinmaq[yeshmisi:] ① «ilmaq»pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] nadan tülke tumshuqidin ilinar (maqal).[yeshmisi:] ② yëqin kelmek, olashmaq:[misal:] harghinliq yetkenliktin yastuqqa bëshimni qoyushum bilenla közüm uyqugha ilindi.[yeshmisi:] ③ aldanmaq, qiltaqqa cüshmek:[misal:] biraq, u qasimning özidin baldurraq ilinip qalidighanliqni uxlap cüshidimu oylimighanidi.
|
|
ilinishmaq |
|
ilinishmaq[yeshmisi:] ① «ilinmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] yol üstide cëcilghan qonaq palangliri, shal paxalliri, citlargha iliniship qalghan ghoza-paxtilar ucup yüretti.[yeshmisi:] ② cëtilmaq, baghlinishliq bolmaq:[misal:] mëning namangha ilinishidighan hëcbir yërim yoq.[yeshmisi:] ③ cekke aranla dessimek, olashmaq:[misal:] singlim bu yil imtihanda ërishken atmish nomuri bilen tëxnikom mekteplirige ilinishti.
|
|
im |
|
|
|
ima |
|
ima[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] bash irghitip yaki yüz, köz, qash, qol herikiti bilen qilinghan isharet:[misal:] mana këlip qalduq, dëdi hamidin ghoja üstigholning aghzini bëshi bilen ima qilip körsitip.
|
|
imaret |
|
|
|
imaretcilik |
|
|
|
imaretlik |
|
|
|
imazhnizm |
|
imazhnizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] engliye, amërika qatarliq döletlerde tarqalghan hazirqi zaman shë’iriyet ëqimi. bu ëqimdikiler obyëktip we subyëktip shey’ilerni biwasite ipadileshni, ipadileshke yardimi tegmeydighan herqandaq sözlerni ciqirip tashlashni, ëghiz tili ritimini en’eniwi ritim ornigha dessitishni teshebbus qilghan. derhal tesir qilghan oy-pikir we hëssiyatning qaytidin birlishishini ipadilesh ularning alahidiliki.
|
|
imam |
|
imam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① namazda jama’etning aldida turup namazni bashqurghuci, ularni özige iqtida qildurghuci diniy shexs؛ axun:[misal:] imamning ömrini tile, mezinning ölümini (maqal).[yeshmisi:] ② islam dinining herqaysi mezhepliridiki islam dinining shu mezhipige asas salghucining hörmet nami.[yeshmisi:] ③ islam dinidiki meshhur ölima-alimlarning hörmet nami. [yeshmisi:] ④ islam pëshwalirining unwani.⑤ erlerning ismi.
|
|
imami expeshning öckisi |
|
|
|
imamet |
|
|
|
imametcilik |
|
imametcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] namazda jama’etning aldida turup namazni bashqurush, imam öteshke tëgishlik ish, wezipe؛ imamliq:[misal:] sëning medrisini tügitip birer mehellige imam bolushung turghan gep. imametcilik dëgen rizqi tügimeydighanla bir ish.
|
|
imamliq |
|
|
|
iman |
|
iman[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] islam dinida allagha, allaning barliqigha, birlikige bolghan ishenc, ëtiqad, sëghinish:[misal:] iman ëytmaq. iman keltürmek.[yeshmisi:] ② wijdan:[misal:] biz sanga qandaq yamanliq qilduq imaning bilen gep qil
|
|
imani kamil |
|
|
|
imani ucmaq |
|
|
|
imansiz |
|
imansiz[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] xudagha ishenmeydighan yaki allahning birlikige, peyghembirimizning heqliqige pütmeydighan؛ kapir:[misal:] mushttek turup imansiz momangdin dutar cëlishni öginipsen tëxi.[yeshmisi:] ② wijdani yoq, wijdansiz, diyanetsiz:[misal:] wang ghojamning taghdiki bu imansizlarni yoqitishqa qancilik teyyarliqi barkin
|
|
ima-ishare |
|
|
|
ima-isharet |
|
ima-isharet[yeshmisi:] bash irghitip yaki yüz-köz, qash, qol herikiti bilen qilinghan belge, isharet:[misal:] ima-isharet qilmaq. * ular ima-isharetler bilen törge ciqip jaylashqandin këyin du’agha qol kötürdi.
|
|
ima-isharet tili |
|
|
|
ima-isharetlik |
|
|
|
import |
|
|
|
impuls |
|
|
|
impulsliq |
|
|
|
impërator |
|
|
|
impëratorluq |
|
|
|
impëri’alizm |
|
|
|
impëri’alist |
|
|
|
impëriye |
|
|
|
imtila’iy |
|
|
|
imtila’iy kësellikler |
|
imtila’iy kësellikler[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] tëbabetcilikte, qozghalghanda qizitma yuqiri örlesh, terlimeslik, qewziyet bolup qëlish, meyde we qorsaq köpüp këtish qatarliq kësellik alametliri közde tutulidu.
