ئىزاھى |
q |
|
q[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesidiki on yettinci herp, ret tertipi jehettin on yettincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. «q» heripining ayrim shekli «q», bëshidin ulinidighan shekli «q», bash we axiridin ulinidighan shekli «q», ayighidin ulinidighan shekli «q», oqulushi yaki nami «që» dur. «q» üzük tawush bolup, tawush ciqirish orni jehettin til tüwi yumshaq tanglay tawushi, tawush ciqirish usuli jehettin partlighuci tawush, tawush perdisining titiresh-titirimesliki jehettin jarangsiz tawush. «q» tawushning fonëtikiliq alahidiliki 1. «q» tawushi sozuq tawush bilen ayaghlashqan bezi buyruq pë’illargha qoshulup, shu pë’il bildürgen mene bilen netijilengen haletni bildüridighan süpet yasaydu. mesilen: baghla − baghlaq borda − bordaq 2. «q» tawushi «-sa» bilen ayaghlashqan shert meylidiki pë’illargha qoshulup (Ⅰ) shexs köplük menisini bildüridu. mesilen: bar − barsa − barsaq tur − tursa − tursaq 3. «gh» tawushi bilen ayaghlashqan bir boghumluq sözlerge teleppuzdiki asanliqni közde tutup «q» tawushi bilen bashlinidighan qoshumce qoshulidu. qoshumcining bëshidiki «q» tawushi söz axirida kelgen «gh» tawushini tetür assimilyatsiye qilip özige oxshitiwalidu-de, teleppuzda «gh» tawushi «q» tawushigha nöwetlishidu, emma imlada eks ettürülmeydu. mesilen: imlasi teleppuzi bagh − baghqa baqqa tugh − tughqan tuqqan 4. «q» tawushi bilen axirlashqan sözlerge «q» din bashqa üzük tawushlar bilen bashlanghan qoshumcilar ulanghanda, shu sözning axiridiki «q» tawushi teleppuzda «x» tawushigha nöwetlishidu, emma imlada eks ettürülmeydu. mesilen: imlasi teleppuzi saqci saxci aqsaqal axsaqal aqqu aqqu
|
|
qabahet |
|
qabahet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① isim.[yeshmisi:] yarimas, qebih ish-heriket؛ yawuzluq, qebihlik:[misal:] bu dunyada adalet bilen qabahet otturisidiki küresh bir künmu toxtap qalmaydu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] intayin set؛ qorquncluq, qebih:[misal:] nëme boldikin aynisa hoyla icide tuluq tashtek yumilinip cirqiraytti, warqiraytti, caclirini cuwuytti, qabahet tillar bilen dadamgha ësilatti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti, qaltis:[misal:] rustemi dastan shundaq küctünggür, mislisiz yoghan we qabahet batur-palwan idiki, herbir qolida birdin ikki yoghan öküzni aslandek qamallap kötürüwëlip bir-birige üstürüshüp soqushturatti.
|
|
qabahetlik |
|
qabahetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti körümsiz, bek set, qebih؛ qorquncluq:[misal:] qabahetlik cüsh. ＊ ghërib serxin shah mehmurxanning qabahetlik teletidin, yawuz xuy-peylidin nepretliniptu.
|
|
qabil |
|
qabil[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① herqandaq ishni qilishqa qurbi, qabiliyiti yëtidighan؛ yaramliq, qabiliyetlik, iqtidarliq:[misal:] qabil kadir.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
qabilliq |
|
|
|
qabiliyet |
|
qabiliyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] melum ishni bëjirish layaqiti؛ talant, iqtidar؛ istëdat:[misal:] u kicik bolghan bilen, ëside tutuwëlish qabiliyiti mëningkidin yuqiri idi.
|
|
qabiliyetsiz |
|
qabiliyetsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qabiliyiti, iqtidari, talanti yoq؛ iqtidarsiz, yaramsiz:[misal:] ixtisasliq kishilerning keltüridighan paydisi qabiliyetsiz ademlerningkidin köprek bolidu.
|
|
qabiliyetsizlik |
|
|
|
qabiliyetlik |
|
qabiliyetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qabiliyiti, iqtidari, talanti bar؛ qolidin ish këlidighan, iqtidarliq, qabil, yaramliq:[misal:] qabiliyetlik yashlar.
|
|
qap (Ⅰ) |
|
qap (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerni icige qacilash ücün ishlitilidighan, rexttin tikilgen yaki paxta, yung, cige yipliri we sün’iy talalardin toqulghan buyum؛ kicik taghar:[misal:] teng tëngi bilen, tëzek qëpi bilen (maqal). ＊ barce gunah özümde turup, qap kötürüp nege baray (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning sirtqi qismini orap, qaplap turidighan qismi:[misal:] yastuq qëpi. serengge qëpi. tashpaqa qëpi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip qapliq nersining miqdarini bildüridu:[misal:] on qap serengge.
|
|
qap tësher |
|
|
|
qap yardi |
|
|
|
qap (Ⅱ) |
|
|
|
qapartqu |
|
|
|
qapartma |
|
qapartma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qol, put qatarliqlarning zeximlinishidin tëre üsti yaki astidiki suyuqluqlar yighilip, qapirip qalghan jay:[misal:] men harghin halda aliqanlirimni ëcip, su kötürüp ciqqan qapartmilargha qaridim. beziliri yërilip, icidiki süyi ciqip ketkenidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qapartilip ishlengen, qapartilghan؛ börtup ciqqan, börtme:[misal:] qapartma bet. qapartma neqish. qapartma heykel.
|
|
qapartmaq |
|
|
|
qaparmaq |
|
qaparmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] put, qol qatarliqlarda qapartmilar peyda bolmaq:[misal:] bu yolda tola mëngip, putum qapirip ketti. harwigha cüshey dësem, öküz aldirap ketti.
|
|
qapaq (Ⅰ) |
|
qapaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yer bëghirlap, yopurmiqi yürek sheklide nöwetliship ösidu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shu xil ösümlükning mëwisi:[misal:] may qapiqi. su qapiqi. cilim qapiqi. nas qapiqi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shekli shu xil ösümlükning mëwisige oxshaydighan؛ cong, ici kawak yaki ici bosh bolghan:[misal:] qapaq apëlsin. qapaq amut. qapaq laza. qapaq tërek. qapaq jigde. qapaq gilas. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kallisi ishlimeydighan, döt, kalwa, hamaqet:[misal:] uning kallisi taza qapaq iken-de, shunimu angqiralmighinini qara
|
|
qapaq (Ⅱ) |
|
|
|
qapiqidin qar yaghmaq |
|
|
|
qapiqidin muz yaghmaq |
|
|
|
qapiqining zëyini almaq |
|
|
|
qapiqi ushshuq |
|
qapiqi ushshuq[yeshmisi:] tong qapaq, keypiyati yaman:[misal:] qapiqi ushshuq özige tushluq (maqal). ＊ — andaq bolsa yëpiq qazan yëpiq boyice qalsun, dëdi kamal gepni corttide üzüp, nëmige aldirayttinglar, qapiqi ushshuq, puligha tushluq, gazir-purcaqqa toy qilidighanlar ciqip qalidu.
|
|
qapaqliq |
|
qapaqliq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① qapaq östürülgen jay:[misal:] baghning bir bulungi naswal qapiqi tërilghan kicikkine qapaqliq idi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] dötlük, kalwaliq:[misal:] qarimamsiz, mëning bu qapaqliqimgha, qërighan oxshaymiz.
|
|
qapaq’ot |
|
|
|
qapaqyardi |
|
|
|
qapbash |
|
qapbash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qap+bash［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] congluqi qara qushqactek, quyruqida qaramtul beldem bar, tumshuqi ilmek, bëshi yoghan bir xil qush؛ boz ghorulay.
|
|
qaptal |
|
qaptal[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① tagh we ëgizliklerning tekshilik bilen tutashqan baghri, yan teripi:[misal:] balilar tagh qaptilidiki qëlin qarighayliqlar icide yalghuz yolni boylap yürüp ketti. [yeshmisi:] ② at, ëshek qatarliq haywanlarning ucisi bilen qorsiqi ariliqidiki ikki yëni:[misal:] dawan süyi yaman iken, qaptaldin ashti. [yeshmisi:] ③ ëgerning ikki teripidiki qaniti.
|
|
qaptalliq |
|
|
|
qaptallimaq |
|
qaptallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qaptalni yaqilimaq, qaptalni boylap mangmaq:[misal:] «tagh baghirlimaq» dëgenni «taghni yaqilap, qaptallap, boylap mangmaq» dep cüshendürüshke bolidu.
|
|
qapcuq |
|
qapcuq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① tëre, rext we shuninggha oxshash nersilerdin icige birer nerse sëlip saqlash ücün mexsus tikilgen xalta:[misal:] u qeddini ruslap, orunduqning yölencükige tayinip yancuqidin tamaka qapcuqini aldi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] bezi yumshaq tenlik haywanlarning bedinini muhapizet qilip turidighan sirtqi qëpi, qasiriqi.
|
|
qapcighay |
|
qapcighay[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tagh, yar, derya boyi, ormanliq qatarliqlardiki shamalning tesirige köp ucrimaydighan, qoltuq sheklidiki jay:[misal:] ular jighan tüwidiki qapcighayda birdem olturdi, etrap jimjit idi.
|
|
qapcimal |
|
|
|
qapsatmaq |
|
|
|
qapsashmaq |
|
|
|
qapsalma |
|
|
|
qapsalmaq |
|
|
|
qapsimaq (Ⅰ) |
|
qapsimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① etrapni qorshimaq, muhasirige almaq:[misal:] osman birnecce serdarliri bilen behramni otturigha qapsiwaldi. [yeshmisi:] ② aldini torimaq, bir yerge qistap qoymaq, qistimaq:[misal:] këwir’axun uning arqisidin ciqti we ishik aldini qapsap turghan mensur, zayit we mamutlarni kördi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cirmiwalmaq, qaplimaq:[misal:] mëngemni qarangghu tumanlar qapsiwaldi.
|
|
qapsimaq (Ⅱ) |
|
|
|
qapqa |
|
qapqa[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① derwaza:[misal:] qapqa baqar. ＊ u ikki atliq cong hoyla qapqisi aldida attin cüshti.[yeshmisi:] ② qapqaq:[misal:] hazir hësamidin damolla qaznaq öyning icige kirip, ewrezning qapqisigha cilan yaghicidin ishlengen hasisini «tok, tok» urup meyde yancuqidin yapilaq altun sa’itini qoligha aldi. [yeshmisi:] ③ toma, cüshürge we bashlam ëghizlirida suning az-köp ëqishini tengshesh ücün ishlitilidighan, yaghac, sëmont qatarliqlardin mexsus yasalghan qurulma؛ taqaq:[misal:] boway kicik caqpelekke cüshürge qapqisini tasma arqiliq tutashturup, cüshürgini tügmen icidila turup bashqurup, tügmen herikitini xalighinice idare qilatti.
|
|
qapqaq |
|
qapqaq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① keng ëghizliq nersilerning aghzini yëpish ücün yasalghan yapquc:[misal:] sanduqning qapqiqi. yancuqning qapqiqi.[yeshmisi:] ② dërize we shu qatarliqlarning sirtini yëpish ücün orunlashturulidighan qanat, yapquc:[misal:] abidem ornidin turdi de, dërizidin ciqip, qapqaqni yapti. [yeshmisi:] ③ toma, cüshürge we bashlam ëghizlirida suning az-köp ëqishini tengshesh ücün ishlitilidighan, yaghac, sëmont qatarliqlardin mexsus yasilidighan qurulma؛ qapqa, taqaq:[misal:] ular dambining üstige ciqishqa az qalghanda, sadiq yënidiki bir yash yigitke qarap: ambarning su ciqirish qapqiqini kötürüwetkenmu dep soridi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem yaki bezi omurtqiliq haywanlarning icki ezaliri icidiki ëcilip-yëpilip turidighan perdisiman toqulma.
|
|
qapqaqlatmaq |
|
|
|
qapqaqlashmaq |
|
|
|
qapqaqlanmaq |
|
|
|
qapqaqliq |
|
|
|
qapqaqlimaq |
|
|
|
qapqan |
|
|
|
qapqan-tuzaq |
|
qapqan-tuzaq[yeshmisi:] qapqan we tuzaq:[misal:] him, miltiq ëtip oqni zaye qilidu demsen, deptu sughur aghzini pürüshtürüp, ularning ajayip qiltaq, qapqan-tuzaqliri bar.
|
|
qapqanci |
|
qapqanci[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① qapqan qurup ow qilghuci. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hiyle-mikir ishlitip bashqilarni damigha cüshürgüci:[misal:] yasin, bundaq exmeqliqni qilmay öyüngge qayt, sen hazir barimen dëgining bilen qapqancilar sëni qiltaqqa cüshürüshke temshilip turushqandu
|
|
qapqanciliq |
|
|
|
qapqanliq |
|
|
|
qapqiliq |
|
qapqiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qapqisi bar, qapqa ornitilghan:[misal:] qoruning küngeyge qaritilghan pëshaywini astida uzun supa, supining yuqirisida qapqiliq qatar dëriziler we güller cëkilip yasalghan qosh qanatliq ishikler turatti.
|
|
qaplatmaq |
|
|
|
qaplashturmaq |
|
|
|
qaplashmaq |
|
qaplashmaq [yeshmisi:] ① «qaplimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] etiki yighin teyyarliqi ücün xizmetciler uxlimay ishlidi, qolmuqol tutup sapa, orunduqlarni yëngi rextler bilen qaplashti. [yeshmisi:] ② tolmaq, tiqilmaq, tosulmaq:[misal:] uning yüriki urushqa bashlidi, dëmi siqilip, canaqlirigha yash qaplashti.
|
|
qaplangghu |
|
|
|
qaplampushqul |
|
qaplampushqul[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] söz-herikiti qamlashmighan, lamzelle:[misal:] mëning bolghinim mushu oxshaydu, men taza qaplampushqul bir erge yatliq boptikenmen, dëdi asigül xorsinip.
|
|
qaplan |
|
|
|
qaplanmaq |
|
|
|
qapliq |
|
|
|
qaplima |
|
qaplima [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer nersining sirtigha, üstige qaplanghan:[misal:] u caqqanraq bolush ücün, aq qaplima capinining yenglirini türüwaldi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersining sirtidin qaplanghan nerse:[misal:] men may ëqishning sewebini oqqa kiydürülgen qaplimining üsti may yüzidin töwen bolup qalghanliqidin bolghan dëgen oygha keldim.
|
|
qaplimaq |
|
qaplimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① üstini, sirtini qap yaki bashqa nerse bilen orimaq, yögimek, tashlimaq:[misal:] yastuqni qaplimaq. ＊ u külsila altun bilen qaplighan birnecce cishi körünüp qalatti. [yeshmisi:] ② üstini yaki hemme yërini orimaq, basmaq:[misal:] asmanni qara tütek qaplidi. [yeshmisi:] ③ hemme yërige taralmaq, hemme yërini igilimek:[misal:] pütün yëzini mëning toghramdiki gep-sözler qaplap ketti. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] tosmaq, bëkitmek؛ etmek:[misal:] xalidin ependim imtihan qeghizini körelmey qaldi, cünki uning közlirini yash perdisi qapliwalghanidi.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ornini toluqlimaq:[misal:] kirim ciqimni qapliyalmidi.
|
|
qapiye |
|
|
|
qapiyidash |
|
|
|
qapiyidashliq |
|
|
|
qapiyisiz |
|
qapiyisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qapiyisi yoq, qapiyilenmigen:[misal:] qapiyisiz hem shë’ir yaz, nezmide ela pikir, gepke kirmes ërki der:[misal:] ket qapiye, bar qapiye.
|
|
qapiyileshtürmek |
|
|
|
qapiyileshtürülmek |
|
|
|
qapiyileshmek |
|
|
|
qapiyilik |
|
|
|
qat (Ⅰ) |
|
qat (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qewet-qewet yaki qatlam-qatlam nersilerning herbir qewiti, qatlimi:[misal:] kitabning qëti. yerning qëti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qatar, sep, ara:[misal:] hemkarliq guruppa ezalirimu uninggha köngül bölüwatidu. qëtimizda bille ëlip këteyli dëyishtuq. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cet, yaqa terep, qirghaq:[misal:] yolning ikki qëti. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qatlam, qewetlerge bölüngen, qewetlik:[misal:] qat bulut. qat gül. qat öpke.⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] köp, ziyade؛ qewet-qewet:[misal:] özüng ketkin pat yigit, yasha shunda shat yigit. qënip yaring weslige, bolsun bexting qat yigit.⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëshilgen yaki biriktürülgen yip we shu qatarliqlarning herbir tëli:[misal:] üc qat yip. ikki qat sim.
|
|
qat (Ⅱ) |
|
|
|
qatar (Ⅰ) |
|
qatar (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] damka türidiki bir xil oyun. adette taxtay, qeghez qatarliqlargha töt bulungluq kësishken siziqlar sizilip, ikki kishi öz uruqlirini melum yönilish boyice yötkep yürüsh arqiliq oynaydu:[misal:] u bezide qarta, qatar digendek oyunlarnimu oynap qoyatti.
|
|
qatar (Ⅱ) |
|
qatar (Ⅱ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem yaki nersilerning yanmuyan yaki arqimu’arqa jaylishishidin, tizilishidin hasil bolghan ret, sep:[misal:] elemdar we qelemdar begler qatar bolup öre turushti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birining keynidin biri tizilghan, birining keynidin biri këlidighan, yanmuyan, arqimu’arqa؛ retlik:[misal:] karidorgha süpiti bir-biridin derijimuderije perqlinidighan qatar öyler jaylashqanidi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, tizilghan adem yaki nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] üc qatar tërek. töt qatar öy. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] sanlarning melum tertipte tizilishidin hasil bolghan rëti:[misal:] sanlar qatari.⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] sanlar arqimu’arqiliqidiki her qaysi ezalarning yighindisi. mesilen, 1+[SX(]1[]2[SX)]+[SX(]1[]3[SX)]+[SX(]1[]4[SX)] …sanlar arqimu’arqiliqi1,[SX(]1[]2[SX)],[SX(]1[]3[SX)],[SX(]1[]4[SX)] … ning qatari bolidu.⑥ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] öz’ara melum munasiwette baghlanghan ximiyiwi birikmiler guruppisi.⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ijtima’iy guruppa, teshkilat we shu qatarliqlargha mensup kishiler topi, sep:[misal:] qatargha almaq. qatargha qatmaq. ＊ qatardin qalghuce xatadin qal (maqal).⑧ [yeshmisi:] «shu» sözidin këyin orun këlish qoshumcisi bilen türlinip këlip «shuning bilen birge», «shuning icide» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u shu qatarda öziningmu tëwiplikini uqturuptu.⑨ [yeshmisi:] «bir» sözi bilen këlip «bir yürüsh», «bir qur», «birqance» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] bir qatar mesile. bir qatar ish.
|
|
qatarⅢ |
|
qatarⅢ[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] qatar döliti paris qoltuqining jenubi qirghiqidiki qatar yërim ariligha jaylashqan bolup, yer maydani 11 ming kuwadirat këlomëtir. qatarliqlar 1930-yilidin burun qatarda olturaqlashqan yerlik ereblerni körsitidighan bolup, ular omumiy nopusning ％40tini teshkil qilidu, qalghinini bashqa döletlik erebler, parislar, hindistanliqlar we pakistanliqlar teshkil qilidu (yene az sanda bilojilar, engliyilikler we amërikiliqlar bar). qatarning dölet tili ereb tili bolup, ingliz tili omumyüzlük qollinilidu. dölet dini islam dini bolup, mutleq köp qisim ahalisi islam dinigha ëtiqad qilidu, buning icide köp qismi sün’iy mezhipining xawarijlar ta’ipisige, az bir qismi shi’e mezhipige tewe. miladi (Ⅰ) esirde, qatarliqlar behreyin qoltuqida hökümran orunda turghan bolup, Ⅶ esrning otturilërida ereb ëmpiriyisining bir qismi bolidu. 157-yili portugaliyilikler bësip kirip, 1555-yili osman ëmpriyisige qoshuwëlinghan. 1882-yili engliye mustemlikiciliri tajawuz qilip kirgen. 1971-yili 9-ayning 1-küni musteqilliq jakarlap, 1988-yili 7-ayning 8-küni dölitimiz bilen dëplomatik munasiwet ornatqan. qatarning nëfit zapisi mol bolup, omumiy zapisi 500 milyon tonnidin artuq bolup, dëngiz boylirida merwayit we bëliq köp ciqidu. nëfit kirimi pütkül dölet kirimining ％95tin köprekini igileydighan bolup, ishlepciqarghan nëfitning ％95ti ëksport qilinidu. carwiciliqda asasiq töge bëqilidu, dëhqanciliqida xurma we kömmequnaqni asas qilidu. asasliq sheherliri: ① duha, döletning paytexti, döletning siyasiy, iqtsad we medeniyet merkizi, qatarning eng cong porti. ② om se’idi, qatarning nëfit tarqitish porti we ëghir sana’et mezkizi. ③ raswan, qatarning yëngidin güllengen sana’et shehiri bolup, ottura sherq boyice eng cong suyuqlandurulghan tebi’iy gaz pishshiqlap ishlesh we ëksport merkizi.
|
|
qatarda yoq |
|
|
|
qatargha qoshmaq |
|
|
|
qatar-qatar |
|
|
|
qatarlashturmaq |
|
|
|
qatarlashmaq |
|
|
|
qatarlatmaq |
|
|
|
qatarliq |
|
qatarliq[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] bash këlishtiki isimlargha tirkilip këlip «… din ibaret, … din terkib tapqan, … ge oxshash» dëgen menide: 1) özidin këyin kelgen ëniqlanghucining misalini yaki wekilini körsitidu:[misal:] bu yighingha bizning kafëdradin tursun qatarliq besh oqutquci qatnashti.[yeshmisi:] 2) bezide almashliship ëniqlanghucigha wekillik qilip këlidu:[misal:] ghulja bash shtabtin kelgen mëhmanlarning aptomobili shtabning aldidiki meydanda toxtap, mayor möminop qatarliqlar shtabqa kirip ketti.
|
|
qatarlinishmaq |
|
|
|
qatari |
|
|
|
qatarida |
|
qatarida[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] bash këlishtiki isimlardin këyin këlip 1) «...ning terkibide, ...ning icide... ge oxshash» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] men esliy mektepke bashqa oqughucilar qatarida qobul qilinghanidim. ＊ bashqa sepdashlar qatarida senmu ularning cishigha xëli tegding.[yeshmisi:] 2) «...ning ornida, ...ge teng» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] «sherqte körgen-anglighanlirim» dëgen bu kitabning deslepki sergüzeshtiliri ance yaxshi bolmidi. nurghun kishiler uni roman qatarida körüp oqup, kitabta bayan qilinghan sherq ehwalatlirigha ance ishenmidi.
|
|
qatangghur |
|
qatangghur[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oruq, qatmal:[misal:] seperqul bu ottura boy, keng gholluq, keke saqal, qatangghur kishi bilen qucaqliship ketti.
|
|
qatangghurluq |
|
|
|
qattiq |
|
qattiq[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① adettiki ehwalda özining shekli we hejmini saqliyalaydighan, sirtqi kücning tesiri bilen asanliqce ëzilmeydighan, sunmaydighan, oshtulmaydighan؛ mehkem, cing:[misal:] qattiq nan. qattiq jisim. ＊ asman yiraq yer qattiq (maqal). [yeshmisi:] ② bedenge, sirtqi ezalargha yumshaq urulmaydighan, yumshaq emes:[misal:] qattiq xëmir. qattiq yastuq. ＊ bir kün qattiq kariwatta yëtip hëcnëmini tuymay uxlaptimen. [yeshmisi:] ③ köp küc, ejir telep qilidighan, qiyin, ëghir, japaliq:[misal:] qattiq ish. qattiq emgek. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] mehkem, pishshiq, cing:[misal:] qattiq tügüncek. qattiq tasma. ∥ qattiq baghlimaq.⑤ [yeshmisi:] sür’iti, shidditi zor؛ küclük, shiddetlik:[misal:] qattiq boran. qattiq yamghur. qattiq soghuq. qattiq zerbe. qattiq jeng. qattiq urush.⑥ [yeshmisi:] qulaqqa ünlük anglinidighan, yuqiri, yangraq:[misal:] qattiq awaz. ＊ shu arida, aldi tereptiki ëdirliqtin qattiq warang-curung anglinip qaldi.⑦ [yeshmisi:] adettikidin artuq derijide, heddidin ziyade, küclük:[misal:] qattiq uyqu. qattiq azab. qattiq hayajan. ∥ qattiq cöcümek. qattiq shorimaq. qattiq ëcinmaq. qattiq qorqmaq. qattiq carcimaq.⑧ [yeshmisi:] jiddiy, shepqetsiz:[misal:] qattiq tenqid. qattiq jaza. ∥ qattiq tenqidlimek. qattiq agahlandurmaq.⑨ [yeshmisi:] qet’iy ri’aye qilish telep qilinidighan, öz meylige yol qoymaydighan, ret qilip bolmaydighan, mustehkem, buzulmas:[misal:] qattiq intizam. qattiq tertip. qattiq telep.01 [yeshmisi:] özgermeydighan, berqarar, mustehkem, qet’iy:[misal:] qattiq ishenc. qattiq irade. ∥ u mundaq kishilerning tëximu köplükige qattiq ishinidu.11 [yeshmisi:] kishige ëghir tuyulidighan, köngülni renjitidighan, shepqetsiz:[misal:] qattiq mu’amile. qattiq ahanet. qattiq gep.21 [yeshmisi:] xeterlik, ëghir, jiddiy:[misal:] qattiq kësel. ∥ yasin bu qëtim qattiq aghrighanidi.31 [köcme menisi:] [yeshmisi:] bëxil, pixsiq:[misal:] turdi akam qattiq bir adem idi. uning öyige kirgenlermu soghuq süyige ëghiz tëgelmeydikenduq.
|
|
qattiq tanglay |
|
|
|
qattiq tegmek |
|
qattiq tegmek[yeshmisi:] köngülni renjitidighan, ëghir tuyulidighan yaman gepler bilen xapa qilmaq, renjitmek, zerbe bermek:[misal:] zoqi ghelite kishige derhal qattiq tegdi. ＊ bu gepler ambalning izzet-nepsige qattiq tegdi.
|
|
qattiq tutmaq |
|
|
|
qattiq söngek |
|
qattiq söngek[yeshmisi:] herqandaq qiyinciliqlargha berdashliq bëreleydighan, cëniqqan:[misal:] qattiq söngek xisliting, yoq qilce nuqsan-illiting, el qelbidin pütmes ozuq alghan azadliq armiyem.
|
|
qattiq qol |
|
|
|
qattiq kün |
|
|
|
qattiqciliq |
|
qattiqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] müshkülat, azab-oqubetke tolghan ëghir ehwal, qiyinciliq, ëghirciliq:[misal:] biz shu künlerde ashu qattiqciliqlardin qacan qutulushimizni köz aldimizgha keltürelmeytuq.
|
|
qattiq-quruq |
|
qattiq-quruq [yeshmisi:] ① qurup qëtip qalghan؛ parce-purat:[misal:] repqet ishtin këyin qattiq-quruq nanni huzurlinip yeptu. [yeshmisi:] ② nazunëmetler kemcil, ghorigil:[misal:] janabliri mubarek qedemlirini bësip bu yerge kelgen ikenla, pëqir qattiq-quruqla uzitip qoyushqa könglüm unimaydu. [yeshmisi:] ③ köngülge qattiq tëgidighan, qopal, qattiq (mu’amile, gep-söz heqqide):[misal:] emeliyettimu sanixan toxtining mundaq qattiq-quruq geplirini kötürelmeytti. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] muhim bolmighan, ushshaq-cüshshek, parce-purat (ish, xizmet heqqide):[misal:] anining qurbi yetmeydighan nurghun ëghir qattiq-quruq ishlarni nijat qilip bëretti.
|
|
qattiqlashturmaq |
|
|
|
qattiqlashmaq |
|
qattiqlashmaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qattiq haletke kelmek, qattiq bolmaq, qatmaq:[misal:] buningda jinsiy eza, til we lew qatarliqlarda jarahet peyda bolidu, hemde kësel ucuqining asti qismi qattiqlishidu. [yeshmisi:] ② ëghirlashmaq, qiyinlashmaq:[misal:] qishta su qurulushidiki ishlar barghansëri qattiqliship nurghun kishilerge harghinliq cüshti.
|
|
qattiqliq |
|
qattiqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rehimsizlik, bëxilliq adet؛ mijez:[misal:] yash waqtida yaxshiliq qilmighan, qërighanda qattiqliq körer (maqal). ＊ sizning qilghan mundaq qattiqliqingiz mëni heqiqeten amalsiz qaldurdi.
|
|
qattiq-yumshaq |
|
|
|
qattiq-yirik |
|
qattiq-yirik [yeshmisi:] ① qattiq hem yirik, yumshaq emes:[misal:] yaxshi uxlalmidingiz, orningiz qattiq-yirik bolup qaldighu deymen. [yeshmisi:] ② qopal we yëqimsiz:[misal:] nizamgha bashliqning qattiq-yirik gepliri hemmidin bek ëghir kelgenidi. [yeshmisi:] ③ ëghir we japaliq:[misal:] qattiq-yirik ishlarda piship ustixini qatqan qadir özide taghni talqan qilidighan küc-madarning jush urup turghanliqini sëzetti.
|
|
qatratmaq |
|
|
|
qatrashmaq |
|
|
|
qatrang |
|
|
|
qatrangghu |
|
|
|
qatrangghuluq |
|
|
|
qatrimaq |
|
qatrimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① adettikidin ittikrek, yügürgendin astiraq halette mangmaq؛ sokuldimaq:[misal:] men mashinining keynidin qatrap «butxana» aldighice keldim. [yeshmisi:] ② qatnimaq, bërip-këlip yürmek:[misal:] aliy mektep oqutqucilirigha kespiy unwan bërish uqturushi kelgendin këyinla, menmu kecliri kütüpxanigha qatrashqa mejbur boldum.
|
|
qat-qat |
|
qat-qat[yeshmisi:] birnecce qat, qatmuqat:[misal:] derdi yoq demsen mëni, derdim icimde bir tulum. shamexsut zamanida, qat-qat keldi bu zulum.
|
|
qatquzmaq |
|
|
|
qat-qëti |
|
|
|
qatqilaq |
|
qatqilaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tupraqning organik maddilar kem bolush tüpeylidin tüzülüshi nacarliship, sugharghandin yaki yamghur yaghqandin këyin üsti qismi qëtiwëlip, zira’etlerning ösüshige mas kelmesliki.
|
|
qatkök |
|
|
|
qatlatmaq |
|
|
|
qatlashmaq |
|
qatlashmaq [yeshmisi:] ① «qatlimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular lozunkilirini qatliship, qaytishqa teyyarlanghanidi. [yeshmisi:] ② pürleshmek, qat hasil bolmaq:[misal:] uning bëshining soqiciqimu yoqap ketken bolup, ëngek göshliri sanggilap, yutazidek qatliship qalghanidi. [yeshmisi:] ③ qayrilip püklenmek, püklinip qalmaq:[misal:] dümbisidiki yükining ëghirliqidin bolsa kërek, tizi qatliship, lesside olturup qaldi.
|
|
qatlaq |
|
qatlaq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qatlanghan halettiki, qatlanghan:[misal:] qatlaq yopka. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning qatlanghan jayi:[misal:] boway bayraqni qatliqidin cüshürüwatqanda sol tereptiki qomushluq cighir yoldin epkesh kötürüp ciqiwatqan jamal uni körüp qaldi.
|
|
qatlaqliq |
|
qatlaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qatliqi bar, qatlanghan, qatlap qoyulghan:[misal:] emet ishkaptiki töt qatlaqliq xeritini aldi we shire üstige yëpip acti. ∥ yene bir cette gëzit we zhurnallar rëti bilen qatlaqliq turatti.
|
|
qatlam |
|
qatlam[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① melum qëlinliqtiki yaki qat-qat halettiki nersilerning herbir qewiti, qëti:[misal:] atmosfëra qatlimi. muz qatlimi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] terkibi asasen bir xil bolghan cökündilerdin ibaret tagh jinsliri qewiti:[misal:] hak qatlimi. kömür qatlimi. shëghil qatlimi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishilerning ortaq xususiyet we belgilirige asasen birleshken guruppisi, topi؛ tebiqe:[misal:] ziyaliylarning qatlimi. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tewelik munasiwiti jehettin bölüngen her derije:[misal:] asasiy qatlam. ＊ mektipimizdiki ottura qatlam rehberlik benzisini tertipke sëlish xizmiti axirqi basqucqa qedem qoydi.
|
|
qatlam-qatlam |
|
qatlam-qatlam[yeshmisi:] birqance qatlamdin ibaret bolghan, qatlamliri üstmu’üst orunlashqan:[misal:] kimning küci yetse, qance ëliwersimu, hëckim istek-soraq qilmaydighan bu himmetlik bayliq qazghanda xuddi qatlam-qatlam tagh jinslirigha oxshash yotqandek, palastek kömel bolup qomurulup ciqatti.
|
|
qatlamliq |
|
|
|
qatlammuqatlam |
|
|
|
qatlanmaq |
|
qatlanmaq [yeshmisi:] ① «qatlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] u titrewatqan qoli bilen yancuqidin qatlanghan yaghliqini aldi. [yeshmisi:] ② pükülmek, püklenmek؛ pürülmek, qorulmaq:[misal:] qadirning boyun göshliri öküzningkidek qatlinip turghacqa, kishiler uninggha «buqa» dep leqem qoyushqanidi. [yeshmisi:] ③ hessilenmek, hesse köpeymek:[misal:] hesh-pesh dëmeste balining yëshi üc qatlandi.
|
|
qatlishangghu |
|
|
|
qatliq |
|
|
|
qatlima |
|
qatlima [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qatlinidighan, qatlighili bolidighan:[misal:] qatlima kariwat. qatlima orunduq. qatlima üstel. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] qatlanghan, qatlinip pürülgen:[misal:] ter uning göshlük mengzidin qatlima ëngikige ëqip cüshüwatatti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xëmirni nëpiz ëcip, üstige yagh sürtüp, andin uni qewetmuqewet qatlighandin këyin nëpizrek ëcip pishurulidighan bir xil temlik nan:[misal:] ependim bazargha këlip xotunigha: xotun, ete öyge mëhman këlidighan boldi, oxshitip qatlima yaqqin, dep buyruptu.
|
|
qatlimaq |
|
qatlimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qeghez, rext we shu qatarliq nëpiz, yupqa nersilerni püklep qewetlimek:[misal:] u tagharlarni qa’ide boyice qatlap, tömür kozupning icige irghitip tashlidi. [yeshmisi:] ② hessilimek, hessilep ashurmaq, artquzmaq:[misal:] bizning iqtisadiy qurulushimizning omumiy küresh nishanisi, iqtisadiy ünümni üzlüksiz östürüsh sherti astida, memliket boyice sana’et, yëza igilikining yilliq omumiy mehsulat qimmitini 2000-yiligha barghuce ikki qatlashtin ibaret. [yeshmisi:] ③ qisqartmaq:[misal:] unda ishcan kishiler dadil algha atlaydu, yilliq ishni-sür’etni hepte, aygha qatlaydu. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yapmaq, yëpip qoymaq؛ tashlimaq, boldi qilmaq:[misal:] ömür zixlashti dep hergiz oqushni qoymighin qatlap, yashanghanda bilimdek yarishar hëc nerse yoq i yar.
|
|
qatma (Ⅰ) |
|
qatma (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qatqan:[misal:] qatma kül jins. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ëti qacqan, oruq:[misal:] u cëke caclirigha aq kirgen, 50 yashlar camisidiki qarimutuq, qatma kelgen adem idi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] qedimki haywanat qalduqliri, yadikarliqlar yaki izlarning yer astigha kömülüp qëlishi netijiside hasil bolghan tashqa oxshash nersiliri.
|
|
qatma (Ⅱ) |
|
qatma (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ötkür yuqumluq bir xil kësel. buningda deslep yüz muskulliri spyazmilinish, cish kirishish, yadek ghadiyip qëlish, axirida pütün beden muskulliri tartishish, nepes qiyinlishish alametliri körülidu. ëghir bolghanliri ölüpmu këtidu.
|
|
qatmaq (Ⅰ) |
|
qatmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qattiq haletke kelmek, qattiq bolmaq؛ suyuq yaki yumshaq halitini yoqitip qattiqlashmaq:[misal:] shopur bilen men zey shëghil üstide qëtip ketken brëzëntni yëpinca qilip yattuq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] soghuqtin muzlap uyushup ketmek, tongup ketmek, tonglimaq:-[misal:] putlirim qëtip ketti, azraq mangayli, tonglap ölmeyli yene-dëdi u olturghanlargha yalwurup. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qorqush yaki heyran bolush qatarliq seweblerdin jimjit turup qalmaq, bir izda shükla toxtap qalmaq:[misal:] u «picaqni tashla, qolungni kötür» dëgen awazlarni anglap qorqqinidin qëtipla qaldi. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] ëgilishcanliqini, ewrishimlikini yoqatmaq:[misal:] öz ornumgha bërip tash cëqishqa bashlidim. sa’et on bolghan mezgillerdila bellirimning qëtip qalghanliqini sezdim.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cëniqip pishmaq, mustehkemlenmek, mezmutlashmaq:[misal:] söngiki qatmaq. ＊ muskulliring eyni gang, tashtek mehkem qëtiptu. barliq meydan ehlimu, sëni maxtap këtiptu.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëliqmaq:[misal:] men ulargha ehwalning jeryanini sözlep bergenidim, ular külüp qëtip qëlishti.⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ishlimey, pikir qilalmay qalmaq؛ sezgürlükini, ötkürlükini yoqatmaq (bash heqqide):[misal:] bëshing qatsa, tamgha üs (maqal).[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti ësil yasanmaq, puzur yasinip özini cong körsetmek:[misal:] shundaq, siz bay, shunga qëtip yürisiz, biraq sizni mundaq qëtip yürüshke sazawer qilghan nersining nëme ikenlikini bilmeysiz-de, bicare...[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] gherq bolmaq, hëcnëmini sëzelmeydighan derijige bërip qalmaq (uxlash heqqide):[misal:] ghemlerge pëtip qaptu. uxlapmu qëtip qaptu.
|
|
qatmaq (Ⅱ) |
|
qatmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qoshmaq, birleshtürmek yaki arilashturmaq:[misal:] ispirtqa su qatmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qisturmaq, arilashturmaq, qoshmaq (gep-söz heqqide):[misal:] siz özingiz, u etret bashliqining sözini bölüp ün qatti, bir obdan kicik’axunning ismini «leqwa»gha özgertip qoyghan siz özingiz...[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] toqumaq؛ özi ijad qilip oqumaq, tüzmek (qoshaq, nezme qatarliqlar heqqide):[misal:] ikki kündin këyin raji balining qehrimanliq bilen qurban bolghanliqi taghqa anglandi. kimdur biri derhalla uning ishliridin qoshaq qatti. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] at, ëshek qatarliq emgek haywanlirini harwa, qosh qatarliq emgek qorallirigha tertip boyice kirgüzüp, qa’idilik jaylashturmaq, orunlashturmaq, qoshmaq:[misal:] exmetjan dep towlidi qiz, derhal öyge bërip dadamgha ëyte, ëshek harwisini qëtip kelsun.
|
|
qatmal |
|
qatmal[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① qëtip qalghan, qopalliship qalghan, jüdeng:[misal:] uning qoruq qaplighan qatmal yüzini ghemkinlik, wujudini kem ucraydighan bir xil gheshlik qapliwalghanidi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir izda toxtap qalghan؛ özgermes, adetke aylinip qalghan, jahil:[misal:] hazir bowamlarning dewri ötüp ketti. senze akamni bowamning shu qatmal qarashlirining qurbani bol dëmekcimu
|
|
qatmallashturmaq |
|
|
|
qatmallashmaq |
|
qatmallashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qatmal haletke kelmek, qatmal bolmaq:[misal:] birer partiye, birer dölet yaki birer millet hemme ishta kitabtikigila asaslinip, idiye jehette qatmalliship qalsa, ilgiriliyelmeydu, hayatiy kücini yoqitidu.
|
|
qatmalliq |
|
|
|
qatmuqat |
|
qatmuqat [yeshmisi:] ① qewet-qewet, qatlammuqatlam:[misal:] su süzük, gül güzel, taghlar qatmuqat, hayatliq menbesi bolghacqa tupraq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti köp, intayin jiq, artuq:[misal:] ish köp, adem kücimiz az bolghacqa, qiyinciliqimizmu qatmuqat idi.
|
|
qatnatmaq |
|
|
|
qatnash |
|
qatnash[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① yük we yoluci toshush ishliri؛ transport:[misal:] qatnash qoralliri. qatnash bixeterliki. qatnash qa’idisi. qatnash saqcisi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] transport ishliri bilen shughullinidighan yaki uni bashquridighan orun, tarmaq:[misal:] hëliqi juwaynimekni men obdan bilimen. ismi merdan, leqimi «jeren», sheherlik qatnashta shopur. hemmila ademning jënigha tegkini tegken, dëdi hejer.
|
|
qatnash-transport |
|
|
|
qatnashturmaq |
|
qatnashturmaq [yeshmisi:] ① «qatnashmaq (Ⅰ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u özige cin dilidin xizmet qiliwatqan yash ayalini oqutti, xizmetke qatnashturdi. [yeshmisi:] ② ëytmaq, bermek, bayan qilmaq:[misal:] ular bu toghrida bolunghan muhakimilerge pikir qatnashturup uzun paranglashti.
|
|
qatnashturushmaq |
|
|
|
qatnashturulmaq |
|
|
|
qatnashquci |
|
qatnashquci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishtirak qilghuci, daxil bolghuci (yighin, söhbet, ziyapet qatarliqlargha):[misal:] yighingha qatnashqucilar uning herbir sözini congqur oylap olturatti.
|
|
qatnashmaq (Ⅰ) |
|
qatnashmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ishtirak qilmaq, qedem teshrip qilmaq؛ kirmek, qoshulmaq:[misal:] supitay bilen mijit kündüzdiki toygha qatnishalmighan bolsimu, kecki olturushqa qatnashti.
|
|
qatnashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qatnimaq |
|
|
|
qaturma |
|
qaturma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyimning süpetlik we körkem körünüshi ücün ikki mürige qoyulidighan hemde paxta sarucka qatarliqlardin üc bulung sheklide teyyarlinidighan bir xil buyum:[misal:] özgirish cong, ishlar aldirash, yoqlap këlelmidim, dëdi jüme mürisige qaturma qoyulghan zengger dika capinining tügmilirini yëship.
|
|
qaturmaq |
|
qaturmaq [yeshmisi:] ① «qatmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] etigen-kecte qar ucqunliri bilen aquc tumangha aylanghan shiwirghan hemme yerni sapaldek qaturuwëtetti. [yeshmisi:] ② tiklimek, ornatmaq؛ toxtatmaq:[misal:] biz tash bilen qebre qaturup, üstige qizil lata bilen kicik bayraqce qadiduq.
|
|
qaturushmaq |
|
qaturushmaq[yeshmisi:] «qaturmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular bezide këce-këcilep xemitning öyide xëmiye pëni üstide, maddilarning terkibi, tüzülüshi, birxil maddining ikkinci birxil maddigha aylinish qanuniyetliri qatarliqlar üstide bash qaturushatti.
|
|
qaturulmaq |
|
|
|
qatirigha |
|
qatirigha[söz türkümi:] rewish. [yeshmisi:] ① bir-birlep, bir qatar qilip, yanmuyan:[misal:] öyning töt tëmigha dahiylarning süretliri qatirigha caplanghanidi. [yeshmisi:] ② keyni-keynidin, birla waqitning özide üzülmey, birxil heriket bilen:[misal:] tamaqtin këyin tamasha sariyida oyun körsitildi. birleshken saz, qoshma ghezeller, yalghuz we qoshma ussullar toxtimay qatirigha dawam qildi.
|
|
qatil |
|
|
|
qatilang |
|
qatilang[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jiddiy, aldirash, jiddiylikni telep qilidighan:[misal:] bu künler qatilang caghlar tursa, qandaq adem tëlëfun qëshida olturidu
|
|
qatilangciliq |
|
qatilangciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jiddiy, qatilang halet, aldirashciliq:[misal:] qatilangciliqta cac-saqilini aldurushqa ülgürmigen bu adem meshurning xiyalida riwayetlerdiki xizirni eslitetti.
|
|
qatilliq |
|
qatilliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem öltürüsh qilmishi:[misal:] shah aldida sirning tektini, eyni pëti eyleptu bayan. qatilliqning cigish tügüni, shah könglide boluptu ayan. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] adem öltürüsh ücün teyyarlanghan yaki shu meqsette yasalghan:[misal:] qatilliq qilicini ciqirip yandin, qestlidi wetenni qangha boyashqa, bolushti buzmaqci gül bëghimizni, zulmet huwqushini cillap bu yaqqa.
|
|
qaca |
|
qaca [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ghiza, tamaq usulidighan nersilerning omumiy nami, köpince cinini körsitidu:[misal:] altun bëshing aman bolsa, altun qacida su icersen (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerni qacilap, ëlip qoyghili bolidighan ici bosh nerse:[misal:] ular emdi pushaymanni alidighan qaca tapalmay, öz-özige ökünüshüp hesret cekmekte idi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] tikish mashinisining bir uci boy oqining bir dolisigha, bir uci cish arqiliq sürüsh oqigha tutiship rextni mangdurup bëridighan saymini. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] qarni ëcip hali qalmighan hurunlar pul ciqiriship bir nan, bir qaca qëtiq sëtiwaptu.
|
|
qacar |
|
|
|
qacaq |
|
qacaq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qacqan, qëcip yürgen:[misal:] qacaq esker. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qacqun:[misal:] u yighlap turup: men wapasizliq qilip qoyghan bir qacaq idim, janablirining iltipati sayiside yashap qaldim, dëdi.
|
|
qacaqliq |
|
qacaqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qëcip yürgen yerdiki, shara’ittiki hayat, qëcish, qëcip yürüsh:[misal:] uning 20 yilliq ömri qacaqliqta ötti.
|
|
qaca-qomuc |
|
|
|
qaca-quca |
|
qaca-quca[yeshmisi:] qaca we shu qatarliq nersiler:[misal:] u mekteptin këlipla aldirap-tënep tamaq ëtip, qaca-qucilarni yighishturup bolghandin këyin, yaki tapshuruq tekshürüshke yaki kitab oqushqa bashlaytti.
|
|
qacan |
|
qacan[söz türkümi:] almash. [yeshmisi:] ① qaysi waqitta, qaysi caghda:[misal:] siler qacan dësenglar, shu caghda toy bolsun, dëdi u. [yeshmisi:] ② jümlide xewer bolup këlip «nahayiti uzaq boldi, köp waqit boldi» dëgen menilerni ipadileydu:[misal:] men kelgili qacan, siz mana emdi këlipsiz.
|
|
qacanqi |
|
|
|
qacanliki |
|
qacanliki[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] qaysi caghda, qaysi waqitta, qacan:[misal:] uninggha qacanliki qarisingiz, ene shundaq yasinip, gidiyip yüridu.
|
|
qacaniki |
|
|
|
qac-qac |
|
|
|
qacqaq |
|
|
|
qacqaqliq |
|
|
|
qacqun |
|
qacqun[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① jaza yaki jaza ornidin, tutqunluqtin qëcip, yoshurunup yürgen kishi؛ qacaq:[misal:] yoshurun post özining mes’uliyet hoquqigha bina’en qacqunlargha aptomattin ot acti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] öz meylice qisimdin ayrilghan yaki urushta yëngilip qacqan esker:[misal:] yaq, men u terepke barmaymen, men qacqunmen. ∥ bu shaykigha qacqun eskerler we kona saqcilarmu këlip qoshuldi. [yeshmisi:] ③ öz burcini, zimmisige yüklengen wezipini bëjirishtin bash tartip yaki birer wehimidin qorqup qacqan kishi:[misal:] uning yekke-yëgane oghli qacqun-xa’in bolup ciqti.
|
|
qacqunluq |
|
qacqunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yoshurunush, qëcip yürüsh haliti:[misal:] emdi uqqansen, aka, men qacqunluqta yürgen bir adem. teqdir mëni yene nëme koylargha salidu, bilmeymen.
|
|
qacmaq |
|
qacmaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① xewp-xeterdin, wehimidin saqlinish yaki özini daldigha ëlish, qutulush ücün yügürüp ulardin yiraqlashmaq, bashqa yiraq birer terepke mangmaq:[misal:] ic maymaqni ëlip qac, tash maymaqni tashlap qac (maqal). [yeshmisi:] ② özini cetke almaq, yiraqlashmaq:[misal:] yaxshigha yandash, yamandin qac (maqal). ＊ imamliqtin qac, mezinlikni talash (maqal).[yeshmisi:] ③ türme, solaq qatarliqlardin bildürmey, yoshurunce qutulup ciqmaq:[misal:] bu kishi türmidin qacqan kishige oxshap turatti. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] yiraqlashmaq؛ nëri ketmek:[misal:] merkezdin qëcish küci. ＊ tam sel qëcip qaptu. tirek qoyup qoyunglar.⑤ [yeshmisi:] munasiwetni üzmek, ajralmaq, özini tartmaq:[misal:] u barghansëri bizdin qëciwatidu. buning nëme ücünlikini menmu bilmey qaldim.⑥ [yeshmisi:] mes’uliyet yaki shu qatarliqlarni terk etmek, uningdin özini tartmaq, eplep-seplep özini cetke almaq:[misal:] bu jawabkarliqtin qëcish, dëdi qasim yer astidin bashliqqa qarap ghudurap.⑦ [yeshmisi:] yoqalmaq, yoq bolmaq, ketmek؛ këmeymek, azaymaq, derije jehette töwenlimek:[misal:] tawi qacmaq. berikiti qacmaq. ＊ acciq kelgende, eqil qacidu (maqal). ＊ ash kelse, iman qëciptu (maqal).
|
|
qacurmaq |
|
|
|
qacurulmaq |
|
|
|
qacilatmaq |
|
|
|
qacilashmaq |
|
|
|
qacilanmaq |
|
|
|
qacilimaq |
|
qacilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer nersining icige jaylashturmaq, salmaq, yüklimek, basmaq؛ toldurmaq:[misal:] etisi cüshlük dem ëlishta men yoghan bir somkigha liq qent-nawat qacilidim-de, uning öyige bardim.
|
|
qada |
|
|
|
qadatmaq |
|
|
|
qadashmaq |
|
|
|
qadaq (Ⅰ) |
|
|
|
qadaq (Ⅱ) |
|
qadaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning uzaq waqit sürkilishi bilen tëridiki münggüz qewitining ëshishi netijiside put we qol aliqanliri yaki put barmaqliri yüzide peyda bolidighan qattiq halettiki ushshaq qapartqu. basqanda azraq aghritidu:[misal:] qadaq basmaq. ∥ harwikesh elem bilen miyiqida külüp qoydi-de, yoghan qadaq aliqanlirida saqilini silap qoyup sözini dawam qildi.
|
|
qadaqⅢ |
|
qadaqⅢ[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sunghan farfor buyumlirini yamash ücün ishlitilidighan bir xil mix. adette mis yaki tömürdin yapilaq hem egmec, ikki uci ucluq qilip yasilidu:[misal:] qadaq salmaq. ＊ sunghan eynekni qadatqan bilen qadaq tutmaydu, emdi mëni tola xapa qilmisila.
|
|
qadaq (Ⅳ) |
|
|
|
qadaqtash |
|
qadaqtash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qadaq+tash［[yeshmisi:] ① nersilerning ëghirliqini qadaq bilen ölceshte qadaqning pellisige qoyulidighan tash. bu tash her xil ölcemde bolidu. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] ëghirliq kötürüshtiki qoshumce meshiq qilish eswabi. adette neshpüt shekillik tömürge yërim halqa shekillik tutquc ornitish arqiliq yasilidu, ëghirliq ölcimimu her xil bolidu.
|
|
qadaqci |
|
qadaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sunghan farfor buyumlirini qadashni kesip qilghan kishi:[misal:] birdemning ariliqidila bu hoyla xuddi bir kicik bazargha aylinip ketti. balilar, anilar, qiz we cokanlar qadaqcini oriwalghanidi.
|
|
qadaqciliq |
|
|
|
qadaqlashmaq |
|
|
|
qadaqliq (Ⅰ) |
|
qadaqliq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum qadaq ëghirliqtiki, melum qadaq këlidighan:[misal:] bu toplar qeshqerde quyulghan aghzidin oqlinidighan bronza toplar iken, birige 18 qadaqliq, yene birige 12 qadaqliq oq cüshidiken.
|
|
qadaqliq (Ⅱ) |
|
qadaqliq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qadiqi bar, qadaq cüshken, qadaq basqan:[misal:] baghlarda ormanlarda del-derexler, su yügürüp bix sürüptu ghudur-büdür. qadaqliq qollirida siypap uni, külidu bowam rasa qilip huzur.
|
|
qadaqliqⅢ |
|
|
|
qadaqliq (Ⅳ) |
|
|
|
qadang |
|
|
|
qadangshimaq |
|
|
|
qadalmaq |
|
|
|
qadurghuc |
|
|
|
qadir |
|
qadir[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] qurbi, qudriti, küci yëtidighan:[misal:] qadir bolmaq. ＊ bu kishi mashayix-mala’ikilerning qolidin kelmeydighan ishlarni qilishqa qadir iken [yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
qadighallimaq |
|
|
|
qadilishmaq |
|
|
|
qadimaq |
|
qadimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sanjimaq, tiqmaq؛ salmaq:[misal:] pida’iylar tömürcilerge neyze yasitip, uni cenzilerning ucigha qadiwëlishqanidi.[yeshmisi:] ② tirimek, taqimaq, tirkimek:[misal:] «namazsham xiziri» bilen cëqir köz tengla waqitta tapancilirini bu yocun ademning meydisige qadidi.[yeshmisi:] ③ tiklep ornatmaq, tik qilip jaylashturmaq, tiklimek:[misal:] ular sëpil üstidiki jengde qurban bolghanlarning qebrilirige tönügün kecte qadap qoyulghan xatire taxtaylirini kördi.[yeshmisi:] ④ caplap, mixlap, tikip yaki baghlap ornatmaq, caplimaq, taqimaq:[misal:] balining qishliq kiyimliri pütti, tügmilirini qadap bersekla bolidu.[yeshmisi:] ⑤ tikmek, udullimaq, toghrilimaq (köz heqqide):[misal:] u lëwini cing cishlep, közini manga neshterdek qadidi.[yeshmisi:] ⑥ sunghan farfor buyumlarni qadaq mix bilen yasimaq, qadaq salmaq:[misal:] awut qadaqci bir cinimizni qadap berdi.
|
|
qar |
|
qar[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] hawa tëmpëraturisi 0℃ tin töwen bolghanda, hawa qatlimidiki su parining qëtishi netijiside shekillinip, hawa boshluqidin cüshidighan aq renglik krstal. köpince alte qirliq bolidu:[misal:] qar yaghmaq. qar ucqundimaq.[yeshmisi:] ② yer yüzini qaplighan shu xil krstal qatlimi:[misal:] qar tëyilish tenherikiti. qar köckini.
|
|
qar köcküni |
|
|
|
qara (Ⅰ) |
|
qara (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① oq atqanda cenlinidighan nerse, nishan:[misal:] qarigha almaq. qarigha atmaq.[yeshmisi:] ② oq ëtishni meshiq qilghanda cenlinidighan qara taxta. yüzide ret tertipi sirtidin icige qarita orunlashturulghan on dane merkezdash cember bolup, herbir cember birdin nomurgha wekillik qilidu. 10-cember uning eng merkizige jaylashqan. atqanda oq 10-cemberge tegse, del tegken bolidu.
|
|
qara |
|
qara[yeshmisi:] ① (Ⅱ)süpet.[yeshmisi:] kömür yaki qazan küyisi renggidiki, «aq»ning eksi:[misal:] qara cac. qara qazan. qara tash.[yeshmisi:] ② isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] töhmet, bohtan, betnam:[misal:] qara caplimaq.[yeshmisi:] ③ isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kölengge, sima, saye؛ ciray-shekil:[misal:] qarisi körünmek. ＊ hayatimda bala qarisi körmigenlikim ücün, köz aldimdiki söyümlük perzentimni yaxshi kütüwalghum keldi.[yeshmisi:] ④ süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] zulmetlik, azab-oqubetlik, musheqqetlik, ëghir qiyinciliqlarda ötken:[misal:] u nëme qilishini, xorlanghan, haqaretlengen qizini qaysi yosunda bezleshni, bu qara künlerni qandaq qilip ötküzüshni bilmeytti.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bextsiz, tetür, shor, ong kelmigen:[misal:] qara pëshane. qara teqdir.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yawuz, wehshiy؛ adaletsiz:[misal:] qara küc. qara siyaset.⑦ süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] hëcnëmisi, uruq-tughqan yaki mal-oqiti yoq:[misal:] qara yëtim.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] közning qaricuq qismi:[misal:] ey yürikimning parisi, ikki közümning qarisi, sëning ishing könglümni muhebbet qarmiqigha ëliwaldi.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qazan qatarliqlarning astinqi yüzide ot köygen caghda peyda bolidighan qara renglik parashoksiman nerse؛ küye:[misal:] u oqutqucisining yëtekcilikide ögzige ciqip bir parce eynekke qazan qarisi sürkep quyashqa qaridi.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yaghacciliqta qara boyalghan incike yip bilen yaghacning yüzige cëkip ciqirilghan siziq, iz:[misal:] ustisining sözliri anga yaqmidi, shunglashqimu yaghacning qarisini untup rende sëliwerdi.[yeshmisi:] 11 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] guman, shek, dagh:[misal:] köngüller’ara qalmisun qara, sinashqa yara heqni mizan qil[yeshmisi:] 21 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ölüm-musibet ishlirida musibet igiliri öz qayghulirini ipadilesh ücün kiyiwalidighan, qara rextlerdin tikilgen qariliq kiyim؛ qara lata:[misal:] bilikige qara baghlimaq.[yeshmisi:] 31 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:]yeshmii: toghra bolmighan, xata, naheq ish-heriket:[misal:] — emdi cong bolup qaldingiz, aq bilen qarini perq ëtip ish qiling, dëdi u qizini eyiblep.[yeshmisi:] 41 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ölüm-musibet waqti, qaza tapqan kishige tutulghan qayghu-matem mezgili:[misal:] qarisini sundurmaq.[yeshmisi:] 51 [söz türkümi:] [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] shahmat taxtisidiki qara boyalghan katekce:[misal:] hey, nëme qiliwatisen, aqta turghan at yene aqqa cüshemdu tüz mangmamsen, aqtiki at qarigha cüshidu jumu dëdi u baturgha homiyip.[yeshmisi:] 61 [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] shahmat oyunidiki qara renglik uruqcilar:[misal:] qarini alamsen, aqnimu dëdi u mendin sorap.
|
|
qara basmaq |
|
qara basmaq[yeshmisi:] ① uxlawëtip qorquncluq cüsh körmek:[misal:] törem cöcüp oyghinip ketti, uni qara basqanidi.[yeshmisi:] ② palaketke yoluqmaq؛ nes basmaq, qilghan-etkini epleshmey qalmaq:[misal:] hëliqi sëwet bash, tembur pacaq sheytan qacan mushu öyde apiride boldi, töremnimu shuningdin bashlap qara basti, dëdi marixan özini tutalmay yighlap turup, öyimizningmu berikiti ucti.
|
|
qara tizimlik |
|
|
|
qara sanimaq |
|
|
|
qara qorsaq |
|
qara qorsaq[yeshmisi:] bilimsiz, sawatsiz, nadan:[misal:] u qanxor jallat eslide ëlipning sunuqini bilmeydighan qara qorsaq bolsimu, lëkin u özini sipaye-latapetlik we talantliq körsitishke amraq iken.
|
|
qara qol |
|
qara qol[yeshmisi:] ① jinayet sadir qilghan yaki sadir qilish gherizide turghan adem؛ düshmenning qoli؛ zorawanliq, yawuzluq qilish ücün ishletken wasite:[misal:] mëningce bu ishlarning yüzbërishide coqum yaman ademlerning qara qoli bar[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] jinayetci, xelq menpe’iti, heqqaniyet, erkinlikke düshmen bolghuci:[misal:] adil yawashliq bilen jinayitini tonup perde arqisidiki qara qolni iqrar qilip tapshurmisa, it bëshini yanjip tashlaymiz.
|
|
qara nopus |
|
qara nopus[yeshmisi:] ismi jama’et xewepsizliki organlirining nopus xatirisige yëzilmighan, nopus ispati bërilmigen kishi:[misal:] emdi tughsingiz, balingiz qara nopus bolidu jumu, diqqet qiling, dëdi u külüp.
|
|
qarigha ketmek |
|
|
|
qarisini ushtumaq |
|
qarisini ushtumaq[yeshmisi:] qariliq tutqanlar cigken, baghlighan ëqini yëship musibetni axirlashturmaq:[misal:] ölgenning keynidin ölgili bolmaydu adash, hesret cëkiwerme, bügün qarangni ushtuyli, dëdi u.
|
|
qaratma |
|
|
|
qaratmaq |
|
qaratmaq[yeshmisi:] ① «qarimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] siz «xangci naxshisi»ni yangrattingiz, zawuttin xamanghice anglattingiz. el ücün ter aqquzup kömür qazghan-xangcigha bizni heyran qarattingiz.[yeshmisi:] ② toghrilimaq, udullimaq, nishanlimaq:[misal:] tiliwaldi ghezep bilen warqirap düshmen eskirige aptomatning ucini qaratti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qollanmaq, yürgüzmek:[misal:] cetke qaratqan siyaset.
|
|
qaratmiliq |
|
qaratmiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] biwasite halda melum terepni merkiziy nishan qilish alahidiliki, xususiyiti؛ merkezlik, nishanliq, ëniq bir nuqtigha qaritilish:[misal:] qaratmiliqi bar.
|
|
qaraxan |
|
qaraxan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+xan［[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] «büyük, qudretlik xan» dëgen menide bolup, miladiye 927-1212-yilliri ötken qaraxaniylar sulalisining xanlirini körsitidu.
|
|
qaraxaniylar |
|
|
|
qaraxaniylar xanliqi |
|
|
|
qaraxaniylar sulalisi |
|
qaraxaniylar sulalisi[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] miladiye Ⅸ esirning axirliridin ⅩⅢesirning bashlirighice bolghan ariliqta uyghurlarni asas qilghan, türkiy tilda sözlishidighan milletler qurghan hakimiyet. asascisi sultan abdulkerim sutuq bughraxan. taza güllengen mezgilliride uning tërritoriyisi hazirqi tarim oymanliqining ottura we gherbiy qismi, ili-minglaq wadisi we balqash kölining jenubi, cu deryasi wadisi, issiq köl etrapi shuningdek mawera’unnehrning sherqidiki rayonlarni öz icige alghan. yazliq paytexti qeshqer, qishliq paytexti balasaghun bolghan.
|
|
qarar |
|
qarar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ish yaki mesile heqqide qobul qilinghan xulase؛ emelge ashurush lazim tëpilghan qet’iy pikir, ehde, niyet, toxtam we ularning tëksti:[misal:] bir qarargha kelmek. qarar qilmaq. ＊ yëngi er-xotun ikkisi shu qarargha këlip turushigha qazining adimi këlip ishikni qëqiptu.[yeshmisi:] ② taqet, cidam؛ tincliq, asayishliq, aram:[misal:] qararini yoqatmaq. qarari ucmaq.[yeshmisi:] ③ turar jay, toxtaydighan jay؛ menzil:[misal:] yiraq bolsa, yëqin bolsa, qararim yoqtur. men yarimni körüwalsam, armanim yoqtur.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] qëtim, nöwet:[misal:] mektepte 64 qarar qisqa muddetlik kurs ëcilip, 2544 neper oqutquci öginishke qatnashti.
|
|
qararsiz |
|
qararsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qarar qilinmighan, qarar ciqirilmighan:[misal:] köpcilikning qararisiz bu ishni öz bëshimcila qilsam bolmaydu dep oylayttim.[yeshmisi:] ② belgilik waqti yoq, waqitsiz:[misal:] yaxshi yerni tëpip u, uxlimaqta qararsiz.
|
|
qararsizliq |
|
|
|
qarargah |
|
|
|
qararlashturmaq |
|
|
|
qararlashturushmaq |
|
|
|
qararlashturulmaq |
|
|
|
qararlashmaq |
|
qararlashmaq[yeshmisi:] ① «qararlimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular bu ishni ene shundaq qararliship, tëz tarqashti.[yeshmisi:] ② muqimlashmaq, qarar tapmaq:[misal:] elhal ulugh ishlirimiz qararlashti.
|
|
qararliq |
|
qararliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] belgilik waqit icide ëlip bërilidighan؛ qëtimliq؛ qerellik, mezgillik:[misal:] këyin u yene oblast boyice ëcilghan ikki qararliq kursqa yëtekcilik qilip, özi ders ötüp tayanclarni terbiyilidi.
|
|
qararlimaq |
|
|
|
qaras |
|
|
|
qarasside |
|
|
|
qaras-qurus |
|
|
|
qaraslatmaq |
|
|
|
qaraslashmaq |
|
|
|
qaraslimaq |
|
|
|
qarashturmaq |
|
qarashturmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qarap ciqmaq؛ körüp, axturup ciqmaq, tekshürmek:[misal:] yar alghan ëghiz boyidin tëxi bayila yënip kelgen turaxun, niyaz qurbanning qolidin xaltini ëlip bir qur qarashturdi.
|
|
qarashturushmaq |
|
|
|
qarashturulmaq |
|
|
|
qarashqu |
|
|
|
qarashliq |
|
qarashliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer teshkilat, organ qatarliqlar teripidin bashqurulidighan, uninggha qaraydighan, tewe bolghan, boysunidighan؛ bashqurushidiki, rehberlikidiki:[misal:] merkezge biwasite qarashliq sheher.[yeshmisi:] ② birkimge tëgishlik, xas, uning qolida, ixtiyarida bolghan, uninggha tëgishlik, te’elluq, uninggha qaraydighan:[misal:] bu tömür xelpining özige qarashliq mëhmanxanisi idi.[yeshmisi:] ③ baghliq, u bolmisa bolmaydighan, mohtaj:[misal:] bizning istiqbalimiz mushu qëtimqi yardiminglargha qarashliq bolup qaldi.
|
|
qarashmaq |
|
qarashmaq[yeshmisi:] ① «qarimaq (Ⅰ)» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] hemme adem dëgüdek kocigha ciqip qomush basqan harwa-mashinilargha zoq bilen qarashti.[yeshmisi:] ② bashqilarning ishini qiliship bermek, yardemleshmek:[misal:] dadam ölgendin këyin bir qëri ayal tughqinimiz këlip, bizning öyde turup, bizge qarashti.
|
|
qaraghan |
|
qaraghan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] özi tikenlik, sëriq cëcekleydighan, yopurmiqi sozuncaq, bir mëtir etrapida ösidighan catqal tipidiki bir xil ösümlük.
|
|
qaraq |
|
|
|
qaraqalpaq |
|
|
|
qaraqalpaqce |
|
qaraqalpaqce [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaraqalpaq xelqige, uning yëziqi, tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] qaraqalpaqce adet. qaraqalpaqce ussul. qaraqalpaqce kiyim. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qaraqalpaq tili we yëziqi:[misal:] qaraqalpaqcini ögenmek. qaraqalpaqcini bilmek.
|
|
qaraqci |
|
|
|
qaraqciliq |
|
|
|
qaraqsiz |
|
qaraqsiz[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① perwish qilinmay, qaralmay qalghan halette, perwishsiz, tashlanghan halette, tashlanduq halette:[misal:] u qaraqsiz qëlip, qurushqa bashlighan baghni qaytidin kökertip, mol-hosulluq baghqa aylandurdi.[yeshmisi:] ② qaraydighan, halidin xewer alidighan kishisi bolmighan halda؛ ige-caqisiz halette:[misal:] «bëshini pit basmaq» dëginimiz «ige-caqisiz qëlip, ghëriblashmaq؛ qaraqsiz qalmaq» dëgen menidin ibaret bolidu.
|
|
qaraqliq |
|
qaraqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qaraydighan, qaritilghan, toghrilanghan:[misal:] kün ciqishqa qaraqliq dërize tüwige qoyulghan qosh kishilik yaghac kariwat öyning yërimini igiligenidi.[yeshmisi:] ② qarawatqan, qarap turghan:[misal:] tajinisaxan momay torusqa qarap uh tartip yatatti. gülendem bilen dilber uning bëshida qaraqliq idi.[yeshmisi:] ③ tewe, ilkide:[misal:] yurttin nëri barmaymen, jan düshmenge qaraqliq. zalimlarning zulmida, tola kishi qamaqliq.
|
|
qara-qoyuq |
|
qara-qoyuq[yeshmisi:] aq-qarisini, yaxshi-yaminini ayrimay؛ hemmige biraqla, perqlendürmey, pütünley, oxshashla:[misal:] hëkim ishiktin kiripla turghanlargha qariqoyuq bir bashtin tezim qilidu.
|
|
qara-qura |
|
|
|
qarangghu |
|
qarangghu [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nurdin, yoruqtin xaliy, yoruq emes؛ kün nuri cüshmeydighan:[misal:] qarangghu öy. qarangghu këce. qarangghu janggal. ＊ qarangghu yolni qaraqci biler (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yoruq emes, nursiz halet:[misal:] ay qarangghusi. tün qarangghusi. ＊ hëytta xotun alma, qarangghuda otun alma (maqal). [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] zulmetlik, mudhish, dehshetlik:[misal:] men bu qarangghu dozaxtin qutulup ketsemla bolghini dëdi u. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] ruxset qilinmighan, ashkara emes, yoshurun, mexpiy:[misal:] qarangghu bazar.⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ëniq emes, na’ëniq, tutuq, namelum:[misal:] këlecekte nëme ishlar bolidu, bu manga qarangghu, men köz aldimda ikkila yolning barliqini bilimen.
|
|
qarangghuciliq |
|
|
|
qarangghulatmaq |
|
|
|
qarangghulashturmaq |
|
|
|
qarangghulashmaq |
|
qarangghulashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qarangghu bolushqa bashlimaq, bara-bara qarangghuluq bilen qaplanmaq, qarangghuluqqa cömmek:[misal:] öy ici qarangghulashti.[yeshmisi:] ② qarangghuluq tiqilmaq, qarangghu bolghandek bir halet peyda bolmaq:[misal:] közi qarangghulashmaq. köngli qarangghulashmaq. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] müjmelleshmek, ëniqsiz bolup ketmek, cigishleshmek (mene, cüshence we mesile, ish qatarliqlar heqqide):[misal:] mesile aydinglashmidi, belki tëximu qarangghulashti.
|
|
qarangghuluq |
|
qarangghuluq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nur, yoruqluq bolmighan, qarangghu halet yaki jay:[misal:] shu caghda, qarangghuluqtin biri «men, cong apa» dëdi. ＊ tang seher qarangghuluqi ketmestinla ëtiz yolliri qigh yötkewatqan ezalar bilen toldi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yönilish këlish qoshumcisi bilen türlengen bezi kishilik almashlargha bëqinip këlip «ëniq emes, müjmel, gumaniy, gumanliq» dëgen menilerni bëridu:[misal:] nahiyidikiler bu ishtin qandaqsige xewer taptikin tangey, u teripi manga qarangghuluq. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] gheshlik؛ teshwish, ghem؛ gheplet؛ zulmet؛ wehime:[misal:] manga qaranglar anisi, deytti mömin aka hemraxangha yëlinip, barsun, bizning waqtimizda oquwalsun yurt körüp, sheher körüp közi ëcilsun bizdek nadan bolup qarangghuluqta qalmisun
|
|
qaral |
|
qaral[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] közligen nishan, cüshkün qilidighan jay, qarargah:[misal:] shu këcisi tang atquce shah senemning közige uyqu kelmidi. sübhi waqtida ornidin qopup, belgiligen qaralgha këlip saqlap olturdi.
|
|
qaralma |
|
|
|
qaralmaq |
|
|
|
qaram (Ⅰ) |
|
qaram (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① herqandaq ishni tewekkülige qilidighan؛ tewekkülci:[misal:] qaram adem. qaram yigit.[yeshmisi:] ② batur, qorqmas:[misal:] herbir ishida u cëcen, qaram, tügitip ishni alidu aram.
|
|
qaram (Ⅱ) |
|
qaram (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qarashliq, tewe, qarimiqidiki, qaraydighan؛ erksiz, boysunidighan:[misal:] qaram bolmaq.
|
|
qaramtul |
|
qaramtul[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qarigha mayil, ac qara, sel qara:[misal:] dëkabirning axirqi künliri, soghuq bir këce asmanni qaramtul bulut qaplighan.
|
|
qaramtullashmaq |
|
qaramtullashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qaramtul bolmaq, qaramtul haletke kelmek, qaraymaq:[misal:] ishpiyonning shu waqittiki turqi tëximu wijikliship, yüzi yataqning ghuwa yoruqida tëximu qaramtulliship ketkendek körünetti.
|
|
qaramtulluq |
|
|
|
qaramlarce |
|
qaramlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qaram kishilerge xas, qaramlargha oxshash؛ qaramliq bilen:[misal:] hamit axir yene bashqa kelgenni körey dep, qaramlarce yol tutup, tughulup ösken kentige — ata-anisining yënigha qaytip keldi.
|
|
qaramliq |
|
qaramliq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① tewekkülcilik:[misal:] qaramliq qilmaq. ＊ orunsiz qaramliq eqilsizliqning belgisi. [yeshmisi:] ② baturluq:[misal:] derweqe, u özining hëcnëmidin qorqmaydighan telwilerce qaramliqi, kishini heyran qalduridighan derijidiki zërek we cëwerliki bilen dangqini ciqirip. hemmige tonulushqa bashlidi.
|
|
qarancuq |
|
qarancuq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① köz-qulaq bolghuci, qarighuci:[misal:] tükliri parqirap turidighan kalte qulaq bu kücük shu künlerde uning birdinbir hemrahi, birdinbir sirdishi we birdinbir qarancuqi hësablinatti. [yeshmisi:] ② zira’etlerni ucar qushlarning, bezi haywanlarning yep këtishi, buzuwëtishidin saqlinish ücün, ëtizning icige tikip, üstige kona kiyim-këceklerni kiydürüp ademge oxshitip qoyulidighan bir xil jaza, shekil:[misal:] satmisida adem tügül, birer qarancuqmu körünmeydighan qoghunluqlar mëni tëximu heyran qaldurdi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] resmiyet ücünla qoyulghan, hëcqandaq roli yoq nerse:[misal:] uning hëcnëmige küci yetmeydu. u peqetla bir qarancuq.
|
|
qarancuqsiz |
|
qarancuqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaraydighan adimi, ige-caqisi yoq؛ igisiz:[misal:] u mëning qolumni tartip: jür dilshat, «yëngi hayat» mehelliside bir qarancuqsiz momayni taptim, shuni öz himatimizgha ëlip, ish-küshlirini qilip bëreyli, qizlarmu baridu, dëdi.
|
|
qarancuqluq |
|
|
|
qarawul |
|
|
|
qarawulxana |
|
|
|
qarawulsiz |
|
|
|
qarawulluq |
|
|
|
qaraytmaq |
|
|
|
qaraymaq |
|
|
|
qart (Ⅰ) |
|
qart (Ⅰ)[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] birdinla qattiq qorqush, cöcüsh yaki endikish rohiy halitini bildüridu:[misal:] bir küni qarangghuda timisqilap aran öyge bardim-de, ishikni ëcish ücün qolumni apirip ittik tartiwaldim. yürikim «qart» qilip qaldi.
|
|
qart (Ⅱ) |
|
|
|
qarta (Ⅰ) |
|
qarta (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① qattiq qeghez, sulyaw qatarliqlardin yasalghan, süriti we rengliri bilen bir-biridin perqlinidighan mexsus oyun waraqciliri. türliri köp boluey qarangghusi. tün qarangghusi. ＊ hëytta xotun ne bezilirining üstide her xil resimlik belgiler bolidu. [yeshmisi:] ② shu xil waraqcilar arqiliq oynilidighan oyun:[misal:] ular qartini köngül qoyup jiddiy oynaytti.
|
|
qarta (Ⅱ) |
|
|
|
qarttide |
|
|
|
qartici |
|
qartici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarta oynashni yaxshi köridighan, qarta oynaydighan kishi:[misal:] hoylining bir bulungida beshlengciler, bir bulungida qarticilar, bir bulungida qatar oynaydighanlar hedep öz oyunlirini oynashmaqta idi.
|
|
qarcigha |
|
qarcigha[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] yirtquc qushlar türkümidiki bir xil ow qushi. tëni qëniq qongur, üstünki tumshuqi ilmek, tirniqi ötkür, körüsh quwwiti yuqiri këlidu. qolgha köndürülse, uning bilen ghaz, ördek, qirghawul, paxtek qatarliq qushlarni we yawa toshqanlarni owlashqa bolidu.
|
|
qarcighisiman |
|
|
|
qarcighiliq |
|
|
|
qars |
|
|
|
qarsaq |
|
|
|
qarsside |
|
|
|
qars-qurs |
|
|
|
qarsildatmaq |
|
|
|
qarsildimaq |
|
|
|
qarshi |
|
qarshi [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] terepdar emes, maqullimaydighan, yaqlimaydighan, quwwetlimeydighan؛ narazi:[misal:] bu ishqa kim qarshi ＊ bu teklipke sizdin bashqa qarshi kishi yoq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] meydani, cüshencisi, pikiri, meqsiti, mepkurisi, mesliki we menpe’iti qatarliq jehetlerde bir-birini inkar qilidighan؛ zit, xilap:[misal:] bir-birige qarshi terepler, öz’ara qarshi terepler. bir-birige qarshi guruhlar. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] (yönilish këlish bilen türlengen bezi isimlarning keynide këlip) birer ish, nerse we shu qatarliqlarning bashqisidin saqlinish, uning aldini ëlish, qayturush we bashqa meqsetler ücün qaritilghanliqini bildüridu:[misal:] bürgige qarshi dora. yanghingha qarshi mashina. tankigha qarshi qoral. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] (yönilish këlish bilen türlengen bezi isimlarning keynide këlip) tetürice, eksice:[misal:] ëhtimalgha qarshi. bextke qarshi.⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qarimuqarshi, robiro؛ udul:[misal:] kocining qarshi teripi. ＊ aygül qarshi tereptin këliwatidu. ∥qarshisida turghan adem.
|
|
qarshilashturmaq |
|
qarshilashturmaq[yeshmisi:] «qarshilashmaq»pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] he’e shundaq boldi, men ishning ëpi-jëpini bilmeymen, siz yardem qilmisingiz jimi xeqni özümge qarshilashturuwalidighan oxshaymen, dep jawab berdi u.
|
|
qarshilashmaq |
|
qarshilashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bir-birige qarshi turmaq, zitlashmaq؛ düshmenleshmek:[misal:] xelq bilen qarshilashsang, ziyan tartisen, dep picirlidi u ghezeptin titrep.
|
|
qarshiliq |
|
qarshiliq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① qarshi pikir, naraziliq, ëtiraz:[misal:] qarshiliq bildürmek. qarshiliq qozghimaq.[yeshmisi:] ② qarshi heriket, eks tesir, tosqunluq:[misal:] qarshiliq qilmaq. qarshiliq körsetmek. ＊ herqandaq bir yëngi shey’i konisining qarshiliqigha ucraydu. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] keskin toqunush bolup ipadilinidighan küresh shekli. u ziddiyetler kürishining hemme shekli emes, peqet uning bir xili.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning herikitige tosqunluq qilghuci tesir küc.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning ëlëktr ëqimining ötüshige bolghan qarshi tesiri. jisimning qarshiliqi uning uzunluqi, kesme yüzining cong-kicikliki, tëmpëratura we terkibining oxshimasliqigha qarap özgirip turidu.
|
|
qarshiliqsiz |
|
qarshiliqsiz[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] qarshiliqi yoq, qarshiliqqa ucrimaydighan:[misal:] qarshiliqsiz ish. qarshiliqsiz heriket.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qarshiliqqa ucrimay, bimalal, tosqunsiz:[misal:] ular qarshiliqsiz ilgirilep, cay waqtidin sel ilgiri yar bëshigha yëtip keldi.
|
|
qarshiliqliq |
|
|
|
qar-shiwirghan |
|
|
|
qar-shiwirghanliq |
|
|
|
qarghatmaq |
|
|
|
qarghashmaq |
|
|
|
qarghalmaq |
|
|
|
qarghish |
|
|
|
qarghish tegkür |
|
qarghish tegkür[yeshmisi:] «qarghishqa ucraydighan؛ bëshini yëgür, ölgür, juwaynimek» dëgen menilerdiki qarghash ibarisi:[misal:] anam besh wax namizida jaynamazda olturup, bu qarghish tegkür iplasning ölümini xudadin tileytti.
|
|
qarghish qëpi |
|
qarghish qëpi[yeshmisi:] ① heddidin ziyade xeqish qilidighan, jëdelxor, tola yighlaydighan, yighlangghu (kicik balilar heqqide). [yeshmisi:] ② tola qarghishqa ucraydighan, da’im xeq qarghaydighan ishlarni qilidighan, kishiler tola qarghaydighan:[misal:] way qarghish qëpi, sen bu eskilikliringni qacanmu qoyarsen, dep sözlepla ketti uning ögey anisi.
|
|
qarghishci |
|
|
|
qarghishxor |
|
|
|
qarghimaq |
|
|
|
qar-qat |
|
|
|
qarleylisi |
|
qarleylisi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qar+leyli+si［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq dora ösümlüki. temi sel qëriq, tebi’iti issiq, zeherlik. heyzni rawan qilip, qanni janlanduridu, pey we söngekni küceytidu. baliyatquning qisqirishini küceytidu.
|
|
qarluq |
|
qarluq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] qedimki türkiy qebililerdin biri. (Ⅳ), Ⅴesirlerde altayning gherbide, carish deryasi boylirida yashighan, Ⅵ esirning bashlirida ërtish deryasining ottura ëqimlirigha, zeysan köli etrapigha köcüp kelgen. Ⅵ, Ⅶ esirlerde türk xaqanliqi terkibige kirgen, Ⅶ esirning otturlirida ularning bir qismi yettisu tërritoriyisige këlip jayliship, Ⅷ esirning axirida bu yerde qarluq dölitini qurghan. Ⅹ esirde ularning wekilliri qaraxaniylar dölitining hakimiyet bëshidin orun alghan. qaraxaniylar Ⅹ esirning axirida mawera’unnehrini igiligende, qarluqlar tashkent, ferghane we zerepshan derya wadilirigha köcken. Ⅹ esirning otturilirida islam dinini qobul qilghan, këyinki waqitlarda yerlik türkiy xelqler terkibige sëngip ketken.
|
|
qarlighac |
|
qarlighac[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] tëni kicik, dümbisidiki peyliri qara hem parqiraq, qorsaq qismi aq, boyun qismida ac binepshe renglik yumilaq daghliri bar bir xil qush.
|
|
qarlighacsiman |
|
|
|
qarliq (Ⅰ) |
|
qarliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qar bar, qar qaplighan:[misal:] qarliq jilgha. qarliq tagh. qarliq dala. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qar yaghqan, qar bilen qaplanghan yer:[misal:] gül süyi gülge tamar tëmim-tëmim, salqinda sugharghili sepse suni. bu sular qarliqlarning muzliridur, kectürgen say-jilghida köp ahuni. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qar arilash:[misal:] qarliq shiwirghan boran bilen almashti.
|
|
qarliq (Ⅱ) |
|
|
|
qarmaq |
|
qarmaq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① bëliq tutush ücün mexsus yasalghan ilmekke oxshash qoral. uci ötkür bolidu. ucigha qayrilghan til ciqirilidu:[misal:] qarmaq tashlimaq. qarmaq salmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer kishini yaki nersini qolgha keltürüsh, ilindürüsh ücün ishlitidighan biwasite, tedbir؛ tuzaq, dam:[misal:] qarmaqqa ilinmaq. qarmaqqa cüshmek. [yeshmisi:] ③ bezi nersilerni qamallap tutup turushta ishlitilidighan mëtal iskap.