|
|
imtihan |
|
imtihan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① mekteplerde oqughucilarning oqush, ders programmilirida belgilengen bilimni qancilik özleshtürgenlikini tekshürüsh, sinap körüsh, sinash:[misal:] dölet imtihani. uniwërsitëtqa kirish imtihani. ＊ imtihan almaq. imtihan bermek. yilliq imtihan. mewsumluq imtihan. ＊ qadir aliy mektepke kirish imtihanidin ötelmidi.[yeshmisi:] ② omumen sinash, tekshürüsh:[misal:] ishan qolini shiltip, «derwishke hujrida yëtish haram, manga öngkür makan bolghay, japalar imtihan bolghay, bilinglarki xalayiqlar, tangna axir zaman bolghay» dep, tagh terepke burulup bir öngkürge kiriwaldi.
|
|
imtihansiz |
|
|
|
imtihanliq |
|
|
|
imtiyaz |
|
imtiyaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bashqilardin artuq behrimen bolidighan menpe’et؛ bashqilardin perqlinip turidighan hoquq, artuqluq:[misal:] yer islahatidin këyin, dëdi almas, fë’odallar sinipi emgekci dëhqanlarni ëzish, ëkspilatatsiye qilish imtiyazliridin mehrum boldi.
|
|
imtiyazciliq |
|
imtiyazciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] imtiyazgha bërilish, imtiyazni hemmidin üstün orungha qoyush, imtiyaz qoghlishish:[misal:] imtiyazciliq fë’odalizmning qalduq tesirining tëxi tazilinip bolmighanliqining ipadisi.
|
|
imtiyazsiz |
|
|
|
imtiyazliq |
|
imtiyazliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemme ücün belgilenginidin artuq heq, hoquqqa, imtiyazlargha ige bolghan:[misal:] bu yerde döletning hakimiyet orgini bolghan emeldarlarning imtiyazliq orni mesilisi otturigha qoyulghan.
|
|
imza |
|
|
|
imzasiz |
|
|
|
imzalatmaq |
|
|
|
imzalashmaq |
|
|
|
imzalanmaq |
|
|
|
imzaliq |
|
|
|
imzalimaq |
|
|
|
imkan |
|
|
|
imkan bar |
|
|
|
imkan bermek |
|
imkan bermek[yeshmisi:] birer ish, meqset, telep we shu qatarliqlarni emelge ashurush, meydangha, wujudqa ciqirish ücün yol qoymaq, unimaq yaki shert-shara’it yaratmaq:[misal:] shiddet bilen hujum qilip këliwatqan palwanlar cëriklerge heriket qilishqa imkan bermidi.
|
|
imkanqeder |
|
imkanqeder[söz türkümi:] rewish.[qurulmisi:]］imkan+qeder［[yeshmisi:] pütün imkaniyet, kücining barice؛ pütün[yeshmisi:] imkaniyiti, küci bilen؛ mumkinqeder:[misal:] men u yerge imkanqeder waqit ciqirip barimen.
|
|
imkaniyet |
|
imkaniyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ish-heriket we meqset qatarliqlarning emelge ëshishigha zörür yaki qolay bolghan shert-shara’it؛ purset, mumkincilik:[misal:] imkaniyet bermek. imkaniyet yaratmaq. imkaniyetning barice.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] matëriyalistik di’alëktikining bir katëgoriyisi. adette u emelge ashidighan rë’alliqni bildüridu.
|
|
imkaniyetlik |
|
|
|
imla |
|
|
|
imla qa’idisi |
|
imla qa’idisi[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] yëziq tilining yëzilish qa’idisi we yëziqni qëliplashturush qa’idisi. u yëziqning toghra yëzilishi, ölcemge muwapiq bolushi, tinish belgilirining qollinishi qatarliq mezmunlarni hemde ëlipbelik yëziqlardiki herplerning cong-kicik yëzilish ölcimi, boghum ayrish belgilirining toghra qollinish, boghum köcürüsh qa’idiliri, ulap yëzish qa’idiliri qatarliq mezmunlarni öz icige alidu.
|
|
imliq |
|
imliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ima-isharet, hës-hayajanni bildüridighan؛ ima-isharetlik:[misal:] imliq söz. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] uyghur tilidiki söz türkümlirining bir xili bolup, u, hës-tuyghu, caqiriq, buyruq, jawab qatarliqlargha ima (isharet) bolup këlidighan sözlerni körsitidu. imliqlar menisige qarap hës-tuyghu imliqliri, jawab imliqliri, buyruq-caqiriq imliqliri dëgen üc türge bölünidu.
|
|
imlimaq |
|
imlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ima bilen caqirmaq yaki körsetmek, ima-ishare qilmaq:[misal:] këyin, ordu aghisining imlishi bilen, lëgenlerde tamaqlar kötürgen cirayliq qizlar kirishti.
|
|
immunobi’ologiye |
|
|
|
immunopatologiye |
|
|
|
immunoximiye |
|
|
|
immunofarmakologiye |
|
immunofarmakologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince+grëkce［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] immunitët peyda qilghuci dorilar, ularning ünümi, alahidiliki, tesiri we dawalash qimmiti qatarliqlarni tetqiq qilidighan pen.
|
|
immunogëmatologiye |
|
|
|
immunogën |
|
|
|
immunogënëtika |
|
|
|
immunologiye |
|
|
|
immunologiyilik |
|
|
|
immunitët |
|
|
|
immunitëtcan |
|
|
|
immunitëtcanliq |
|
immunitëtcanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] organizmning «özi»we«yat»ning terkibini perq ëtish, yat nersilerni cetke qëqishtin ibaret fizi’ologiyilik foniksiyige igebolghan haliti:[misal:] alimlar mundaq dep qarighan: immunitëtcanliqni rawajlandurushqa mes’ul bolghan melum bi’ologik ginitika ikkinci X xromosomi icide bolidu.