|
|
qarmaqliq |
|
|
|
qarmaqlimaq |
|
qarmaqlimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qarmaq sëlip cingitmaq:[misal:] lisorning sunghan jayini qarmaqlanglar. [yeshmisi:] ② barmaqliri bilen qamallap tutmaq, canggallimaq, qarmimaq:[misal:] arqimu’arqa uni basqan balaler ilkide, boz lacin qarmaqlighan kekliktin u bicariraq.
|
|
qar-muz |
|
qar-muz[yeshmisi:] qar we muz:[misal:] oghullar su toshudi, otun yardi, qar-muzlarni toshup, ishik aldi we kocini tazilidi.
|
|
qar-muzluq |
|
qar-muzluq[yeshmisi:] ① qar-muz basqan, qar-muz bilen qaplanghan, qar-muz qaplighan:[misal:] qar-muzluq dala. qar-muzluq dawan. [yeshmisi:] ② qar-muz qaplighan yer, qar-muz bilen qaplanghan jay:[misal:] üsti qëlin qar-muzluq, ërimeydu qishin-yaz, ötelmeydu üstidin bürkütmu qilip perwaz.
|
|
qarni-köks |
|
|
|
qarughbashi |
|
qarughbashi[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] qoghdash ishlirigha mes’ul kishi, amanliq saqlash ishlirigha mes’ul bolghuci:[misal:] olturung toghrul, eqil bilen ish qilghuluq, dëdi erkin bëgim qarughbashini bësip.
|
|
qarughci |
|
|
|
qaruna |
|
qaruna[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] renggi qara, parqiraq këlidighan, tumshuqi yapilaq, bëliq tutushqa mahir bir xil su qushi.
|
|
qaripayim |
|
|
|
qaripayimliq |
|
|
|
qarita |
|
|
|
qaritelpek |
|
qaritelpek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+telpek［[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] süy, tang xandanliqi dewride yenji (hazirqi qarasheher) ning shimali, xantengri etrapi we idiqut, ëwirghol (qumul) etraplirida yashighan, këyinrek gensu we utrëft tëghi (hazirqi xangay tëghi) ning sherqiy boyilirigha köcüp bërip olturaqlashqan qedimki uyghur qebililiridin biri.
|
|
qaritürük |
|
qaritürük[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］qara+türük［[yeshmisi:] mektep yüzi körmigen, xet sawati yoq, oqumighan, sawatsiz:[misal:] qaritürük adem. qaritürük dëhqan.
|
|
qaritishmaq |
|
|
|
qaritilmaq |
|
|
|
qaricay |
|
|
|
qaricayir |
|
|
|
qaricuq |
|
|
|
qaricilan |
|
qaricilan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+cilan［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil su qushi. tëni cong, puti uzun, tumshuqi qizil, köksi aq, qanitining üsti we dümbisi qara këlidu. bëliq tutup yeydu.
|
|
qarixet |
|
qarixet[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+xet［[yeshmisi:] kishini aldash, qorqutush qatarliq meqsetler tüpeyli yëzilghan, özining heqiqiy isim familis, adrësi yëzilmighan yaki bashqa biriningkini yazghan qanunsiz xet.
|
|
qaridatmaq |
|
qaridatmaq[yeshmisi:] «qaridimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] bügün aldirap qalmighan bolsaq, sarghuc qëshingni qara gül süyi bilen yaki siyadan bilen bir az qariditip kelgen bolsaq, yaxshi bolmaqci iken.
|
|
qaridashmaq |
|
|
|
qaridalmaq |
|
|
|
qaridan |
|
|
|
qaridimaq |
|
qaridimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qara yaki qarigha mayil rengge, tüske kirmek, qaraymaq:[misal:] u abdullaning yük-taqilirini kötürüp, derwaza yënidiki tamliri isliship qaridap ketken tashlanduq öydiki topa basqan yalghuz kariwatqa qoydi.
|
|
qarisan |
|
|
|
qarisigha |
|
qarisigha[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] uqmastin, cüshenmestin, texminen, kelse-kelmes, qarighularce:[misal:] qarisigha ish qilmaq. qarisigha heriket qilmaq. qarisigha sözlimek.
|
|
qarighan |
|
qarighan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. uning su-tupraqni muqimlashturush roli bar. tëbabetcilikte yiltiz posti dora qilinidu. qanni janlandurup, yelni tarqitish, höllükni heydesh, talni yaxshilash, qan bësimini cüshürüsh, jiger we börekni yaxshilash roligha ige.
|
|
qarighanda |
|
qarighanda [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] kishining birer ish, shey’i we mesile qatarliqlargha bolghan subyëktip perizi, mölciri we qiyaslirini bildüridighan, «asasen, asaslanghanda, mölcerlinishice» menisidiki söz:[misal:] qarighanda uning köngli perishan oxshaydu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] «nisbeten, köre, sëlishturghanda» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] sizge qarighanda mëning salametlikim yaxshi.
|
|
qarighay |
|
|
|
qarighayzar |
|
|
|
qarighayzarliq |
|
|
|
qarighayliq |
|
qarighayliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qarighay köp ösken, qarighay bilen qaplanghan jay:[misal:] men miltiqimni tutqinimce qarighayliqqa bardim. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qarighay ösken, qarighay bilen qaplanghan:[misal:] qarighayliq tagh.
|
|
qarighu |
|
qarighu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① körüsh qabiliyiti yoq yaki uni yoqatqan, kor:[misal:] qarighu bolmaq. ∥ qarighular yëziqi. ＊ qarighu anglighanni qoymas, saghru körginini qoymas (maqal). [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nerse, weqe, hadise we shu qatarliqlarning mahiyitige yëtelmeydighan, eqli yëtilmigen, angsiz, bilimsiz, sawatsiz:[misal:] barghin oghlum, oqughin, dëdi u almasqa, ependilermu tüzük kishiler körünidu, xet-sawatliq bolghin, közi ocuq qarighu bolush biz bilen ketsun.
|
|
qarighuni yarda qistimaq |
|
qarighuni yarda qistimaq[yeshmisi:] birawning qiyin ehwalidin, ajizliqidin paydilinip uni bir ishqa zorlimaq؛ qiyin ehwaldiki ademni tëximu qëyin, yaman ehwalgha cüshürüshke urunmaq:[misal:] bu qarighuni yarda qistighandek hëc nersisi yoq puqralarni bunciwala qistawersingiz bolamdu bularning qaysibirining ulagh-harwisi bir deysiz
|
|
qarighuja |
|
|
|
qarighusiz |
|
|
|
qarighularce |
|
qarighularce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① birer ish yaki mesilining nëri-bërisini sürüshtürmeyla, ölük halda, qarisighila:[misal:] yëngi nersining kirishi bilen bezi sherq memliketliride gherb medeniyitige qarighularce coqundurush, payda-ziyan teripini perq etmestin hemme ishni gherbleshtürüsh yolgha qoyulghanidi. [yeshmisi:] ② hëcbir ilmiy pakitqa asaslanmay, belgilime, prinsip qatarliqlargha qarimay, emel qilmay؛ pilansiz؛ asassiz, bikardin-bikar:[misal:] tëxnika sewiyisi bolmighan adem qarighularce ish qilidu, bundaq ishning sanimu, süpitimu bolmaydu.
|
|
qarighuluq |
|
qarighuluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① körüsh qabiliyitini yoqatqanliq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] belgilime, prinsip qatarliqlargha emel qilmasliq, qarimasliq؛ qarighularce ish qilish, qarisigha ish körüsh؛ pilansizliq:[misal:] ishlepciqirishni jem’iyet ëhtiyajigha qarap rawajlandurup, ishlepciqirishtiki qarighuluqtin saqlinish we uni tögitish lazim.
|
|
qariqat |
|
|
|
qariqash |
|
|
|
qariqotur |
|
|
|
qariqoghur |
|
qariqoghur[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ëyiqtapan a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi tik, yopurmiqi tüwidin ösidu. adette pütün ösümlük tüpi dora qilinidu. heyzni tengshesh, qan toxtitish we aghriq peseytish rollirigha ige.
|
|
qariqush |
|
|
|
qariqushqac |
|
qariqushqac[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+qushqac［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. tëni aq qushqactin sel cong, renggi qara këlidu, qolgha asan öginidu. adem we bashqa janliqlarning awazini dorash xususiyitige ige.
|
|
qariqumcaq |
|
|
|
qariquyruq |
|
|
|
qariközel |
|
|
|
qarikösey |
|
|
|
qariküye |
|
qariküye[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+küye［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bughday, qonaq, kömmiqonaq qatarliq bashaqliqlar a’ilisidiki ösümlükler yuqumlinidighan birxil kësellik. adette ularning kësellengen qismida qara rengdiki tozanlar peyda bolup qalidu.
|
|
qarigül |
|
|
|
qarilashmaq |
|
|
|
qarilaq |
|
qarilaq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cirayi qara yaki qarigha mayil؛ qara:[misal:] sen uning nëmisi dep soraydu u yash, bu qarilaq tentekning pozitsiyisining yamanliqini körüp. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cirayi qara yaki qarigha mayil kishi:[misal:] u qarilaqni nedin tëpip kelding
|
|
qarilanghuci |
|
|
|
qarilanmaq |
|
|
|
qarilighuci |
|
|
|
qariliq (Ⅰ) |
|
qariliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qara halet, qara körünüsh:[misal:] kelse ih, aramliq tangning mezgili, qariliq namimdin bolsam menmu aq. tetqiqat ishimni etsem we dawam, pen bilim yolida örlisem her waq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer yëqin kishisi yaki mötiwer ademning ölümi munasiwiti bilen shu kishining wapatigha qayghurghanliqini bildürüsh yüzisidin kiyilidighan, artilidighan yaki baghlinidighan:[misal:] aridin birqance kün ötkendin këyin, daghile xoja ekber padishahning ordisining aldida qariliq kiyimler bilen peyda boluptu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shundaq caghlarda kiyilidighan kiyim؛ romal, belwagh qatarliqlar:[misal:] qariliq baghlimaq. qaraad-xuramliq we shuningdek her xil köngül ëcish pa’aliyetliridin özini xaliy tutush, ceklesh:[misal:] qariliq tutmaq. qariliqini sundurmaq.⑤ [yeshmisi:] yamanliq, zeherxendilik:[misal:] köngli qariliq qilmaq.
|
|
qariliq (Ⅱ) |
|
|
|
qarilimaq (Ⅰ) |
|
|
|
qarilimaq (Ⅱ) |
|
qarilimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qarigha almaq, nishangha almaq, toghrilimaq, udullimaq, cenlimek, nishanlimaq:[misal:] biz pilimotni düshmenning potiyige qarilap qoyduq.
|
|
qarimataq |
|
|
|
qarimastin |
|
qarimastin[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ëtibar bermestin, pisent qilmastin, perwa qilmay, hësablashmay:[misal:] qar ucqunliri yüzge uratti. hakim yashinip qalghanliqigha qarimastin hasirap mangatti.
|
|
qarimaq |
|
qarimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① körüsh ücün közini birer terepke, nerse yaki birkimge qaratmaq؛ köz tashlimaq:[misal:] yiraqqa qarighanning közi ötkür (maqal). ＊ aldinggha mangsang, keyningge qara (maqal). [yeshmisi:] ② perwish qilmaq, baqmaq, xewer almaq, kütmek:[misal:] këselge qarimaq. zira’etke qarimaq. [yeshmisi:] ③ xiyalen nezer tashlimaq, pikren köz aldigha keltürmek, köz tikmek:[misal:] ötmüshke bir qarimaq. këlecekke ishenc bilen qarimaq [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] ... dep hësablimaq, tonumaq … dep bilmek, cüshenmek:[misal:] ëtibarsiz qarimaq.⑤ [yeshmisi:] asaslanmaq, baqmaq:[misal:] ipadisige qarimaq. ＊ cishimgha qarima, ishimgha qara (maqal). ＊ bilekke qarima, yürekke qara (maqal). ＊ kishining tiligha emes, diligha qara. (maqal).⑥ [yeshmisi:] birer terepke yönelmek, toghrilanmaq, udullanmaq:[misal:] u keynige dajip, orman icige qarap qacti.⑦ [yeshmisi:] yardemleshmek, qarashmaq:[misal:] almas bolsa, momay bilen qizghin parangliship olturup: shaniyaz xizmet bilen bolup këtip, öy ishlirigha qariyalmaptu, yaxshi bolmaptu, dëdi.⑧ [yeshmisi:] telmürmek؛ saqlimaq؛ kütmek:[misal:] taghdin kelgen shamaldin men yarimni soraymen. yarimni këlermu dep yolgha ciqip qaraymen.⑨ [yeshmisi:] bayqimaq, sezmek:[misal:] sultan uyqu icide qonaq shaxlirining sharaq-shuruq qilghan awazini anglap, cöcüp oyghinip ornidin turdi. qarisa, ish cataq puqrace kiyingen töt-besh adem bu terepke këliwëtiptu.01 [yeshmisi:] ita’et qilmaq, boysunmaq؛ ixtiyarida, qarmiqida bolmaq:[misal:] xotun erge qaraydu, er yerge (maqal).11 [yeshmisi:] köngül bermek, nezerini salmaq:[misal:] shundaq abroyi bolmighan erge qiz bala qarimaydu.21 [yeshmisi:] közdin kecürmek, tekshürmek:[misal:] biz uning netijilirini birlikte qarap ciqtuq. (Ⅱ)31 [yeshmisi:] shexske qarita ëytilip te’ejjüplinish, epsuslinish, heyran qëlish we nepretlinish qatarliq menilerni bildüridu:[misal:] uning shunciwala erzan sa’etni almighinini qara. ＊ yëngi hemrahim yaman nëme iken këlipla ishqa kiriship ketkinini qarimamsiz.41 [yeshmisi:] cëtilma rewishdashning yoqluq sheklide këlip, «perwa qilmastin, pisent qilmay» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] boran ciqiwatqinigha qarimay, haji uni hujrisigha caqirtip keldi.
|
|
qarimaqqa |
|
|
|
qarimay |
|
|
|
qarimayliq |
|
|
|
qarimutuq |
|
qarimutuq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cërayi qara yaki qarigha mayil, qaramtul:[misal:] bu boway ëgiz boyluq, qarimutuq adem bolup, saqilining tengdin tolisi aqarghanidi.
|
|
qarimuc |
|
qarimuc[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qara+muc［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qarimuc a’ilisidiki da’im kökirip turidighan ewrishim gholluq ösümlük. temi acciq, tem tengshesh ücün ishlitilidu. uningdin bashqa yene issiqliq dorisi qilinidu. soghuqtin bolghan ashqazan kësilini dawalash ünümi yaxshi.
|
|
qarimuq (Ⅰ) |
|
qarimuq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qelempur a’ilisidiki mëwisi qara, sharsiman, uruqi dora qilinidighan bir yilliq, saman gholluq ösümlük. temi qirtaqraq, tebi’iti mötidil, zehersiz. qanni janlandurup, xun mangduridu, süt keltüridu, ishshiqni yanduridu.
|
|
qarimuq (Ⅱ) |
|
|
|
qarimuqarshi |
|
qarimuqarshi[yeshmisi:] ① biri yene birining udulida bolghan, bir-birige qarap turghan, robiro:[misal:] qarimuqarshi binalar. qarimu qarshi bulunglar.[yeshmisi:] ② bir-birige toghra kelmeydighan, xilap, zit, biri ikkincisini inkar qilidighan؛ biri ikkincisige muxalip, qarshi yaki düshmen:[misal:] qarimuqarshi munasiwet. qarimu qarshi kücler.
|
|
qarimuqarshiliq |
|
qarimuqarshiliq[yeshmisi:] ① qarimuqarshi halet:[misal:] pikirlerning qarimu qarshiliqi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] biri ikkincisini inkar qilidighan öz’ara zit pikir, hadise we shu qatarliqlar؛ ziddiyet, ixtilap:[misal:] icki qarimuqarshiliq. sinipiy qarimuqarshiliq.
|
|
qarinbagh |
|
|
|
qari’örük |
|
|
|
qari’öngkür |
|
|
|
qariwasti |
|
|
|
qariway |
|
qariway[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］qara+bay［[yeshmisi:] cirayi we bedinining tërisi qara yaki qarigha mayil, qara tüslük, qarimutuq:[misal:] u burun hedisining ëri qariway osmanning kommunist ikenlikini biletti.
|
|
qari’ëjiriq |
|
qari’ëjiriq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. adette u öy haywanlirining yaxshi xeshiki hësablinidu. yiltizsiman gholi dorigha ishlitilidu, qanni saplashturush roligha ige.
|
|
qariy |
|
qariy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① qur’anni qira’et bilen yadqa oquydighan kishi:[misal:] xuda xalisa, men oghlumni qariy qilimen, dëdi imam.[yeshmisi:] ② erlerning isimlirining axirigha qoshulup këlidu.
|
|
qariyaghac |
|
|
|
qariyaghacliq |
|
qariyaghacliq[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] qariyaghici bar, qariyaghac köp ösken, qariyaghac bilen qaplanghan:[misal:] qariyaghacliq yëza. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qariyaghac köp ösken yer, qariyaghac bilen qaplanghan jay:[misal:] dawancingdin qozghilip say’opigha qarap yol alghan harwilar qariyaghacliqlar arisidiki qattiq yollarda këtiwatatti.
|
|
qariyangaq |
|
|
|
qariycilap |
|
|
|
qariyxana |
|
|
|
qariyliq |
|
|
|
qar-yamghur |
|
|
|
qaza |
|
qaza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ölüm, ölüsh؛ wapat bolush؛ ölüm sa’iti, ejel:[misal:] qaza tapmaq. ＊ bext taq këlip, jüp qilidu؛ qaza jüp këlip, taq qilidu (maqal). jan bar yerde qara bar (maqal).[yeshmisi:] ② bala, bala-qaza, palaket, bextsizlik, apet:[misal:] qaza ikki, ölüm bir (maqal). [yeshmisi:] ③ waqtini, pursitini qoldin bërip qoyush:[misal:] namazning qazasini oqumaq.
|
|
qazara |
|
qazara[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce+parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qazasi sörep, qaza yëtip؛ bextsizlikke ucrap؛ ushtumtut, tasadipiy:[misal:] qazara künlerning biride u ölüp qalsa, bu sirni hëckim bilmey qalmamdu.
|
|
qazaq |
|
qazaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular (qazaqlar) asasen memlikitimizning shinjang uyghur aptonom rayoni ili qazaq aptonom oblastigha, uningdin qalsa gensu, cingxey ölkilirige tarqaq olturaqlashqan. cet ellerde qazaqistan jumhuriyitining asasiy ahalisini teshkil qilidu.
|
|
qazaqce |
|
qazaqce[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] qazaqlargha, qazaq xelqige, qazaq tili we medeniyitige a’it؛ qazaq xelqige xas:[misal:] qazaqce ussul. qazaqce kiyim.[yeshmisi:] ② isim.[yeshmisi:] qazaq tili we yëziqi:[misal:] u qazaqcini nahayiti yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qazaq tili we yëziqini ishlitip:[misal:] qazaqce sözlimek.
|
|
qazalimaq |
|
qazalimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qaza qilmaq, qaza tapmaq, ölmek:[misal:] cong dadam bar, apam ötken yili qazalap ketti, dëdi u ulugh-kicik tinip.
|
|
qazan |
|
qazan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tamaq pishurushqa ishlitilidighan yërim shar shekillik quyma coyun idish. uning töt quliqi bolidu:[misal:] qazan asmaq. ＊ qazanmu may, cömücmu may bolmaq. [yeshmisi:] ② icige suyuqluq qacilap, issitish arqiliq par hasil qilidighan yëpiq qurulma:[misal:] par qazini. yuqiri bësimliq qazan.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] tirek oq ornitilidighan dëtal. oq adette uning üstide aylinidu. uning yene «siyrilma qazan» we «domilima qazan» qatarliq bir necce xil türliri bolidu.
|
|
qazinigha topa cacmaq |
|
qazinigha topa cacmaq[yeshmisi:] birawning menpe’itini ziyangha ucratmaq, ëshigha topa salmaq:[misal:] − ac közlük qilmang, aka, bashliq qil dëdi dep köpning qazinigha topa cacsingiz bolamdu? − dëdi u bala hëliqi kishige nesihet qilip.
|
|
qazancaq |
|
|
|
qazanci |
|
|
|
qazanciliq |
|
|
|
qazanxana |
|
|
|
qazandurmaq |
|
|
|
qazanliq |
|
|
|
qazan-qomuc |
|
|
|
qazanmaq |
|
qazanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qolgha keltürmek, ige bolmaq, ërishmek, sazawer bolmaq, muyesser bolmaq:[misal:] shöhret qazanmaq. ghelibe qazanmaq. muweppeqiyet qazanmaq.
|
|
qazanyughuc |
|
|
|
qazayiqeder |
|
qazayiqeder[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bashqa kelgen, bala-qaza, pëshkellik, këlishmeslik:[misal:] bir-birige uliship kelgen qazayiqeder unimu halak qilghili tasla qaldi.
|
|
qazdurmaq |
|
|
|
qazma |
|
qazma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer astidin qëziwëlinghan nerse, buyum:[misal:] qëzilma. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yer astidin qëziwëlinghan, qëzilidighan:[misal:] qazma bayliq.
|
|
qazmaq |
|
qazmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yerni kolap, cëpip, oyup congqur qilmaq؛ kolimaq:[misal:] östeng qazmaq. ora qazmaq. xendek qazmaq. göz qazmaq. ul qazmaq.[yeshmisi:] ② yer asti bayliqlirini kolap ciqarmaq, almaq:[misal:] kömür qazmaq. ruda qazmaq. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] axturup, izdep tapmaq:[misal:] ustaz sheyx se’idi hëkmetler alimdin shunce hëkmetlerni qazdi.
|
|
qazmiciliq |
|
|
|
qaznaq |
|
|
|
qazi |
|
qazi[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ötmüshte sheri’et qanuni boyice dewa ishlirini soraydighan emeldar:[misal:] qazi bolmaq. ＊dewager sus bolsa, qazi muttehem boluptu (maqal).[yeshmisi:] ② meshrep, elneghme oyunlirida bashqurush we ketküzüp qoyghanlarni jazalashqa mes’ul bolghan kishi.
|
|
qazixana |
|
|
|
qazi-quzzat |
|
|
|
qazikalan |
|
|
|
qaziliq |
|
|
|
qazinishmaq |
|
|
|
qazinilmaq |
|
|
|
qas |
|
|
|
qasatmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qasatmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qasashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qasashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qasaq |
|
|
|
qasaqliq |
|
|
|
qasalmaq |
|
|
|
qassap |
|
|
|
qassapciliq |
|
|
|
qassapxana |
|
|
|
qassapliq |
|
|
|
qasside |
|
|
|
qas-qas |
|
|
|
qasqan |
|
qasqan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ghelwir, elgek, caq we bezi bash kiyimi qatarliqlarning cörisidiki gerdish؛ cembirek:[misal:] ghelwir qasqini. ∥ qasqan shepke.[yeshmisi:] ② manta we shu xil ta’amlarni pishurush ücün yaghac, qomush qatarliqlardin mexsus yasalghan nerse we uning herbir cembiriki:[misal:] hëlim ashiq ashxana aldighan këlip qasqandiki mantidin birni ëlip aghzigha saldi.
|
|
qasqanliq |
|
|
|
qas-qus |
|
|
|
qasmaq |
|
|
|
qasmaqlashmaq |
|
qasmaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qasmaq bolup ketmek, üsti-üstilep kirliship ketmek, qasmaq baghlimaq:[misal:] u ucisigha uzun qara nimce kiyip, kir daka romal artqan, qolida bolsa, qasmaqliship ketken shëshe sanggilap turatti.
|
|
qasnaq |
|
qasnaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersining yëni, yan teripi, yaqisi؛ girwek, boy:[misal:] deryaning qasniqi. kocining ikki qasniqi.
|
|
qasnaqliq |
|
|
|
qasiraq |
|
qasiraq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bezi yumshaq tenlik haywan we ösümlüklerning sirtqi qëpi, posti. haywanlarning qasiriqi asasen kaltsiyliq madda we pigmëntlardin tüzülidu. u adette qattiq bolup, tenni qoghdash rolini oynaydu.
|
|
qasiraqce |
|
|
|
qasiraqsiz |
|
|
|
qasiraqliq |
|
|
|
qasir-qusur |
|
|
|
qasirmaq |
|
qasirmaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① polu, gangpen qatarliq tamaqlarning qazanning tëgige capliship pishqan qattiqraq qismi؛ qirmaq, qazan tëgi:[misal:] poluning qasirmiqini yëmek.[yeshmisi:] ② derex we shuningdek nersilerning sirtqi qewiti, posti؛ qasiraq:[misal:] tërekning qasirmiqi. talning qasirmiqini soymaq.
|
|
qasildatmaq |
|
|
|
qasildashmaq |
|
|
|
qasildimaq |
|
|
|
qasimaq (Ⅰ) |
|
qasimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① cishlep, üzüp almaq؛ ghajimaq:[misal:] u qolidiki nanning yërimini ikki qasapla yewetti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] arqisidin yaman gëpini qilmaq, gheywet qilmaq, tillimaq:[misal:] men turmushta bir-birini putlash, ghajash, qasashlarnimu shu insanlar arisida ucritip turuptimen.
|
|
qasimaq (Ⅱ) |
|
|
|
qash (Ⅰ) |
|
|
|
qash qaraymaq |
|
|
|
qash (Ⅱ) |
|
qash (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birkimning huzuri, yan, aldi:[misal:] shu caghda ularning qëshigha almas, leyligüller yëtip këlishti.[yeshmisi:] ② birer nersining orunlashqan yëri, yëni, tüwi yaki etrapi:[misal:] axiri u cong östengning boyidiki kona tügmen qëshigha këlip, bir derexning kötikide olturdi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xurum ayaghlarning pashnisigha yaki cemining uprap ketken yërige qoyup mixlash ücün teyyarlanghan, kön, xurum qatarliq nersilerdin kësilgen kicik puruc, bölek:[misal:] ayaghning cemige qash qoydurmaq. ＊ yarim topley kiyiptu, pashnisigha qash qoyup, qacanliqqa yatarmiz, bir tekyige bash qoyup.
|
|
qashⅢ |
|
qashⅢ[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derya, köl, östeng qatarliqlarning yaqisi, yëni, boyi:[misal:] yol yürseng bashqa ciq, su üzseng qashqa ciq (maqal).[yeshmisi:] ② suni tosush we uning këlip buzghunciliq qilishidin saqlinish ücün yasalghan tosuq, qir:[misal:] her yili etiyaz pesli këlish bilenla östeng cëpip, qash yasash, bulaqlarning közini ëcish bashlinatti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bölek, terep:[misal:] ular öz’ara pikirde birlikke këlelmey, ikki qashqa bölünüp ketti.
|
|
qasha (qashasi) |
|
|
|
qashartmaq |
|
|
|
qashartilmaq |
|
|
|
qasharmaq |
|
|
|
qashaq |
|
|
|
qashang (Ⅰ) |
|
|
|
qashang (Ⅱ) |
|
qashang (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ittik, tëz mangmaydighan, yürüshi asta, herikiti sus:[misal:] qashang at. qashang ëshek. ＊ qashang at mingüce, piyade mang ölgüce (maqal).[yeshmisi:] ② gal, ötkür emes:[misal:] qashang picaq.[yeshmisi:] ③ bir ishqa peqet aldirmaydighan, qolidin birer ish tëz ciqmaydighan, herikiti sus:[misal:] qashang ayal.
|
|
qashanglashturmaq |
|
|
|
qashanglashturulmaq |
|
|
|
qashanglashmaq |
|
|
|
qashangliq |
|
qashangliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] galliq, ötmeslik؛ herikiti susluq:[misal:] ikki yandiki kishiler bolsa, mënimu körünglar dëgendek qilip qashangliq bilen turuwalghan kalilargha qarap paraqlap kületti.
|
|
qashalatmaq |
|
|
|
qashalashmaq |
|
|
|
qashalanmaq |
|
|
|
qashaliq |
|
|
|
qashalimaq |
|
|
|
qashtash |
|
|
|
qashtashci |
|
|
|
qashtashsiman |
|
|
|
qashshaq |
|
|
|
qashshaqlashturmaq |
|
|
|
qashshaqlashturushmaq |
|
|
|
qashshaqlashturulmaq |
|
|
|
qashshaqlashmaq |
|
|
|
qashshaqliq |
|
qashshaqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qashshaq halet:[misal:] ashliqimizning kemlikige kelsek, bu bir tereptin, dëhqanlirimizning qashshaqliqi, yene bir tereptin, shara’itimizning nacarliqidin bolghan.
|
|
qashqa |
|
qashqa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at-ulaghlarning pëshanisidiki aq tük üngen yëri, aq belgisi:[misal:] atning qashqisi. qashqisi bar at.[yeshmisi:] ② pëshanisida shundaq aq tüki, belgisi bolghan ulagh؛ at:[misal:] yigit hoylining bir cëtidiki atxanigha oqtek ëtilip kirip, toquqluq turghan jede qashqini yëtilep ciqti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqisidin alahide perqlinip turidighan yëri, belgisi:[misal:] toghra, mëning qashqam ëniq, shunga, mendin ance ensirimisimu bolidu. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer yerning otturisi, merkizi, közi:[misal:] sen su ambirini nege qurmaqci boluwatisen nege bolatti, mushu gungshëgha, mushu gungshëning del qashqisigha
|
|
qash-qapaq |
|
|
|
qashqaldaq |
|
|
|
qashquncuq |
|
|
|
qashqelem |
|
|
|
qashqir |
|
|
|
qashqiliq |
|
|
|
qashqi’oghlaq |
|
|
|
qash-köz |
|
|
|
qash-kirpik |
|
|
|
qashlatmaq |
|
|
|
qashlashmaq |
|
|
|
qashlanmaq |
|
|
|
qashlighuc |
|
qashlighuc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem bedinining qëcishqan yerlirini yaki at-ulaghlarning boynini qashlash, tükini tarash ücün ishlitilidighan, tömür yaki yaghactin yasalghan targhaqsiman eswab؛ tatilighuc.
|
|
qashliq |
|
qashliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëshi bar, qash ciqirilghan:[misal:] qara qashliq qiz. ëgiz qashliq ëger. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ayallar qëshini qara qilish ücün süridighan bir xil qara perdaz buyumi؛ sürme:[misal:] qashliq etmek. qashliq qoymaq. qashliq sürmek.
|
|
qashliq’ot |
|
|
|
qashlimaq (Ⅰ) |
|
|
|
qashlimaq (Ⅱ) |
|
qashlimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qash peyda qilmaq, qash yasimaq, qashni ëgizletmek, qirlimaq:[misal:] deryaning qëshini qashlimaq. ＊ ëtizning qirini qashlimaq.
|
|
qagha |
|
qagha[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] orman yaki dalilarda yashaydighan renggi qara, qaniti parqiraq bir xil qush.[yeshmisi:] ② qarta oyunidiki shekli qaghigha oxshaydighan qara renglik belge we shu xil belgige ige qeghez:[misal:] qaghining tuzi. qaghining onluqi.
|
|
qagha poq yëmeste |
|
|
|
qagha puti |
|
|
|
qagha-quzghun |
|
|
|
qaghan |
|
qaghan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] qedimki syanpilar, jurjanlar, türkler, mungghullardiki eng ali derijilik mensep nami. xan-padishah meniside këlidu. miladiye 402-yildin bashlap qollinilghan.
|
|
qaghjal |
|
qaghjal[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① nahayiti bek qurup ketken, qaqshal:[misal:] qaghjal derex. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bek oruqlap ketken, oruq, awaq:[misal:] qemernisa bu qaghjal ayalning yënida jim olturatti.q
|
|
ta bek qashangliship këtiptu.buriy derijisi: |
|
|
|
qaghjirashmaq |
|
|
|
qaghjiraq |
|
|
|
qaghjirimaq |
|
|
|
qaghdal |
|
qaghdal[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] solashqan, qurughan (köcet heqqide):[misal:] ikki yilliq shaptul köcetliri bolsa qaghdal bolup, süpiti we tutush ünümi töwen, rawajlinishi asta bolidu.
|
|
qaghdalma |
|
|
|
qaghdalmaq |
|
|
|
qaghdalmilashmaq |
|
|
|
qaghdalmiliq |
|
|
|
qaghitumshuq |
|
qaghitumshuq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qagha+tumshuq［[yeshmisi:] ishik, derwazilarni ëtish, quluplashta halqa yaki zenjirni ishik yaki yan yaghac bilen tutashturidighan tömür ilghuc. shekli qaghining tumshuqigha oxshaydu.
|
|
qaghitirnaq |
|
qaghitirnaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qagha+tirnaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] piyaz a’ilisidiki bash baharda ösidighan, kicik, köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi dora qilinidu, temi acciqraq, tebi’iti soghuq, zehersiz. issiqni qayturup, zeherni tarqitidu, ishshiqlarni yandurup, tügünceklerni yëshidu.
|
|
qaghiqamghiqi |
|
qaghiqamghiqi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qagha+qamghaq+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] coqa a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. uruqi ushshaq hem köp. yer üsti qismi dorigha ishlitilidu, temi qëriq, tebi’iti sel soghuq. issiqni qayturup, yallughni yoqitidu, ic sürüshni toxtitidu.
|
|
qaq (Ⅰ) |
|
|
|
qaq poda |
|
|
|
qaq (Ⅱ) |
|
qaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] aptapta qurutulghan mëwiler. mesilen, örük qëqi, shaptul qëqi, alma qëqi, qoghun qëqi qatarliqlargha oxshash.
|
|
qaqⅢ |
|
|
|
qaq (Ⅳ) |
|
|
|
qaqac |
|
qaqac[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qëtip qalghan burun suyuqluqi:[misal:] u uzun we ucluq ösken cimcilaq qolining tirniqi bilen tüklük burnining qaqaclirini kolap turatti.[yeshmisi:] ② yara ëghizida qan plastinkisi we tala aqsilining qëtishishi netijiside hasil bolidighan qëtishma. yara aghzi pütkendin këyin özlükidin cüshüp këtidu:[misal:] uning yüz-közi kona-yëngi tirnaq izi, qaqactin xaliy bolalmaydu.
|
|
qaqas |
|
qaqas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ot-cöp ünmigen, giyahsiz:[misal:] qaqas tagh. qaqas cöl.[yeshmisi:] ② del-derexliri köp emes, yapyëshilliqqa pürkenmigen, qurghaqraq:[misal:] ular bizning bu qaqas sheherge qapsilip qalghinimizni bilip turup, bizdin medet tilep keptu.
|
|
qaqasciliq |
|
|
|
qaqaslashturmaq |
|
|
|
qaqaslashmaq |
|
|
|
qaqasliq |
|
|
|
qaqaq |
|
|
|
qaqaqlatmaq |
|
|
|
qaqaqlashmaq |
|
|
|
qaqaqlimaq |
|
qaqaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «qaqaq» qilghan awaz ciqarmaq:[misal:] boway bilen momay tatliq uxlawëtip cüsh körüptu, cüshide: tuyuqsizdin qaqaqlap ketken toxu awazi angliniptu.[yeshmisi:] ② yuqiri awazda «qaq-qaq» qilip külmek, «qaq-qaq» qilmaq:[misal:] shu waqtida hëkim sëlim shëyixning bu ümidwarliqini mensitmidila emes, belki mesxire qilip qaqaqlap küldi.
|
|
qaqturmaq |
|
|
|
qaqturushmaq |
|
|
|
qaqturulmaq |
|
|
|
qaqti-soqti |
|
|
|
qaqshatquc |
|
qaqshatquc[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] weyran qilish, yoqitish derijisidiki؛ ölümge ëlip baridighan, dehshetlik, ejellik, intayin qattiq:[misal:] biz ulargha qaqshatquc zerbe bërip, öz zëminimizni jan-qënimiz bilen qoghdaymiz.
|
|
qaqshatmaq |
|
|
|
qaqshashmaq |
|
|
|
qaqshal |
|
qaqshal [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bek qurup ketken, nahayiti quruq:[misal:] qaqshal otun. qaqshal derex. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qurup shax we yopurmaqliri qalmighan del-derex, yulghun, catqal we shu qatarliq nersiler:[misal:] u her qëtim qarakölge otungha barsa harwigha asman-pelek qaqshal bësip ciqatti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] oruqluqtin bir et-bir ustixan bolup qalghan؛ quruq ustixan, nahayiti oruq, jüdeng:[misal:] momay silar qaqshal qolida, elem basqan uning bëshini. shiwirlaydu lewliri tinmay, közler töker ünce yëshini.
|
|
qaqshallashmaq |
|
|
|
qaqshalliq |
|
qaqshalliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qurup, qaqshal bolup qalghan halet:[misal:] ceylep ësil hüner-sen’etni, qesirlerni örtigen otta. tekshi ösken üjmizarliqlar qaqshalliqqa aylanghan jutta.[yeshmisi:] ② qaqshal bar, qaqshal köp yer:[misal:] qaqshalliqtin otun almaq.
|
|
qaqshimaq |
|
qaqshimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qattiq, cidighusiz aghrimaq:[misal:] sayrang bulbulum gülning bergide. janlar qaqshisun yarning derdide.[yeshmisi:] ② zarlanmaq, dadlanmaq:[misal:] pëshqedem hakim tamiqining azlap këtiwatqanliqi, yëngi göshning shorpisi, pëtirmanta, tonur kawipidin bashqisigha ance ishtihasining yoqluqi toghrisida uzaq qaqshidi.
|
|
qaq-qaq |
|
|
|
qaq-quq |
|
|
|
qaqlatmaq |
|
|
|
qaqlashmaq |
|
|
|
qaqlanmaq |
|
|
|
qaqlima |
|
|
|
qaqlimaq |
|
|
|
qaqma |
|
|
|
qaqmaq |
|
qaqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nerse bilen urup kirgüzmek:[misal:] mix qaqmaq. qozuq qaqmaq.[yeshmisi:] ② qoli bilen urup yaki cëkip shepe ber[yeshmisi:] mek؛ cekmek (ishik, derwazilar heqqide):[misal:] ishik qaqmaq.[yeshmisi:] ③ urup yaki silkip, pulanglitip üstidiki nersini cüshürmek, tazilimaq:[misal:] gilem qaqmaq. palas qaqmaq. örük qaqmaq.[yeshmisi:] ④ soqup ötmek, soqmaq, urmaq:[misal:] yan yerni shamal qaqidu, cirayliqqa herkim baqidu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ qoli bilen dola yaki mürige asta shapilaqlap urmaq:[misal:] mürisige qaqmaq.[yeshmisi:] ⑥ qattiq tepmek, qattiq silkimek:[misal:] paltining sëpi tömür yaki bashqa mëtaldin bolsa, qolni qëqip aghritidu.⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ittirmek, yeklimek:[misal:] ular ishlepcqirish arqiliq siyasini basidighan, siyasini cetke qaqidighan qararlarni ciqardi.[yeshmisi:] ⑧ dimagh, gal, tamaq, burun qatarliq organizmlardin awaz ciqarmaq:[misal:] gëlini qaqmaq. tamiqini qaqmaq.[yeshmisi:] ⑨ heriketlendürmek, pulanglatmaq:[misal:] qanat qaqmaq. ＊müshük arqigha qarimay qacti, toxu qaqaqlap qanitini qaqti.01 [köcme menisi:] [yeshmisi:] icmek, kötürmek (haraq heqqide):[misal:] u özige tengligen romkini pem bilen ëlip biraqla qëqiwetti.
|
|
qaqwash |
|
qaqwash[qurulmisi:]］qaq+wash［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] turmushta jiq ishlarni bëshidin ötküzüp tejribilik bolup ketken؛ ziyan tartidighan, özige bextsizlik këlidighan yolgha mangmaydighan؛ bek quw, pishqan:[misal:] qaqwash adem. qaqwash xotun. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bëshidin köp ish ötken, köpni körgen tüpeyli quwliship ketken adem؛ quw kishi:[misal:] aldimaqqa kicik bala yaxshi, xuda ursun qaqwashni (maqal).
|
|
qaqwashliq |
|
|
|
qaqir |
|
|
|
qaqiram |
|
qaqiram[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ot-cöp ösmeydighan, susiz, qattiq, tëtir (yer heqqide):[misal:] tejribilik karwanlar uzun we qaqiram cöllerni bësip mëngishqa toghra keldi.[yeshmisi:] ② taza, qattiq, cangqighan, pizh-pizh:[misal:] körmigen kün qalmidi. qaqiram isiqta, ëtizda leqwa kalining keynide yürüp yer heydidim.
|
|
qaqirtumshuq |
|
qaqirtumshuq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qaqir+tumshuq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qaqirtumshuq a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. mëwisi qaqirning tumshuqigha oxshaydu. pishqandin këyin yërilidu. ösümlük tëni dora qilinidu. qanni janlandurush, issiqliqni yandurup yallugh qayturush roligha ige.
|
|
qaqile |
|
|
|
qaqildatmaq |
|
|
|
qaqildashmaq |
|
|
|
qaqildimaq |
|
|
|
qangaltir |
|
|
|
qangaltirci |
|
|
|
qangaltirciliq |
|
|
|
qangaltirlatmaq |
|
|
|
qangaltirlashmaq |
|
|
|
qangaltirlanmaq |
|
|
|
qangaltirliq |
|
|
|
qangaltirlimaq |
|
|
|
qangtaytmaq |
|
|
|
qangtaymaq |
|
|
|
qangturghuzmaq |
|
|
|
qangturmaq |
|
|
|
qangturushmaq |
|
|
|
qangturuq |
|
|
|
qangturuqluq |
|
|
|
qangturulmaq |
|
|
|
qangruq |
|
|
|
qangruqluq |
|
|
|
qangsitmaq |
|
|
|
qangsiq |
|
|
|
qangsimaq |
|
|
|
qangshar |
|
|
|
qangsharliq |
|
qangsharliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qangshiri ëgiz:[misal:] ayal 25 yashlar camisida bolup, ghunce boy, qoshuma qara qash, burni cimdip qoyghandek qangsharliq idi.
|
|
qangghur |
|
|
|
qangghir |
|
|
|
qangqitmaq |
|
|
|
qangqira |
|
qangqira[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] suluq, sazliq jaylarda yashaydighan, uzun tumshuq, uzun pacaq qush.
|
|
qangqirimaq |
|
|
|
qangqighaq |
|
|
|
qangqil |
|
|
|
qangqimaq |
|
qangqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersige tëgip, kötürülüp ciqip bashqa yerge cüshmek:[misal:] bala ëgizliktin sëpil tüwige, uyerdin yene qangqip, xendek icige cüshüp ketti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] toghra yönilishtin cetlimek, nuqtidin yiraqlashmaq؛ azmaq:[misal:] men yazda shimalda, qishta jenubta qangqip yüridighan ghaz-ördek emes. [yeshmisi:] ③ birdinla sekrimek, nahayiti tëz sekrimek:[misal:] u ishikning birdin güldürlep ëcilishidin cöcüp kariwattin qangqip turup ketti.
|
|
qalatmaq |
|
|
|
qalashmaq |
|
|
|
qalaq (Ⅰ) |
|
qalaq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① töwen tereqqiyat basqucida turup qalghan, tereqqiyat jehette arqida qalghan, hazirqi zaman telipige uyghunlishalmighan, tereqqiy qilmighan؛ kona:[misal:] qalaq dölet. qalaq memliket. [yeshmisi:] ② dunya qarshi, ang cüshencisi töwen bolghan؛ ilghar emes:[misal:] qalaq adem. qalaq unsur. qalaq përsonazh. [yeshmisi:] ③ ishta, ishlepciqirish pilanlirini bëjirishte, maddiy, tëxnika bazilirining rawajlinishi we shu qatarliqlarda bashqilardin arqida qalghan:[misal:] qalaq igilik. qalaq xojiliq. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] derske yëtishelmeydighan, nacar oquydighan, exlaq, intizam jehetlerde telepke layiq emes:[misal:] qalaq oqughuci.
|
|
qalaq (Ⅱ) |
|
|
|
qalaqⅢ |
|
|
|
qalaqlashturmaq |
|
|
|
qalaqlashmaq |
|
|
|
qalaqliq |
|
|
|
qalam |
|
|
|
qalanmaq |
|
|
|
qalaymiqan |
|
qalaymiqan [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] rëti, rëtimi, tertipi yoq؛ rëtimsiz, tertipsiz؛ retlik, tertiplik emes:[misal:] baturning cirayi tatirip, yüriki qalaymiqan sëlip ketti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] özi bilginice؛ kelse-kelmes, öz bëshimciliq bilen, xiyalgha kelginicila؛ hëcbir prinsipqa, qa’idige emel qilmighan halda:[misal:] mukapat pulini qalaymiqan tarqatmaq. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kelse-kelmes, mentiqisiz, yëqimsiz:[misal:] qalaymiqan gep qilmaq. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ish-herikiti kishilerning könglige yaqmaydighan, yaman, nacar, eski:[misal:] u öz oghlining «olturush»tin bashqini bilmey, qalaymiqan kishilerge ariliship yürüshidin tolimu narazi idi.
|
|
qalaymiqanciliq |
|
|
|
qalaymiqanlashturghuci |
|
|
|
qalaymiqanlashturushmaq |
|
|
|
qalaymiqanlashturmaq |
|
|
|
qalaymiqanlashturulmaq |
|
|
|
qalaymiqanlashmaq |
|
|
|
qalaymiqanliq |
|
|
|
qalpaq |
|
qalpaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yung, cigh, sulyaw qatarliqlardin ishlengen, cörisi qasqanliq bir xil bash kiyimi:[misal:] kigiz qalpaq. cigh qalpaq. ＊ qalpaqqa tushluq qirghiz yoq (maqal).[yeshmisi:] ② birer nersining üstidiki qalpaqqa oxshaydighan qismi:[misal:] mixning qalpiqi. moguning qalpiqi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishilerning jinayitini körsitip turush ücün bërilgen siyasiy nam:[misal:] qalpaq kiydürmek. qalpiqini ëlip tashlimaq.
|
|
qalpaqci |
|
|
|
qalpaqsiman |
|
|
|
qalpaqlashmaq |
|
qalpaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qalpaq halitige kelmek, qalpaqtek bolup qalmaq:[misal:] toxti qalpaqliship ketken bir döwe polat üshkilerni körsitip turup ëytti: ajayip ish, biz bolsaq bu nerse bilen cong tashni parcilimaqciduq.
|
|
qalpaqliq |
|
|
|
qaltar |
|
|
|
qaltis |
|
qaltis [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] intayin, nahayiti, bek, tolimu:[misal:] qaltis bëxil adem. qaltis belen gep. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] közge körünerlik derijide, közge körünerlik, alahide, qattiq:[misal:] ötken bir yil icide qaltis ishlidim, dep maxtandi u. ＊ bu künlerde nasirning kiyinishlirimu qaltis bolup ketti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jahanda bir, karamet؛ bek yaxshi, ajayip:[misal:] qaltis möjize. ＊ sen özüngni men qaltis ziyaliy dep caghlaydighan oxshimamsen
|
|
qaltisliq |
|
|
|
qaljaq |
|
|
|
qaldurmaq |
|
|
|
qaldurushmaq |
|
|
|
qalduruq |
|
|
|
qaldurulmaq |
|
|
|
qalduq |
|
qalduq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëlip qalghan, ëship qalghan:[misal:] qalduq bulung. qalduq düshmen. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning ëship yaki saqlinip qalghan qismi:[misal:] tamaka qalduqi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yoqilip ketken yaki yoqilip bëriwatqan nerse, weqe, hadise we shu qatarliqlardin qëlip qalghan nishane, asaret:[misal:] bezi jaylarda tëxice shamanizm usuli bilen kësel dawalashning bezi qalduqliri saqlinip këliwatidu. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bölüsh emilide ëship qalghan san, miqdar:[misal:] qalduq qalmay bölünidighan san.⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] molëkulida, bir ximiyilik birikmidin ikkinci bir ximiyilik birikmige özgermey turup ötidighan turghun atomlar guruppisi؛ radikal.⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëship qalghan pul, meblegh.
|
|
qalduqsiz |
|
|
|
qalduqluq |
|
|
|
qaldi |
|
qaldi[yeshmisi:] ① «qalmaq (Ⅰ)» pë’ilining wasitisiz bayan meylidiki addiy ötken zaman xewer shekliⅢshexs türining birliki. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëlip qalghan, qalghan:[misal:] qaldi gep. qaldi gep-söz. ＊ shundaq qilip, arzuxanmu hayat xushalliqidin cetnep, qaldi ömrini «tinc» qina ötküzüsh koyida boldi.
|
|
qaldiraq |
|
|
|
qaldi-qatti |
|
|
|
qalghan-qatqan |
|
|
|
qalghayta |
|
|
|
qalqa |
|
|
|
qalqan (Ⅰ) |
|
|
|
qalqan (Ⅱ) |
|
|
|
qalqansiz |
|
|
|
qalqansiman |
|
|
|
qalqangül |
|
qalqangül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qalqan+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu. höl issiqni yandurush, öpkidiki ot issiqni heydesh, yötel toxtitish, ic sürüshni toxtitish roli bar.
|
|
qalqanliq |
|
|
|
qalmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qalmaq (Ⅱ) |
|
qalmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① barmay, ketmey shu jayida turmaq:[misal:] öyde qalmaq.[yeshmisi:] ② birer haletni saqlap, özgermestin turmaq:[misal:] qoghun-tawuzlar talada qaldi.[yeshmisi:] ③ melum ish, heriket, pa’aliyet we hadise qatarliqlarning sirtida turmaq:[misal:] siniptikilerning hemmisi bahalashta yazghanlirini oqudi, peqet enwer bilen ikkimizla qalduq. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ölmey aman turmaq, yashimaq:[misal:] dadam ölüp këtip, apam, men we singlim ücimizla qalduq.[yeshmisi:] ⑤ heriket tügimestin, axirigha yetmestin toxtimaq:[misal:] aptomobil yërim yolda qaldi. ish cala qaldi.[yeshmisi:] ⑥ payda teriqiside yaki ishlitilmey, serp qilinmay kirim we shu qararliqlar süpitide ashmaq:[misal:] men besh-on som qalarmikin dep bu ishni qildim. ＊bu yol xirajitidin qalghan pul.[yeshmisi:] ⑦ melum cekke yëtishte, belgilik musape, waqit qatarliqlarning barliqi, tëxi tügimigenlikini bildüridu:[misal:] sheherge yene 20 këlomëtir yol qaldi.[yeshmisi:] ⑧ (bolushsiz shekilde këlip) yoq bolmaq, tügimek, tamam bolmaq:[misal:] ishenci qalmidi.[yeshmisi:] ⑨ miras, yadikarliq teriqiside birersining qoligha, ixtiyarigha ötmek:[misal:] atamdin qalghan mülük, anamdin qalghan adet (maqal).[yeshmisi:] 01 hasil bolmaq, tughulmaq:[misal:] kinodin yaxshi tesirat qaldi.[yeshmisi:] 11 ducar bolmaq, giriptar bolmaq, yoluqmaq, ucrimaq:[misal:] balagha qalmaq. töhmetke qalmaq. qarghishqa qalmaq. nomusqa qalmaq. endishige qalmaq. ghemge qalmaq. pushaymangha qalmaq.[yeshmisi:] 21 mehrum bolmaq, ayrilmaq, yoqatmaq:[misal:] közdin qalmaq. kücidin qalmaq. ishtin qalmaq. oqushtin qalmaq. siniptin qalmaq. ＊ u nazirliq wezipisidin qaldi.[yeshmisi:] 31 birer ish-heriketni toxtatmaq, boldi qilmaq:[misal:] bir ëghiz geptin qalsingiz bolmamdu, dëdi u mëni bësip.[yeshmisi:] 41 (bolushsiz sheklide këlip) ishtirak qilmaq, barmaq:[misal:] ëytmighan yerge barma, ëytqan yerdin qalma (maqal). ＊ u hëc yerdin qalmaydu.[yeshmisi:] 51 ayrilmaq:[misal:] reyhan dadisidin kicik qalghan.[yeshmisi:] 61 törelmek:[misal:] boyida qalmaq. qorsiqida qalmaq.[yeshmisi:] 71 saqlanmaq:[misal:] yadida qalmaq. este qalmaq. ＊ bu ëghir derd-elemler kishilerning dilida qaldi.[yeshmisi:] 81 yüklenmek:[misal:] ëtiz ishliri yalghuz sherwanemgila qaldi.[yeshmisi:] 91 këcikip, ülgürelmey, yëtelmey yaki bashqa sewebler bilen ayrilmaq:[misal:] poyizdin qalmaq. ayropilandin qalmaq. yighindin qalmaq.[yeshmisi:] 02 yoqalmaq, toxtimaq, bësilmaq, tügimek:[misal:] aghriq qalsimu adet qalmas (maqal).[yeshmisi:] 12 birge teng yürelmey arqida sörelmek, këyin turmaq:[misal:] ëshek-ëshektin qalsa quliqini kes (maqal). ＊u arqandin qalmay men bilen teng yügürüp këliwatatti.[yeshmisi:] 22 belgilen waqittin këyinge sürülmek, këciktürülmek, bashqa möhletke köcürülmek:[misal:] toy këlerki aygha qaldi. ＊ qalghan ishqa qar yaghar (maqal).[yeshmisi:] 32 baghliq bolmaq, qarashliq bolmaq (bire ish, mesile we shu qatarliqlar heqqide):[misal:] hemme ish sende qaldi. ＊ bu ish pulda qaldi.[yeshmisi:] 42 turmaq, emel qilmaq (wede, qesem, lewz heqqide):[misal:] qasim dëgen daxenze, sëpil tüwide qaldi. mëning yarim xoxenze, öz wediside qaldi. ＊ men öz pikirimde qalimen.[yeshmisi:] 52 ish-heriket nami bilen këlip, shu ish-heriketni bëjirish lazimliqini, shundaq wezipe, mejburiyet barliqini bildüridu:[misal:] cöp pështi, peqet uni süzüshla qaldi.[yeshmisi:] 62 orun këlish bilen türlengen sözlerdin këyin këlip birer hadisining biwasite tesiride bolmaq yaki uninggha ucrimaq:[misal:] aptapta qalmaq. soghuqta qalmaq.[yeshmisi:] 72 pë’ilining bolushsiz sheklide këlip, «töwen turmasliq, teng turush» menilirini bildüridu:[misal:] gepke gep kelgende atangdin qalma (maqal). ＊ këwir bu gepni mensurning herqandaq ishta bashqilardin qalmaydighanliqini közde tutup ëytqanidi.[yeshmisi:] 82 pë’ilining bolushsiz rewishdishi «-may» sheklide këlip: 1) «... ge yetmey, ulashmay» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] cawar metqul ëtigha mindi-de, yërim sa’etke qalmay qiziltagh baghrigha yëtip bardi.[yeshmisi:] 2) «toluq, pütünley» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] pemimce, bu gep-sözler konisheher, yëngisheherning barliq bulung-pucqaqlirigha qalmay tarqilip boldi.Ⅲ[yeshmisi:] 92 shexs birlik türidiki pë’il shert meylining qoshumcisi «-sa» bilen këlip «këyin turidighini, ikkincisi» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] dëhqanlardin qalsa, junggo ahalisining ikkinci qismi ishcilardur.[yeshmisi:] 03 bezi süpet we süpet xaraktëridiki sözlerge qoshulup këlip, ularni analitik usulda pë’illashturidu:[misal:] saq qalmaq. ac qalmaq. yalingac qalmaq. amalsiz qalmaq. carisiz qalmaq. igisiz qalmaq. quruq qalmaq. tamaqsiz qalmaq. pulsiz qalmaq. az qalmaq. makansiz qalmaq. ilajisiz qalmaq.[yeshmisi:] 13 bezi pë’illarning cëtilma rewishdash shekli bilen këlip: 1) rewishdash ipadiligen heriketning turaqlishishini bildüridu:[misal:] asta gep qilinglar, bala uxlap qaldi. ＊ tamiqingni capsan ye, sowup qalidu.[yeshmisi:] 2) rewishdash ipadiligen heriketning da’imliq heriketke aylanghanliqini bildüridu:[misal:] mëning ikki tal cishim midirlap qaldi.[yeshmisi:] 3) rewishdash ipadiligen heriketning tughulushigha tasadipiyliq tüsini kirgüzidu:[misal:] ular caqcaq qiliship olturupla qiziriship qaldi.[yeshmisi:] 4) rewishdash ipadiligen heriketning ayighi üzülmey dawamlashqanliqini bildüridu:[misal:] bizning bu ishimizmu tügimey qaldi.[yeshmisi:] 5) sözligücining rewishdash ipadiligen heriketke mushu bir qëtim bilen ceklinishi mumkin dëgen oyini bildüridu:[misal:] intayin yaxshi kitab iken, epsuski birla qëtim oqup qaldim.[yeshmisi:] 6) rewishdash ipadiligen heriketning asasiy jehettin tamamlanghanliqini bildüridu:[misal:] bu binamu pütüp qaldi.[yeshmisi:] 7) bolushsiz sheklidiki rewishdash ipadiligen heriketning coqum bolidighanliqini ipadileydu:[misal:] quyruqini kötürgen kala tëzeklimey qalmas (maqal). ＊ u her qëtimliq yighingha qatnashmay qalmaydu.[yeshmisi:] 8) imkan tüslük bolushsiz sheklidiki rewishdash ipadiligen heriketke tasadipiyliq tüsini kirgüzidu:[misal:] u hayajanlinip gep qilalmay qaldi.
|
|
qalun |
|
|
|
qalunci |
|
|
|
qaliq |
|
|
|
qalimaq |
|
qalimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köydürmek, yandurmaq, tutashturmaq:[misal:] ocaqqa otun qalimaq. ＊ qarighay kësip qoyduq, qurusa qalamiz dep. yaxshi qiz körüp qoyduq, cong bolsa alarmiz dep.
|
|
qama |
|
qama[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] ① süt emgüci haywan. bëshi keng hem yapilaq, quyruqi uzun, töt puti qisqa këlidu. barmaqliri arisida üzüsh perdisi bolidu. tüklirining renggi qongur bolup, zic, yumshaq we parqiraq këlidu. tërisi etiwarliq. uningdin kiyim yaqisi we bash kiyimlirini tikishke bolidu. [yeshmisi:] ② shu xil haywanning tërisi.
|
|
qamatmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qamatmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qamashturmaq |
|
|
|
qamashmaq (Ⅰ) |
|
qamashmaq (Ⅰ)[yeshmisi:] «qamimaq (Ⅰ)» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] yaq, shuningdin bir’az ötkendin këyin, dëdi asim hëkayini dawamlashturup, ablikim ependini tutup ketti, uni tuyuqsizla tutuwëlip qamashti.
|
|
qamashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qamaq |
|
|
|
qamaqxana |
|
|
|
qamaqliq |
|
|
|
qamal |
|
qamal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① canggal:[misal:] bolsimu tün qance zulmet-qarangghu, sübhini tosmaqqa yoqken amali. tarixning aldigha mangmiqi tehqiq, kül bolup këterken iblis qamali. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qorshaw, muhasire:[misal:] u bir küni hüseynemge qëcip këtishini dëdi, hüseynem he dëgende qorqti. cünki, qamal qatmuqat qattiq idi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sirt bilen bolghan alaqining mejburlash astidiki üzükciliki:[misal:] iqtisadiy jehettiki qamal.
|
|
qamallatmaq |
|
|
|
qamallashmaq |
|
|
|
qamallanmaq |
|
|
|
qamallimaq |
|
qamallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qolining besh barmiqi bilen siqimdap tutmaq, canggallimaq:[misal:] mexsutbeg imam xatipning capinining yaqisidin qamallap tutup, cëdirning yaghicigha ghezep bilen ittiriwetti.
|
|
qamalmaq |
|
|
|
qaman |
|
qaman[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① shamanizm, shaman dini:[misal:] qaman qatarliq iptida’iy dinlarning ëtiqad mezmunliri bir qisim milletlerning örp-aditige singiship hazirghice mewjut bolup turmaqta.[yeshmisi:] ② shaman dinida baxshiliq, përixonluq qilish yoli bilen kësel dawalighuci kishi.
|
|
qamet |
|
|
|
qametlik |
|
qametlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qamiti, gewdisi këlishken؛ gewdilik, ustixanliq:[misal:] qametlik adem. ∥ semetjan ottura boyluq, keng gholluq adem bolup, keynidin qarisingiz xëli qametlik körünidu.
|
|
qamca |
|
qamca[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] at-ulaghlarni urup heydesh ücün ishlitilidighan, tasma, kiric we shu qatarliqlardin cactek örüp yasilidighan destilik sayman:[misal:] yaxshi atqa qamca lazim emes, yaxshi ademge söz (maqal).
|
|
qamcisidin qan tammaq |
|
qamcisidin qan tammaq[yeshmisi:] heddidin ziyade zalimliq qilmaq, qattiq zulum salmaq:[misal:] qamcisidin qanlar tamar zalimlardin boldum bizar, bay destidin cektim azar, men yighlimay kim yighlisun.
|
|
qamcisigha tükürmek |
|
qamcisigha tükürmek[yeshmisi:] birer ishqa, mesilige jiddiy tutush qilmaq, teyyarliq körmek, temshelmek:[misal:] arida abduraxman kök köz ewetken ikki adem qamcisigha tükürgen pëti yëtip keldi.
|
|
qamcisiz |
|
|
|
qamcisiman |
|
|
|
qamcigül |
|
qamcigül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qamca+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamcigül a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi üzün, tuxum sheklide, yüzi sëriq bilen qizil arilash rengde bolidu. güli sarghuc yëshil bolup, küzde ëcilidu. adette menzire ösümlüki qilinidu.
|
|
qamcilatmaq |
|
|
|
qamcilashmaq |
|
|
|
qamcilanmaq |
|
|
|
qamciliq |
|
qamciliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qamcisi bar, qamca tutqan:[misal:] izdeshke purset bermey, zalim qamciliq ciqqan. bu derdlerge cidimay, sadir atlinip ciqqan.[yeshmisi:] ② qamca qilishqa bolidighan, yëtidighan؛ qamca ciqidighan:[misal:] bir qamciliq tasma. ikki qamciliq kiric.
|
|
qamcilimaq |
|
qamcilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qamca bilen urmaq, sawimaq؛ qamca salmaq:[misal:] urdi bashqa qamcilap, aqti qanlar tamcilap, qactim shu’an öyidin, qaldi tillap, ghajilap. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tenqid qilmaq, sökmek؛ tillimaq:[misal:] uning eserliri adem yeydighan kona jem’iyetni qamcilidi.
|
|
qamci’ot |
|
qamci’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qamca+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamci’ot a’ilisige kiridighan köp yilliq saman gholluq ösümlük bolup, yiltizsiman gholi dora qilinidu. u issiq qayturush, zeherni tarqitish, ishshiq yandurush roligha ige.
|
|
qamdatmaq |
|
|
|
qamdashmaq |
|
|
|
qamdalmaq |
|
|
|
qamdimaq |
|
|
|
qamghaq |
|
qamghaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] loyla a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. shorluq we qumluq yerlerde ösidu. pütün tëni dora bolidu, qan bësimini töwenlitish roli bar, uni yene xeshek qilishqimu bolidu.
|
|
qamghaqliq |
|
|
|
qamlashturmaq |
|
|
|
qamlashturushmaq |
|
|
|
qamlashqan |
|
qamlashqan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këlishken, cirayliq:[misal:] -pah, -dëdi asim aghzini cakilditip, -nëmidëgen qamlashqan qiz bu, peri ikenghu bir peri.
|
|
qamlashmaq |
|
qamlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köngüldikidek, kütkendek, jayida bolmaq:[misal:] mana, uning ishi qamlashti.[yeshmisi:] ② xuddi rasttekla bolmaq, be’eyni özila bolmaq, oxshimaq:[misal:] uning yalghan ëytqini qamlashti.[yeshmisi:] ③ yarashmaq, xop kelmek, mas kelmek:[misal:] uning kiygen köngliki we bashqa kiyimlirimu nahayiti qamlashqaniken. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] këlishmek, ciqishmaq, yaxshi körüshmek:[misal:] ular ikkisi asta-asta qamliship qaldi.[yeshmisi:] ⑤ xil kelmek, layiq kelmek؛ yaqmaq:[misal:] özüm qaynatqan musellestin bir az bar, gösh bilen tolimu qamlishidu, bir piyale otlap köremdila dep soridi we jawabimni kütmestinla musellesni piyalige quydi.[yeshmisi:] ⑥ qolashmaq, cak basmaq, baghlashmaq (pikir, gep söz heqqide):[misal:] qandaq, sözüm qamlashtimu yaraysen taza qamlashti.[yeshmisi:] ⑦ könmek, maslashmaq, yerleshmek:[misal:] idarining katektek öyide zadila qamlishalmidim, ayrim qoru-jay qilaymikin deymen, dëdi yüsüp qadir qattiq bir këkiriwëtip.
|
|
qamlashmighan |
|
qamlashmighan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① köngülge yaqmaydighan, yaxshi bolmighan, bimene, tëtiqsiz, tuturuqsiz:[misal:] qamlashmighan gep.[yeshmisi:] ② saxta, yalghan:[misal:] axirida sizge shunimu ëytiwalay, siz özingizni alijanap, wijdan igisi qilip körsitip tolimu qamlashmighan komëdiyini oynidingiz.[yeshmisi:] ③ epsiz, bi’ep:[misal:] bu qar taza qamlashmighan bircaghda yaghqili turdighu
|
|
qamus |
|
qamus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] mukemmel, toluq lughet, ënsiklopëdiyilik lughet:[misal:] «türkiy tillar diwani» qaraxaniylar dewridiki türkiy xelqlerning medeniyiti, tili, turmush örp-aditi, edebiyati qatarliqlarni eks ettürgen mukemmel qamus.
|
|
qamusci |
|
|
|
qamusluq |
|
qamusluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qamusqa yëtidighan, qamusqa layiq:[misal:] iqlimi yagh, süyi sherbet, tupriqi zer, tutiya, ming qamusluq tarixi bar shanushewketlik ëlim.
|
|
qamimaq (Ⅰ) |
|
qamimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① erkinliktin mehrum qilip qamaqxana, türme qatarliqlargha solimaq, qamaqqa almaq, tutqun qilmaq:[misal:] türmige qamimaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tutmaq, qamal qilmaq:[misal:] yürekni shërinliki qamiwalar, ötkenler yëmisimu qariwalar.
|
|
qamimaq (Ⅱ) |
|
qamimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yoruqluq, nur qatarliqlarning tesiri bilen körüsh iqtidari tesirge ucrap xireleshmek؛ ëniq körelmeydighan, perq ëtelmeydighan bolup qalmaq:[misal:] etidin keckice tëlëwizor körüp közlirim qamap ketti.[yeshmisi:] ② ghora we shuningdek nersilerni köp yëgende cish nërwiliri küclük tesirge ucrash tüpeyli caynighanda cish bir qisma bolmaq:[misal:] anisi ghora yëse, qizining cishi qamaptu (maqal).
|
|
qan |
|
qan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem yaki yuqiri derijilik haywanlar tënining aylinish sistëmisidiki suyuq toqulma. toq qizil yaki qarigha mayil qizil rengde bolidu, sësiq puraqqa ige. qan plazmisi, qan danicisi we qan plastinkisidin tüzülidu. adette u ozuqluq we gormunlarni bedendiki herqaysi toqulmilargha toshush, bedendiki këreksiz maddilarni ciqirish orginigha yetküzüsh, beden tëmpëraturisini tengshesh we wiruslarni toshush rollirini oynaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] jan:[misal:] qangha qan almaq.
|
|
qan aqquzmaq |
|
qan aqquzmaq[yeshmisi:] ① zeximlendürüsh, öltürüsh arqiliq qanliq weqe tughdurmaq, ölüm-yëtim ishini keltürüp ciqarmaq, qetl qilmaq:[misal:] herqandaq ehwal astida qan aqquzidighan ish qilsaq bolmaydu.[yeshmisi:] ② qurbanliq qilmaq, mal öltürmek.
|
|
qan bolushup ketmek |
|
qan bolushup ketmek[yeshmisi:] urushup bir-birini yaridar qilishmaq, nahayiti qattiq urushmaq:[misal:] talashsun, dëdi kamal söz qisturup, taliship qan bolushup ketsun bu itlar
|
|
qan cicar |
|
|
|
qan shorimaq |
|
|
|
qan icer |
|
|
|
qan icmek |
|
|
|
qan yutmaq |
|
|
|
qëni qiziq |
|
qëni qiziq[yeshmisi:] asanla acciqlinidighan, tërikkek, acciqi kelse özini tutalmaydighan, acciqi yaman:[misal:] qëni qiziq adem. ＊ emma sizgimu azraq pikirim bar, qëningiz qiziqraq oxshaydu, bezi ishlargha sewr-taqet qilish tes elwette, lëkin shundaqtimu, dëdi selim közetcige külümsirigen halda.
|
|
qana’et |
|
qana’et[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① azgha yaki barigha könüsh, bari bilen kupayilinish, nepsini yighish؛ köpke, jiqqa intilmeslik:[misal:] qana’et qilmaq. qana’et-tügimes xezine (maqal). ＊ kembeghelni qana’et asraydu.[yeshmisi:] ② memnunluq, xursenlik, memnuniyet:[misal:] asta-asta uning cirayida qandaqtur bir xil yëqimliqqina qana’et tuyghusi peyda boldi.[yeshmisi:] ③ aram, tinclinish:[misal:] köngli qana’et tapmaq.
|
|
qana’etcan |
|
|
|
qana’etcanliq |
|
|
|
qana’etsiz |
|
|
|
qana’etsizlik |
|
|
|
qana’etlendürerlik |
|
qana’etlendürerlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qana’etke ige qilidighan, qana’etlendüridighan, qana’etlengüdek:[misal:] bu qiyas bizning hëssiy sezgülirimizni kishini qana’etlendürerlik derijide cüshendürüp bëridu.
|
|
qana’etlendürmek |
|
|
|
qana’etlendürülmek |
|
|
|
qana’etlenmek |
|
qana’etlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yëterlik dep hësablimaq؛ bari bilen kupayilenmek, qana’et qilmaq, qanmaq:[misal:] öz-özidin qana’etlenmek. ＊ sizning jawabingizdin qana’etlendim.[yeshmisi:] ② razi bolmaq؛ memnun, xursen bolmaq:[misal:] hörmet yüzisidin raxman bilen tursungül ghing qilishmidi. ular «qërilar bizdin razi bolsila meylighu» dep qana’etlendi.
|
|
qana’etlik |
|
|
|
qana’etlinerlik |
|
|
|
qana’etlinishmek |
|
|
|
qanat |
|
qanat[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qush we hasharatlarning ucush orgini:[misal:] ghazning qaniti. kepterning qaniti. ＊ qush qaniti bilen ucup, quyruqi bilen qonar (maqal).[yeshmisi:] ② ayropilanning yerdin kötürülüp, hawada mu’elleq turushi ücün xizmet qilidighan qanatsiman yëyiq qismi.[yeshmisi:] ③ caqpelek, shamaldurghucqa oxshash nersilerning aylinishqa yaki shamal ciqirishqa yardem bëridighan qismi:[misal:] caqpelekning qaniti. shamaldurghucning qaniti.[yeshmisi:] ④ aptomobil, wëlisipit qatarliqlarning caqliri üstige laydin himaye qilish meqsitide ornitilghan qismi.[yeshmisi:] ⑤ ishik, dërize we shu qatarliqlarning ëcilip-yëpilidighan herbir böliki:[misal:] u dërizining ikki qanitini keng ëciwetti.[yeshmisi:] ⑥ melum nuqta yaki liniyini boylap orunlashqan nersilerning birer teripi, yëni:[misal:] binaning sol qaniti. mehellining ong qaniti.[yeshmisi:] ⑦ [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] qoshun yaki sepning ong yaki sol teripi:[misal:] qutluq mingbëshi ming cërikni derya këcikidin ikki qanat qilip orunlashturdi.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer teshkilat, guruh qatarliqlar icidiki eng inqilabiy yaki eng eksil’inqilabiy ghayilerni algha sürgüci guruppa:[misal:] sol qanat yazghucilar.[yeshmisi:] ⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yardemci:[misal:] at er kishige qanat (maqal).
|
|
qanat astigha almaq |
|
qanat astigha almaq[yeshmisi:] himaye qilmaq, qoghdimaq, hamiy bolmaq:[misal:] partiye qacan bizni öz qaniti astigha aldi, shu kündin bashlap dilimiz yoridi.
|
|
qanat sörimek |
|
qanat sörimek[yeshmisi:] ① cishisining etrapida aylinip yürmek, cishisi bilen bille bolush ücün heriket qilmaq (toxu, kepter qatarliqlar heqqide):[misal:] xoraz mëkiyangha qanat söridi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ishqiy yaki shehwaniy niyette xotun-qizlarning keynide yürmek, ic pesh tartip qalmaq:[misal:] qasim xëlidin bëri zeytunemge qanat sörep kelgen bolsimu, lëkin birer muwapiq alaqe yolini tapalmay yüretti.
|
|
qanat yapmaq |
|
|
|
qanat yaymaq |
|
qanat yaymaq[yeshmisi:] birer ish-heriket, pa’aliyet qatarliqlar omumyüzlük ëlip bërilmaq, rawajlanmaq, ewj almaq:[misal:] 5-marttin bashlap bu pa’aliyet keng qanat yëyip ketti.
|
|
qaniti sunmaq |
|
qaniti sunmaq[yeshmisi:] «qaniti qayrilmaq»qa qarang:[misal:] atang bar idi qiran bürküttek, zalim qolida qaniti sunghan, yënip qisasning icide ottek, mudhish zamanning qurbani bolghan.
|
|
qaniti sunuq |
|
qaniti sunuq[yeshmisi:] özige eng yëqin dep bilgen birer adimi, tughqini, yardemcisi yaki jënigha bek esqatidighan birer nersisidin ayrilghan, mehrum qalghan:[misal:] ghëribliqta yashawatimen, qanitim sunuq, qolum qisqa, madarim yoq.
|
|
qanitigha qismaq |
|
|
|
qaniti qayrilmaq |
|
qaniti qayrilmaq[yeshmisi:] özige eng yëqin dep bilgen birer adimi, tughqini, yardemcisi yaki jënigha bek esqatidighan birer nersisidin ayrilmaq, mehrum qalmaq:[misal:] yaxshi ëtimdin ayrildim, qanitimdin qayrildim (maqal).
|
|
qanatsiz |
|
|
|
qanatsizliq |
|
|
|
qanatsiman |
|
|
|
qanat-quyruq |
|
|
|
qanatlandurmaq |
|
qanatlandurmaq[yeshmisi:] «qanatlanmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] hüseynem ashundaq ümid, ishencler bilen haman rohini qanatlandurup, özini tëtik, timen tutatti.
|
|
qanatlandurulmaq |
|
|
|
qanatlanmaq |
|
qanatlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qanat ciqarmaq, qanat peyda qilmaq:[misal:] qizim qelbigülning xushal halda cuqan sëlishi bilen teng, qalghan sawaqdashlirimu qanatlanghan cüjilerdek cuwurli qilmaq:[misal:] shuningdin këyin ezalar qanatlanghan bürküttek jasariti ëship-tëship algha ilgirileshni telep qiliwatidu. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] rohlanmaq, gheyretke kelmek؛ jush urmaq:[misal:] altunxan özining ishi we sözlirining birdinbir toghriliqigha köngli ishengensëri rohi tëximu qanatlinip, özini qushtek yënik sëzip baratti.
|
|
qanatliq |
|
qanatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qaniti bar, qanat ciqqan:[misal:] gilemlerning yene birige qiyapiti molungha oxshap këtidighan qanatliq ajayip bir mexluqning këyikni basmaqdap yewatqanliqi keshtilengen.[yeshmisi:] ② qaniti bar, qanat bëkitken (ishik qatarliqlar heqqide):[misal:] hoylining qosh qanatliq ishikining tuyuqsiz ghacildishidin uning diqqiti bölündi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tayanci, himati, qoghdighucisi bar؛ qorqmas:[misal:] qara yorgha barida qanatliq idim, taghda këyik yayaq bolsa men atliq idim.
|
|
qanatmaq |
|
|
|
qanashmaq |
|
|
|
qanal |
|
qanal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① sün’iy usulda qëzilghan we këme qatnaydighan derya, östeng:[misal:] ashliq toshuydighan këmiler jenub we shimal arisidiki cong qanal arqiliq qatnaydiken. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] tëlëwizor, radi’olardiki yuqiri castotiliq süret signalliri we yërim awaz signalliri belgilik kenglikni igiligen castota belwëghi:[misal:] tötinci qanal. altinci qanal.
|
|
qan-ter |
|
qan-ter[yeshmisi:] ① qan we ter. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni wujudqa ciqirish ücün singdürgen japaliq ejir, emgek, mëhnet:[misal:] qan-ter singdürmek. qan-ter tökmek. ＊ öz waqtidiki paqa-sazanglar makan tutqan bu sazliqqa bügünkidek mushundaq katta zawutning qed kötürüshi ücün bu ademning serp qilghan qan-teri hësabsiz idi.
|
|
qantëper |
|
qantëper[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qan+tëper［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qongghuraqgül a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu. tal, ashqazanni quwwetleydu, qan quwwitini toluqlaydu.
|
|
qanjuq |
|
|
|
qance |
|
qance [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] qaysi miqdarda necce neccilik:[misal:] silerning sinipta qance oqughuci bar [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] isimlarning bezibir türligüci qoshumciliri bilen türlinip këlip, özi almishidighan isimning rolini oynap isim ornida këlidu:[misal:] ularning qancisi mu’ellim ＊ bu qelemni qancige alding [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birmunce, köp, nurghun:[misal:] u ashu «oghrilar» bilen bir körüshsem dep arman qilip qance këcilerni xiyal bilen ötküzgenidi. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:]rewish.[yeshmisi:] yuqiri miqdarda, amalning barice؛ shuncilik:[misal:] qance köp bolsa, shunce yaxshi. ＊ u qance tëz kelse, shunce yaxshi.
|
|
qance-qance |
|
qance-qance[yeshmisi:] ① «qance» sözining tekrarlinishi. [yeshmisi:] ② nahayiti köp, hësabsiz, tola, nurghun:[misal:] bu quyun minglap kishilerning hayatini, yashliqini, qance-qance kishilerning xatirjem a’ilisini weyran qilip buzup ketti.
|
|
qance-qancilap |
|
qance-qancilap[yeshmisi:] nahayiti köp, hësabsiz, nurghun, talay:[misal:] biz ucaghqice bir-birimizni qance-qancilap sëghinarmiz, yad ëtermiz.
|
|
qanceylen |
|
|
|
qancice |
|
|
|
qanciki |
|
|
|
qancilap |
|
qancilap[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qancilighan, nurghun:[misal:] ötkenghu ömri ashu ustazning, qancilap këce, kirpik qaqmastin. qolida qelem, aldida kitab, izdinip tinmay, aram almastin.
|
|
qancilighan |
|
qancilighan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti köp, tola, nurghunlighan, sanaqsiz:[misal:] u caghlarda qancilighan yashlar azab cëkip, tirkiship, axir yene halakettin xaliy bolalmaytti.
|
|
qancilik |
|
qancilik [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] sani, miqdari, hejmi, ëghirliq qatarliq jehetlerde qance, necce, neccilik:[misal:] közüm torliship alemni qarangghuluq qapliwaldi. mushu halda qancilik turghanliqimni bilmeymen. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qaysi derijide:[misal:] tanggha yëqin u qacti, qancilik mangghanliqi namelum. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «qaysi derijidiki؛ erzimes؛ ance qilip ketküciliki yoq» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u qancilik adem idi. ＊ uning qilghinini men qilmay, uning derdlirini az tartqinim yoq-qu, bu qancilik ish.
|
|
qancinci |
|
|
|
qanxor |
|
qanxor[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bashqilarning qënini icip yaki shümürüp yashaydighan. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] öltürüsh, qan töküshke amraq, shundaq ishqa adetlengen, qatil:[misal:] qanxor düshmen. qanxor jallat. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishilerni shepqetsiz ëzidighan, qattiq ëkspilatatsiye qilidighan؛ zalim:[misal:] düshmen türmiside yëtip turupmu qanxor eksiyetcilerning yawuzluqlirigha her xil usullar arqiliq qaqshatquc zerbe bergen.
|
|
qanxorluq |
|
qanxorluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qan töküsh؛ shepqetsiz ëzish, ëghir ëkspilatatsiye:[misal:] u zalimlarning qanxorluqini elge tonutmaqci, wangning dehshetlik zulmi astida öltürülgen, jazalanghan, xorlanghanlarning intiqamini almaqci boldi.
|
|
qandash |
|
qandash[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir ata-anidin tughulghan, bir ewladqa mensup؛ qërindash:[misal:] ey jin, bu këyik mëning öz qandishim, deptu boway söz bashlap.
|
|
qandashliq |
|
qandashliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir ewladqa mensupluq, qërindashliq:[misal:] emgekci xelq bilen qandashliqi we pikirdashliqi sewebidin enwerning zulumgha, fë’odallargha we rohaniylargha nepriti ceksiz. [yeshmisi:] ② insanlarda tughulush bilenla tebi’iy shekillinidighan munasiwet. mesilen, ata-ana bilen qiz-oghul otturisidiki munasiwet:[misal:] qandashliq nezeriyisi, qandashliq munasiwiti. qandashliq adawiti.
|
|
qandaq |
|
qandaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] belge, süpet, xususiyet we halet qatarliqlar heqqidiki soraqni bildüridu:[misal:] bu qandaq kitab[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaysi xildiki, qandaq terzdiki:[misal:] yaxshi, yene qandaq isimlar bar, biz shuning icidin eng yaxshisini talliwalayli, dep soridi u yënidikilerdin. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qancilik, qancilik derijidiki, qandaqsige:[misal:] yëngisheher yëzisining qandaq ziyan tartqanliqini hemminglar kördünglar. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] bezi süpetlerge ündeshlik küceytme bolup këlip, «nëmidëgen, zepmu, ejebmu» dëgen menilerni anglitidu:[misal:] qara, bu bagh qandaq yaxshi ＊ ëtizning ayding këciliri qandaq cirayliq⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qandaq terzde, qaysi yosunda, qaysi usulda:[misal:] sopun qandaq yasilidu
|
|
qandaqtur |
|
qandaqtur[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] ① qandaqliqi namelum؛ belgisi, süpiti, xususiyiti unciwala ëniq bolmighan؛ alliqandaq:[misal:] qandaqtur birnerse. ＊ uning mëngishliridin qandaqtur bir güzellik, nazaketlik ipadiliri ciqip turatti. [yeshmisi:] ② qaysi, kimliki namelum, qaysibirliki u qeder ëniq bolmighan؛ allikim:[misal:] qandaqtur bir yash yigit sizni saqlap turuptu.
|
|
qandaqce |
|
qandaqce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qandaq, qandaqlarce, qandaq qilip, qandaqsige؛ nëmige asasen؛ qaysi yol bilen:[misal:] qiz ghezep bilen shuncilik capsan heriket qilghanidiki, qamcining qandaqce qoligha ötüp qalghanliqini özimu bilmey qaldi.
|
|
qandaqcisigha |
|
qandaqcisigha[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qandaq, qandaq qilip, qandaqlarce, nëmishqa, nëme ücün, nëme sewebtin:[misal:] jimma «sërk oyuni qandaqcisigha ësige cüshüp qalghandur» dep heyran bolup uninggha qaridi.
|
|
qandaqlarce |
|
qandaqlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qandaq qilip, qandaqcisigha؛ nëmishqa, nëme ücün:[misal:] yigit hëliqi kamargha ëngiship qarighandek boptu-yu, qandaqlarce uning icige kirip qalghinini özimu tuymay qaptu.
|
|
qandaqliki |
|
|
|
qandaqmu |
|
|
|
qandurmaq |
|
|
|
qandurushmaq |
|
|
|
qandurulmaq |
|
|
|
qandiqisigha |
|
|
|
qandimaq |
|
|
|
qan-zerdab |
|
qan-zerdab[yeshmisi:] ① qan we zerdab:[misal:] qan-zerdab aqmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq azab, ëghir derd-elem:[misal:] caynap yutay demsen mëni qanxor pelek, zalim pelek, qan-zerdabqa toldi yürek.
|
|
qansiratmaq |
|
|
|
qansirashmaq |
|
|
|
qansirimaq |
|
qansirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qan köp ciqip ketmek, qan ëqip azlap ketmek:[misal:] yaridar qansirap këtiptu. ＊ isma’ilning atqan oqi xan ghojamning ong putigha tegdi, xan ghojam qansirap axiri attin yiqildi.[yeshmisi:] ② qan azliqtin tatarmaq:[misal:] merhaba ëngishken pëti ömürlük jüptining qansirighan lëwige lëwini yëqip turup picirlawatatti.