|
|
immunitëtlighuci |
|
|
|
immunitëtliq |
|
|
|
imir-cimir |
|
imir-cimir[yeshmisi:] ① ocuq emes, perq etkili bolmaydighan؛ tutuq (köz heqqide):[misal:] lëkin uning kallisigha hëc nerse cüshmidi, közliri imir-cimir bolup, qattiq harghinliq hës qildi.[yeshmisi:] ② her xil siziqlar, rengler öz’ara qalaymiqan halette kësishken, retsiz, tertipsiz:[misal:] imir-cimir xet. xetni imir-cimir yazmaq.
|
|
imish |
|
imish[yeshmisi:] ① melum pakitlargha yaki bashqilarning tonushturushigha asasen këyin bilgen yaki yëngidin bilgen terzde ëytilghanliqini bildüridighan, yeni «iken» menidiki yardemci söz:[misal:] kariz süyi tatliq bolar imish. * aq etirgül boghinim, boldi ëghir jinayet. cünki imish aq renggim güzellikke xiyanet.[yeshmisi:] ② jümlidiki ishning bashqilarning sözi boyice ëytilghanliqini hem bu ishning söz boluwatqan waqit bilen munasiwetlik ikenlikini bildüridu:[misal:] bügünki kino bek yaxshi imish. * sen bek hakawur imishsen, u sendin qorqar imish.[yeshmisi:] ③ ige-xewer munasiwitidiki jümlilerde xewerning arqisigha këlip, bashqilarning söz-herikitini mensitmeslik, menisini bildüridu:例ë
|
|
imzalatmaq |
|
|
|
in (Ⅰ) |
|
in (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hasharat we haywanlarning yatidighan jayi:[misal:] ëyiq ini. ＊ nëmishqa bahar kelse barce adem, güzellik tuyghusigha kömülidu inidin ciqip jimi jan-janiwar, paraghet deryasigha cömülidu?
|
|
in (Ⅱ) |
|
|
|
inaq |
|
|
|
inaqsiz |
|
|
|
inaqsizliq |
|
|
|
inaqlashturmaq |
|
|
|
inaqlashmaq |
|
inaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] inaq, ittipaq ötmek, inaq, ittipaq bolmaq:[misal:] hëyt-hemme kishi shad-xuramliqqa cömidighan, uruq-tughqan, aghine-buraderler bir-birini yoqlaydighan, arazliship qalghanlarmu inaqliship qalidighan kün.
|
|
inaqliq |
|
|
|
in’am |
|
in’am[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birer teshkilat, kollëktip yaki shexs teripidin bërilgen sowgha؛ hediye, tartuq, mukapat:[misal:] in’am bermek. in’am almaq. in’am qilmaq.
|
|
inanci |
|
|
|
inanmaq |
|
|
|
inawet |
|
inawet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xelq icide ërishken hörmet, izzet, abruy, nopuz:[misal:] inawet altundin qimmet.[yeshmisi:] ② nezer, ëtibar:[misal:] inawetke almaq.
|
|
inawetsiz |
|
inawetsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① inawiti yoq, inawiti bolmighan, inawetke ëlinmaydighan:[misal:] inawetsiz adem.[yeshmisi:] ② küctin qalghan, kücke ige emes:[misal:] inawetsiz talon.
|
|
inawetsiz qilmaq |
|
|
|
inawetsizlik |
|
inawetsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] inawiti yoqluq, inawiti bolmasliq, inawetke ëlinmasliq؛ abruysizliq, küctin qilish.
|
|
inawetlik |
|
inawetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① inawiti bar, inawetke ige bolghan:[misal:] inawetlik adem. ＊ shahzade aman on sekkiz yashqa kirgende, qidirshah katta toy qilip, özining inawetlik wezirining melike gülcëhre isimlik qizini ëlip bëriptu.[yeshmisi:] ② küctin qalmighan, kücke ige, ötidighan:[misal:] ötken qëtimqi uqturush hazirmu inawetlik, u tëxi küctin qalghini yoq.
|
|
inayet |
|
inayet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] merhemet, iltipat, yardem, yaxshiliq:[misal:] allaning inayiti bilen ming’ayagh, qirq’ayagh we cayanlar halak boldi.
|
|
inek |
|
|
|
inekpiti |
|
|
|
in-tang |
|
|
|
intayin |
|
intayin[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] özi ëniqlimaqci bolghan sözni küceytip, «nahayiti, qaltis, bek» dëgen menilerni anglitidu:[misal:] intayin muhim. intayin jiddiy.
|
|
intrada |
|
|
|
intonatsiye |
|
intonatsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözligücining nutuq mezmunigha munasiwetlik hës-tuyghusini ipadiligüci teleppuz uslubi yaki tawushning özgirishidin, ëgiz-pes bolup turushidin teshkil tapqan ritimliq, ahangliq nutuq tüzülüshi؛ ton.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] grammatikiliq wasitilerdin biri, yeni jümlini teleppuz qilghanda awazning yuqiri-töwenlik, uzun-qisqiliq, küclük-ajizliq qatarliq jehetlerdiki özgirishliri.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] ahangning eng kicik musteqil qiyapitige ige qismi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] muzika ijrasidiki awazlarning ëgiz-peslik munasiwiti.