|
|
qansiz |
|
qansiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qëni yoq, qëni bolmighan.[yeshmisi:] ② qëni az, qëni kem؛ renggi aqarghan؛ renggi öcken, sarghayghan:[misal:] uning oruqqina kelgen gewdisi tëximu kiciklep, qansiz, yaghaq yüzliri pürülüp këtiwatqandek körünetti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qan tökülmeydighan, qanliq jeng qilmay turup qilinghan yaki qilinidighan:[misal:] qansiz küresh.
|
|
qansizliq |
|
|
|
qan-qan |
|
|
|
qan-qënigha sëngip ketmek |
|
|
|
qanliq |
|
qanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qëni bar, qëni bolghan. [yeshmisi:] ② qangha boyalghan, qan yuqup qalghan, qan cacrap turidighan:[misal:] qanliq qilic. ＊ qanliq gewdining kimlikini, bir qarapla tonughili bolmaytti.[yeshmisi:] ③ qangha tolghan, qan arilash:[misal:] qanliq közler. ＊ u iplas diqqetsizliktin qanliq patqaqqa domilap cüshti.[yeshmisi:] ④ ish-heriket, weqe-hadise qatarliqlarni eske salidighan we yaki shulardin qëlip qalghan:[misal:] qanliq dagh. qanliq ötmüsh. qanliq yillar.[yeshmisi:] ⑤ qan töküsh, qurbanlar bërish yoli bilen ëlip bërilidighan qan töküsh bilen sadir bolidighan؛ hayat-mamatliq:[misal:] qanliq küresh. qanliq qesem. qanliq intiqam.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qatilliq derijisige bërip yetken, kecürgili bolmaydighan, kecürgüsiz, nahayiti ëghir:[misal:] sarayda boluwatqan siyasiy özgirishler, xan-padishahlarni qestlep öltürüsh, ghelibe tenteniliri we qanliq jazalar xuddi cüshtikidek körünetti.
|
|
qanmaq |
|
qanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① özi telep qilghan, ëhtiyajliq bolghan birer ishqa, nersige toymaq, qana’et hasil qilmaq, qana’etlenmek:[misal:] sugha qanmaq. caygha qanmaq. uyqugha qanmaq. ＊ yiraqtiki suda ussuzluq qanmas (maqal).[yeshmisi:] ② birer meqsetke, muradigha, arzu-armanigha yetmek؛ murad-meqsiti hasil bolmaq:[misal:] nepsi qanmaq. köngli qanmaq. ＊ ormini tola orup, biliking taldimu yarim. az kün oynap ayrilduq, yüriking qandimu yarim.
|
|
qanun |
|
qanun[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① obëyktip rë’alliqta türlük hadisiler otturisida kishi ëngidin we ixtiyaridin tashqiri hemishe mewjut bolup turidighan muqerrer baghlinish, munasiwet:[misal:] jem’iyet tereqqiyati qanuni. tebi’et qanuni. ziddiyet qanuni. ënërgiyining saqlinish qanuni. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] hökümran sinipning iradisini gewdilendüridighan, dölet teripidin tüzülidighan yaki ëtirap qilinidighan, ijrasi döletning zorluq küci arqiliq kapaletlendürülidighan heriket mizani. adette u yazma shekilde bolidu. mesilen, asasiy qanun, jinayi ishlar qanuni, heq telep qanuni dëgenlerge oxshash. [yeshmisi:] ③ bëjirilishi shert, mejburiy bolghan, qa’ide, adet tüsige kirgen telep, tapshuruq we shu qatarliqlar:[misal:] atisining sözi — uning ücün bir qanun. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] bir dinda qobul qilinghan exlaq we resim, resmiyet qa’idiliri sistëmisi:[misal:] sheri’et qanuni.
|
|
qanun-perman |
|
|
|
qanun-tüzüm |
|
|
|
qanunce |
|
|
|
qanunci |
|
qanunci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qanun tüzgüci yaki qanun tüzüsh ishlirigha qatnashquci xadim, qanun turghuzghuci we yürgüzgüci kishi:[misal:] burun exlaq nezeriyisini inkar qilghan qanunci we siyasetcilermu axiri jem’iyetning exlaq terbiyisige mohtaj ikenlikini iqrar qilishqan. [yeshmisi:] ② qanunni yaxshi bilidighan, qanunshunas.
|
|
qanunciliq |
|
qanunciliq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞qanun ishliri＜[yeshmisi:] hökümran sinipning öz iradisi boyice hakimiyet organliri arqiliq qurup ciqqan qanuniy tüzümi. u qanun tüzüsh, qanunni ijra qilish we uninggha ri’aye qilish qatarliqlarni öz icige alidu. u hökümran sinipning diktatura yürgüzüsh usuli we qoralidur:[misal:] sotsiyalistik qanunciliq qurulushi.
|
|
qanunsiz |
|
qanunsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qanungha toghra kelmeydighan, qanungha zit, xilap, qanunning sirtidiki, qanuniy emes:[misal:] qanunsiz ish. qanunsiz nikah. qanunsiz heriket. qanunsiz wasite. [yeshmisi:] ② qanunni himaye qilmaydighan, qanunni yaqlimaydighan, qanun terepdari emes:[misal:] jem’iyettiki bezibir qanunsiz unsurlarning qanunsiz heriketlirige qattiq zerbe bërish kërek.
|
|
qanunsizlarce |
|
qanunsizlarce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qanungha xilap, zit bolghan halda, qanunsizliq bilen:[misal:] eger kimki uninggha qanunsizlarce dexli qilsa, döletning muqerrer halda uni tosidighanliqini cüshendürüp, ularni heqiqiy ishendürüsh kërek.
|
|
qanunsizliq |
|
qanunsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qanungha xilapliq:[misal:] qanunsizliq qilmaq. ＊eger, qanunsizliq qilghan oghlimizgha peqet ata-aniliq hëssiyatimiz bilenla mu’amile qilsaq, u caghda biz ashu qanunning muqeddesliki bilen oghlimizni tëgishken bolmaymizmu
|
|
qanunshunas |
|
|
|
qanunshunasliq |
|
|
|
qanunlashturmaq |
|
|
|
qanunlashturushmaq |
|
|
|
qanunlashturulmaq |
|
|
|
qanunlashmaq |
|
qanunlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qanun bilen testiqlanmaq؛ qanuniy kücke ige bolmaq, qanungha uyghun bolmaq:[misal:] bu ish qanunliship qaldi. [yeshmisi:] ② qanuniy dep ëtirap qilinmaq, qanunluq dep tonulmaq, qanunluq bolmaq:[misal:] qanunlashqan teshkilat. qanunlashqan imla qa’idiliri.
|
|
qanunluq |
|
|
|
qanun-nizam |
|
qanun-nizam[yeshmisi:] qanun we nizam yaki qanun we shu xildiki qa’ide-tüzüm:[misal:] dölitimizning bashqa qanun-nizamlirigha kelsek, ularmu asasiy qanungha, qanunlargha we permanlargha asasen tüzülgen.
|
|
qanun-intizam |
|
|
|
qanuniy |
|
qanuniy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① qanunda belgilengen, qanunda körsitilgen:[misal:] qanuniy hoquq. qanuniy mejburiyet. [yeshmisi:] ② qanun yoli bilen testiqlanghan, qanungha muwapiq këlidighan, qanungha uyghun, qanungha asaslanghan:[misal:] qanuniy höjjet. qanuniy teshkilat. qanuniy küresh. [yeshmisi:] ③ qanungha alaqidar, qanun bilen bir terep qilinidighan:[misal:] qanuniy mesile. qanuniy jawabkarliq. qanuniy jaza.
|
|
qanuniyet |
|
qanuniyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① obyëktip shey’iler otturisidiki muqerrer baghlinish we ularning qanunliri:[misal:] obyëktip qanuniyet. tebi’iy qanuniyet.[yeshmisi:] ② qanuniy asasta, tebi’iy rewishte öz-özidin këlip ciqidighan, tebi’iy, muqerrer ish, hadise we shu qatarliqlar.
|
|
qanuniyetlik |
|
qanuniyetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qanuniyiti bar, qanuniyet boyice bolidighan؛ tebi’iy:[misal:] qanuniyetlik ish. qanuniyetlik özgirish.[yeshmisi:] ② qanuniyetke muwapiq këlidighan, qanuniyetke uyghun bolghan:[misal:] kitabning axirqi betliride bolsa, qanuniyetlik xulasiler we bezi tejribiler yëzilghanidi.
|
|
qanuniyliq |
|
|
|
qanun-yasaq |
|
|
|
qanise |
|
|
|
qanighaq |
|
|
|
qanimaq |
|
|
|
qan-yash |
|
qan-yash[yeshmisi:] ① qan we yash.[yeshmisi:] ② qanliq yash, qan arilash yash:[misal:] bu derd-elemlerni biz tartip tügetsek bolatti, dëdi boway congqur tinip, ata-bowilarning qan-yëshi axiri silergimu miras bolup qaldi.
|
|
qan-yiring |
|
|
|
qawatmaq |
|
|
|
qawashmaq |
|
|
|
qawaq (Ⅰ) |
|
qawaq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] xilwet, cet, yaqa؛ jimjit, tinc.
|
|
qawaq (Ⅱ) |
|
|
|
qawaqxana |
|
|
|
qawamash |
|
|
|
qawan |
|
qawan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yawa tongguzning erkiki:[misal:] bolghac inaq-bir gewde, bu yurttiki palwanlar. tëgelmesken ulargha, böri-ëyiq, qawanlar.
|
|
qawanliq |
|
|
|
qawshimaq |
|
|
|
qaw-qaw |
|
|
|
qawul |
|
qawul[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] janliq til.[yeshmisi:] ① bestlik, saghlam؛ küclük:[misal:] qawul adem. ＊ exmetjan qawul qollirini shiltip sözleydighan, ëgiz boy, aq yüzlük yigit idi.[yeshmisi:] ② cirayliq, këlishken, güzel:[misal:] aq doppisi bilen aq xese köngliki uning keng qawul bestige xoymu yarashqan bolup, cirayidin külke yighip turatti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] iqtidarliq, qabiliyetlik, qolidin ish këlidighan:[misal:] bizmu esli qawul xelq iduq. jahanning otturisida, altundek bipayan tupraqta cëdir-bargahlarni qurup qel’e-sheherlerni sëlip öz-özimizge xoja bolup, öz-özimizni sorighan xelq iduq.
|
|
qawulluq |
|
qawulluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qawul halet, qawullargha xas xususiyet:[misal:] mëning meslihetim shuki, padishahning qëshigha kirip, u qizning hösn-jamali we qawulluqini terip qilshimiz kërek.
|
|
qawimaq |
|
|
|
qa’ide |
|
qa’ide[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① türlük hadisiler otturisidiki baghlinish we munasiwetlerni ipadileydighan tertip؛ qanun:[misal:] söz yasash qa’idisi. yiltiz ciqirish qa’idisi. köpeytish qa’idisi.[yeshmisi:] ② birer ish-heriketning qandaq bëjirilishi kërekliki heqqidiki resmiy körsetme, yolyoruq yaki omum teripidin qobul qilinghan tertip:[misal:] ishlepciqirishning normal ëlip bërilishigha kapaletlik qilish ücün, emgek qa’idisige qet’iy ri’aye qilish kërek.[yeshmisi:] ③ resim, adet, yosun:[misal:] qedimdin qalghan qa’ide. ＊ mirza ularning aldigha bërip tajik qa’idisi boyice öz’ara qollirigha söyüshüp körüshti.
|
|
qa’ide-tüzüm |
|
|
|
qa’ide-yosun |
|
|
|
qa’ide-yosunluq |
|
qa’ide-yosunluq[yeshmisi:] qa’ide-yosuni bar, qa’ide-yosunlargha adetlengen, qa’ide-yosunlargha emel qilidighan:[misal:] qa’ide-yosunluq bala. ＊ bu ayal nahayiti qa’ide-yosunluq, izzet-ikramliq turmush kecüretti.
|
|
qa’idisiz |
|
qa’idisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qa’ide-yosunni bilmeydighan, qa’idige emel qilmaydighan, qa’idilik emes؛ qa’idige cüshmeydighan, qa’idige uyghun kelmeydighan:[misal:] qa’idisiz ish qilmaq.
|
|
qa’idisizliq |
|
qa’idisizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qa’idige xilap ish, qa’idige xilap heriket:[misal:] u kona tonushlarni uzatqanda, qandaqla bolmisun, bir’az nerse ëlish lazim-de, bolmisa tolimu qa’idisizliq qilghanliq bolidu.
|
|
qa’idileshtürmek |
|
|
|
qa’idileshtürülmek |
|
|
|
qa’idileshmek |
|
qa’idileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qa’idige aylanmaq:[misal:] her jüme küni tupraq bëshigha ciqip, ata-anisining rohigha du’a qilish uning turmushida qa’idiliship qalghanidi.[yeshmisi:] ② qa’idige, sistëmigha cüshmek؛ qa’idige uyghunlashmaq:[misal:] uyghurlarda tughulghan künni xatirilesh asta-asta qa’idileshmekte.
|
|
qa’idilik |
|
qa’idilik [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qa’ide-yosunni bilidighan, qa’idige emel qilidighan:[misal:] qa’idilik bala. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qa’ide boyice, qa’idige uyghun, qa’idisi bilen؛ qa’ididin ciqmay:[misal:] u tansini nahayiti yënik we qa’idilik oynaytti.
|
|
qay |
|
|
|
qayash |
|
qayash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① omumen bir-birining ehwalini, könglini cüshinidighan, bir-birige hësdashliq qilidighan yëqin kishiler, öz xili:[misal:] kembeghelning qayashi kembeghel (maqal). mal türi bilen, adem qayashi bilen (maqal).[yeshmisi:] ② shepqetci, nijatci, bashpanah:[misal:] hëkayini anglap bolup dëdim men shu’an: kembeghelge qayash iken bizning exmetjan.
|
|
qayaq |
|
|
|
qayan |
|
qayan[söz türkümi:] almash.[qurulmisi:]］qay+yan［[yeshmisi:] qaysi yaq, qaysi terep, qayaq, qeyer:[misal:] el qayan — sen shuyan (maqal). ＊ qishliqi qayan baray, yaz kelse saray salay (maqal).
|
|
qayta |
|
|
|
qayta-qayta |
|
|
|
qaytma |
|
|
|
qaytmas |
|
|
|
qaytmasliq |
|
|
|
qaytmaq |
|
qaytmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① esli kelgen yaki turghan yërige barmaq, deslepki yërige kelmek:[misal:] öyge qaytmaq.[yeshmisi:] ② birer nersige tëgip yanmaq:[misal:] u topni küc bilen tëpiwëdi, waritaning üstünki yaghicigha tëgip keynige qaytti.[yeshmisi:] ③ eslidiki halitige kelmek, burunqi halitige oxshash bolmaq:[misal:] nawada iltimasimni qobul qilsa, men 20 necce yilliq buruqturmiliqni axirlashturimen-de, yashliqimgha qaytimen.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yanmaq, sowumaq:[misal:] dili qaytmaq. köngli qaytmaq.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] waz kecmek, yanmaq:[misal:] pikridin qaytmaq. niyitidin qaytmaq. xata yoldin qaytmaq.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ketmek, yoqalmaq, tügimek:[misal:] issiqi qaytmaq. ishshiqi qaytmaq. ＊ uning acciqi qaytti.[yeshmisi:] ⑦ sëtilip tügimey ëlip këlinmek (tijaret heqqide):[misal:] qaytqan malda beriket bar (maqal).
|
|
qayturghuc |
|
|
|
qayturma |
|
qayturma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qayturulidighan yaki qayturup qilinidighan:[misal:] qayturma hujum. qayturma zerbe. qayturma muhasire. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaytilinidighan:[misal:] qayturma këzik. qayturma cëtishturush.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] naxsha ahangliridiki birinci qëtimliq orundashtin këyin tekrarlinip qayta kelgen bölek közde tutulidu.
|
|
qayturmaq |
|
|
|
qayturushcanliq |
|
|
|
qayturushmaq |
|
|
|
qayturulmaq |
|
|
|
qaytidin |
|
|
|
qaytishcanliq |
|
|
|
qaytishmaq |
|
qaytishmaq[yeshmisi:] «qaytmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] u ikkisi bir-birige yardemliship, öz’ara köyünüp, alte yil oqudi, bille ders teyyarlidi, mekteptin bille qaytishti.
|
|
qaytilatmaq |
|
qaytilatmaq[yeshmisi:] «qaytilimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] boldi, boldi, emdi, mëning mijezimni dëseng, sëni yüz qëtim qaytilitimen. qëni ghiza yeyli.
|
|
qaytilashmaq |
|
|
|
qaytilanma |
|
|
|
qaytilanmaq |
|
qaytilanmaq[yeshmisi:] «qaytilimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] undaqta, dawalash usulida hëcqandaq özgirish bolmighan turuqluq, nëme ücün mundaq qaytilinish yüz bëridu ＊ bundaq weqening yene qaytilanmiqi tes.
|
|
qaytilima |
|
|
|
qaytilimaq |
|
|
|
qaytiwashtin |
|
qaytiwashtin[söz türkümi:] rewish.］qayta+bash+tin［[yeshmisi:] qaytidin, bashqidin, qayta؛ yene, yëngiwashtin:[misal:] men sizni qaytiwashtin yoqlap këlimen.
|
|
qayca |
|
qayca [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] rext, qeghez, qeley qatarliq nëpiz nersilerni kësish ücün ishlitilidighan eswab. adette ikki dane polat tighni bir-birige almashturup, kësishken jayini winta arqiliq muqimlashturush yoli bilen yasilidu:[misal:] rext qaycisi. qeghez qaycisi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu shekildiki kësishme:[misal:] qayca perq. qayca put. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] juwazning ulaghni qoshidighan aca yaghici.
|
|
qaycisiman |
|
|
|
qayciquda |
|
|
|
qaycilatmaq |
|
|
|
qaycilash |
|
|
|
qaycilashturmaq |
|
|
|
qaycilashturulmaq |
|
|
|
qaycilashmaq |
|
qaycilashmaq[yeshmisi:] ① «qaycilimaq» pë’ilining ömlük derijisi. [yeshmisi:] ② bir-birige ötüshüp qayca sheklige kelmek, kësishmek:[misal:] xizir:-salmaq qedem bilen ghargha qarap mëngiwerseng bir-biri bilen tinimsiz qayciliship turidighan qilicqa yoluqisen...-deptu-de, közdin ghayib boptu.
|
|
qaycilanma |
|
qaycilanma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir-birige ötüshidighan, qaycilinidighan, öz’ara kësishidighan, ötüshme, kësishme:[misal:] qaycilanma tirek. qaycilanma küc. qaycilanma dëformatsiye.
|
|
qaycilanmaq |
|
|
|
qayciliq |
|
|
|
qaycilima |
|
qaycilima[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] «qaycilanma»gha qarang:[misal:] u nashta qiliwëtip, bir ëghiz gepke bir ëghiz caqcaq qoshup külginide bolsa, juwanning qaycilima yip bilen tërilgen qëshidek incike, qara qëshi sekrep-sekrep turatti.
|
|
qaycilimaq |
|
qaycilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qayca bilen qiymaq, kesmek, qayca salmaq:[misal:] usta alim hëkayisini bu yerge yetküzgende, shamning köygen pilikini qaycilidi.
|
|
qayda |
|
qayda[söz türkümi:] almash. [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qeye, qaysi yerde, qaysi jayda, nede, qaysi terepte, qayaqta:[misal:] qapqara boran keldi, tar koca rawan keldi, qaydisen jënim anam, sergerdan balang keldi.
|
|
qaydurmaq |
|
|
|
qaydurushmaq |
|
|
|
qaydurulmaq |
|
|
|
qayraq |
|
|
|
qayritmaq |
|
|
|
qayrishturmaq |
|
|
|
qayrishmaq |
|
|
|
qayrilma |
|
|
|
qayrilmaq |
|
qayrilmaq[yeshmisi:] ① «qayrimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] jësekciler böridek ëtilip bërip behramgha tashlinidu, jiddiy ëlishishtin këyin, behramning qolliri qayrilip baghlinidu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eslidiki turuwatqan ornidin sürülmek, qozghalmaq, yötkelmek (quyash heqqide):[misal:] ular manga-manga, kün qayrilghan waqitlarda tughan ayriydighan suning boyigha bëriptu.
|
|
qayrilishmaq |
|
qayrilishmaq[yeshmisi:] «qayrilmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bir top xushal qiz-yigitler qoltuqliship, rawab, tembür, garmonlirini kötürüshüp medeniyet öyi terepke qayrilishti.
|
|
qayrima |
|
|
|
qayrimaq |
|
qayrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tüz yaki birer yönilishtiki nersini aldigha, keynige yaki yënigha qaritip egmek:[misal:] derex shëxini qayrimaq. qolni qayrimaq.[yeshmisi:] ② tolghap, burap özige robiro qilmaq:[misal:] yar bolsa tüzük bolsa, besh qolida üzük bolsa, dost-düshmen arisida, qayrip söygüdek bolsa.[yeshmisi:] ③ pükmek, qatlimaq:[misal:] u uzun capinining pëshini qayrip bëlige qisturuwalghanidi.[yeshmisi:] ④ tosup turidighan birer nersini bir yënigha tartip acmaq (perde, milengze qatarliqlar heqqide):[misal:] u warqirighinice aq öyning kigiz ishikini qayrip sirtqa ciqti.[yeshmisi:] ⑤ burimaq, aylandurmaq, bashqa teripige yöneldürmek:[misal:] u nëme ücündur ittik këtiwatqan ëtining bëshini qayrip, yëza terepke yol aldi.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bölüp almaq, tutup qalmaq:[misal:] her qëtim ghelle sanighanda kem bolghanda 50 yüen qayrip qalattim.
|
|
qaysi |
|
qaysi[söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] ① birnecce kishi, nerse yaki waqit qatarliqlarning birerini ëniqlash ücün ëytilidighan soraqni ipadileydu:[misal:] ëyte, sëni zadi qaysi ewetti bu yerge[yeshmisi:] ② ritorik soraqta bolushsizliqni, pikirning eksini tekitleydu:[misal:] qaysi ana öz perzentini yaman köridu?
|
|
qaysibir |
|
qaysibir[söz türkümi:] almash.］qaysi+bir［[yeshmisi:] ① kimliki, nëmiliki, qandaq, qeyerde yaki qacanliqi namelum؛ alliqaysi, qaysiki, alliqand- aq, alliqeyerdiki:[misal:] uni qaysibirining öyide körgendek qilimen.[yeshmisi:] ② bir türdiki nerse yaki ish-heriketning biri:[misal:] uning üstige toy qiliwalghiningni anglap shuncilik xushal boldumki, qoy, qaysibirini dey.
|
|
qaysiki |
|
|
|
qayghu |
|
qayghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishining bëshigha kelgen musibet, külpet, derd-elem؛ hesret؛ köngülsizlik:[misal:] kishi qayghusi ëtekte, öz qayghusi yürekte (maqal).[yeshmisi:] ② teshwish, ghem, ghem-endishe, ghem-ghusse:[misal:] qarni bashqining qayghusi bashqa (maqal). öckige jan qayghu, qassapqa may qayghu (maqal).
|
|
qayghu-elem |
|
|
|
qayghurtmaq |
|
|
|
qayghurmaq |
|
qayghurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qayghu-elem cekmek, ghem qilmaq, ghem-endishige cüshmek؛ könglini yërim qilmaq:[misal:] bay yoqalghinigha qayghuridu, böre qalghinigha qayghuridu (maqal).
|
|
qayghurushmaq |
|
|
|
qayghu-zar |
|
|
|
qayghusiz |
|
qayghusiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qayghusi, ghem-endishisi yoq؛ qayghu-elemlerdin xaliy, tinc, xatirjem:[misal:] qayghusiz hayat.
|
|
qayghusizliq |
|
|
|
qayghuluq |
|
qayghuluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qayghusi bar, bëshigha ghem-qayghu cüshken, qayghu-elem tartqan:[misal:] sherixanning yashliq dewri ene shundaq qayghuluq idiki, u künlerni eslesh momayning közidin hëlimu yash aqquzatti.[yeshmisi:] ② qayghu-elem bilen tolup tashqan, musibetlik, elemlik, ghemkin, meyüs:[misal:] ayalning cirayi birdinla qayghuluq tüske kirdi, köz canaqliri nemleshti.[yeshmisi:] ③ kishini qayghugha salidighan, qayghurtidighan:[misal:] uning bu halitidin birer qayghuluq xewerning elcisi ikenlikini bayqidi.
|
|
qayghu-hesret |
|
|
|
qaymaq (Ⅰ) |
|
|
|
qaymaq (Ⅱ) |
|
qaymaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qingghir, egri bolup qalmaq؛ ëgilmek:[misal:] taxtay aptapta turup qëyip qëliptu.[yeshmisi:] ② melum bir tüz siziq, yönilishtin bir teripige cetlimek, keynige yanmaq:[misal:] ëqiwatqan suni qaydurup almaq.
|
|
qaymaqsiz |
|
|
|
qaymaqliq |
|
|
|
qaymal |
|
|
|
qaymuqturmaq |
|
|
|
qaymuqturulmaq |
|
|
|
qaymuqmaq |
|
qaymuqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nëme, qandaq qilishni bilelmey arisaldi bolup qalmaq؛ temtirimek, tënimek:[misal:] shuning bilen bizmu qaymuqup yürgen künlerning biride, sawut badang bilen bille ish meydanigha këtiwatsaq, bizge«mejliske bëringlar» dep uqturdi.[yeshmisi:] ② bashqilarning gep-sözige, ish-herikitige qarighularce, xata halda egiship ketmek؛ azmaq, adashmaq:[misal:] biz ularning ëlandiki gepliridin qaymuqup yürduq.
|
|
qaymuqushmaq |
|
|
|
qaynatma |
|
qaynatma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaynitish arqiliq hazirlanghan, qaynitip yasalghan:[misal:] qaynatma dora.[yeshmisi:] ② birnecce xil madda yaki dorining suda qaynitip teyyarlanghan arilashmisi:[misal:] cet jaylardiki mexpiy rëtsiplarning 14-tomida «gherbiy yurttiki ömürni uzartish qaynatmisi» dëgen dora rëtsipi xatirilengen.
|
|
qaynatmaq |
|
|
|
qaynatsa shorpisi qoshulmaydighan |
|
|
|
qaynash |
|
qaynash[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] suyuqluqning melum tëmpëraturigha kelgende jiddiy halda gazgha aylinish hadisisi. bundaq waqitta suyuqluq yüzide parlinish sadir bolupla qalmay, belki suyuqluqning icki qismidimu parlinish yüz bërip, hawa köpükciliri shekillinidu.
|
|
qaynashmaq |
|
|
|
qaynaq |
|
qaynaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qaynighan, qaynap turghan:[misal:] qaynaq su. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] issiq, hararetlik:[misal:] qaynaq nepes. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qaynighan, ewj alghan, jush urghan, qizghin, jushqun:[misal:] qaynaq mëhnet. qaynaq ish. qaynaq turmush. qaynaq küresh. ＊ meshiq meydani xuddi qaynaq jeng meydanigha oxshaytti. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] küceygen, küc-gheyretke tolghan, tolup tashqan؛ otluq:[misal:] qaynaq ghezep. qaynaq qisas. qaynaq hëssiyat. qaynaq tuyghu.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ademler bilen tolup tashqan, qizighan؛ awat:[misal:] qaynaq bazar.
|
|
qaynam |
|
qaynam[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① su yaki suyuqluqning cörgilimec bolup aylinidighan jayi:[misal:] ya qaynamdin ciqsun, ya sayramdin (maqal). [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ish, pa’aliyet, küresh we shu qatarliqlar qaynap tashqan, jush urghan halet:[misal:] turmush qaynimi. emgek qaynimi.
|
|
qaynam-tashqin |
|
qaynam-tashqin[yeshmisi:] nahayiti cap-cap, qizip ketken, qaynaq halet:[misal:] metniyaz özining qedir-qimmitini heqiqiy halda cüshinip, kollëktip emgekning qaynam-tashqinigha özini ëtip, bextiyar turmushning yaratqucilirining biri bolup qalidu. ∥ qurultayning höjjetlirini öginish, uning rohini izcillashturush boyice yuqiri dolqun kötürülüp, yëngi bir qaynam-tashqin menzire barliqqa keldi.
|
|
qaynam-tashqinliq |
|
|
|
qaynamliq |
|
qaynamliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaynimi bar, qaynam hasil qilghan, qaynap turidighan:[misal:] qaynamliq derya. ＊ ilim-pen dëngizi tëren we ceksiz, dolqunluq, qaynamliq, boranliq-ensiz.
|
|
qaynitilma |
|
qaynitilma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëbabetcilikte qaynitip teyyarlinidighan dorilar؛ kashkaplar:[misal:] tëibabitimizde köpince her xil ösümlükler, oksigën we karbongha bay bolghan gül-cëcekler we herxil mëwilerdin siqip ciqirilghan shirne-sherbetler we qaynitilmilar (kashkaplar) köp ishlitilidu.
|
|
qaynitilmaq |
|
|
|
qaynimaq |
|
qaynimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① cögün, qazan qatarliqlarning icidiki soyuqluq küclük otning, issiqliqning tesiri tüpeyli qizip, par hasil qilip, waraqlap turmaq؛ qiziqliqi melum derijige yetmek:[misal:] cay qaynimaq. shorpa qaynimaq. ＊ capan köysimu köysun, qazan qaynisun (maqal).[yeshmisi:] ② pishmaq, piship yëyishke bolidighan haletke kelmek:[misal:] ikki qoshqarning kallisi bir qazanda qaynimas (maqal).[yeshmisi:] ③ örlimek؛ tutmaq, kelmek:[misal:] teyjining zerdisi qaynidi, u bezmini toxtatti. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] janlanmaq, qizimaq, qizip ketmek:[misal:] tiyatirxanining aldi xuddi bayram künliridikidek qaynighanidi, men aldirap kulub icige kirdim. oyun alliqacan bashlinip këtiptu.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köpeymek:[misal:] kocida adem qaynap këtiptu.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xapa bolmaq, cëcilmaq؛ acciqlanmaq؛ tërikmek:[misal:] xeyrinsa ërining nëmige qaynawatqanliqini emdila cüshendi.
|
|
qayil |
|
|
|
qayilliq |
|
|
|
qebre |
|
qebre[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ölgen ademni kömidighan jay, gör:[misal:] qerzdarning qebrisi yoq (maqal). ＊ u kün boyi bowisining qebrisi üstide düm yëtip, özini basalmay yighlaytti.
|
|
qebricilik |
|
|
|
qebristan |
|
|
|
qebristanliq |
|
|
|
qebrigah |
|
|
|
qebrigahliq |
|
|
|
qebile |
|
|
|
qebilicilik |
|
qebilicilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishiler qebile-qebile bolup yashighan jem’iyet؛ kishilerning qebililerge bölünüp yashishigha asaslanghan ijtima’iy tüzüm:[misal:] herqandaq bir millet millet bolup shekillengice, coqum belgilik qebilicilik dewrini bësip ötmey qalmaydu. [yeshmisi:] ② qebiliwazliq:[misal:] qebilicilik qilmaq.
|
|
qebililik |
|
|
|
qebiliwaz |
|
qebiliwaz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz qebilisini hemmidin üstün qoyup, bashqa qebile-uruqlarni cetke qaqidighan, bashqa uruq-qebililerge qarita pes körüsh, kemsitish pozitsiyisini tutidighan:[misal:] ularning qebilisining aqsaqili nahayiti qebiliwaz adem bolup, bashqa qebile aqsaqallirini zadila közge ilmaytti.
|
|
qebiliwazliq |
|
qebiliwazliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öz qebilisini hemmidin üstün qoyup, bashqa uruq-qebililerni cetke qëqish, pes körüsh, kemsitish aditi we shundaq qiliq:[misal:] ular qebiliwazliq qiliship, küclük toqunush icige kirip qëlishmaqta idi.
|
|
qebiliwi |
|
|
|
qebih |
|
qebih[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kishini yirgendüridighan, nepretlendüridighan, seskendüridighan rezil, yarimas:[misal:] ghezep bilen homiyimen qebih zalimlargha, kala bolup bash ëgimen sebiy balilargha.
|
|
qebihleshtürmek |
|
|
|
qebihleshmek |
|
qebihleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] barghansëri qebih, rezil, pes bolup barmaq؛ eskileshmek:[misal:] ularning qarishice, mushundaq qebihliship ketken qaramlarni qandaq qutquzush mumkin
|
|
qebihlik |
|
qebihlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishini yirgendüridighan, nepretlendüridighan ish, heriket:[misal:] adem urush, deytti bir oqutquci, bolupmu, bir oqutqucining öz oqughucisini urushi tolimu qebihlik.
|
|
qepes |
|
qepes[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① isim.[yeshmisi:] qush yaki haywanlarni saqlash, bëqish ücün sim we shu qatarliqlardin toqup yasilidighan sanduq yaki öy shekillik buyum:[misal:] u bayning öyide qepestiki qushtek yalghuz qalghanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim. etrapi mushundaq shekilde qorshalghan boshluq:[misal:] kökrek qepisi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] qëtim, meydan, nöwet, ret:[misal:] bir qepes ëlishmaq.
|
|
qepes’ot |
|
qepes’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qepes+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qepes’ot a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. köpince, tropik belwagh rayonliridin ciqidu. menzire ösümlüki qilinidu.
|
|
qepessiman |
|
|
|
qepizek |
|
|
|
qetre |
|
qetre[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① suyuqluq zerricilirining tartishish netijiside sharce sheklini alghan eng kicik böliki؛ tamce:[misal:] bir qetre su. ey tagh süyi, angla yëshil zumret kebi jilwilinip turghan, emma gheplet uyqusida yatqan süzük kölning süyi bolghuce, sëningdek menggü oyghaq ötidighan, gürkirep, köpüklinip aqidighan tagh süyige qetre bolup qoshulghum bar... [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] az miqdar, azghina, kicik bölek yaki ülüsh:[misal:] bizning süpetlik uruqlirimizning qoshnilarning yëride cëcek ëcip, mëwe bërishi yenila bizning döletke qoshqan bir qetre töhpimiz bolmamdu
|
|
qetl |
|
qetl[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] öltürüsh, qirghin:[misal:] qetl qilmaq. ＊ ularning qorsiqidiki xam cot ata-balini yolgha sëliwëtip, ularni arghiybulaq cöllükide qetl qilip, gülzade bilen anargülni tartiwëlish idi.
|
|
qetle |
|
qetle[söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] mertem, qëtim, nöwet, ret:[misal:] xudagha ming qetle shükri, dëdi u axir, hernëme bolsa balam aman-ësen keldi.
|
|
qetli’am |
|
qetli’am[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] omumyüzlük qirish, öltürüsh؛ qirghin, qirghinciliq:[misal:] qetli’am qilmaq. ＊ ashu qetli’amning menzirisini köz aldigha keltürgenler özlirini toxtitalmay buquldap yighlamsirashqa bashlidi.
|
|
qet’iy |
|
qet’iy[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] özgermeydighan, buzulmas:[misal:] biz uninggha yol qoyalmaymiz, siz yetküzüp qoyung. bu bizning qet’iy jawabimiz. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qayturushqa, ret qilishqa bolmaydighan nahayiti jiddiy:[misal:] bizning qet’iy telipimiz shuki, edliye organliri uning mesilisini tëzdin bir terep qilip jama’etke ëlan qilsun [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mustehkem, qattiq:[misal:] toghra gep, rayon saqcisi uning qet’iy iradisidin tesirlendi. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hel qilghuc, keskin:[misal:] qet’iy küresh. qet’iy jeng. men uning teklipini qet’iy ret qildim.⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] estayidil hem jiddiy, keskin qattiq:[misal:] men idarige këlip tëxi muncilik qet’iy ademni ucratmighanidim. shunga ilajsiz turupla qaldim.⑥ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hergiz, esla, zadi, zadila:[misal:] heselxan toghra ëytqan, ularning ish toxtitish teshebbusini qollashqa qet’iy bolmaydu, belki qet’iy qarshi turush kërek.⑦ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] coqum, shek-shübhisiz:[misal:] men hemmini oylidim, axiri men artuqce bolup qalghan bu öydin qet’iy këtish niyitige keldim.
|
|
qet’iyet |
|
qet’iyet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] öz sözide, pikir-qararida qet’iy cing turush؛ qet’iylik, üzül-kësillik, keskinlik:[misal:] yaxshilarning sözlirini ezeldin, el icide qilghan emes hëckim ret. tengri hökmi bar ularning pikiride, sözliride bolsa eqil, qet’iyet.
|
|
qet’iyetsiz |
|
qet’iyetsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz sözide, pikride cing turalmaydighan؛ qet’iy emes, iradisiz:[misal:] uning bundaq qet’iyetsiz sözliri sorundikilerning axirqi netijining qandaq bolidighanliqi heqqidiki endishisini tëximu ashuruwëtidu.
|
|
qet’iyetsizlik |
|
|
|
qet’iyetlik |
|
|
|
qet’iyleshtürmek |
|
|
|
qet’iyleshtürüshmek |
|
|
|
qet’iyleshtürülmek |
|
|
|
qet’iyleshmek |
|
qet’iyleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① üzül-kësil, qet’iy tüs almaq, qet’iy halgha kelmek:[misal:] öz axiretlikini köp oylaydighan bolup qalghansëri, uning bu niyiti tëximu qet’iyleshti.[yeshmisi:] ② özgermes, mustehkem halgha kelmek, mustehkemlenmek:[misal:] ularning qarari kündin-künge qet’iyleshmekte idi.
|
|
qet’iylik |
|
qet’iylik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qet’iy halet, özgermeslik, mustehkemlik:[misal:] shuninggha ishinimizki, pütün dunya xelqi qet’iylik bilen küclük küresh ëlip baridighanla bolsa, urushning partlishini këciktürüsh ëhtimalimu yoq emes.
|
|
qet’iynezer |
|
qet’iynezer[qurulmisi:]］qet’iy+nezer［[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ciqish këlishte kelgen sözlerdin këyin këlip, özidin burunqi söz yaki jümlide anglishilghan nerse yaki heriketke tosqun bolalmaydighanliqini, uninggha baghliq emeslikini ipadileydu hem «... gha qarimastin», «... gha qarimay», «... gha baghlanmighan halda» dëgen menilerde këlidu:[misal:] qandaq bolushidin qet’iynezer, mëning sëning bilen öy tutushqa könglüm tartmaydu.
|
|
qed (qeddi) |
|
|
|
qed kötürmek |
|
qed kötürmek[yeshmisi:] ① boy sozmaq, ösmek, ëgizlimek:[misal:] ejeb cong imaretlerghu bu, dëdi tëriqci deryaning u yëqida qed kötürüp turghan üc binani körsitip.[yeshmisi:] ② yükselmek, ongshalmaq, tereqqiy qilmaq:[misal:] silerning kent bu yil qed kötürüp qaldi, dëdi sadiq sel oyliniwëlip.[yeshmisi:] ③ peyda bolmaq, bina bolmaq؛ qurulmaq:[misal:] bu uzun östeng qashliri altuncilarning qan we ustixanliri bedilige qed kötürgenidi.
|
|
qeder |
|
qeder[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bërish këlish bilen türlengen isim yaki isim xaraktëridiki sözlerge tirkilip këlip, «-ghice, -qice, -gice, -kice» qoshumcilirigha oxshash cek menisini ipadileydu:[misal:] ëytqina, dadisi ölüp ketkendin këyin ta bügünge qeder uning birer naxsha ëytip baqqanliqini anglighanmiding[yeshmisi:] ② köpince «bu, shu» qatarliq körsitish almashliri bilen birikip këlip «derijide, kebi, ... ge oxshash» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] men ishinimen, bizning söygümiz ëqiwatqan shawqunluq deryagha oxshash shu qeder süpsüzük, shu qeder uzun, uni hëckim tosuwalalmaydu.
|
|
qedem |
|
qedem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ayagh tashlap qilinghan herbir heriket, camdam, mangdam:[misal:] u xiyalcan këtiwatqan dilberni kördi-de, qedemlirini tëzletti.[yeshmisi:] ② ikki ayagh arisidiki ariliq, musape؛ ariliqqa (musapige) teng bolghan uzunluq ölcimi:[misal:] jigdiliktin deslep eysa pashshap, arqidin 20 qedem ariliq qaldurup yipek sellilik adem ciqti.[yeshmisi:] ③ ösüsh, rawajlinish, heriket we shu qatarliqlarning tëzliki, sür’et:[misal:] siz yene hazirqi qedimingiz bilen mangsingiz, 10 20 yildin këyin közge körüngen ilmiy xadim bolup ciqalaysiz.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ösüsh, rawajlinish, heriket we shu qatarliqlarning herbir böliki؛ basquc:[misal:] ular ziyan tartish halitini deslepki qedemde özgertti.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yürüsh, heriket:[misal:] «he, ürümci waqti...» u bu yëqimliq sözni yürikide qayta-qayta tekrarlap, buningdin këyin öz qedimini wetinimizning waqti bilen belgileydighanliqini oylighan.
|
|
qedem teshrip qilmaq |
|
qedem teshrip qilmaq[yeshmisi:] «barmaq, kelmek, kirmek, qatnashmaq, daxil bolmaq» meniliridiki tekellup ibarisi:[misal:] qëni öyimizge qedem teshrip qiling, dëdi nurulla.
|
|
qedemde |
|
|
|
qedemde bir |
|
|
|
qedemgah |
|
qedemgah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] kishiler bërip turidighan eziz jay:[misal:] beshkiremning anari tatliq, anar yüzlük baghwini dangliq. shu anarni östürgenlerning, qedemgahi bolghay bostanliq.
|
|
qedemlep |
|
|
|
qedemletmek |
|
|
|
qedemleshmek |
|
|
|
qedemlik |
|
|
|
qedemlimek |
|
|
|
qedemmuqedem |
|
qedemmuqedem[yeshmisi:] ① izmu’iz, keynidin qalmay؛ songdiship:[misal:] hapiz qedemmuqedem tap bësip këliwatqan siyit hajidin qorqup rastini ëytishqa mejbur boldi.[yeshmisi:] ② asta-asta, bir-birlep, derijimuderije:[misal:] sen közligen meqsetliringge qedemmuqedem yëqinlishiwatisen.
|
|
qedeh |
|
|
|
qeddi-qamet |
|
|
|
qeddi-qametlik |
|
qeddi-qametlik[yeshmisi:] qeddi-qamiti këlishken, qametlik:[misal:] mudir ëgiz boy, xush ciray, qeddi-qametlik adem idi.
|
|
qedir |
|
qedir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishiler arisida ërishilgen abruy, hörmet؛ jem’iyette tutqan orun, nopuz:[misal:] sözi toghrining qedri artuq bolar (maqal).[yeshmisi:] ② ehmiyet, qimmet:[misal:] altun qedrini zerger biler (maqal). ＊ ishligenning qedrini bilidighan zaman emdi këliwatidu.
|
|
qedir këcisi |
|
|
|
qedirdan |
|
qedirdan[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] eziz, hörmetlik, qedirlik؛ muqeddes, janijan:[misal:] tajixan bëligice laygha kömülüp, turghan bu ëcinishliq gewdining özining qedirdan hemrahi qasim ikenlikini emdi tonughanidi.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
qedirdanlarce |
|
|
|
qedirdanliq |
|
qedirdanliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëqinciliq, yëqin dostluq, inaqliq:[misal:] siz aliyjanabsiz. kona qedirdanliq hörmitige, köngül ücün külüp baqarsiz... hëc bolmisa shuning bilenmu teleysizni bextlik qilarsiz
|
|
qedirsiz |
|
qedirsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① hörmiti, abruy-inawiti yoq؛ hëckim hörmet qilmaydighan:[misal:] -sendek qedirsiz lalmidin mingni qoshsaq, bir oghlumgha teng bolalmaydu, iplas dëdi boway.[yeshmisi:] ② hëcbir ehmiyiti, qimmiti, qedri yoq, hëcnëmige yarimaydighan, këreksiz:[misal:] mëning bügüngice bolghan künlirim qedirsiz ghazangdek këtiwerdi.
|
|
qedirsizlenmek |
|
qedirsizlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qedir-qimmiti, izzet-hörmiti, ehmiyiti yoqalmaq:[misal:] oghlum, dëdi boway, hörmetke hörmet qilish kërek, emdi sanga qedirsizlengen bolsa, bizning qëshimizda ularning qedir-qimmiti yuqiri.
|
|
qedirsizlik |
|
|
|
qedir-qimmet |
|
|
|
qedirleshmek |
|
|
|
qedirlenmek |
|
|
|
qedirlik |
|
qedirlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qedirleshke erziydighan, hörmetlik, abruy-inawetlik, eziz, möhterem, eng yëqin:[misal:] qiz qedirlik kishisidin ayrilip, zar-zar yighlighinice shahning emrini beja keltürüshke mëngiptu.[yeshmisi:] ② ehmiyiti, qimmiti, nerxi yuqiri, qimmitini yoqatmighan؛ ehmiyetlik, muhim qimmetlik:[misal:] altun ciqqan yëride qedirliktur (maqal).[yeshmisi:] ③ birinci shexs qoshumcisi bilen türlinip këlip «jënim, söygünüm» dëgendek menilerni ipadileydu:[misal:] asman-zëmin bergin jawab, qëni mëning qedirlikim
|
|
qedirlimek |
|
qedirlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① hörmitini, izzitini qilmaq؛ hörmetlimek:[misal:] zeynep mëni yaxshi köretti, qedirleytti.[yeshmisi:] ② ehmiyiti, qimmitini, cüshenmek؛ muhim, paydiliq, ehmiyetlik dep bilmek:[misal:] waqitni qedirlimek.
|
|
qedim |
|
qedim[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uzaq ötmüsh, ilgiriki zaman, burunqi dewr, burun, ilgiri:[misal:] uyghurlar qedimde tutimizmgha ishinetti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti ilgiriki, uzaq tarixi bar؛ kona, burunqi dewrge a’it, qedimiy:[misal:] qedim yol.
|
|
qedimce |
|
|
|
qedimdin |
|
|
|
qedimki |
|
qedimki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] uzaq ötmüshte meydangha kelgen, uzaq ötmüshtin qëlip qalghan, uzaq ötmüshke a’it, qedimiy؛ kona:[misal:] qedimki yëziq.
|
|
qedimiy |
|
|
|
qedimiylik |
|
|
|
qedinas |
|
|
|
qedinasliq |
|
|
|
qer (qeri) |
|
|
|
qerel |
|
|
|
qerelsiz |
|
|
|
qerellik |
|
qerellik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qereli, belgilik waqit cëki bar, waqit cëki belgilengen, muddetlik:[misal:] qerellik zhurnal. ∥ qerellik tekshürmek.
|
|
qerz |
|
qerz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① melum muddet ötkendin këyin qayturush sherti bilen bërilidighan yaki ëlinidighan pul, buyum we shu qatarliqlar:[misal:] qerz almaq. qerz bermek. qerz tölimek. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] zimmige yüklengen wezipe, mejburiyet, burc:[misal:] atiliq qerzini ada qilmaq.
|
|
qerzdar |
|
qerzdar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① bashqilargha qerzi bar, qerz töleydighan kishi:[misal:] padishah qerzdar bolsa, erzingni xuda anglisun (maqal). [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birawning yaxshiliq we yardimidin minnetdar, xursen bolghan kishi:[misal:] anamgha tügetküsiz qerzdarmen.
|
|
qerzdarliq |
|
|
|
qerne |
|
|
|
qesem |
|
qesem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce＞［[yeshmisi:] ① din＜[yeshmisi:] özining qilghan gep-sözi, ish-herikiti we shu qatarliqlarning heqliqi, rastliqi, toghriliqini ispatlash ücün muqeddes nersiler, ulugh kishilerning namini tilgha ëlip turup yaki yalghanliqi ispatlansa jazagha razi bolup ëytilghan söz, bërilgen wede؛ ant:[misal:] qesem qildurmaq.[yeshmisi:] ② qilghan sözige sadiq bolidighanliqi heqqide resmiy halda ëytilghan tentenilik söz, qet’iy wede:[misal:] qesem bermek.
|
|
qesemxor |
|
qesemxor[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] kelse-kelmes qesem qiliwëridighan, emma da’im qesimidin yëniwalidighan yaki bergen qesimige emel qilmaydighan:[misal:] u intayin qesemxor adem bolghacqa, kishiler uning sözige ishenmes bolup qalghanidi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shundaq adem:[misal:] qesemxorning ömri qisqa (maqal).
|
|
qesemxorluq |
|
|
|
qesemname |
|
|
|
qesemyad |
|
|
|
qest |
|
qest[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① meqset, niyet, gherez:[misal:] jinning qesti shaptulda (maqal).[yeshmisi:] ② bashqilargha ziyan sëlish, ziyankeshlik qilishqa qaritilghan yaman gherez, yaman niyet, suyiqest:[misal:] sawut begning xanliqni aghdurush qesti yoqitildi.[yeshmisi:] ③ xurapiy cüshence boyice herxil du’alarni oqush arqiliq birawgha qilinghan ziyankeshlik, suyiqest:[misal:] qest yandurmaq.
|
|
qesten |
|
qesten[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] melum bir meqset bilen, etey, eteylep, gherezlik halda:[misal:] qesten urushmaq.
|
|
qestenlik |
|
|
|
qestleshmek |
|
|
|
qestlenmek |
|
|
|
qestlik |
|
|
|
qestlimek |
|
qestlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① niyet qilmaq, meqset qilmaq؛ könglige pükmek, pilanlimaq (yaman ish-heriketler heqqide):[misal:] ular eksil’inqilabcilarning tapshuruqi bilen weqe peyda qilishni qestligen.[yeshmisi:] ② qest qilmaq؛ yaman gherez, yaman meqsette heriket qilmaq:[misal:] düshmen qestler, dost qutuldurar (maqal).
|
|
qeside |
|
|
|
qesidici |
|
|
|
qesidicilik |
|
|
|
qesidixan |
|
|
|
qesidixanliq |
|
|
|
qesir |
|
qesir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① padishahlar, xanlar yaki fë’odallarning heshemetlik sariyi.[yeshmisi:] ② qel’e, qorghan.[yeshmisi:] ③ omumen heshemetlik saray, katta öy, bina:[misal:] weli bapkar diwe qesirige qarap mëngiptu.
|
|
qeghez |
|
qeghez[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① xet yëzish we resim sizish, kitab, zhurnal, gëzit qatarliqlarni bësish we bashqa meqsetler ücün ishlitilidighan matëriyal. u köpince, ösümlük talaliridin yasilidu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] resmiy höjjet, ispat, tonushturush:[misal:] caqiriq qeghizi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, 10 yaki 100 yüenlik pütün pulni bildüridu:[misal:] etigendin bëri 35 qeghezge bermidim, shuninggha qarap birnëme dëmemsiz, dëdi mal igisi.
|
|
qeghezcilik |
|
|
|
qeghez-qelem |
|
|
|
qeghezwaz |
|
qeghezwaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] emeliy ish qilmay, ehmiyetsiz qarar, höjjetlerni ciqirish bilen aware bolidighan kishi؛ byurokrat:[misal:] qeghezwazlar rehberlik ornidin cetleshtürülüshi kërek.
|
|
qeghezwazliq |
|
|
|
qeqnus |
|
|
|
qel’e |
|
|
|
qelem |
|
qelem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xet yëzish ücün ishlitilidighan qërindash, gangbi, may qelem qatarliq eswablarning omumiy nami. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] pikirni yazma ipadilesh, yazma eser yëzish we bu jehettiki maharet, qabiliyet:[misal:] qance köp kitab oqusang, qeliming shunce rawan bolidu. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xet shekli, pocërka:[misal:] bu qeghezge yëzilghini eysaning qelimi. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] qashni qara hem cirayliq qilish ücün qashqa sürtilidighan, icide qara maddisi bar qelem shekillik eswab:[misal:] qash qelimi.⑤ [yeshmisi:] tömür, tash we shuninggha oxshash qattiq maddilarni oyush, kësish, tekshilesh, neqish ciqirish qatarliq ishlar ücün gangdin yasalghan eswab:[misal:] tashci yigit tash kësidighan qelem qatarliq nersilirini ëlip taghqa mëngiptu.
|
|
qelem ehli |
|
qelem ehli[yeshmisi:] yazghuci-sha’irlar, axbarat xizmiti bilen shughullanghucilar, qelemkeshler:[misal:] qana’etlenmigen yaxshi ish, bolupmu qelem ehlige, dëdi bashliq.
|
|
qelempur |
|
qelempur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce＞grëkce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] da’im yëshil turidighan derex. yopurmiqi uzun, soqicaq, mëwisi uzun, shar sheklide. tropik belwagh rayonlirida ösidu. güli dora bolidu. ashqazanni küceytish, yel heydesh roligha ige. uruqidin qelempur yëghi ëlinidu. adette aromatik dora (puraq doriliri) ornida ishlitilidu.
|
|
qelemtirac |
|
|
|
qelemce |
|
qelemce[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① tikip östürüsh ücün ösümlük shëxidin teyyarlanghan, qomush qelem sheklide kësilgen qisqa tayaqce.[yeshmisi:] ② sewze qatarliqlarning uzun, incike qilip toghralghan herbir tëli:[misal:] ular sewzini qelemce qilip bolghanidi.
|
|
qelemdar |
|
|
|
qelemdash |
|
|
|
qelemdashliq |
|
|
|
qelemdan |
|
|
|
qelemkesh |
|
qelemkesh[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] yazghuci-sha’ir, zhurnalist, axbaratci shundaqla terjiman, qatarliq qelem bilen xizmet qilghuci xadimlar:[misal:] silerdek qelemkeshlerning bundaq cet yëzimizgha këlishi asan emes, dëdi u külüp turup.
|
|
qelemkeshlik |
|
|
|
qelemlik |
|
|
|
qelender |
|
|
|
qelenderce |
|
|
|
qelendercilik |
|
|
|
qelenderxana |
|
|
|
qelenderlerce |
|
|
|
qelenderlik |
|
|
|
qeley |
|
qeley[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi.(stannum)Sn sapliri kümüshtek aq, sozulushcanliqi yaxshi bolidu. hawada ongayliqce oksidlanmaydu. adette tömürge hel bërish, mëtallarni payatlash yaki qëtishma teyyarlashta köprek ishlitilidu.[yeshmisi:] ② mistin yasalghan qacilarning icki yüzige qaplanghan shu xil mëtal qatlimi. [yeshmisi:] ③ aq tünike, qangaltir.
|
|
qeleyci |
|
qeleyci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nëpiz taxta tömür, qeley, qangaltir qatarliqlardin türlük eswab, sayman, qacilarni yasaydighan yaki rëmont qilidighan kishi:[misal:] dostumning ëytishice u kishi xëlila usta qeleyci iken. ∥ qeleyci boway bëshini kötürüp manga mixtek qadaldi.
|
|
qeleycilik |
|
qeleycilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nëpiz taxta tömür, qeley qatarliqlardin türlük eswab, saymanlarni yasash yaki rëmont qilish ishi, kespi:[misal:] qeleycilik dukini.
|
|
qeleyletmek |
|
|
|
qeleyleshmek |
|
|
|
qeleylenmek |
|
|
|
qeleylik |
|
|
|
qeleylimek |
|
qeleylimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerning yüz qismigha nëpiz bir qewet qeley ëritmisi yalatmaq, qeley ëritmisi bilen hel bermek:[misal:] mis qacini qeleylimek.[yeshmisi:] ② tëshilgen yërini qeley ëritmisi bilen etmek, yemlimek:[misal:] cëlekning tüwini qeleylimek.
|
|
qelb |
|
qelb[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① yürek, dil:[misal:] qelbige pükmek. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishining icki rohiy dunyasi, icki hës-tuyghuliri, pikir-qarashliri merkezleshken jay, dil, köngül:[misal:] qelbige pükmek. qelbi qara.
|
|
qelben |
|
qelben[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] cin yürektin, qelbdin, cin dili bilen:[misal:] birawlar ten bërip teqdirge qelben, du’alar atidi merhumgha shexsen.
|
|
qelbdash |
|
qelbdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] pütkül dunya qarishi, istek-arzusi, ghayisi, niyet-meqsiti birdek bolghan kishi (bir-birige nisbeten):[misal:] u dëhqanlar bilen qelbdash.
|
|
qelbdashliq |
|
qelbdashliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dunya qarash, hës-tuyghu, pikir-meqset, ghaye-istek we shu qatarliqlarda birdeklik, oxshashliq:[misal:] qelbdashliqini bildürmek.
|
|
qelbgah |
|
|
|
qelqe |
|
|
|
qellab |
|
|
|
qellabliq |
|
|
|
qelle |
|
|
|
qelimiy |
|
|
|
qeliye |
|
|
|
qemer |
|
qemer[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ay:[misal:] u goya keng coqqilarning belwëghi — altun kemer, kündüzi seyle qilar kün, këcisi bunda qemer.[yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
qemeriye |
|
|
|
qent |
|
|
|
qentdan |
|
|
|
qent-gëzek |
|
|
|
qent-nawat |
|
qent-nawat[yeshmisi:] qent we nawat:[misal:] yighlimang qiz, yighlimang, ete këlermiz, alte bolaq qent-nawat alghac këlermiz.
|
|
qendalet |
|
|
|
qendaletci |
|
|
|
qendaletcilik |
|
|
|
qendil |
|
|
|
qendilci |
|
|
|
qendilcilik |
|
|
|
qehet |
|
|
|
qehetcilik |
|
|
|
qehr |
|
|
|
qehr-zehiri |
|
|
|
qehr-ghezep |
|
|
|
qehrlenmek |
|
|
|
qehrlik |
|
|
|
qehritan |
|
qehritan [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] nahayiti, qattiq, intayin:[misal:] qehritan soghuq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qattiq soghuq bolidighan, soghuq intayin küceygen:[misal:] qehritan qish. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] intayin qattiq soghuq:[misal:] qehritanning muzdek qamcisi, yüz-közümge tegdi taraslap. derd-pighanda örtinip yürek, kawap bolup köydi wazhildap.
|
|
qehriman |
|
qehriman[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] batur, qorqmas, merdane:[misal:] qehriman armiye. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] jesur, batur kishi:[misal:] özini qehriman qilip körsetmek.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eserlerdiki asasliq qilip bayan qilinghan përsonazh, shexs:[misal:] bash qehriman.[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
qehrimanane |
|
|
|
qehrimanlarce |
|
|
|
qehrimanliq |
|
|
|
qehwe |
|
qehwe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] royan a’ilisidiki da’im yëshil turidighan kicik derex yaki catqal. güli aq bolup xushbuy puraydu. shirnilik mëwe tutidu, mëwisining renggi toq qizil bolidu. icide ikki dane uruqi bolup, uni qorush arqiliq qehwe yasilidu. uning rohlandurush, ashqazanni küceytish roli bar. köpince tropik we subtropik belwagh rayonliridin ciqidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlük uruqidin ishlengen talqan. [yeshmisi:] ③ shu xil ösümlük uruqining talqinidin teyyarlanghan icimlik.
|
|
qehwexana |
|
|
|
qewet (Ⅰ) |
|
qewet (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qat-qat yaki qatlam-qatlam nersilerning herbir qëti, qatlimi we ularning arisi:[misal:] yerning qewiti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, qat-qat nersilerning qatlamliq derijisini bildüridu:[misal:] yette qewet asman. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qewetlik binalarning oxshash ëgizliktiki öyliri:[misal:] binaning 6-qewiti. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tekce we shu qatarliqlarning üstmu’üst jaylashqan herbir pellisi:[misal:] kitab jazisining üstünki qewiti.⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] qatlam:[misal:] qewet yüzi.⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yip, sim we shu qatarliqlarning herbir tëli:[misal:] necce qewet sim bilen orimaq.
|
|
qewet (Ⅱ) |
|
qewet (Ⅱ)[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] heddidin artuq, nahayiti, bek, intayin:[misal:] qewet yaxshi. qewet xoshal bolmaq.
|
|
qewet-qewet |
|
|
|
qewetlep |
|
|
|
qewetletmek |
|
|
|
qewetleshmek |
|
|
|
qewetlenmek |
|
|
|
qewetlik |
|
|
|
qewetlimek |
|
qewetlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] üstmu’üst, qatlammuqatlam, qewetmuqewet qilmaq, shundaq halgha keltürmek:[misal:] yotqanni qewetlep yighmaq.
|
|
qewetmuqewet |
|
qewetmuqewet [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birqewet, birqewettin qewet-qewetlep:[misal:] men sizni bubinada qewetmuqewet izdidim. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] köp, nurghun:[misal:] biz qewetmuqewet qiyinciliqqa yoluqtuq.
|
|
qewziyet |
|
|
|
qews |
|
qews[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] ëkliptikidiki 12 burjning toqquzincisi. astronomiyilik uzunluqi °240 tin °270 qice. esliy orni qews yultuz türkümide bolup, yillarning ötüshi bilen eqreb yultuz türkümige yötkelgen. her yili 11-ayning 22-künining aldi-keynide quyash bu burjqa këlidu. bu waqittiki mewsum sëriq qar bolidu.
|
|
qey |
|
|
|
qeyer |
|
|
|
qeyerlik |
|
|
|
qeyt |
|
qeyt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] «qilmaq» pë’ili bilen këlip: 1) tekitlimek, tekitlep ötmek:[misal:] qeyt qilmaq.[yeshmisi:] 2) yazmaq, yëzip qoymaq:[misal:] edib öz esiride döletning wezir-wuzraliridin tartip addiy xadimlirighice hemmisining eqil-paraset, bilim we exlaq igisi bolushi zörürlükini alahide qeyt qilidu.
|
|
qeyser |
|
qeyser[til teweliki:]］erebce＞latince［[yeshmisi:] ① isim.[yeshmisi:] burunqi rim padishahi, omumen padishah. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] batur, iradilik, jesur, qehriman:[misal:] qeyser kishila kemter bolidu. [yeshmisi:] erlerning ismi.
|
|
qeyserane |
|
|
|
qeyserleshtürmek |
|
|
|
qeyserleshmek |
|
qeyserleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qeyser haletke kelmek, qeyser bolmaq, baturlashmaq:[misal:] hëlim qulaq kesti mëni baghlap ëlip ketkendin këyin, tagham acciqida tëximu qeyserliship këtiptu.
|
|
qeyserlik |
|
|
|
qobul |
|
|
|
qobul qilmaq |
|
qobul qilmaq [yeshmisi:] ① könmek, qoshulmaq:[misal:] teklipni qobul qilmaq. özrini qobul qilmaq. [yeshmisi:] ② almaq, ötküzmek, kirgüzmek:[misal:] eskerlikke qobul qilmaq. [yeshmisi:] qarshi almaq, körüshmek:[misal:] majungying wekillerni özining yatiqida qobul qildi. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] körmek, dawalimaq:[misal:] kësel qobul qilmaq.⑤ [yeshmisi:] tapshuruwalmaq, ötküzüwalmaq:[misal:] buyruq qobul qilmaq.[yeshmisi:] ⑥ ilik almaq:[misal:] boway köz ishariti bilen salamni qobul qilidu.[yeshmisi:] ⑦ maqullimaq, testiqlimaq:[misal:] yighinda birnecce qarar qobul qilduq.[yeshmisi:] ⑧ ibret almaq, yekünlimek, mu’eyyenleshtürmek:[misal:] tejribe sawaqlarni qobul qilmaq.[yeshmisi:] ⑨ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliq organizmlar toqulma sirtidiki maddilarni toqulma icige ëlip kirmek, özleshtürmek:[misal:] qobul qilghuci tence.[yeshmisi:] 01 [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] radi’o dolqunlirini özige almaq, tutmaq:[misal:] qobul qilghuci apparat.[yeshmisi:] 11 kallisidin, idiyisidin ötküzmek:[misal:] boway tuyuqsiz bësip kelgen bu alametni qobul qilalmidi.
|
|
qobulxana |
|
qobulxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] mëhmanlar, ish bilen kelgüciler nöwet kütüp olturup turidighan yaki ish bilen kelgen kishilerni qobul qilip ular bilen ehwallishidighan öy, xana.
|
|
qobullatmaq |
|
|
|
qobullanmaq |
|
|
|
qobullimaq |
|
|
|
qopal |
|
qopal [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] gep-söz, heriketliri siliq emes؛ kishige qattiq tëgidighan (ademler heqqide):[misal:] u hazir burunqi qopal, xiyalcan sonur emes. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqimsiz, soghuq, tong, acciq (gep-söz, awaz heqqide):[misal:] qopal söz. qopal jawab. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] siliq emes, set, körümsiz؛ shekli, körünüshi nacar, ongghul-dongghul (her xil nersiler heqqide):[misal:] u yar-yar harwining ëgiz we qopal caqigha urulup ketkili tasla qaldi. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] set, körümsiz؛ retlik, cirayliq emes:[misal:] yipmu qopal oralghanidi.
|
|
qopallashturmaq |
|
|
|
qopallashmaq |
|
|
|
qopalliq |
|
|
|
qopturmaq |
|
|
|
qopturulmaq |
|
|
|
qopmaq |
|
qopmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① turmaq, öre haletke kelmek, tik bolmaq:[misal:] seher qopmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq, yüz bermek:[misal:] yëghi yandin qopar, bala qërindashtin (maqal). [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni qilish ücün teyyarlanmaq yaki kirishmek, heriketlenmek:[misal:] tamaqqa qopmaq. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] salametliki yaxshilanmaq, onglanmaq, tüzelmek:[misal:] raziye qopup qalghandur, dëdi u shazade aca bilen ehwallishiwëtip.
|
|
qopurghu |
|
|
|
qopurmaq |
|
qopurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bina qilmaq, salmaq, yasimaq, öre qilmaq, turghuzmaq (tam heqqide):[misal:] tam qopurmaq.
|
|
qopurushmaq |
|
|
|
qopurulmaq |
|
|
|
qopushmaq |
|
|
|
qotaz |
|
qotaz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] kalining alahide bir xil nesli. pütün tënide uzun kelgen toq qongur, qongur yaki aq renglik tükliri bolidu. puti qisqa, bëli ëgilenggü këlidu. shinjang, ottura asiyaning taghliq rayonliri we cingxey-shizang ëgizlikide yashaydu.
|
|
qotazci |
|
|
|
qotazciliq |
|
|
|
qotan (Ⅰ) |
|
qotan (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoy, kala qatarliqlar solinidighan cong ëghil, malxana. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen bille këlip, mal padisining qotangha sighqudek miqdarini bildüridu:[misal:] bir qotan qoy.
|
|
qotan (Ⅱ) |
|
|
|
qotantumshuq |
|
qotantumshuq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qotan+tumshuq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qotantumshuq a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi incike hem ajiz bolup, yerge tekshi yëyilip yaki sel qiypash halette ösidu. pütün ösümlük tëni dora qilinidu, muskul we ustixanni küclendürüsh, rëmatizmni yoqitish, zeher kësish we issiqni qayturush rollirigha ige.
|
|
qotan-qotan |
|
|
|
qotanlap |
|
qotanlap[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qotangha tolghan, qotan tolidighan؛ nahayiti jiq:[misal:] basmicilar kelgen pëti bayni öltürüp, qotanlap qoy, carwilirini heydep këtishkenidi.
|
|
qotanlanmaq |
|
|
|
qotanlimaq |
|
qotanlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] etrapida bir xil cembirek hasil bolmaq, yumilaq cember shekillik da’ire peyda bolmaq (ay, kün heqqide):[misal:] ay qotanlisa ayda yaghar, kün qotanlisa künde yaghar (maqal).
|
|
qotur (Ⅰ) |
|
qotur (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] adem we haywanlarda bolidighan tarqilishcan tëre kësili, qicishqaq. uni qotur kanisi keltürüp ciqiridu. köpince qolning aliqan, barmaqlirida, saghra, qorsaq qatarliq orunlarda peyda bolidu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu xil këselge giriptar bolghan:[misal:] qotur ëshek. qotur it. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tekshi, siliq emes؛ yirik, ongghul-dongghul:[misal:] qotur amut. qotur yüz. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yarimas, erzimes؛ yaman, nacar:[misal:] qotur nerse. qotur birnëme. ici qotur.
|
|
qotur (Ⅱ) |
|
|
|
qoturlashturmaq |
|
|
|
qoturlashmaq |
|
|
|
qoturmac |
|
|
|
qocqar |
|
|
|
qocqarci |
|
|
|
qocqiraq |
|
|
|
qocutmaq |
|
|
|
qocura |
|
|
|
qocushmaq |
|
|
|
qoculmaq |
|
|
|
qocumaq |
|
|
|
qoxta |
|
|
|
qodangshitmaq |
|
|
|
qodangshimaq |
|
|
|
qoday |
|
qoday[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil su qushi. boyni qisqa, aghzi cong, tumshuqi uzun, renggi köküc aq. gëlida poqiqi bolidu. asasen bëliqlar bilen ozuqlinidu.
|
|
qoral (qorali) |
|
qoral (qorali)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] adem öltürüsh we düshmen terepning urush qilish eslihelirini weyran qilish ücün biwasite ishlitilidighan eswab yaki mëxanizm, qurulma qatarliqlar:[misal:] yan qoral. yadro qoralliri.[yeshmisi:] ② birer ishta paydilinilidighan, uni asanlashturidighan herqandaq eswab, qurulma, mëxanizm, mashina we shu qatarliqlar:[misal:] yëzish qoralliri. oqutush qoralliri. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer meqsetke yëtish, uni emelge ashurush ücün xizmet qilidighan herqandaq wasite, destek, amil:[misal:] til insanlarning alaqe qorali.
|
|
qoral-jabduq |
|
|
|
qoral-sayman |
|
|
|
qoralsiz |
|
|
|
qoralsizlandurmaq |
|
|
|
qoralsizlandurushmaq |
|
|
|
qoralsizlandurulmaq |
|
|
|
qoralsizlanmaq |
|
qoralsizlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qoralidin ayrilmaq, qoralidin mehrum bolmaq, qoralini tashlimaq:[misal:] qorallirini tashlap, qoralsizlanghan düshmendin artuqce ëhtiyat qilishning zörüriyiti yoq idi.
|
|
qoralsizliq |
|
|
|
qorallandurmaq |
|
|
|
qorallandurushmaq |
|
|
|
qorallandurulmaq |
|
|
|
qorallanmaq |
|
qorallanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoralgha ige bolmaq, ërishmek؛ qoligha qoral almaq:[misal:] deryaning yuqiri teripidin daniyarning kaltek-toqmaq, neyze, miltiqlar bilen qorallanghan taghliq yigitliri qorshap këliwatatti.[yeshmisi:] ② türlük emgek qoralliri, jabduqliri bilen temin ëtilmek, shulargha ige bolmaq, ërishmek:[misal:] cüshti alim yardemge, küc qoshuldi gheyretke, qorallinip tash bilen, keldi tëzdin heriketke. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer meqsetke yëtish, uni emelge ashurush ücün zörür bolghan wasitilerge ige bolmaq, ularni biliwalmaq, ögenmek:[misal:] ilim bilen qorallanmaq.
|
|
qoralliq |
|
qoralliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] urush qoralliri bilen teminlengen؛ qoral tutqan, asqan, kötürgen؛ qorallanghan:[misal:] qoralliq adem. qoralliq küc. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoral küci bilen emelge ashurulghan yaki ashurulidighan:[misal:] qoralliq qozghilang. qoralliq küresh. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qoral ishlitip, tutup. qorallanghan halda:[misal:] qoralliq qarshi turmaq.
|
|
qoral-yaragh |
|
qoral-yaragh[yeshmisi:] qoral we yaragh, yeni miltiq, zembirek, mina, bashqurulidighan bomba, oq-dora we barliq ximiyiwi qorallar.
|
|
qoram |
|
qoram [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yoghan, zor, cong:[misal:] qoram tash. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] danicilar di’amëtiri 001mm din zor bolghan tagh jins we minëral parciliri.
|
|
qoramdatmaq |
|
|
|
qoramdalmaq |
|
|
|
qoramdimaq |
|
|
|
qoramsaq |
|
qoramsaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qurashturulghan, u yerdin-bu yerdin yighilip pütünlükni hasil qilghan:[misal:] u köpince üzümsiman, böreksiman, yëlinsiman, kallek, topisiman qoramsaq halitide bolidu.
|
|
qoramliq |
|
|
|
qoray |
|
|
|
qorayci |
|
qorayci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoray orup, yighip, qoray sëtish bilen meshghul bolidighan kishi:[misal:] u küni momay qorayci bowiyini saqlap, yërim këcigice tamaqmu yëmey olturuptu.
|
|
qorayciliq |
|
|
|
qorayliq |
|
qorayliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoray bilen qaplanghan, qoray köp jay:[misal:] her küni seher turuwëlip pütün eski tamliqlar, qorayliqlar, baghlarni ala qoymay tasqap ciqisen. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoray köp, qoray bilen qaplanghan:[misal:] qorayliq yer.
|
|
qorcaq (Ⅰ) |
|
qorcaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem we bashqa nersilerge oxshitip yasalghan balilar oyuncuqi:[misal:] yaghac qorcaq. lata qorcaq. qorcaq oynimaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarning buyruqi, arzusi boyice ish qilidighan, musteqil ish qilalmaydighan (kishi, emeldar, hökümet qatarliqlar):[misal:] qorcaq hakim. qorcaq esker.
|
|
qorcaq (Ⅱ) |
|
|
|
qorcaqⅢ |
|
|
|
qorcaqqol |
|
qorcaqqol[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qorcaq+qol［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tülke mayiqi a’ilisdiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. güli bëghir reng, bashaqsiman gül rëtide, tügünek gholi dora bolidu. börekni quwwetlendürüsh, musbetlikke yardem bërish, quwwet bërish, qanni tengshesh, aghriq peseytish roli bar.
|
|
qorcaqliq |
|
|
|
qordaq |
|
|
|
qorsaq |
|
qorsaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] gewdining bir qismi. ademlerning qorsiqi kökrekning astida, haywanlarning qorsiqi kökrekning arqa teripide bolidu. [yeshmisi:] ② qërin:[misal:] qorsaq almaq. qorsaq sëtiwalmaq. [yeshmisi:] nersilerning otturisidiki tom, sëmiz qismi:[misal:] qelemning qorsiqi. qorsiqi cong botulka.
|
|
qorsaq baqmaq |
|
qorsaq baqmaq[yeshmisi:] jan saqlimaq, kün almaq:[misal:] u yangaqqa birpes sincilap qarighandin këyin:[misal:] xop, shundaq bolsun, mëwe-cëwe bilen qorsaq baqalmaysiler, dëdi-de, mashina terepke buruldi.
|
|
qorsaq boshatmaq |
|
qorsaq boshatmaq[yeshmisi:] könglidiki barliq naraziliq, acciq, xapiliqlirini, derd-elimini, ghem-qayghusini ëytip yëniklep qalmaq:[misal:] u bir xilwet jaygha bërip yighlap-yighlap qorsiqini boshatti.
|
|
qorsaqta qalmaq |
|
|
|
qorsaq köpmek |
|
|
|
qorsaq köpüki |
|
|
|
qorsaq kötürmek |
|
|
|
qorsaqni esterlimek |
|
|
|
qorsiqida tongguz qatraydighan |
|
|
|
qorsiqida cot soqmaq |
|
|
|
qorsiqida gep yatmaydighan |
|
|
|
qorsiqida umici bar |
|
qorsiqida umici bar[yeshmisi:] qolidin ish këlidighan, qabiliyetlik, köp nersilerni bilidighan, bilimlik.
|
|
qorsiqigha kirip ciqmaq |
|
qorsiqigha kirip ciqmaq[yeshmisi:] könglidiki meqset, arzu-xahishi, hës-tuyghusini bilmek, cüshenmek, bilip yetmek.
|
|
qorsaqliq |
|
qorsaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qorsiqi bar:[misal:] u ishlitiwatqini qara qorsaqliq, yaltiraq sëriq qalpiqi bar qelem idi.[yeshmisi:] ② qorsaq salghan, yoghan qorsaq:[misal:] aghzi tar, tëgi keng küre. qorsaqliq, sëriq reng küre. xojamning toymas qorsiqi misali bir leheng küre.
|
|
qorshatmaq |
|
|
|
qorshashmaq |
|
|
|
qorshalmaq |
|
|
|
qorshaw |
|
|
|
qorshimaq |
|
|
|
qorghan |
|
qorghan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① düshmen hujumidin saqlinish ücün uzaq muddetlik istihkam, sëpillar bilen mustehkemlengen jay, sheher, qel’e we shu qatarliqlar:[misal:] qorghanni qamal qilmaq. qorghangha hujum qilmaq. [yeshmisi:] ② qel’e, sheher we shu qatarliqlarni mudapi’e qilish ücün qurulghan mustehkem diwar, tam, sëpil:[misal:] qorghan congqur yarliq ëriqqa taqilip tügeytti. [yeshmisi:] dala, taghliq jayda shuningdek sheherdin yiraqraq jaylarda etrapini tamlar bilen qorshash arqiliq yasilidighan orun we uning icidiki binalar:[misal:] qorghanning tamliri üstide kishiler köp iken. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mustehkem tayanc:[misal:] jenggiwar qorghan.[yeshmisi:] ⑤ qeshqer shehiri etrapidiki bir yëzining nami.
|
|
qorghanliq |
|
qorghanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qorghini bar, qorghangha ige. [yeshmisi:] ② qorghangha xas, qorghan bolidighan:[misal:] her qaysi partiye teshkilatliri heqiqiy türde partiyining jenggiwar qorghanliq rolini oynishi kërek.
|
|
qorqqaq |
|
qorqqaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nëmila bolsa qorqup turidighan, yüreksiz, toxu yürek:[misal:] köz qorqqaq, qol batur (maqal).∥ endishining ëti qorqqaq (maqal).
|
|
qorqqaqliq |
|
|
|
qorqmas |
|
qorqmas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëc nersidin qorqmaydighan, endishe qilmaydighan, shir yürek, batur:[misal:] qorqmas sha’ir l. mutellip ofitsërge ghezep bilen tükürdi.
|
|
qorqmasliq |
|
|
|
qorqmaq |
|
qorqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ensirimek, xewpsizimek, endishe qilmaq؛ yüreksizlik qilmaq, jasaretsizlik qilmaq:[misal:] böridin qorqqan qoy baqmas (maqal).
|
|
qorqutmaq |
|
|
|
qorqushmaq |
|
|
|
qorqumsirimaq |
|
qorqumsirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sel qorqush hës qilmaq, qorqqandek bolmaq, bir’az qorqmaq:[misal:] mezin qorqumsirap qalghan balilirini pepilep, tinjitip qoydi.
|
|
qorqumsiz |
|
qorqumsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëcnëmidin qorqmaydighan, batur, qorqmas:[misal:] uning könglide özige keynini qilip olturghan bu qorqumsiz, merd malay yigitke nisbeten bir xil razimenlik we hörmet tuyghusi peyda boldi.
|
|
qorqumsizliq |
|
|
|
qorqunc |
|
|
|
qorquncaq |
|
qorquncaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemmila nersidin qorqup, endishe qilip turidighan؛ yüriki yoq, toxu yürek, yüreksiz:[misal:] qorquncaq adem. ∥ way qorquncaqlar, hazirla bingsimni körisiler, dëdi enwer.
|
|
qorquncaqliq |
|
|
|
qorquncluq |
|
|
|
qorma |
|
|
|
qormal |
|
qormal[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] wangliq tüzümide dorghining qol astida ashliq, tërilghu, orman, ulagh-haywanlarni muhapizet qilidighan kishi.
|
|
qormalliq |
|
|
|
qoru |
|
qoru [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hoyla we hoyla icidiki öy-imaretlerning omumiy nami. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaylaqlardiki mallarni solash ücün etrapi qorshalghan jay, cong qotan:[misal:] u mallarni uttur qorugha heydep ketti. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip miqdarni bildüridu:[misal:] bir qoru at. ikki qoru qoy.
|
|
qorutmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qorutmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qorutmaqⅢ |
|
|
|
qoru-jay |
|
|
|
qorudash |
|
|
|
qorushmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qorushmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qorushmaqⅢ |
|
|
|
qoruq (Ⅰ) |
|
qoruq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] oruqlash, göshi yaki süyi qëcish, qërish qatarliq seweblerdin nersilerning sirtqi yüzide hasil bolghan pürüm, siziq؛ qorulup qalghan jay:[misal:] derd qoruqi këter, ac qoruqi ketmes (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qorulup qalghan, oruq hem wijik, jansiz, ajiz:[misal:] ëshiking oruqtu, taz ya kicik, qoruqtu, taz
|
|
qoruq (Ⅱ) |
|
qoruq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① öy-imaretler sëlinghan, del-derex, baghwaranliq dëhqanciliq meydani؛ ëkinzar.[yeshmisi:] ② ëkinzar yaki bagh, hoyla-aram qatarliqlarni sirttin mudapi’e qilish ücün sëlinghan nisbeten pakar tam.
|
|
qoruqci |
|
|
|
qoruqciliq |
|
|
|
qoruqsiz (Ⅰ) |
|
qoruqsiz (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoruq yoq, qoruq cüshmigen, qoruq peyda bolmighan:[misal:] kërim uning qoruqsiz, almidek pak yüzige qarap olturatti.
|
|
qoruqsiz (Ⅱ) |
|
|
|
qoruqlatmaq |
|
|
|
qoruqluq (Ⅰ) |
|
qoruqluq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qorup teyyarlanghan, qorulghan:[misal:] seyler qoruqluq, hemme nerse teyyar idi. ∥ u qazanda qoruqluq turghan göshlük laza seyni körüp, derhal ayali kelgüce üc romka qëqiwëlish niyitige kelgenidi.
|
|
qoruqluq (Ⅱ) |
|
|
|
qoruqlimaq |
|
|
|
qorul |
|
qorul[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① miltiq qatarliq qorallargha ornitilghan nishanni qarigha ëlish qurulmisi:[misal:] pemsiz baturluq-qoruli yoq miltiq (maqal).[yeshmisi:] ② ötken-keckenni közitish-tekshürüsh ponkiti؛ caza:[misal:] qoruldin ötmek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zerbe bërish, öc ëlish, qisas ëlish obyëkti, nishani:[misal:] qorulgha almaq.
|
|
qorultaz |
|
|
|
qorulgah |
|
|
|
qorulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qorulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qorum (Ⅰ) |
|
|
|
qorum (Ⅱ) |
|
|
|
qoruma |
|
|
|
qorumaq (Ⅰ) |
|
qorumaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] sey, gösh qatarliqlarni qazanda qizdurulghan yaghqa sëlip, u yan-bu yan örüp-cörüp, arilashturup pishurmaq:[misal:] polu qorushtin, shorpa sorushtin (maqal).
|
|
qorumaq (Ⅱ) |
|
|
|
qorumaqⅢ |
|
qorumaqⅢ[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① hëmaye qilmaq, qoghdimaq:[misal:] baghni qorumaq. qoghunluqni qorumaq.[yeshmisi:] ② qush, ciwin, pasha we shu qatarliqlarni heydep yiraqlashturmaq, qoghlimaq:[misal:] ciwin qorumaq.
|
|
qorunmaq |
|
|
|
qoza |
|
|
|
qoza cüsh |
|
|
|
qozini poza qilmaq |
|
qozini poza qilmaq[yeshmisi:] uzun waqit japaliq heriket qilish arqiliq az nersini köpeytmek:[misal:] balam, dëdi anisi, -sen qozini poza qilip bolghuce men barmu yoq, birnëme dep bolmaydu.
|
|
qozam |
|
qozam[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kicik balilarni erkilitish ücün qollinilidu:[misal:] elley, qozam, omiqim, shërin-shëker tatliqim.
|
|
qoza-oghlaq |
|
|
|
qozghatquc |
|
qozghatquc [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qozghitish rolini oynaydighan, qozghitidighan:[misal:] qozghatquc dora. qozghatquc ënërgiye. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] yaltiraq lampining ot aldurush dëtali. adette yaltiraq lampining qozghitish tok yoligha ulinidu. icige mëtaldin yasalghan ikki tal issiqliq plastinkisi we bir dane kondënsatorni qacilash arqiliq yasilidu.