|
|
intonatsiyilik |
|
|
|
intërfëromëtir |
|
intërfëromëtir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince+grëkce［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] dolqun uzunluqi, spëktrning incike tüzülüshliri, sunush nisbiti we intayin kicik bolghan spëktr yötkilishlirini incikilik bilen ölcep bëkitidighan bir xil eswab.
|
|
intërfërën |
|
|
|
intërfërënsiye |
|
intërfërënsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ikki yaki ikkidin artuq dolqun menbesidin ciqqan, mu’eyyen shertni qana’etlendüridighan dolqunlar boshluqta qatlanghanda kësishish nuqtilirining oxshimighan orunlirida yüz bëridighan bir-birini küceytish yaki ajizlitish hadisisi.
|
|
intërfërënsiyilik |
|
|
|
intërnatsi’onal |
|
|
|
intërnatsi’onalci |
|
|
|
intërnatsi’onalizm |
|
|
|
intërnatsi’onalizmliq |
|
|
|
intërwal |
|
|
|
intëgral |
|
|
|
intëgrallanghuci |
|
|
|
intëgrallanmaq |
|
|
|
intëgrallimaq |
|
|
|
intizar |
|
|
|
intizarliq |
|
intizarliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] teqezzaliq bilen kütüsh, teqezzaliq:[misal:] ayxan momay bu so’algha jawab bermeytti. emma közliri bilen yiraqlargha telmürüp, yoruqluqni ceksiz sëghinghan intizarliq qelbini namayish qilatti.
|
|
intizam |
|
intizam[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] partiye, organ, herbiy qisim, teshkilat, karxana qatarliqlar kollëktipining menpe’itini qoghdash we xizmetni normal ëlip bërish ücün tüzgen, herbir kishining ri’aye qilishi zörür bolghan qa’ide-tertip:[misal:] polattek intizam astida altundek ghelibe yatidu.
|
|
intizam jazasi |
|
|
|
intizamcan |
|
|
|
intizamcanliq |
|
|
|
intizamsiz |
|
intizamsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] intizami yoq, intizamgha emel qilmaydighan, boysunmaydighan, tertipsiz.
|
|
intizamsizliq |
|
intizamsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] intizamgha emel qilmasliq, boysunmasliq, tertipsizlik:[misal:] uning ish tashlap ciqip ketkini, cëkidin ashqan intizamsizliq.
|
|
intizamliq |
|
|
|
intiqam |
|
|
|
intildürmek |
|
|
|
intilmek |
|
|
|
intilishcan |
|
|
|
intilishcanliq |
|
|
|
intilishmek |
|
|
|
intim |
|
|
|
intim lirika |
|
|
|
inja (Ⅰ) |
|
|
|
inja (Ⅱ)(injasi) |
|
inja (Ⅱ)(injasi)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tikkücilikte kiyimlerning bel qismini incikirek ciqirish ücün rextning azraq yërini qatlap üstidin tikilgen tikish.[yeshmisi:] ② kiyimni beden qurulmisigha muwapiqlashturush we zinnet kirgüzüsh yüzisidin, kiyimning herbir munasip orunlirigha ëlinidighan her xil kësilme we qatlima bölekler.
|
|
injaⅢ |
|
|
|
injitmaq |
|
|
|
injiq |
|
injiq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer yer aghrighanda yaki birer ishni qilishqa ajiz kelgendiki kücinish, cingqilish:[misal:] qan sadetxanning maghdursiz wujudigha küc bëghishlidi. injiq, tolghaq bashlandi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ishni ghac-ghac qilmaydighan, herikiti asta؛ mis-mis:[misal:] injiq adem. injiq ayal. u injiqni nedinmu tapqansen
|
|
injiqlatmaq |
|
|
|
injiqlashmaq |
|
|
|
injiqliq |
|
injiqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëzilenggülük, layghezellik؛ mis-misliq:[misal:] -aqcangni birküni alisen, yuqirining qararini senmu anglighanghu, tola injiqliq qilmisangci-dëdi u.
|
|
injiqlimaq |
|
injiqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer ishni kücep qilish ücün cingqalmaq:[misal:] ayal ikki cëlek suni injiqlap aldi-de, epkishige tayinip dëmini aldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersini bërish ëghir kelmek, tes kelmek:[misal:] -alghanda xosh-xosh dep alisiz, emdi bëridighan caghda injiqlaysizghu, -dëdi asim.
|
|
injil |
|
|
|
injimaruq |
|
injimaruq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oruq, awaq, ajiz:[misal:] eksice bu injmaruq ayal jahilliq bilen közini parqiritip olturuwaldi. seprayimni örletme hazir ujuqturuwëtimen ya ölmidi bu injimaruq, jin tepkenler.
|
|
incike |
|
incike[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tom emes, «tom» ning eksi yeni toghra kesmisi, aylanmisi kicik:[misal:] incike yaghac. incike yip. * u sewzini incike toghrap, polo ëtishke tutundi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] zil, bom emes:[misal:] naxsha incike awazda ëytiliwatatti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tepsiliy, tüjüpilep:[misal:] hemmila yerde incike hësablap, israpciliqtin saqlinishqa diqqet qilish lazim.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nazuk:[misal:] edebiy tenqidni qanat yaydurush zimmimizdiki müshkül wezipe, shundaqla incike xizmet.
|
|
incike bel |
|
|
|
incike tili bar |
|
|
|
incike suwaq |
|
|
|
incike ücey |
|
|
|
incikiletmek |
|
|
|
incikileshtürmek |
|
|
|
incikileshmek |
|
incikileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① incike bolmaq, incikilimek. [yeshmisi:] ② nazuk, zil bolup ketmek (mijez, xulq jehette).
|
|
incikilenmek |
|
|
|
incikilik |
|
incikilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] incike, zil yaki nazuk halet:[misal:] bu ish incikilik we sewircanliqni telep qilidu. * menmu nëme qilishimni bilelmey, muyesserning herbir herikitini incikilik bilen közitip jimmide olturdum.
|
|
incikilimek |
|
incikilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① toghra kesmisi, aylanmisi, kicik bolup qalmaq, kiciklimek:[misal:] tola tutup rëshatkimu incikilep këtiptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngül qoymaq, zëhnini, diqqitini yighmaq:[misal:] men yatiqimgha qaytip këlip, bu xetni incikilep oqup ciqtim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sürüshtürmek, zighirlimaq:[misal:] ejeb incikilep sorap kettingiz, uyaqni tonamsiz qandaq[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sincilimaq, birmu bir qarimaq:[misal:] gülxan, incikilep qarap: - del shu yoqalghan on taghar emesmu, -dëdi.
|
|
indos |
|
|
|
indos qomushi |
|
indos qomushi[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bambukning bir türi. gholining ëgizliki 1-5.1 mëtir etrapida bolup, otturisi kawak, boghumi roshen këlidu. yopurmiqi keng hem cong bolup, küz peslide girwekliri aqiridu. yopurmiqidin a’ile jabduqlirini, qalpaq qatarliqlarni toqushqa yaki uning bilen zungza orashqa bolidu.
|
|
indol |
|
|
|
induktor |
|
|
|
induktip |
|
|
|
induksi’on |
|
|
|
induksiye |
|
induksiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① 专c inaq a’ile jennettek güzel, ashu jeniqirish, ayrim pakitlardin omumiy xulasige këlish. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] bezi jisimlargha yaki ëlëktr magnit qurulmilirining ëlëktr meydani yaki magnit meydanining tesirige ucrash bilen ëlëktr magnitliq halitide özgirish hasil qilishi.
|
|
induksiyilenmek |
|
|
|
induksiyilik |
|
|
|
induksiyilik tok |
|
|
|
induksiyilimek |
|
|
|
indëks |
|
indëks[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] gëzit-zhurnal, kitab, eserler, ulardiki söz-ibariler qatarliqlarni öz türi boyice yaki mezmun-menisi boyice xatiriliwëlip, herbirining bet nomurini körsitip, belgilik ret-tertip boyice retlep ciqip, kishilerning paydilinishi ücün hazirlanghan matëriyal:[misal:] kitablar indëkisi. türkiy tillar diwanining indëkisi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] asasen belge astigha quyulidighan herplik yaki sanliq körsetküc.
|
|
indëkisliq |
|
|
|
indën |
|
indën[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. molëkula formulisi C9H8 rengsiz suyuqluq. ximiyiwi xususiyiti aktip, ongayla polimërlinish rë’aksiyisini peyda qilidu. sintëtik simola ishleshning xam eshyasi. adette bashqa suyuq halettiki alkanlar bilen arilashturulup, sirning ëritkücisi qilinidu.
|
|
indi’an |
|
indi’an[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] amërika qit’esidiki yerlik milletlerning omumiy nami. bu isimni kolumbo (Gristoforo Colombo 1541-6051)amërikidiki yerlik ahalilargha isim qilip qoyghan. këyin bu ularning resmiy millet nami bolup qalghan. indi’anlarning tërisi qizilgha mayil qara bolup, ilgiri qizil irqtikiler dep atalghan. ularning köpciliki ottura, jenubiy amërika qit’esidiki herqaysi döletlerge olturaqlashqan.
|
|
indikator |
|
indikator[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] bir türdiki ximiyiwi rë’aktip. u maddilarning melum birikme, ëlëmënt yaki i’onining mewjutluqini tekshürüshte yaki shu maddining ximiyilik xususiyitining özgergen-özgermigenlikini tekshürüshte ishlitilidu. indikatorlarning reng özgirishi nurlinish özgirishi yaki layiqlinish derijisining özgirishidin paydilinidu. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tekshürgüci apparatlar asan perqlendürüleydighan, shuningdek iz körsitishte ishlitilidighan bir xil madda. radi’o’aktip indikator we kem ucraydighan turaqliq izotop indikatorliri dep ikki xilgha bölünidu.
|
|
indin |
|
|
|
indinliq |
|
|
|
indiwid |
|
|
|
indiwidliq |
|
indiwidliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] indiwidi bar, indiwidqa ige.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] indiwidi bar halette, indiwidqa ige halda:[misal:] indiwidliq yëtilish.
|
|
indiwidu’al |
|
|
|
indiwidu’allashturmaq |
|
|
|
indiwidu’allashmaq |
|
|
|
indiwidu’alliq |
|
|
|
indiy |
|
indiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi In (indium). kümüsh rengde, sozulushcanliqqa ige, qoghushundin yumshaq. adette qëtishma ishleshte ishlitilidu. u yene közitish cirighining nur qayturush eynikining nur qayturush qabiliyitini ashuralaydu.