|
|
qozghatquci |
|
|
|
qozghatmaq |
|
|
|
qozghashmaq |
|
|
|
qozghalma |
|
|
|
qozghalmas |
|
|
|
qozghalmaq |
|
|
|
qozghilang |
|
|
|
qozghilangci |
|
|
|
qozghilishcan |
|
|
|
qozghilishcanliq |
|
|
|
qozghimaq |
|
qozghimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① esli ornidin yötkimek, midirlatmaq, heriketlendürmek:[misal:] harwini qozghimaq. ornidin qozghimaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer pa’aliyet yaki heriketke omumiy yüzlük seperwer qilmaq؛ atlandurmaq, heriketlendürmek:[misal:] ular bazar icidiki idare-jem’iyet we ahalilerni üjme köciti tikishke qozghidi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda qilmaq, meydangha keltürmek؛ tughdurmaq, sadir qilmaq:[misal:] munazire qozghimaq. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yene qayta yüz bergüzmek, sadir qilmaq, qaytilatmaq, tutmaq (kësel qatarliqlar heqqide):[misal:] kësilini qozghap qoymaq.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëngidin eske salmaq, yëngidin tilgha almaq, yëngidin eske sëlip yaki tilgha ëlip, köngülsizlik peyda qilmaq, yëngilimaq (untulup ketken köngülsizlik yaki köngülsiz mesililer heqqide):[misal:] bularning hemmisi uning untulup qalghan nurghun qayghuluq eslimilirini qozghaydu.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özi terepke burimaq, tartmaq, qaratmaq (diqqet-ëtibar qatarliqlar heqqide):[misal:] diqqitini qozghimaq.
|
|
qozuq |
|
|
|
qozuqluq |
|
qozuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qozuq bar, qozuq qëqilghan, qozuq bëkitilgen.[yeshmisi:] ② qozuq ücün teyyarlanghan؛ qozuq qilsa bolidighan, muwapiq këlidighan:[misal:] qozuqluq yaghac.
|
|
qozuqwagh |
|
qozuqwagh[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qozuq+bagh［[yeshmisi:] yip, tana, arghamca qatarliqlarni yumilaq halqa sheklide qilip, ikki ucidin tartip cingitidighan bir xil baghlash.
|
|
qozicaq |
|
|
|
qoziqulaq |
|
|
|
qozilatmaq |
|
|
|
qoziliq |
|
|
|
qozilimaq |
|
|
|
qoziway |
|
|
|
qosh (Ⅰ) |
|
|
|
qosh tirnaq |
|
|
|
qosh cikit |
|
|
|
qosh yötel |
|
|
|
qosh (Ⅱ) |
|
qosh (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dëhqanciliqta yer heydeshssa, sapan qatarliqlarning yighindisi:[misal:] qoshqa qatmaq. qosh heydimek. ＊ undaq bolsa, ikki qosh ciqirip bir kündila heydiwetseng bolidiken, dëdi abdurishit.
|
|
qosh ciqmaq |
|
|
|
qoshⅢ |
|
qoshⅢ[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① herbiy yürüsh we kollëktip seperlerde waqitliq turalghu, qonalghu qilish ücün teyyarlanghan jay, qarargah, cëdir. [yeshmisi:] ② karwanlar yol yürüp toxtighan jayda qonush ücün ëlip yüridighan kigiz öy, cëdir:[misal:] tögiciler qoshi qapcighayning töwinidirek idi.
|
|
qosh (Ⅳ) |
|
|
|
qosh’atar |
|
|
|
qoshaq (Ⅰ) |
|
qoshaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir-birige cëtilghan, qoshulghan:[misal:] bir qoshaq ulagh. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir arghamca bilen öz’ara cëtilip baghlanghan ulaghlar:[misal:] ular qoshaqni ikki qilip qasimning xaminini bügünla tëpip, sorup ëliwëlishni oylishiwatatti.
|
|
qoshaq (Ⅱ) |
|
qoshaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] köpince yette boghumluq, töt misraliq bolidighan, ritim we ahangdarliqi küclük, sözliri addiy emma janliq, obrazliq, naxsha qilip oqushqa eplik bir xil shë’iriy eser:[misal:] xelq qoshaqliri. sadir palwan qoshaqliri.
|
|
qoshaqci |
|
|
|
qoshaqciliq |
|
qoshaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoshaq toqush, qoshaq ëytish ishi, kespi:[misal:] türklerning necce ming yilliq qoshaqciliq, dastanciliq en’enisi hëlimu keng dawam qilmaqta.
|
|
qoshaqdatmaq |
|
|
|
qoshaqdashmaq |
|
|
|
qoshaqdalmaq |
|
|
|
qoshaqdimaq |
|
|
|
qosham |
|
|
|
qosh-jabduq |
|
|
|
qoshci |
|
|
|
qosh-qosh |
|
|
|
qosh-qoshlap |
|
|
|
qoshquci |
|
|
|
qoshkëzek |
|
qoshkëzek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qosh+këzek［[yeshmisi:] ① birla qëtimda arqa-arqidin tughulghan ikki kicik janliq (bowaq, qoza qatarliqlar):[misal:] qoshkëzek tughmaq. ∥ qasim u qoshkëzek qozilardin xewer ëliwatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ayrilmas yëqin dost, jüp, hemrah, yoldash:[misal:] her waqitta, öz ishimizda sür’et bilen süpet qoshkëzek bolushi kërek.
|
|
qoshlap |
|
|
|
qoshlap-qoshlap |
|
|
|
qoshlaq |
|
|
|
qoshlimaq |
|
|
|
qoshma |
|
|
|
qoshmaq (Ⅰ) |
|
qoshmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① opmu’oxshash bir jüp؛ bir-birige capliship turghan bir jüp:[misal:] qoshmaq mëghiz. qoshmaq neshpüt. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] munasiwiti bek yëqin, ayrilmas, janjiger, öz’ara wapadar:[misal:] qoshmaq adash bolmaq.
|
|
qoshmaq (Ⅱ) |
|
qoshmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞mat＜[yeshmisi:] qoshush emilini bëjirmek؛ jemlimek, jem qilmaq:[misal:] birge ikkini qoshsa necce bolidu [yeshmisi:] ② birer nersige bashqa birnersini arilashturmaq yaki salmaq:[misal:] sütke su qoshmaq.[yeshmisi:] ③ parce-parce, alahide musteqil bolghan nersilerni birleshtürüp bir pütünlük hasil qilmaq, birleshtürmek:[misal:] qoshmaq tes, ayrimaq asan (maqal).[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] teqdim qilmaq, bëghishlimaq, ciqarmaq, serp qilmaq:[misal:] töhpe qoshmaq.[yeshmisi:] ⑤ ashurmaq, köpeytmek, artturmaq:[misal:] xushalliq qoshmaq.[yeshmisi:] ⑥ salmaq, ciqarmaq (meblegh, desmaye qatarliqlar heqqide):[misal:] meblegh qoshmaq.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qoshumce qilmaq؛ qisturmaq (pikir, gep-söz heqqide):[misal:] gep qoshmaq.[yeshmisi:] ⑧ at, ëshek qatarliq emgek haywanlirini harwa, qosh, cana qatarliq emgek yaki qatnash buyumlirigha belgilik qa’ide boyice jaylashturmaq, tirkimek, qatmaq:[misal:] atni harwigha qoshmaq.[yeshmisi:] ⑨ toqumaq, özi ijad qilip oqumaq, yazmaq, tüzmek (qoshaq-nezmiler heqqide):[misal:] qoshaq qoshmaq.[yeshmisi:] 01 birge ishlesh, birge heriket qilish yaki hemkarlishish, hemrah bolush ücün belglimek, mangdurmaq؛ hemrah qilmaq, shërik qilmaq:[misal:] maqul körseng karwanlargha qoshup qoyay, bille ketkin.[yeshmisi:] 11 er-ayalliq munasiwitini ornatquzmaq, menggülük hemrah qilmaq, bir yastuqqa bash qoydurmaq, er-ayal qilmaq:[misal:] teqdir bizni bir yerge ekëlip bir-birimizge qoshup qoydi.
|
|
qoshna |
|
qoshna [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] öy-jayi yëqin, yanmuyan, yandash bolghan kishiler؛ öyige yandap öy salghan yaki öyining yënidiki öyde olturghan kishi:[misal:] yamangha gördimu qoshna bolma (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlük ish-emgek we pa’aliyetlerde öz’ara yanmuyan, yëqin yerde ishligüciler, ish orni yanmuyan bolghan kishiler. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yanmuyan turghan, jaylashqan, cëgridash, bir-birige yëqin:[misal:] yighinda qoshna yëza-kentlerdin kelgenlermu bar idi.
|
|
qoshna-qolum |
|
|
|
qoshniciliq |
|
|
|
qoshnidarciliq |
|
|
|
qoshniliq |
|
|
|
qoshush |
|
|
|
qoshushmaq |
|
|
|
qoshuq (Ⅰ) |
|
|
|
qoshuq (Ⅱ) |
|
|
|
qoshuqci |
|
|
|
qoshuqciliq |
|
|
|
qoshuqsiman |
|
|
|
qoshuqlap |
|
|
|
qoshuqluq (Ⅰ) |
|
|
|
qoshuqluq (Ⅱ) |
|
qoshuqluq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qoshuq sëlip qoyidighan, qoshuq saqlaydighan:[misal:] qoshuqluq sëwet.[yeshmisi:] ② qoshuq yasilidighan, qoshuq yasashqa yëtidighan, qoshuq ciqidighan:[misal:] 15 qoshuqluq kötek.
|
|
qoshuqlimaq |
|
|
|
qoshulghuci |
|
qoshulghuci [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoshulidighan:[misal:] qoshulghuci san. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] öz’ara qoshulidighan sanlarning herbiri. mesilen, a+b+c diki c,b,a lar qoshulghucilardur.
|
|
qoshulma |
|
|
|
qoshulmaq |
|
|
|
qoshulushmaq |
|
|
|
qoshuma |
|
|
|
qoshumce |
|
qoshumce [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bar, mewjut nerse, hadise we shu qatarliqlarning üstige qoshulidighan yaki ularni tolduridighan:[misal:] qoshumce emgek. qoshumce mehsulat. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoshulidighan, toluqlaydighan nerse, ish-heriket, söz we shu qatarliqlar:[misal:] nërwa ajizliqini dawalash asasen këselning özigimu baghliq. dora dëgen qoshumce. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözning tomur yaki özek qismigha qoshulup, türlesh yaki söz yasash rolini oynaydighan ëlëmënt:[misal:] söz türligüci qoshumce. söz yasighuci qoshumce. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] asasliq bolmighan, ikkinci orunda turidighan bölek, tarmaq, ish-heriket, nerse, hadise qatarliqlar:[misal:] su ciqirish tomisi asas, tengshesh tomisi qoshumce.⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kitab, lughet qatarliqlardiki tëkistning arqa teripige bërilidighan we tëkist bilen alaqidar bolghan maqale yaki paydilinish matëriyalliri؛ ilawe.⑥ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] asasliq ishning sirtida, ishtin sirt:[misal:] mal baqimen qoshumce, qotinimda ikki uy. undin bashqa töt ëshek, ikki öcke, 30 qoy.
|
|
qoshumcisiz |
|
|
|
qoshumciliq |
|
|
|
qoshumcilimaq |
|
qoshumcilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qoshumce qilmaq, qoshup qoymaq:[misal:] bu kishi bizning hemrahimiz, qisqa cacliq, aq sëriq adem qoshumcilidi.
|
|
qoshun |
|
qoshun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] qoralliq kücler topi yaki uning melum bir qismi؛ armiye. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum sahe yaki melum meslektiki kishilerning teshkillik rewishte shekillendürgen sëpi, kollëktipi؛ sahe:[misal:] ishci-dëhqanlar qoshuni. ziyaliylar qoshuni. oqutqucilar qoshuni.
|
|
qoshuwa |
|
qoshuwa[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] bir xil tagh oti. güli cong qoshuqtek yoghan bolup, qipqizil ëcilidu. cëciki yalang (qosh emes), yopurmiqi törükrek (yumilaqraq) këlidu. yiltizi dora qilinidu.
|
|
qogh |
|
|
|
qoghacay |
|
|
|
qoghdatmaq |
|
|
|
qoghdashmaq |
|
|
|
qoghdalmaq |
|
|
|
qoghdanmaq |
|
|
|
qoghdighuci |
|
|
|
qoghdimaq |
|
|
|
qoghdinish |
|
|
|
qoghlatmaq |
|
|
|
qoghlashmaq |
|
|
|
qoghlandi |
|
qoghlandi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jinayet, xataliq, sewenlik ötküzgenliki ücün qoghlanghan, sürgün qilinghan kishi؛ sürgün:[misal:] qoghlandi bolmaq.
|
|
qoghlanmaq |
|
|
|
qoghlighuci |
|
|
|
qoghlima |
|
|
|
qoghlimaq |
|
qoghlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qacqan nersige yëtishish, uni tutuwëlish ücün tëz sür’et bilen arqisidin mangmaq, yügürmek:[misal:] qacqanmu xuda deydu, qoghlighanmu xuda deydu (maqal).[yeshmisi:] ② bir orundin bashqa bir terepke yaki jaygha heydimek, sürmek, mëngishqa mejbur qilmaq, mejburiy halda ketküzüwetmek, sürgün qilmaq:[misal:] tala müshüki öy müshükini qoghlaptu (maqal).[yeshmisi:] ③ birer septin, qatardin cëkindürmek, jaza bërip qaldurmaq, heydimek, ciqiriwetmek:[misal:] ular mensurni partiyidin qoghlidi.[yeshmisi:] ④ sürüshtürüp tëpip tutush yaki shu nersige ërishish meqsitide izdimek, jiddiy axturmaq:[misal:] iz qoghlimaq.
|
|
qoghushun |
|
qoghushun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi (Plumbum) Pb. kül reng, yumshaq emma ëghir, sozulushcanliqqa ige, asan oksidlinidu. qëtishma, batariye we qërindash uci qatarliqlarni yasashta matëriyal qilinidu.
|
|
qoghushunluq |
|
|
|
qoghun |
|
qoghun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. mëwisi uzun ëllips sheklidiki shirnilik mëwe bolup, yüzi siliq, temi tatliq, xush puraq këlidu. xilliri köp bolup istëmal qilinidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
qoghun-tawuz |
|
|
|
qoghunci |
|
|
|
qoghunciliq |
|
|
|
qoghun-qapaq |
|
|
|
qoghungül |
|
|
|
qoghunluq |
|
|
|
qoqas |
|
|
|
qoqaq |
|
qoqaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] tëre kësili. bir xil wirus keltürüp ciqiridu. köpince kalpuk etrapigha ciqidu. buningda melum orun deslep qiciship, këyin suluq qapartqular peyda bolidu. icide süzük suyuqluq bolidu, sel-pel aghritidu, bir-ikki hepte ötkendin këyin qaqac baghlap, këyin özlükidin tökülüp këtidu.
|
|
qoqiqi tutmaq |
|
|
|
qoqiqi qorumaq |
|
qoqiqi qorumaq[yeshmisi:] keypi buzulup xushi ketmek, xuyi tutmaq, acciqi, xapiliqi küceymek:[misal:] uni körüsh bilenla, qoqiqim qorup, erwahim qiriq gez ucidighan bolup ketti.
|
|
qoqaqliq |
|
|
|
qoqunaq |
|
qoqunaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xuy, xapiliq, naraziliq, köngülsizlik:[misal:] qoqunaqliri tutmaq.
|
|
qoqangül |
|
qoqangül[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki, xilmuxil rengde ëcilidighan, puraqsiz, otsiman ösümlük.
|
|
qong |
|
qong[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] janliqlarning ashqazanda hezim bolup bolunghan yëmeklik qalduqlirini sirtqa ciqiriwëtish yoli. u ikki kasa ariliqigha jaylashqan bolup, adette «cong teret yoli», «arqa teret yoli»mu dëyilidu.[yeshmisi:] ② mëwe-cëwe we sey-köktatlarning sapaq teripi:[misal:] qoghunning qongini ëliwetmek. camghurning qongini ëliwetmek.
|
|
qongi bosh |
|
qongi bosh[yeshmisi:] cidamsiz, gheyret-shija’iti yoq, iradisiz:[misal:] nahayiti qongi bosh bala bolup qaldi bu, dëdi boway oghlidin narazi bolup.
|
|
qongi poq |
|
qongi poq[yeshmisi:] ish tërip qoyghan, mesilisi bar, qilmishi bar:[misal:] bashliqimizning qongi poq, shunga ulargha yol qoyidu, dëdi aridin biri asta uni sheretlep.
|
|
qongi cing |
|
qongi cing[yeshmisi:] cidamliq, bir ishni axirigha ëlip ciqmighuce herikettin toxtimaydighan, iradilik, gheyretlik:[misal:] uning xëli qongi cing, bu ishni jezmen bir bashqa ëlip ciqidu.
|
|
qongini qoyalmay qalmaq |
|
|
|
qongini kocilimaq |
|
|
|
qongaltaq |
|
qongaltaq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yalang, hëcqandaq birnerse yögimeyla, paypaq yaki paytimisizla, yalingac halda:[misal:] u kalta qoncluq ötükini qongaltaqla kiyip talagha yügürdi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hëcqandaq iqtisadiy küci yoq, namrat adem, yalang tösh:[misal:] bu xulase xata, himit yene olturalmidi, hashim-pashim deydighan qongaltaqlarni manga cëtishqa bolmaydu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] iqtidarsiz, yaramsiz:[misal:] ghadiyiwerseng, sattar cong dadangdek qongaltaq bashliq bolup qalisen, dëdi ayal hasirap turup.
|
|
qongci |
|
|
|
qongghuraq |
|
qongghuraq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① silkingende, icidiki tili yanlirigha tëgip awaz ciqiridighan konus sheklidiki mëtal eswab:[misal:] arqa tereptin harwa qongghuraqlirining shox jaranglishi anglandi.[yeshmisi:] ② awaz ciqirip signal bëridighan herqandaq esilhe؛ signal:[misal:] tëlëfon qongghuriqi.
|
|
qongghuraqtiken |
|
qongghuraqtiken[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qongghuraq+tiken［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. ëgizliki 5.0 2 mëtir. yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq, kicik yopurmiqining ucida ucluq kicik tikini bar. teg yopurmiqi yaki yopurmaq oqi tikenge özgergen. güli sus sösün. coka mëwisi ëllips shekillik, köpken halette bolidu.
|
|
qongghuraqci |
|
|
|
qongghuraqsiman |
|
|
|
qongghuraqgül |
|
qongghuraqgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qongghuraq+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① qongghuraqgül a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. shekli qongghuraqqa oxshaydu. adette menzire ösümlüki qilinidu. yiltizi dorigha ishlitilidu, belghem boshitish we yötel toxtitish roligha ige. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning güli.
|
|
qongghuraqliq |
|
|
|
qongghuraqwash |
|
qongghuraqwash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qongghuraq+bash［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① murekkep güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi incike hem uzun. yopurmiqi yipsiman këlidu, nöwetliship ösidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning güli.
|
|
qongghuz |
|
|
|
qongqa |
|
|
|
qongur |
|
|
|
qongiyoghan |
|
|
|
qol |
|
qol [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem bedinining barmaq ucliridin yelkisigice bolghan qismi, shu ezasi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] barmaq bilen aliqanning omumiy nami؛ barmaq, penje:[misal:] qoli bilen ëlip, puti bilen bëriptu (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] haywanlarning aldinqi ikki ayighi:[misal:] toshqan ghanjughigha baghlanghan aldi ikki qolini cishi bilen cishlep yeshmekci bolatti. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir kishining özige xas xet yëzish uslubi, imza:[misal:] bu sëning qolung bolmay kimning qoli dëdi u.⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] igilik, ilik, tewelik, bashqurush, ixtiyar:[misal:] yaxshi xotun erning qolida (maqal).⑥ [yeshmisi:] miqdar söz bolup këlip «qëtim, ret, nöwet, meydan» dëgendek menilerni ipadileydu:[misal:] qarticilar yene sekkiz-toqquz qol oynighandin këyin tarqilishti.
|
|
qol baghlashmaq |
|
|
|
qol tartmaq |
|
qol tartmaq[yeshmisi:] yanmaq, cëkinmek, waz kecmek, munasiwitini üzmek:[misal:] u yenila bu ishtin qol tartmighanidi.
|
|
qol tegküzmek |
|
qol tegküzmek[yeshmisi:] ① urmaq, tutmaq:[misal:] ziwirsha nëme qilalisun, bu ayalgha qol tegküzgili bolattimu.[yeshmisi:] ② oghrilimaq:[misal:] ular sabirni «ambargha qol tegküzdi» dëgenge ishenmeytti.
|
|
qol tutmaq |
|
|
|
qol tiqmaq |
|
|
|
qolgha tükürmek |
|
|
|
qolgha qol, putqa put bolmaq |
|
qolgha qol, putqa put bolmaq[yeshmisi:] yëqindin yardemleshmek, dawamliq xizmitini qilmaq:[misal:] u mushu on necce yildin bëri nurdun hakimning qoligha qol, putigha put bolup këliwatatti.
|
|
qolgha yëqin |
|
qolgha yëqin[yeshmisi:] ① ishlitishke, paydilinishqa bab, eplik؛ asanla ishletkili, paydilanghili bolidighan:[misal:] bu qolgha yëqin nerse, ëliwalghin, esqëtip qalar, dëdi boway uninggha köyünüp.[yeshmisi:] ② körünüp turidighan, asan tapqili bolidighan:[misal:] buni qolgha yëqinraq yerge qoyghin, dëdi u manga picaqni sunuwëtip.
|
|
qolni cishlep qalmaq |
|
|
|
qolning kiri |
|
qolning kiri[yeshmisi:] ëtibari, ehmiyiti yoq, erzimes, qimmetsiz nerse:[misal:] pul dëgen oghul balining qolining kiri.
|
|
qolning ucida |
|
qolning ucida[yeshmisi:] köngül bölmey, yüzela, ehmiyet-ëtibar bermeyla, yüzeki:[misal:] qolning ucida ishlimek.
|
|
qoligha su quyup bërelmeslik |
|
|
|
qoli qicishmaq |
|
|
|
qoli qisqa |
|
|
|
qoli keng |
|
|
|
qoli kelmek |
|
|
|
qolini yumaq |
|
|
|
qoli ocuq |
|
qoli ocuq[yeshmisi:] hëc nersini ayimaydighan, pulni dost tutmaydighan, sëxiy, merd:[misal:] qoli ocuqning yoli ocuq (maqal).
|
|
qoli uzarmaq |
|
|
|
qoli uzun |
|
qoli uzun[yeshmisi:] puli bar, iqtisadi yaxshi:[misal:] toghra ëyttingiz, dëdi kekisaqal külümsirep, nur axunning qoli uzun, emma hazir qoli yetmeydighan bir ishqa hewes qilip qaptu.
|
|
qoli icige ëgilmek |
|
|
|
qolashmaq |
|
qolashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qamlashmaq, maslashmaq, epleshmek؛ muwapiqlashmaq (köpince yoqluq sheklide këlidu):[misal:] u sözleshke temsheldi-yu, lëkin aghzi gepke qolashmidi.
|
|
qol-ayagh |
|
|
|
qol-bash |
|
|
|
qolbashci |
|
qolbashci[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qol+bash+ci［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] bashliq, rehber, qomandan:[misal:] üc wilayet inqilabining qolbashcisi exmetjan qasimi shundaq dëgen.
|
|
qol-put |
|
|
|
qoltartqu |
|
|
|
qoltuq |
|
qoltuq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] qol bilen müre tutashqan jayning astinqi oyman qismi:[misal:] qoltuq purash. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kiyimlerning shu jaygha toghra këlidighan qismi:[misal:] capanning qoltuqi. könglekning qoltuqi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliq organizmlarning shu xil shekildiki qismi:[misal:] qoltuq bix. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] dëngiz, derya qatarliqlarning quruqluqqa ickirilep kirgen yaki egilgen qismi؛ körpez:[misal:] dëngiz qoltuqi. derya qoltuqi.⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tagh, say, toqay, yar we shu qatarliqlarning qoltuq sheklidiki qismi:[misal:] tagh qoltuqi.⑥ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, nersilerning qoltuqqa qisqudek derijidiki miqdarini bildüridu:[misal:] bir qoltuq otun.
|
|
qoltuqidin tawuzi cüshüp ketmek |
|
|
|
qoltuqigha kiriwalmaq |
|
qoltuqigha kiriwalmaq[yeshmisi:] birawning ishencisige, himayisige, qanat astigha ëlishigha ërishiwalmaq, himatigha ërishmek:[misal:] u ishanning qoltuqigha kiriwaldi, sultan bolsa, ishanning sözini ret qilalmaydu.
|
|
qoltuqtayaq |
|
qoltuqtayaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qoltuq+tayaq［[yeshmisi:] ① zeximlengen kishiler qoltuqigha tirep, tayinip mangidighan, yoqiri teripi qoltuqqa tiresh ücün muwapiq qilip yasalghan tayaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yantayaq, cumaqci:[misal:] hesen dëgen yasin begning qoltuqtayiqi idi.
|
|
qoltuqlatmaq |
|
|
|
qoltuqlashmaq |
|
|
|
qoltuqlanmaq |
|
|
|
qoltuqlimaq |
|
qoltuqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoltuqigha qismaq, qoltuqigha qisip kötürmek:[misal:] hedësila kitabqa qarap ish qilish we hemishe kitabni qoltuqliwëlish yaxshi ish emes.[yeshmisi:] ② birawning bilikini qoltuqigha qisturuwalmaq, qoltuqidin yaki bilikidin tutmaq:[misal:] reyhan mehmudni qoltuqliwaldi.
|
|
qolcomaq |
|
qolcomaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qol+comaq［[yeshmisi:] bashqilarning bashqurushi, yëteklishi, buyruqigha boysunup yaman ish qilidighan kishi؛ ghalca:[misal:] u ularni tashlap qoyup, qolcomaqlirini bashlap uxlighili mangdi.
|
|
qolcomaqciliq |
|
|
|
qolciragh |
|
|
|
qoldash |
|
qoldash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qollap-quwwetleydighan, yardem qilidighan, bir niyetlik kishi؛ meslekdash, pikirdash:[misal:] yoqtur mëning qoldashim, bu yëtimlikke carem yoq. ∥atang shahi merdan mëning qoldash dostum.[yeshmisi:] ② toy küni toyi bolghan yigit yaki qizning yënida da’im bille bolidighan kishi, yëqin dosti:[misal:] yigit qoldishi.
|
|
qoldashliq |
|
|
|
qoldama |
|
qoldama[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tamaqning bir xil türi. buningda xëmir tirnaq congluqida üzülüp, coyla yaki ashtaxtigha yimirilish arqiliq bir yüzige gül ciqirilip, suda pishurulidu. uningdin këyin süzüwëlinip, sey bilen bille qorulup yaki üstige sey sëlinip istëmal qilinidu.
|
|
qolqa |
|
|
|
qolqap |
|
|
|
qolqapliq |
|
|
|
qol-qanat |
|
|
|
qol-qolce |
|
qol-qolce[yeshmisi:] hemme birdek heriketke këlip:[misal:] bolunglar, dëdi bir aqsaqal tamaka cëkiwatqan sabirlargha qarap, mawu ishni qol-qolce tügitiwëtip, andin keckice oltursaqmu bolidu.
|
|
qollap-quwwetlimek |
|
|
|
qollashmaq |
|
|
|
qollanma |
|
qollanma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer ish-pa’aliyet yaki hüner-sen’etke destur bolidighan höjjet, körsetme we yaki shu qatarliq nersiler:[misal:] paydilinish qollanmisi.[yeshmisi:] ② oqu-oqutushta paydilinidighan matëriyal؛ derslikkitab:[misal:] u caghda tarix derslikide uyghur til-yëziqida qollanmilar yoq idi.
|
|
qollanmaq |
|
|
|
qolluq |
|
qolluq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qoli bar؛ qol bilen؛ qol bilen oynaydighan:[misal:] bir qolluq ishletmek., ikki qolluq qarta.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yarghuncaqni qol bilen aylandurush ücün, üstünki tashqa bëkitilgen qozuqsiman yaghac tutquc.
|
|
qollimaq |
|
qollimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yaqlap, teripini almaq, himaye qilmaq, quwwetlimek:[misal:] ayalimmu mëning bu ishimni qizghin qollidi.
|
|
qollinilmaq |
|
|
|
qolmuqol |
|
|
|
qolum-qoshna |
|
|
|
qolwaq |
|
|
|
qolwaqci |
|
|
|
qolwaqciliq |
|
|
|
qolice |
|
|
|
qol-ilik |
|
|
|
qol-ilkide bar |
|
|
|
qol-ilkide yoq |
|
|
|
qolyazma |
|
|
|
qolyaghliq |
|
|
|
qomac |
|
qomac[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bughday bilen kendirni qazanda qorup teyyarlinidighan bir xil yimeklik:[misal:] ular yolgha dep bir xaltidin qomac we talqan qoruwalghanidi. ∥ bir yaqqa anar qoydum, bir yaqqa toghac. shu yarimning derdide, yürikim qomac.
|
|
qomandan |
|
|
|
qomandanliq |
|
|
|
qomdu |
|
|
|
qomurtmaq |
|
|
|
qomurmaq |
|
qomurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① melum birnersini kömülgen yaki ornitilghan jayidin tartip ciqarmaq, yulup almaq:[misal:] u ikki parce yoghan xishni qomuruwetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] biraqla qolgha kirgüzmek, biraqla qolgha cüshürmek, almaq:[misal:] shu caghda gëpimge kirgen bolsang, hëc bolmisa 2000 yüenni qomurattuq.
|
|
qomurushmaq |
|
|
|
qomurulmaq |
|
qomurulmaq[yeshmisi:] ① «qomurmaq» pë’ilining mejhul derijisi. [yeshmisi:] ② qozghalmaq, heriketke kelmek, atlanmaq (adem qatarliqlar heqqide):[misal:] bu toy ücün pütün qeshqerlikler qomuruldi dësimu bolatti.
|
|
qomush |
|
qomush[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. köpince su buyida ösidu. yopurmiqi tömüne sheklide, gholining ici kawak. gholidin bora toqughili yaki qeghez yasighili bolidu.
|
|
qomushciliq |
|
|
|
qomushzar |
|
|
|
qomushzarliq |
|
|
|
qomushsiz |
|
|
|
qomushluq |
|
|
|
qonaq (Ⅰ) |
|
|
|
qonaq (Ⅱ) |
|
qonaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer jaygha, birkimning öyige qonush ücün kelgen yaki cüshken mëhman؛ yoluci:[misal:] emdi u ezimetlerni qonaqqa caqirsaq bolarmu[yeshmisi:] ② tüneydighan orun, qonidighan, qonup ötidighan jay, qonalghu:[misal:] qonaq tutup yatmaq.
|
|
qonaqgül |
|
qonaqgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qonaq+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qonaqgül a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi cong, uzun, ëllips sheklide bolup, nöwetliship ösidu. yopurmaq tomuri peysiman bolidu. güli qizil yaki sëriq, omum gül rëtide këlidu. adette menzire ösümlüki qëlinidu.
|
|
qonaqliq |
|
qonaqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qonaq tërilghan, qonaq östürülgen:[misal:] qonaqliq ëtiz. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qonaq tërilghan, östürülgen yer, jay yaki ëtiz, meydan:[misal:] mashina mehellining cëtidiki qonaqliqning yënida toxtidi.
|
|
qonalghu |
|
|
|
qonalghuluq |
|
|
|
qonc |
|
|
|
qoncluq |
|
|
|
qondaq |
|
qondaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toxu, kepter qatarliq qushlar qonush ücün köndileng ornitilghan uzun yaghac:[misal:] toxuni kölcekke heydeptu, ördekni qondaqqa (maqal).[yeshmisi:] ② miltiq, aptomat, pilimot qatarliq qorallarning pütün qismini tutup turidighan we atqanda yelkige tirep turidighan qismi:[misal:] miltiqning qondiqi.
|
|
qondaqliq |
|
qondaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qondiqi bar, qondaq bëkitilgen, qondaq orunlashturulghan:[misal:] qondaqliq miltiq.[yeshmisi:] ② qondaq qilishqa bab këlidighan, qondaq bolidighan:[misal:] qondaqliq yaghac.
|
|
qondurmaq |
|
qondurmaq[yeshmisi:] ① «qonmaq» pë’ilining mejburiy derijisi.[yeshmisi:] ② doppiciliqta, lëwek ëtip bolghandin këyin, doppining töpilikige jiyekni ulimaq.[yeshmisi:] ③ mashiniciliqta, ayrim tikilip teyyarlanghan yeng qatarliqlarni esliy ghol qismigha catmaq, ulimaq.
|
|
qondurushmaq |
|
|
|
qondurulmaq |
|
|
|
qonghaq |
|
|
|
qonghaqlimaq |
|
|
|
qonmaq |
|
qonmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ucushtin toxtap yerge yaki birer nersining üstige cüshüp orunlashmaq, olturmaq:[misal:] bala qush ucushni biler, qonushni bilmes (maqal).[yeshmisi:] ② tünni ötküzmek, tünimek, yëtip këcice aram almaq:[misal:] axiri u mëhman bu yerde bir këce qonup qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq, yuqmaq, cüshmek:[misal:] esliseng ësingge qonar (maqal).[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qoshulmaq, köpeymek:[misal:] et qonmaq. payda qonmaq.[yeshmisi:] ⑤ minmek, üstige jaylashmaq, orunlashmaq؛ toghrilanmaq:[misal:] wëlisipitke qonmaq.
|
|
qonushmaq |
|
|
|
qonuqluq |
|
|
|
qowzaq |
|
|
|
qowzaqdarcin |
|
qowzaqdarcin[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qowzaq+darcin［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] darcinning qowziqi. tëbabetcilikte dora qilinidu, terlitish, tartiship qalghan muskullarni boshashturush, tomurlarni rawan qilish xususiyitige ige. uningdin bashqa tëtitqu ornidimu ishlitilidu.
|
|
qowzaqlashmaq |
|
|
|
qowzaqliq |
|
|
|
qowm |
|
qowm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bir uruqtin ciqqan, öz’ara qërindashliq, uruq-tughqanliq munasiwiti bolghan kishiler topi؛ uruq, aymaq, qebile:[misal:] bu ejel jilghisida ular pütün qowmi bilen muzlap ölidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] da’im dëgüdek bir mescitte namaz oquydighan kishiler topi, namazni bir mescitte oquydighan jama’et:[misal:] mescit qowmi.
|
|
qowm-qërindash |
|
|
|
qowm-qërindashliq |
|
|
|
qownaq |
|
qownaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bext we shadliq tuyghusigha tolghan, bextlik, xushal-xuram, köngüllük:[misal:] uning köngli yenila ashu özige tonush bolghan, qownaq hayati, shadliq qaynap turidighan yurtida idi.
|
|
qownaqliq |
|
|
|
qowurgha |
|
qowurgha[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlarning kökrek diwarining ikki teripide bolidighan uzun, tar söngek. ademlerde 12 jüp bolidu. shekli yapilaq hem egri bolup, axiri omurtqa tüwrüki bilen؛ bëshi tösh söngiki bilen, tutishidu.
|
|
qowurghisi körünüp qalmaq |
|
|
|
qowurghisini egmek |
|
|
|
qowurghisiz |
|
|
|
qowurghiliq |
|
|
|
qowuz (Ⅰ) |
|
|
|
qowuzini köptürmek |
|
|
|
qowuz (Ⅱ) |
|
qowuz (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] ëghizda cëlinidighan bir xil calghu eswabi. polat, mis, altun, kümüsh qatarliq mëtallardin yasilidu.
|
|
qowuzci |
|
|
|
qowushturmaq |
|
|
|
qowushturulmaq |
|
|
|
qowushmaq |
|
|
|
qowuq |
|
qowuq[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ① sheher sëpilliri, orda, cong qoru qatarliqlarning derwazisi, ishik.[yeshmisi:] ② qedimki dewrlerde jinayetcining boynigha salidighan taxtay, shal, taqaq.
|
|
qowuqci |
|
|
|
qowuqluq |
|
|
|
qoy |
|
qoy[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan, yeni köshigücilerning bir türkümi. omumen bëshida bir jüp münggüzi bolidu. adette yungini, göshini, sütini we mëyini ëlish ücün bëqilidu.
|
|
qoyanjin |
|
qoyanjin[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] loyla a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi tüwidin shaxlinidu, qattiq këlidu, yumran waqtida tükler bilen qaplinidu. yopurmiqi tömüne shekillik, tikenlik uci bolidu. qisqa bashaqsiman gül rëti qoltuqida ösidu. qurghaq jaylarda ösidu.
|
|
qoyci |
|
qoyci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① mexsus yaylaq yaki qishlaqlarda qoy bëqish bilen shughullinidighan kishi, malci.[yeshmisi:] ② mexsus qoy ëlip-sëtish arqiliq tirikcilik qilidighan kishi, qoy sodigiri.
|
|
qoyciliq |
|
|
|
qoydurmaq |
|
|
|
qoyköz |
|
qoyköz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qoy+köz［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kök maral a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi göshlük, shirnilik, qëlin hem uzun, güli aq we omum gül rëtide këlidu.
|
|
qoyma |
|
|
|
qoymaq |
|
qoymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qolidiki nersini (omumen kötürüwalghan nersini) birer jaygha orunlashturmaq, jaylashturmaq:[misal:] boway qoyghinini bilmes, momay toyghinini bilmes (maqal).[yeshmisi:] ② birer jay yaki nersining üstige tirep, taqap, qondurup orunlashturmaq, jaylashturmaq:[misal:] bëshini qoymaq.[yeshmisi:] ③ paydilinish ücün birer nerse bermek:[misal:] u her qëtim ma’ashini alghanda, melum nisbette qërilarning aldigha qoyatti.[yeshmisi:] ④ qurmaq, salmaq؛ ornatmaq, orunlashturmaq:[misal:] derizige eynek qoymaq.[yeshmisi:] ⑤ öz yënida ëlip ketmey birer jayda qaldurmaq, birkimning saqlap bërishige yaki qarap qoyushigha tapshurmaq:[misal:] bankida qoymaq.[yeshmisi:] ⑥ waz kecmek:[misal:] yiqilghan cëlishqa toymas, betniyet xuyini qoymas (maqal).[yeshmisi:] ⑦ boldi qilmaq, ayaghlashturmaq, tügetmek؛ tashlimaq (gep-söz, bayan-cüshendürüsh we shu qatarliqlar heqqide):[misal:] caqciqingni qoy, dëdi tashway, men tëxi gülextiki caghlirimni untup qalmidim.[yeshmisi:] ⑧ bërish këlishte kelgen isimlar bilen këlip, shu isim ipadiligen nersini yëyish-icishke dewet qilmaq yeni baqmaq menisini bildüridu (omumen haywanlar heqqide):[misal:] ulaghni otqa qoymaq.[yeshmisi:] ⑨ birer ish-heriketni orunlash ücün imkaniyet yaritip bermek, ruxset qilmaq:[misal:] dëse, dëgüce qoydum, kësip yëgüce qoydum (maqal).01 [yeshmisi:] tincliq, xatirjemlik bermek:[misal:] ixtiyarigha qoymaq.[yeshmisi:] 11 bermek, baghlimaq, qaratmaq, bëghishlimaq (rohiy dunya bilen munasiwetlik bolghan nersiler heqqide):[misal:] köngül qoymaq.[yeshmisi:] 21 muptila qilmaq, ducar qilmaq, yoluqturmaq:[misal:] gepke qoymaq.[yeshmisi:] 31 muhakime, munazire qatarliqlar ücün ëytmaq, dëmek, bayan qilmaq:[misal:] so’al qoymaq.[yeshmisi:] 41 depne qilmaq, kömmek:[misal:] yerlikige qoymaq.[yeshmisi:] 51 belgilimek, belgilep bermek:[misal:] baha qoymaq.61 [köcme menisi:] [yeshmisi:] yüklimek, artmaq, tangmaq (eyib, gunah qatarliqlar heqqide):[misal:] bu qandaq ish ularning sanga qoyghan eyibliri toghrimu dep kembegheldin soraptu shah.[yeshmisi:] 71 birer ish, wezipige teyinlimek, belgilimek:[misal:] postqa qoymaq.[yeshmisi:] 81 atimaq, ... dep bëkitmek (türlük nersilerning nam-ismi heqqide)[misal:] :[misal:] isim qoymaq.[yeshmisi:] 91 bir terep qilishigha tapshurmaq yaki qaldurmaq, hawale qilmaq:[misal:] xudagha qoymaq.[yeshmisi:] 02 bashqilar aldida namayan qilmaq, körsetmek:[misal:] oyun qoymaq.[yeshmisi:] 12 yolini ëcip bashlap, belgilik derijide yaymaq, yetküzmek, yollimaq (su qatarliqlar heqqide):[misal:] su qoymaq.[yeshmisi:] 22 urmaq, salmaq, tegküzmek:[misal:] sadir pëshanisige birni qoydi.[yeshmisi:] 32 hësablimaq, dep bilmek, kirgüzmek, sanimaq:[misal:] ularning hemmisi mëni cong ademler qatarigha qoyidighan bolushti.[yeshmisi:] 42 östürmek (cac, saqal, tirnaq qatarliqlar heqqide):[misal:] burut qoymaq.[yeshmisi:] 52 tikmek (köcet qatarliqlar heqqide):[misal:] köcet qoymaq.[yeshmisi:] 62 basmaq, almaq, tashlimaq (qedem, ayagh heqqide):[misal:] qedem qoymaq.[yeshmisi:] 72 belge salmaq؛ yazmaq, sizmaq؛ basmaq:[misal:] imza qoymaq.[yeshmisi:] 82 tutashturup ulghaytmaq, peyda qilmaq (ot heqqide):[misal:] ot qoymaq.[yeshmisi:] 92 ishqa salmaq, heriketke keltürmek (omumen ëlëktr küci bilen heriketlinidighan nersiler heqqide):[misal:] rai’oni qoymaq. ün’alghuni qoymaq.[yeshmisi:] 03 melum ishni bëjirip këlish ücün ewetmek, mangdurmaq, ishqa salmaq:[misal:] elci qoymaq.[yeshmisi:] 13 sürtmek, sürkimek, suwimaq (osma, xëne qatarliqlar heqqide):[misal:] osma qoymaq.[yeshmisi:] 23 maqul bolmaq, qoshulmaq, unimaq, xalimaq:[misal:] oynighili qoymaq.[yeshmisi:] 33 cüshüm këlishte kelgen isim yaki isim xaraktëridiki sözler bilen bolushsiz shekilde këlip «qaldurmay, toluq, tepsiliy, ala tashlimay» dëgendek menilerni bilduridu:[misal:] qoymay ëytmaq.[yeshmisi:] 43 bezi süpetler bilen birikip këlip, melum birnersini shu süpettin anglinidighan haletke cüshürüsh yaki shu halette qaldurushni ipadileydu:[misal:] qorsaqni ac qoymaq.[yeshmisi:] 53 bolushsiz pë’ildin këyin bolushsiz shekilde këlip, aldidiki pë’il ipadiligen heriketni orunlimisa, bëjirmise bolmaydighanliqini ipadileydu:[misal:] mektepke barmay qoyma dëdi u oghligha tehdit teleppuzi bilen.[yeshmisi:] 63 ötümlük we qismen ötümsiz pë’illarning «-p, -ip, -up, -üp» qoshumcisi arqiliq yasalghan rewishdash shekli bilen birikip, töwendikidek tüs menilirini ipadileydu:[misal:] 1)rewishdash ipadiligen heriketning toluq orunlinishini, tügellinishini bildüridu:[misal:] öylep qoymaq.[yeshmisi:] 2)rewishdash ipadiligen heriketning tasadipiy, epsuslinarliq, ëcinishliq halette yüz bergenlikini, tamamlinip qalghanliqini bildüridu:[misal:] saqlitip qoymaq.[yeshmisi:] 3)rewishdash ipadiligen heriketning melum bir ish ücün aldidin orunlinishini bildüridu:[misal:] men bu ishqa bëlimni baghlap qoydum.[yeshmisi:] 4)rewishdash ipadiligen heriketning resmiyetcilik ücünla yaki sus, ëtibarsiz, asta halette we yaki nahayiti qisqa waqit icide mundaqla, xushyaqmasliq bilen orunlanghanliqini bildüridu:[misal:] hakim dimighini qirip, tumshuqini tolghap qoydi.[yeshmisi:] 73 bezi pë’illarning «y» bilen axirlashqan bolushsiz rewishdash shekli bilen birikip, bolushsiz heriketke qet’iylik tüsini kirgüzidu:[misal:] xewiringiz bar, këyinki künlerde men yëzigha kelmey qoydum.