|
|
inzhënër |
|
|
|
inzhënërliq |
|
|
|
insap |
|
insap[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] herqandaq ishni adalet we wijdan bilen qilish tuyghusi, qabiliyiti؛ toghriliq, adilliq, halalliq؛ rehimdilliq:[misal:] insap bilen ish qilmaq.
|
|
insap-tewpiq |
|
insap-tewpiq[yeshmisi:] insap we tewpiq:[misal:] - xudayita’aladin xamushqa insap-tewpiq tileyli, mubada yamanliq qilimen dëse, jazasini xudayim bersun, -dëdi tömür xelpe.
|
|
insap-diyanet |
|
|
|
insapsiz |
|
|
|
insapsizliq |
|
|
|
insapliq |
|
insapliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] insapi bar, insapni ontomighan:[misal:] dadang özi kembeghel bolghan bilen kishining heqqidin qorqidighan insapliq, ishcan adem idi. insapliqning dili sap (maqal).
|
|
insan |
|
|
|
insan qëlipidin ciqmaq |
|
|
|
insanperwer |
|
|
|
insanperwerlik |
|
insanperwerlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① insaniyet menpe’itini qoghdash, insaniyetning ortaq menpe’iti ücün küresh qilish.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe[yeshmisi:] Ⅹ (Ⅳ)- ⅩⅥ＜esirlerdiki yawropa edebiyat-sen’etning güllinish dewride ilghar muteppekkurlar medrise pelsepisi we cërkaw idiyisining asaritidin qutulush ücün otturigha qoyghan, insangha xeyrixahliq qilish we hörmet qilishni teshebbus qilidighan, insanni merkez qilidighan dunyaqarash.
|
|
insanciliq |
|
|
|
insanshunas |
|
|
|
insanshunasliq |
|
|
|
insanlarce |
|
insanlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] insanlardek, insanlargha oxshash:[misal:] menmu bir insan, -dëdi u öz-özige picirlap, -insan turmushini insance ötküzüshüm lazim.
|
|
insanliq |
|
|
|
insaniy |
|
insaniy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① insangha, ademge xas؛ ademiy:[misal:] yüksek insaniy pezilet. insaniy hörmet. insaniy nam. insaniy hoquq xitabnamisi.[yeshmisi:] ② insanperwer, ademiylikke muwapiq:[misal:] bizning qanunlirimiz jahanda eng adil we insaniydur.
|
|
insaniyet |
|
|
|
insaniyetcilik |
|
|
|
insaniylashturmaq |
|
|
|
insaniylashmaq |
|
|
|
insaniyliq |
|
|
|
institut |
|
institut[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ma’arip＜[yeshmisi:] aliy mekteplerning bir xili. melum kesiptiki oqutushni asas qilidu. mesilen, sana’et instituti, muzika instituti, tëbbiy institut, pëdagogika instituti dëgendek.[yeshmisi:] ② penler akadëmiyisining penler boyice bölüngen tetqiqat orunliri:[misal:] shinjang ijtima’iy penler akadëmiyisining til-tetqiqati instituti.
|
|
ins-jin |
|
|
|
insujin |
|
|
|
insulin |
|
insulin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] uyquluq ajritip ciqiridighan bir xil gormon. u jiger we muskullar icide haywan aqsilining hasil bolushini ilgiri sürüp, toqulmilardiki glukozining ishlitilishi we oksidlinishini tëzlitidu. shu arqiliq bedendiki qanning qent miqdarini tengsheydu. insulinning ajrilip ciqish miqdarining këmiyishi di’abit kësilini keltürüp ciqiridu. uning yasalmiliri bilen di’abit kësilini dawalighili bolidu.
|
|
insiqti |
|
|
|
insha |
|
|
|
insha’at |
|
|
|
insha’alla |
|
insha’alla[söz türkümi:] yüklime.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] «xuda xalisa» dëgen menidiki yaxshi tilekni bildüridighan söz:[misal:] uyatmang melikem, herqandaq siringiz bolsa ëyting, insha’alla bu renji elemdin xalas bolghaysiz.
|
|
infra |
|
|
|
infra qizil nur |
|
infra qizil nur[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] dolqun uzunluqi közge körünidighan nurningkidin uzun bolghan ëlëktr magnit dolquni. spëktrda qizil nurning sirtida turidu. dolqun uzunluqi 3.0 millimëtirdin 7700 angëstërmghice alahide yasalghan foto süret lëntisigha yoruqluq sezdüridu, tumanni yërip ötüsh iqtidari közge körünidighan nurdin küclük. adette u nahayiti küclük issiqliq ënërgiyisige ige bolup, sana’ette qizitishning issiqliq menbesi qilinidu. u yene tekshürüsh, ölcesh tëbabetcilik qatarliqlarda ishlitilidu.
|
|
infurzoriye |
|
|
|
infiltratsiye |
|
infiltratsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① suyuqluqning tedrijiy singip kirish hadisisi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] bezi suyuq jisimlar bezi qattiq jisimlar bilen ucrashqanda, suyuq jisimning qattiq jisim yüzige caplishiwëlish hadisisi. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] toqulma ariliq boshluqlirida gheyriy normal yaki bashqa maddilarning barliqqa këlishi.
|
|
inqilab |
|
inqilab[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ① ëzilgüci siniplarning zorluq küc arqiliq hakimiyetni tartiwëlip, kona, cirik ijtima’iy tüzümni aghdurup tashlap, yëngi, ilghar bolghan ijtima’iy tüzümni berpa qilishi. inqilab kona ishlepciqirish munasiwetlirini buzup tashlap, yëngi ishlepciqirish munasiwetlirini wujudqa ciqiridu؛ ishlepciqirish küclirini azad qilip, jem’iyet tereqqiyatini algha siljitidu.[yeshmisi:] ② tüptin qilinghan islahat, özgertish:[misal:] idiyiwi inqilab. tëxnika inqilabi. sana’et inqilabi.
|
|
inqilabci |
|
inqilabci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] inqilab qilghuci, inqilabi pa’aliyetler bilen shughullanghuci:[misal:] sadir palwan yalghuz inqilabcila bolup qalmay, belki wayigha yetken xelq qoshaqcisi idi.
|
|
inqilabiy |
|
|
|
inqilabiylashturmaq |
|
|
|
inqilabiylashturulmaq |
|
|
|
inqilabiylashmaq |
|
inqilabiylashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] iqilabiy roh bilen sughirilmaq:[misal:] kadirlar qoshunida inqilabiylishish, bilim ehlige, kesip ehlige aylinish, yashlashturush telipini ishqa ashurush kërek.
|
|
inqilabiyliq |
|
|
|
inkar |
|
inkar[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ten almasliq, qobul qilmasliq, testiqlimasliq؛ ret:[misal:] inkar qilmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] shey’ining özide bar bolghan, shey’ilerning tereqqiy qilishi we aylinishini ilgiri sürgüci terep:[misal:] inkarni inkar qilish qanuniyiti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ten almighan, qobul qilinmighan yaki qilinmaydighan, ret qilinghan, testiqlanmighan:[misal:] inkar të’orëma. inkar shekil. inkar qapqaq. inkar mesile.
|
|
inkarci |
|
|
|
inkarciliq |
|
inkarciliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] insanlarning medeniyet miraslirini, milliy medeniyitini hetta hemmini tehlil qilip körmey, qarighularce inkar qilidighan idiyiwi xahish.
|
|
inkas |
|
inkas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① eynekte, suda, omumen yaltiraq nerse yüzide eks etken teswir؛ eks.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] obyëktip shey’ining ademlerning sezgü ezalirigha tesir qilishidin peyda bolghan teswir؛ bilish, ademdiki tuyghu, tesewwur, idiye, uqum qatarliqlarning hemmisi obyëktip dunyaning kishiler mëngiside eks ëtish sheklidur.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞pisxol＜[yeshmisi:] haywan organizmning obyëktip shey’ilerning tesirini qobul qilish we uninggha jawab qayturush iqtidari.
|
|
inkas qayturush |
|
|
|
inkubator |
|
|
|
inge |
|
|
|
ingliz |
|
ingliz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi:[misal:] ular engliye, amërika we awstraliye döletlirining asasiy ahalisini teshkil qilidu. uningdin bashqa kanada, yëngi zinlandiye we bashqa döletlerdimu bar.
|
|
inglizce |
|
inglizce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] inglizlargha, ingliz xelqige, ingliz til-yëziqi we medeniyitige a’it, inglizlargha xas:[misal:] inglizce naxsha. ingilizce kiyim-këcek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ingliz tili, yëziqi:[misal:] yëngi kelgen ikki yat ademning inglizce bilishi mumkinlikini xiyalighimu keltürmigendek qilatti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]rewish.[yeshmisi:] ingliz tili, yëziqini ishlitip, ingiliz tili, yëziqi wasitisi bilen:[misal:] inglizce sözlimek. * men uninggha ingilizce xet yazdim.
|
|
inlimaq |
|
inlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] purimaq:[misal:] oxshaydu yüzüng aygha, gül ghuncisi dep inlay, sen yarim mëni dëseng, ümidni üzmey oynay. * güldestixan, güldeste, sen nëmance bixeste. sen ghuncini inlay dep, men alghuzdum ming teste.
|
|
inmek |
|
|
|
inërt |
|
|
|
inërt gazlar |
|
inërt gazlar[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëlëmëntlar dewriy jedwilining nöl guruppisidiki ëlëmëntlar. ular gëliy, në’on, argon, kripton, ksënon we radondin ibaret alte xil ëlëmëntni öz icige alidu. rengsiz, puraqsiz bolup, suda ërimeydu, ximiyiwi xususiyetliri intayin turaqsiz. adette bashqa ëlëmëntlar bilen asanliqce birikmeydu, lëkin bumu mutleq emes.
|
|
inërtsiye |
|
inërtsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning özide eslide bar bolghan heriket haliti yaki jimjit halitini saqlap qëlish xususiyiti. mesilen, mëngiwatqan parawuzning heriketlendürgüci küc toxtighandin këyinmu ilgirileshni shu’an toxtatmasliqi, jimjit turghan jisimning sirtqi kücning tesirige ucrimighuce turghan halitini özgertmesliki. mana bularning hemmisi inërtisiyining tesiridin bolidu.
|
|
inërtsiyisiz |
|
|
|
inërtsiyilik |
|
|
|
inërtliq |
|
|
|
ini |
|
|
|
inik’ana |
|
inik’ana[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birawning balisini ëmitip cong qilip bëridighan terbiyici ayal:[misal:] birküni padishah bu sirni bilish ücün, qizining aldigha inik’anisini kirgüzüp, qizini yatliq bolushqa köndürmekci boptu.
|
|
iniliq |
|
|
|
ihate |
|
|
|
ihtida |
|
|
|
i’ordaniye |
|
i’ordaniye[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] i’ordaniye hashim padishahliqi ereb yërim arilining gherbiy shimaligha, i’ordan deryasining sherqige jaylashqan. yer meydani 96 ming 188 kwadrat kilomëtir, ahalisining köp qismi erebler, az qismini türkmenler, ermenler we cërkesler teshkil qilidu. ereb tili dölet tili bolup, ingliz tili omumyüzlük qollinidu. 09% tin artuq ahalisi islam dinining sün’iy mezhipige ëtiqad qilidu. 8% ahalisi xiristi’an dinigha ëtiqad qilidu. i’ordaniye esli pelestinning bir qismi bolup, 1-dunya urushidin këyin engliyining wekaliten bashqurushidiki jay bolghan. 1921-yili engliye i’ordan deryasini cëgra qilip turup, pelestinni sherq we gherp ikki qisimgha ayriwetken. gherbi yenila pelestin dep atalghan, sherqi tashqi i’ordaniye dep atalghan. 1946-yili 3-ayning 22-küni engliye tashqi i’ordaniyining musteqilliqini ëtirap qilishqa mejbur bolghan. 1950-yili 4-ayda i’ordaniye hashim padishahliqi qurulghan. 1977-yili dölitimiz bilen diplomatik munasiwet ornatqan. i’ordaniye ashliqta özini qamdiyalmaydu. asasliq kan bayliqidin solfat kislata tuzi (zapisi 2 milyard tonna) we natriyliq tuz (ölük dëngizdin ëlinidu, zapisi 4 milyard tonna) qatarliqlar bar. i’ordaniyining asasliq kirim menbesi sayahetcilik bolup, yilliq sayahetcilik kirimi 1 milyard dollargha yëqinlishidu. asasliq sheherliri: ① amman, dölet paytexti, döletning siyasiy, iqtisad, medeniyet, soda we qatnash merkizi. ② akkabad, i’ordaniyining birdinbir dëngiz porti. asasliq sulfat kislata tuzi ëkisport qilidu.
|
|
i’olit |
|
|
|
i’on (Ⅰ) |
|
|
|
i’on (Ⅱ) |
|
|
|
i’onlar |
|
|
|
i’onlashturmaq |
|
|
|
i’onlashmaq |
|
|
|
i’onlanmaq |
|
|
|
i’onluq |
|
|
|
i’onluq bagh |
|
|
|
i’onlimaq |
|
|
|
i’onlishish |
|
i’onlishish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëlëktrolitlarning suda ërigende yaki issiqliq tesiride suyuqlanghanda erkin siljiydighan i’onlargha ajrilish jeryani.[yeshmisi:] ② nëytral atom yaki molëkulilarning tashqi seweb tüpeylidin musbet, menpiy i’onlargha aylinish jeryani.
|
|
i’onitlar |
|
i’onitlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] ëritmidiki kati’on yaki ani’onlar bilen i’on almashturalaydighan maddilar. i’onitlar adette kislata, ishqar we köp xil ëritkücilerde ërimeydu. sana’ette qattiq suni yumshitish, shuningdek antibi’otiklar, nadir yer ëlëmëntliri, amino kislatalar qatarliqlarni ayrishta köp ishlitilidu.
|
|
iwriq |
|
|
|
iwitmek |
|
|
|
iwiq |
|
iwiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① su icip yumshighan, köpken, yumshighan, yumshaq:[misal:] iwiq nan. iwiq tëre.[yeshmisi:] ② qoyuqlashqan, qoyuq؛ miliqshighan.
|
|
iwiqlar |
|
|
|
iwiqlanmaq |
|
|
|
iwiqlimaq |
|
|
|
iwiksënt |
|
iwiksënt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. yantu yaqliq kristal sistëmisida bolup, kristalliri tüwrüksiman, renggi qara, bezide ac yëshil yaki ac qongur bolidu. siziq izi sarghuc qongur yaki qizghuc qongur؛ yërim mëtal yaki may parqiraqliqida qattiqliqi 6.5 - 5.5 sëlishturma ëghirliqi .5.0 - 4.5 üzülüsh yüzi sedep sheklide, ëlëktromagnitliqi we radi’o’aktipliqi bar, granitliq zor kristal jinslarda ucraydu.
|
|
iwimek |
|
iwimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] su yaki bashqa suyuqluqlarni özige singdürüp, sümürüp, höl bolmaq, nem tartip yumshimaq:[misal:] özige këlelmey turatti shangyo, iwigen tëridek köyüp hasirap؛ taqiti taq bolghan qanxor heyderxan, teleti murdidek ketken qansirap.
|
|
iyul |
|
|
|
iyun |
|
iyun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① qedimki rim padishahliridin biri, u miladiye kalëndarini tüzüshke bashlamciliq qilghan shexs, shunga kalëndardiki 6-ay shu kishining ismi bilen atalghan.[yeshmisi:] ② miladiye yil hësabida 6-ayning nami:[misal:] birinci iyun xelq’ara balilar bayrimi.
|
|
iyin |
|
|
|