|
|
qoymici |
|
qoymici[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] siliq-sipaye söz we herxil yalghan gepler bilen bashqilarning pul-pucek we bashqa nersilirini ëliwalghuci, aldamci:[misal:] qoymicigha ucrapsen-de, dëdi u cirayimgha qarapla.
|
|
qoyushmaq |
|
|
|
qoyuq |
|
qoyuq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet. bek suyuq emes, süyi, su terkibi nisbeten az؛ bek tëz ëqip këtelmeydighan:[misal:] qoyuq lay. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir-birige yëqin, zic jaylashqan, zic, «shalang»ning eksi:[misal:] qoyuq orman. ∥ qoyuq ösmek. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëniq, toq (reng we shuninggha oxshashlar heqqide):[misal:] qoyuq qara siyah. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] janliq tüs alghan, mezmungha bay, küclük, mol:[misal:] uning shë’irliri qoyuq milliy alahidilikke ige.⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti yëqin, qizghin, zic (munasiwet-alaqe heqqide):[misal:] ezimet bilen mirzining munasiwiti bekmu qoyuq, yëqin dostlardin idi.⑥ [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] küclük halda, qizghinliq bilen, aktipliq bilen, zic halda:[misal:] shuningdin këyin mektepte qoyuq öginish keypiyati shekillendi.
|
|
qoyuq’ash |
|
|
|
qoyuq-suyuq |
|
|
|
qoyuqlatquc |
|
|
|
qoyuqlatmaq |
|
|
|
qoyuqlashturmaq |
|
|
|
qoyuqlashturulmaq |
|
|
|
qoyuqlashmaq |
|
qoyuqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoyuq, zic haletke kelmek؛ qoyulmaq:[misal:] alma shaxliri yilsëri qoyuqliship, bagh icini saye basmaqta idi.[yeshmisi:] ② toqqa mayillashmaq, toq yaki toqraq tüs almaq؛ qaraymaq:[misal:] qarangghu tiximu qoyuqlashti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] janliq tüs almaq, janlanmaq؛ küceymek:[misal:] wehime yene qoyuqlishishqa bashlidi. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köpeymek:[misal:] yëqindin bëri ularning heriketliri qoyuqlashti.
|
|
qoyuqlandurmaq |
|
|
|
qoyuqlanmaq |
|
|
|
qoyuqluq (Ⅰ) |
|
|
|
qoyuqluq (Ⅱ) |
|
|
|
qoyuqlimaq |
|
|
|
qoyuldurmaq |
|
|
|
qoyulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qoyulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qoyum |
|
|
|
qoyun |
|
qoyun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bedenning kökrek we uni yëpip turghan kiyim arisidiki jayi: qoynigha salmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qucaq, baghir؛ özige tewe da’ire, zëmin:[misal:] ruqiye yügürüp bërip apisining qoynigha özini atti.
|
|
qoy-öcke |
|
|
|
qoyuwetmek |
|
qoyuwetmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nikahtin ajrashmaq, xëtini bermek:[misal:] xotunni qoyuwetmek.[yeshmisi:] ② azad qilmaq؛ öz xahishi, ixtiyari, erkinlikini bermek؛ öz meylige, ixtiyarigha yol bermek:[misal:] suni qoyuwetmek.
|
|
qubbe |
|
|
|
qubbice |
|
|
|
qubbilik |
|
|
|
qut |
|
qut[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] konirighan söz.[yeshmisi:] bext, teley؛ bayliq:[misal:] he, katta kishining toyi iken, tengri qut bergey, dëdi barbitci ayal.
|
|
quta |
|
quta[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] icige birnerse qacilash ücün, qeley, tömür, eynek, sulyaw we shuninggha oxshash nersilerdin ishlinidighan qaca:[misal:] tamaka qutisi. dora qutisi.
|
|
qutatmaq |
|
qutatmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «qutimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u oghri buni bizge qutatmaydu.[yeshmisi:] ② bext-teley ata qilmaq, bextlik bolmaq:[misal:] ordu sizge qutatqay, siz bodungha qutatqaysiz, dëdi ana sutuqqa qarap.
|
|
qutciliq |
|
|
|
qutratqu |
|
|
|
qutratquci |
|
|
|
qutratquluq |
|
|
|
qutratmaq |
|
|
|
qutrashmaq |
|
|
|
qutrimaq |
|
qutrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qalaymiqanliship her terepke özini urmaq, jiddiy heriket qilmaq:[misal:] qorqqan janiwarlar her terepke qutridi. [yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] birer yaman meqset bilen heriket qilmaq؛ heriket ëlip barmaq:[misal:] öz yëqinliridin bolghan seypung toxtining niyitini buzup, gah ocuq, gah yoshurun qutrap yürgenliki tömürge melum idi.[yeshmisi:] ③ heriketke kelmek, ciqmaq؛ qaplimaq, basmaq:[misal:] men ghuljigha kirgende, qara boran qutridi.
|
|
qutquzmaq |
|
qutquzmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] köngülsiz, ëghir, xewplik birer ehwal, ish we shu qatarliqlardin saqlimaq, azad, xalas qilmaq:[misal:] xewptin qutquzmaq. ölümdin qutquzmaq.
|
|
qutquzushmaq |
|
|
|
qutquzulmaq |
|
|
|
qutlashmaq |
|
|
|
qutlanmaq |
|
|
|
qutluq |
|
qutluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teley, amet yaki bayliq, beriket keltüridighan؛ bextlik:[misal:] qutluq künler. qutluq ishlar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muqeddes, xasiyetlik:[misal:] qutluq jay. qutluq nam.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
qutluqgül |
|
qutluqgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qutluq+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] mazariyon a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. güli sëriq, köpince topliship shar sheklige këlidu, bash baharda ëcilidu, gül taji bolmaydu, adette tikip östürülüp menzire ösümlüki qilinidu. pütün tüpi dora qilinidu. qowzaq talasi qeghezcilikning yaxshi matëriyali hësablinidu.
|
|
qutluqlashmaq |
|
|
|
qutluqlanmaq |
|
|
|
qutluqlimaq |
|
|
|
qutlimaq |
|
|
|
qutup |
|
qutup[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ①＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yerning texminiy aylinish oqi bilen yer sirti kësishken ikki nuqtidin herbiri:[misal:] jenubiy qutup. shimaliy qutup. [yeshmisi:] ②＞jughrapiye＜[yeshmisi:] shu nuqtilar etrapidiki jaylar, yeni qutup cembiri icidiki rayonlar. uning ayliq eng yuqiri otturice tëmpëraturisi 01℃ bolidu. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] ëlëktr zenjiri yaki magnitning qarimuqarshi ikki teripi. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir-birige mutleq zit, qarimuqarshi bolghan ikki xil nerse, weqe, hadise we shu qatarliqladin biri؛ qarimu qarshi terepler:[misal:] ikki qutupqa bölünmek.
|
|
qutupyultuz |
|
|
|
qutupcanliq |
|
|
|
qutupsiz |
|
|
|
qutuplandurmaq |
|
|
|
qutuplandurushmaq |
|
|
|
qutuplandurulmaq |
|
|
|
qutuplanmaq |
|
|
|
qutupluq |
|
|
|
qutuplinish |
|
|
|
qutuldurmaq |
|
|
|
qutuldurulmaq |
|
|
|
qutulghusiz |
|
|
|
qutulmaq |
|
qutulmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer köngülsiz ehwal, halet, ish-hadise, weqe qatarliqlardin xaliy, azad, xalas bolmaq؛ yaman kishi, nerse we bashqilardin saqlanmaq:[misal:] ölümdin qutulmaq. solaqtin qutulmaq. jazadin qutulmaq.[yeshmisi:] ② tashlap, terk ëtip, waz këcip xalas bolmaq:[misal:] qëcip qutulmaq.[yeshmisi:] ③ zimmisidiki ish, mejburiyet, burc, qerz we shu qatarliqlarni ada qilip yaki birer amal qilip xalas bolmaq؛ boshimaq:[misal:] qerzdin qutulmaq.
|
|
qutulushmaq |
|
|
|
qutice |
|
|
|
qutimaq |
|
|
|
qucaq |
|
qucaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem gewdisining ikki qolni öz icige alghan baghir qismi؛ ikki qolni yayghanda bir qolning ucidin yene bir qolning ucighice bolghan ariliq:[misal:] qucaq acmaq. quciqigha almaq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qoyun, baghir:[misal:] wetenning quciqi. yurtning quciqi. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] qucaqqa ëlip kötürgen nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir qucaq otun.
|
|
qucaq-qucaq |
|
|
|
qucaqlatmaq |
|
|
|
qucaqlashma |
|
|
|
qucaqlashmaq |
|
|
|
qucaqlanmaq |
|
|
|
qucaqlimaq |
|
|
|
qucturmaq |
|
|
|
qucmaq |
|
qucmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qucaq arisigha ëlip, baghrigha, kökrikige basmaq؛ qucaqlimaq:[misal:] bëlidin qucmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] orap almaq, qaplimaq؛ bir almaq:[misal:] bolghac ular ustazim mëning, medhiyileydu küy-sazim mëning. pexirlensem ulardin her cagh, kökni qucar awazim mëning. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qolgha keltürmek, ërishmek, qazanmaq, ige bolmaq:[misal:] zeper qucmaq. ghelibe qucmaq.
|
|
quda |
|
|
|
quda-baja |
|
|
|
quda-bajiliq |
|
|
|
qudret |
|
qudret[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① xudaning herqandaq nersige, hadisige qadir bolghan küci؛ ilahiy küc:[misal:] xudaning qudriti bilen.[yeshmisi:] ② küc-quwwet, madar:[misal:] qudret tapmaq.[yeshmisi:] ③ erlerning ismi.
|
|
qudretsiz |
|
|
|
qudretsizlik |
|
|
|
qudretlenmek |
|
|
|
qudretlik |
|
|
|
quduq |
|
quduq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① su ëlish meqsitide qëzilghan tëren congqurluq:[misal:] quduq süyi.[yeshmisi:] ② yer asti gazi, nëfit we kan mehsulatliri qatarliqlarni ëlish yaki yer, tupraqni tekshürüsh ücün qëzilghan nahayiti tëren ora:[misal:] nëfët quduqi.
|
|
qudiciliq |
|
|
|
qudidarciliq |
|
|
|
qudilashmaq |
|
|
|
qudiliq |
|
|
|
qur (Ⅰ) |
|
|
|
qur |
|
qur [yeshmisi:] ① (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qeghez yüzige cüshürülgen xetning herbir ret tertipi:[misal:] betning quri. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yerge tërilghan, tikilgen ösümlükning herbir qatari, rëti:[misal:] këwezning quri. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] («bir» sözi bilen bille këlip) qëtim, nöwet, mertiwe:[misal:] bir qur aylanmaq. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] yürüsh, par (kiyim-këcek heqqide):[misal:] birqur yëngi kiyim.⑤ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] quri bar nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bu kitabning bir bëtige 30 qur xet patidu.
|
|
qurⅢ |
|
|
|
qurashturghuzmaq |
|
|
|
qurashturma |
|
|
|
qurashturmaq |
|
|
|
qurashturushmaq |
|
|
|
qurashturulma |
|
|
|
qurashturulmaq |
|
|
|
qurashma |
|
|
|
quraq (Ⅰ) |
|
|
|
quraq (Ⅱ) |
|
|
|
quraqci |
|
|
|
quraqlimaq |
|
|
|
quram |
|
quram[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ömürning melum mezgilige qaritilghan mölcer:[misal:] quramigha yetmek. [yeshmisi:] ② [misal:] [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yëshining cong-kiciklik tertipi boyice, yashqa qarap:[misal:] ikkiylen salam-tezim qiliship, quram olturushti.
|
|
quramliq |
|
|
|
qur’an |
|
|
|
qur’e |
|
|
|
qur’endaz |
|
|
|
qurb |
|
qurb[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] küc, quwwet, madar, qudret:[misal:] qurbi yetmek.
|
|
qurban |
|
qurban[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer yaxshi ish, yaxshi meqset yolida öz hayatini teqdim qilghan, jan pida qilghan kishi:[misal:] qurban bolmaq. özini qurban qilmaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tebi’iy apet, palaket, köngülsiz ish, hadise qatarliqlar tüpeyli halak bolghan yaki zor ziyangha ucrighan kishi:[misal:] jahalet qurbani. [yeshmisi:] birer meqsetke ërishish yolida tartqan ziyan-zexmet, bedel, talapet:[misal:] qurban bermek.[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
qurban hëyt |
|
|
|
qurbansiz |
|
|
|
qurbanliq |
|
qurbanliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] qurban hëytta xuda yolida, göshi halal bolghan öy haywinini soyush:[misal:] qurbanliq qilmaq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qurban qilishqa, qurban hëytqa atap xuda yolida soyulghan yaki soyulidighan:[misal:] qurbanliq qoy. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqa birkim, bir terepning ishi, meqsiti ücün pütünley orunsiz, bihude tartilghan zor bedel, ziyan:[misal:] sen pütünley orunsiz qurbanliqqa aylinip ketting, sen buni ta ölgüce cüshenmiding.
|
|
qurbëshi |
|
|
|
qurbëgi |
|
|
|
qurt |
|
qurt[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] ① hasharat we shu xildiki kicik omurtqisiz haywanlar:[misal:] kök qurt.[yeshmisi:] ② bezi hasharatlar we ushshaq organizmlar nami terkibide këlidu. mesilen, ëshek qurti, shilliq qurt dëgenge oxshash.[yeshmisi:] ③ bezi hasharatlarning tuxumidin barliqqa këlidighan deslepki haliti: alma qurti.
|
|
qurtqa |
|
|
|
qurt-qongghuz |
|
|
|
qurt-qumurluq |
|
|
|
qurtlatmaq |
|
|
|
qurtluq |
|
qurtluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] icide, terkibide qurti bar؛ qurt basqan, qurtlighan؛ icige qurt cüshken, qurt yëgen:[misal:] qurtluq su. qurtluq alma.
|
|
qurtlimaq |
|
|
|
qurt’ot |
|
|
|
qurxana |
|
|
|
qurdash |
|
|
|
qurdashliq |
|
|
|
qurghaq |
|
qurghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yamghur-yëshini kem, yamghur-yëshini az:[misal:] qurghaq rayon. qurghaq pesil.[yeshmisi:] ② nemlik, höllük derijisi töwen:[misal:] qurghaq hawa. qurghaq shamal.
|
|
qurghaqciliq |
|
qurghaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① uzaq waqit yamghur-yëshin bolmay qëlip, zira’etler susiz qalghan qurghaq halet:[misal:] qurghaqciliq apiti.[yeshmisi:] ② yëmek-icmiki iqtisadi kemcil halet, quruqciliq:[misal:] ishligen ciliq-ciliq, ishlimigen qurghaqciliq (maqal).
|
|
qurghaqlashturmaq |
|
|
|
qurghaqlashmaq |
|
|
|
qurghaqliq |
|
|
|
qurghur |
|
|
|
qurghuzmaq |
|
|
|
qurghun |
|
|
|
qurghunluq |
|
|
|
qurghuy |
|
qurghuy[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] yirtquc qushlarning bir xili. lacindin kicikrek, peyliri kül reng, qongur renglik, qorsiqi aquc, qizil qongur, toghra alisi bar, puti sëriq, cishisi erkikige qarighanda sel cong, kicik qushlarni tutup yeydu. qolgha ögitilgenliri bilen kicik qushlarni owlashqa bolidu.
|
|
qurghuyek |
|
|
|
qurlanmaq |
|
|
|
qurlimaq |
|
|
|
qurma (Ⅰ) |
|
qurma (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tom ciwiq, badrilardin zembil sheklide toqulup lay bilen suwalghan:[misal:] öy-imaretler toliraqi toqulghan qurma tam, shu seweb, olturghili bolmaytti esla bixeter.
|
|
qurma (Ⅱ) |
|
|
|
qurmaq |
|
qurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① türlük matëriyallardin we böleklerdin yighip-toplap, biriktürüp yasap ciqmaq, salmaq؛ qurashturmaq:[misal:] imaret qurmaq.[yeshmisi:] ② yoqluqtin barliqqa keltürmek, berpa qilmaq, yaratmaq, bina qilmaq:[misal:] teshkilat qurmaq.[yeshmisi:] ③ bir yerge jaylashturmaq, ornatmaq, tiklimek:[misal:] dukan qurmaq. qapqan qurmaq.[yeshmisi:] ④ tüzmek, qilmaq:[misal:] bezme qurmaq.
|
|
qurmuqur |
|
|
|
qurut |
|
|
|
qurutci |
|
|
|
qurutqa |
|
qurutqa[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] behmen a’ilisidiki pakar catqal. ëgizliki 10 20 santimëtir etrapida bolidu. yopurmiqi ucluq bolup, tasma yaki yingne sheklide këlidu, uci qattiq bolidu. gülining renggi sösün qizil këlidu. shinjang we ottura asiya rayonlirigha keng tarqalghan.
|
|
qurutmaq |
|
|
|
qurutulmaq |
|
|
|
qurushmaq |
|
|
|
quruq |
|
quruq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] süyi, nëmi tügigen, qurighan, hölning eksi:[misal:] quruq otun. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqa nerse arilashturulmighan yaki arilashturmay؛ yalghuz:[misal:] nanni quruq yëmek. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] icide hëcnëme yoq, ici bosh:[misal:] quruq quta. quruq harwa. quruq sëwet. ＊ quruq taghar öre turmas (maqal). [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yep-icmey, mëhman bolmay:[misal:] renjishmisile, quruqla qaytishtila, bek set boldi, dëdi u bizni uzitip ciqip.⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] netijisiz, bikargha, bihude:[misal:] quruq qalmaq.⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] emeliyiti yoq, semimiy bolmighan, bashqilarni aldaydighan, yalghan, saxta:[misal:] quruq wede bermek.⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëcbir roli, ehmiyiti yoq؛ roli, ehmiyiti qalmighan:[misal:] quruq gep. quruq parang.⑧ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hëcbir ish qilmay, bikar:[misal:] quruq olturmaq.⑨ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] orunsiz:[misal:] quruq guman qilmaq.[yeshmisi:] 01 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëcqandaq ilmiy asasi yoq, emeliyettin ayrilghan, kücidin qalghan:[misal:] quruq nezeriye. quruq istek.11 [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] peqet ëghizdila qilinghan, ëghiz yüzidila, aghzidila dep qoyulghan:[misal:] quruq teklip.
|
|
quruq emcek salmaq |
|
|
|
quruqtin-quruq |
|
quruqtin-quruq[yeshmisi:] ① quruq qol, hëc nersisi yoq, hëc nerse kötürmey:[misal:] quruqtin-quruq qandaq këtimen dëdi mollazeydin.[yeshmisi:] ② hëcbir asassiz, bikardin-bikar:[misal:] quruqtin-quruq sözlimek.
|
|
quruqciliq |
|
quruqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hemme yer qurighan, qurup qalghan yaki qurup këtey dep qalghan halet: dalilarni quruqciliq qaplimaq.[yeshmisi:] ② omumen birer a’ilide gösh-yagh, un, köktat, yel-yëmish we shuninggha oxshash kündilik turmushqa jiddiy zözür bolghan nersiler öksüp qalghan we kem yaki yoq bolghan ehwal؛ üzükcilik:[misal:] quruqciliq bolmaq.
|
|
quruqdatmaq |
|
|
|
quruqdashmaq |
|
|
|
quruqdalmaq |
|
|
|
quruqdimaq |
|
quruqdimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① höl birnersining ornigha quruqini almashturmaq؛ quruq haletke keltürmek:[misal:] balining astini quruqdimaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ici yaki üstidiki nersilerni ëliwëtip yaki yoqitip, bosh, quruq haletlerge keltürmek؛ boshatmaq؛ tügetmek:[misal:] sanduqni quruqdimaq.[yeshmisi:] ③ tügimek؛ ügütsirimek (tügmen heqqide):[misal:] tügmen quruqdap qaldi.
|
|
quruqshimal |
|
|
|
quruqluq (Ⅰ) |
|
quruqluq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① quruq bolghan halet:[misal:] hawaning quruqluqi. [yeshmisi:] ② susiz quruq jay, yer:[misal:] leheng deryaning lëwige këlip, bëshini ciqirip turup, hatemni quruqluqqa pürkiwetti.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer sharining dëngiz-okyandin bashqa qismi:[misal:] cong quruqluq. quruqluq armiyisi.
|
|
quruqluq (Ⅱ) |
|
quruqluq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qurup qoyulghan, qurulghan:[misal:] asmanda tor, yerde qapqan quruqluq, mekkar düshmen kelse eger buyaqqa.
|
|
qurultay |
|
|
|
qurulma |
|
qurulma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qurulghan, qurulidighan:[misal:] qurulma polat. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herqaysi terkibiy qisimlarning öz’ara maslishishi we teshkillinishi, tüzülme:[misal:] atom qurulmisi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] qurulushlarning ëghirliq küci we sirtqi küc cüshidighan qismining tüzülüshi:[misal:] qurulma böliki.
|
|
qurulmaq |
|
|
|
qurulmiciliq |
|
|
|
qurulmishunas |
|
|
|
qurulmiliq |
|
|
|
qurulush |
|
qurulush[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① qurup ciqish, qurush, bina qilish we uninggha baghliq bolghan ishlar:[misal:] qoshun qurulushi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] öy sëlish, yol yasash, toma we köwrük qupurushqa oxshash ishlar, binakarliq:[misal:] qurulush ishcisi. qurulush tëxnikisi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] binakarliq ishliri ëlip bëriliwatqan jay yaki quruluwatqan obyëkt:[misal:] qurulush orni. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] öy-imaret, bina:[misal:] qurulush pütmek.⑤ [yeshmisi:] qurulma:[misal:] jümlining qurulushi.
|
|
qurum |
|
qurum[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] parashok halettiki qara renglik qattiq madda. karbon gidritlar qizdurulghanda parcilinish yaki toluq köyüp bolalmasliq netijiside hasil bolidu. asasliq terkibi karbon. köpince turuba, mora tamlirigha yëpishiwalidu. kawcuk sana’itide toldurghuci matëriyal qilinip, kawcukning qattiqliqi we sürkilishke cidamliqliqini ashuridu.
|
|
qurumaq |
|
qurumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① süyi, nëmi qacmaq؛ quruq haletke kelmek:[misal:] qurghaqciliqtin ëtiz-ëriqlar quridi.[yeshmisi:] ② kökleshtin toxtimaq, köklimes bolup qalmaq, nabut bolmaq, ölmek (ösümlükler heqqide):[misal:] zira’et qurup ketmek.[yeshmisi:] ③ pë’ilning buyruq-telep rayiningⅢshexs birlikining qoshumcisi «-sun» bilen türlinip këlip, «tügisun, qalsun, ayaghlashsun, yoqal, yoqalsun, yiraqqa apar» dëgenmenilerni bildüridu:[misal:] ësim qurusun. qëriliq qurusun.
|
|
qurumdashmaq |
|
|
|
qurumdalmaq |
|
|
|
qurumdimaq |
|
|
|
qurumluq |
|
|
|
qurimaq |
|
qurimaq[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] her xil parce-parce rext, rextning purucliri we shuningdek nersilerni bir-birige ulap, qoshup, birer pütünlük, pütün nerse hasil qilmaq.
|
|
quz |
|
|
|
quzzat |
|
|
|
quzghun |
|
quzghun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qagha tipidiki bir xil tap qushi, tëni qaghidin sel cong we hemme yëri tum qara këlidu. özi birer janliqni alalmaydu, peqet haywanlarning ölükliri bilenla ozuqlinidu.
|
|
quste |
|
quste[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. boyi ëgiz, oq yiltizi yoghan we silindir sheklide, yopurmiqi tuxum sheklide. güli neycisiman, renggi tutuq sösün we bashsiman gül rëtide, uruq mëwisi yipsiman këlidu. tëbabetcilikte yilitizi dora qilinidu, aghriq peseytish, tolghaqqa menpe’et qilish roligha ige.
|
|
qusturghuc |
|
|
|
qusturmaq |
|
|
|
qusturulmaq |
|
|
|
qusmaq |
|
qusmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yëgen-icken nersiliri qorsiqidin yënip ketmek. yandurup tashlimaq, qey qilmaq:[misal:] u ikki qëtim qusuwetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëliwalghanlirini ilajsiz qayturmaq, qayturup bermek:[misal:] u toymighur munapiq axir natoghra yollar bilen özining qiliwalghan pullarni qusti.
|
|
qusur |
|
qusur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kemcilik, nuqsan, eyib, ëwen, illet:[misal:] qusur tapmaq.
|
|
qusurci |
|
|
|
qusursiz |
|
|
|
qusushmaq |
|
|
|
qusuq |
|
|
|
qush |
|
qush[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] omurtqiliq haywanlarning bir sinipi. tëmpëraturisi turaqliq bolidu. tuxum tughup köpiyidu. ëghizida cishi yoq, pütün tënide pey-tükler we kökrikide tösh ösüki bolidu. aldi ayighi qanatqa özgergen, arqa ayighi bilen mangidu. qushlar omumen ucalaydu. bezilirining qanatliri rodimëntlashqan bolup ucalmaydu. qushlarning türi nahayiti köp bolup, aq qushqac, qarlighac, lacin, toxu, ördek, tögiqushi qatarliqlar qush tipigha kiridu.
|
|
qushbëgi |
|
qushbëgi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qush+beg+i［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] owgha ciqqanda ishlitidighan qarcigha, bürküt, shungqar, lacinlarni baqqucilargha qarighuci we ulargha nazaret qilghuci kishi.
|
|
qushci |
|
|
|
qushciliq |
|
qushciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] her xil öy qushlirini bëqish, östürüsh, yëtishtürüsh kespi, ishi:[misal:] qushciliq fërmisi.
|
|
qushxana |
|
|
|
qushqac |
|
qushqac[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. bëshi yumilaq, quyruqi qisqa, tumshuqi konus sheklide, bëshining coqqisi bilen boyni zighir reng, dümbisi qongur we üstide qara qongur arilash kelgen sepkünliri bolidu. quyruqi toq qongur, qisqa hem kicik këlidu. uzaqqa ucalmaydu, sekreshke mahir këlidu. dan we hasharatlar bilen ozuqlinidu.
|
|
qushqactil |
|
qushqactil[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qushqac+til［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamci’ot a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. güli kicik, hal reng. uruq mëwisi üc qirliq, renggi qara. yer üsti qismi dora bolidu, höl issiqni qayturush, süydük heydesh, qurtlarni öltürüsh roligha ige.
|
|
qushqonmas |
|
|
|
qushqun |
|
qushqun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëger, com, uculuqlarning aldi terepke këtip qalmasliqi ücün ulaghning quyruqidin ötküzüp tartip qoyulidighan tasma, ulang.
|
|
qushqungha olturmaq |
|
|
|
qushlatmaq |
|
|
|
qushlashmaq |
|
|
|
qushlanmaq |
|
|
|
qushlimaq |
|
qushlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ow qushlirini toshqan qatarliqlarni tutushqa salmaq, ow qushliri bilen ow owlimaq:[misal:] qarcigha qushlimaq. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qutritip küshkürtüp ewetmek, yolgha salmaq:[misal:] rewixan bir talay walaqliship gülqizni qushlidi. gülsümxanmu uninggha yan bërip, qizini qaytishqa qistidi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] selb.[yeshmisi:] qolgha keltürmek, qolgha cüshürmek؛ oynimaq:[misal:] qiz qushlimaq.
|
|
qushnac |
|
qushnac[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] imam-mezin, axun, molla we shuningdek yashqa congraq bolghan diniy zatlarning mezlumlirini hörmetlep atashta qollinilidu:[misal:] qushnacimning ëshini oxshatqan mollikamning otyëshi (maqal).
|
|
qul |
|
qul[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] ëkspilatatsiye tüzümidiki jem’iyetning deslepki dewrliride xususiy mülük, mal-dunya qatarida ëlip sëtilghan, teqdiri pütünley quldargha qarashliq bolghan, özi hëcqandaq hoquq we mal-mülükke ige bolmighan cakar:[misal:] qul baziri. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birkimge, birnersige qattiq bërilgen kishi, uning pida’iysi:[misal:] xotun kishi — töt tamning quli (maqal).
|
|
qula |
|
|
|
qulaq |
|
qulaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] anglash orgini. [yeshmisi:] ② bezi nersilerning ilip qoyush, kötürüsh qatarliqlar ücün xizmet qilidighan qismi:[misal:] cëlekning quliqi. [yeshmisi:] bezi bash kiyimlirining qulaqni yëpip turush yaki issitish ücün cüshürüp qoyulidighan uzun qismi:[misal:] u ikki quliqini keynige qayrip baghliwalghan qulaqcisini bëshidin aldi. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] bezi mëxanizm we muzika eswablirining burap ishqa cüshürüsh yaki sazlash ücün xizmet qilidighan qismi:[misal:] dutarning quliqi. satarning quliqi.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ösümlükning deslepki ciqarghan yopurmiqi, bergi yaki bixi:[misal:] kömmiqonaq maysiliri üc qulaq bolup östi.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tingtingci:[misal:] bilal ezizi awazini sel peseytip: hazir gomindang saqci organliri qulaqlirini sheher, nahiye, yëza we yol bëketlirige tëriqtek tëriwetti, dëdi.
|
|
qulaq aghritmaq |
|
|
|
qulaq kesti |
|
|
|
qulaqni yopurmaq |
|
qulaqni yopurmaq[yeshmisi:] anglimasqa, bilmeske salmaq:[misal:] shewket, dëdim men semimiy halda, biz mundaq qulaqni yopurup yürüwersek bolmaydu.
|
|
quliqi ding |
|
quliqi ding[yeshmisi:] xewer anglashqa, xewerdar bolushqa teyyar, nahayiti segek, hoshyar:[misal:] quliqi ding bolmaq. ＊ meydan tiwishsiz, hemmining quliqi ding.
|
|
quliqi qizimaq |
|
|
|
quliqi uzun |
|
|
|
quliqi yumshaq |
|
quliqi yumshaq[yeshmisi:] gep anglaydighan؛ kishining sözige, nesihitige kiridighan؛ rayish:[misal:] u bala obdan, quliqi yumshaq, nëme dëseng shuni qilidu.
|
|
qulaqca |
|
|
|
qulaqcöp |
|
|
|
qulaqcëcek |
|
qulaqcëcek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qulaq+cëcek［[yeshmisi:] altundin yasalghan, otturisigha yaqut, ikki teripige merwayittin köz qoyulghan caza. uning bilen ikki qulaq üstidiki cacni qisturghanda, yaqut, merwayit közlük gülliri qulaq üstide gül qisqandek körünidu.
|
|
qulaqciliq |
|
|
|
qulaqlashmaq |
|
qulaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] gepleshmek, sözleshmek, dëyishmek, quliqigha gep qilmaq:[misal:] men uning bilen xëli burunla qulaqlashqanidim.
|
|
qulaqliq |
|
|
|
qulaq-mënge |
|
|
|
qulaqwagh |
|
|
|
qulan |
|
|
|
qulanliq |
|
qulanliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qulani bar, qulani bolghan:[misal:] ey melikem, dëyishiptu ular, herbirimiz herbir tereptin, herbirimiz yer-suluq, qulluq, qulanliq, hökümdar, shahzadiler.
|
|
qulay |
|
qulay[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] layiq, muwapiq, eplik, mas:[misal:] zahide mundaq qulay pursetni qoldin bërishni xalimighanidi.
|
|
qulaysiz |
|
qulaysiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muwapiq bolmighan, epsiz, qamlashmighan, nalayiq:[misal:] u yerning qatnishi tolimu qulaysiz idi.
|
|
qulaysizliq |
|
|
|
qulaylashturmaq |
|
|
|
qulaylashmaq |
|
qulaylashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qulay bolmaq, qulay haletke kelmek, epleshmek, muwapiqlashmaq:[misal:] emdi ishlirimiz xëli qulaylishiwatidu, dëdi u moxorkisini tutashturuwëtip.
|
|
qulayliq |
|
|
|
qulpurush |
|
|
|
qulcaq |
|
|
|
qulciliq |
|
qulciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning aldida özini töwen, pes, erzimes dep hësablash, özini bashqilardin töwen körüsh؛ qulluq:[misal:] qulciliq qilmaq.
|
|
quldar |
|
|
|
quldarliq |
|
quldarliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qulgha qarita xususiy igilik:[misal:] qedimki zamanlarda birnecce katta baylar bolup, ular arisida quldarliq xëli ewj alghaniken. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qullar kücidin paydilinishqa asaslanghan:[misal:] quldarliq jem’iyet.
|
|
qullap |
|
|
|
qullarce |
|
|
|
qullashturmaq |
|
|
|
qulluq |
|
qulluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qul bolghan halet, qul bolush:[misal:] qulluqtin qutulmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qullargha a’it, qullargha xas:[misal:] qulluq tüzüm.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim..[yeshmisi:] ita’etmenlikni, minnetdarliqni ipadileydighan tekellup sözi:[misal:] hikmet özige udul qarap turghan yigittin közini qacurup:[misal:] qulluq, qulluq inim aghzingizgha shëker, deptu.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] minnetdarliq, raziliq:[misal:] qulluq bildürmek.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] ita’etmenlik:[misal:] qulluq qilmaq.
|
|
qulmaq |
|
qulmaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① üjme a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. mëwe bashiqini piwa ëcitishqa ishletkende, acciq tem we xushbuy puraq kirgüzidu. jungyi dorilirighimu ishlitilidu. ashqazanni küceytish, süydük rawanlashturush roligha ige. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwe bashiqi.
|
|
qulmaqliq |
|
|
|
qulubnay |
|
qulubnay[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tagh böljürginidin özleshtürülgen mëwilik derex. mëwisi yürek sheklide bolup, congluqi gilastek, sirtqi körünüshi üjmige oxshaydu, yeni uruqliri göshke arilashqan halda posti icide körünüp turidu, pishqanda renggi qiziridu, temi cücümel tatliq, suluq, yumshaq, shirnilik, xush puraqliq këlidu. eng baldur pishidu.
|
|
qulup |
|
qulup[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ishik, sanduq, tartma qatarliqlarni ëtish, bëkitish ücün mëtaldin acquc sëlip acidighan qilip yasilidighan buyum.
|
|
qulupsaz |
|
|
|
qulupsazliq |
|
qulupsazliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qulup ishlepciqirish, yasash ishi, kespi:[misal:] u hazirla ciqip, qulupsazliq guruppisidikilerge buyruq bëridighanliqini bildürdi.
|
|
quluplatmaq |
|
|
|
quluplashmaq |
|
|
|
quluplaqliq |
|
|
|
quluplanmaq |
|
|
|
qulupluq |
|
|
|
quluplimaq |
|
quluplimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qulup bilen etmek, qulup ësip yaki qulupning acqucini burap ëcilmas halitige keltürmek, acqucsiz ëcilmaydighan qilmaq:[misal:] ishikni quluplimaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hëc nerse dëyelmeydighan qilip qoymaq, tuwaqlimaq:[misal:] bu gep uning aghzini quluplidi.
|
|
qulule |
|
|
|
qululixor |
|
|
|
qululisiman |
|
|
|
qulun |
|
|
|
quluncaq |
|
|
|
qulunci |
|
|
|
qulunlatmaq |
|
|
|
qulunluq |
|
|
|
qulunlimaq |
|
|
|
quliqet |
|
|
|
qum |
|
qum [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] dancilar dë’amëtiri mm2 - mm0. 1 bolghan, sëmontlashmighan minëral we tagh jins uwaqliri. asasliq terkibi kwarts, dala shipati, cirimtal qatarliqlardin teshkillengen. sap kwartsliq qum eynek xam eshyasi we qurulush matëriyali qilinidu:[misal:] qum yighilip tash bolmas, qul yighilip bash bolmas (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shu xil shekildiki؛ ushshaq, uwaq:[misal:] qum shëker.
|
|
qum telle |
|
qum telle[yeshmisi:] gepdan, tola gep qilidighan, gëpi tola adem:[misal:] boldi, boldi, bu qum tellining gëpini anglawersek, yamghurda qalimiz, qëni mangayli, dëdi seperqul.
|
|
qum towrisi |
|
|
|
quma |
|
|
|
qumaq |
|
|
|
qumaqliq |
|
|
|
qumay |
|
|
|
qum-boran |
|
|
|
qumcaq |
|
qumcaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] paqilar yaki carpaqining balisi. qara renglik, soqicaq shekilde, bëlijangha oxshap këtidu. zhabrisi we quyruqi bolidu. suda yashaydu, quyruqi bilen heriketlinidu. arqa, aldi ayaghliri ciqqandin këyin, quyruqi bara-bara qisqirap hem yoqulup, eng axirida paqa yaki car paqigha aylinidu.
|
|
qumdatmaq |
|
|
|
qumdashmaq |
|
|
|
qumdalmaq |
|
|
|
qumdimaq |
|
|
|
qumsaz |
|
|
|
qumsaq |
|
|
|
qumsang |
|
qumsang[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qum arilash, qumi bar, qumsal:[misal:] qumsang topa. qumsang yer. ∥ qumsangda ëghanglap aran këtiwatqan aptobus ücün ashu yigitning toxtimay qimirlap turghan qopal gewdisi birdinbir nishan idi.
|
|
qumsangghu |
|
|
|
qumsirimaq |
|
|
|
qumghan |
|
|
|
qumqurti |
|
qumqurti[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qum+qurt+i［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] boghum putluq haywanlarning bir sinipi. tëni kanaysiman, boghumliri ëniq emes, qilciqliri yoq, yüzide uzunigha we toghrisigha ketken qurulmiliri bar. aldinqi teripide tom, uzun, qisqiralaydighan tumshuqi bolidu. tumshuqining këyinki qismida tutquci qolliri bolup, ëcilghanda yultuzgha oxshap këtidu. dëngiz tëgidiki qum latqilirida we xada tashlarning arisida yashaydu.
|
|
qumlashmaq |
|
|
|
qumluq |
|
qumluq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qumi bar, qum arilashqan:[misal:] qumluq tupraq. qumluq sapal. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qum basqan, qum bilen qaplanghan jay:[misal:] teklimakan qumluqi.
|
|
qummet |
|
|
|
qumul wangliri mexberetliki |
|
qumul wangliri mexberetliki[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:]yeshmisi qumul wangliri mexberetliki cing sulalisi dewridiki qumul wangliri we ularning a’ile tawabi’atlirining mexberetliki bolup, qumul sheher’ici yëzisining altunluq kentige jaylashqan. omumiy kölimi 20 mo këlidu. aptonom rayon derijilik nuqtqliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orni. qumul wangliri cing sulalisi dewridiki qumulning uyghur fi’odal hökümranlirining omumiy nami. 1697-yili qumul uyghurlirining tarxan bëgi ebeydulla cing hakimiyitining ghaldan topilingini basturushigha yardem bërip, «1-derijilik jasaq tarxan» dëgen namgha ëriship, xoshut tüzümi yürgüzülgen. këyinki ewladliri bolsa, wanggung bëyzi, bëylëdin cinwangliqqice östürülgen. 4-ewlad yüsüp wang bolsa, jünwangliq mertiwisige kirgüzülgen. 7-ewlad bishir wang alemdin öykendin këyin cinwangliq mertiwisige ërishken. qumul wangliri 1697-yilidin 1930-yilighice 9 ewlad (223 yil) höküm sürgen. bu mexberetlikte tipik islam binakarliqi uslubidiki 7-ewlad bishir wang mexberetliki we hëtgah jamesi؛ ottura tüzlenglik binakarliq uslubi bilen yerlik binakarliq uslubi birleshtürülgen teyjiler munarisi؛ 9-ewlad shah mexsut wang munarisi qatarliq qurulushlar saqlanghan. qumul wanglirining jurungqiyi 1-ewlad ebeydula miladi 1697-yilidin 1709-yilighice 1-derijilik jasaq tarxan bolghan. 2-ewlad goya beg 1709-yilidin 1711-yilighice 1-derijilik jasaq tarxan bolghan. 3-ewlad imin 1711-yilidin 1740-yilighice gushenbëyzi bolghan. 4-ewlad yüsüp 1740-yilidin 1766-yilighice jünwang dolo bëylë bolghan. 5-ewlad ishaq 1766-yilidin 1780-yilighice jünwang shiyen dolo bëylë bolghan. 6-ewlad erdishir 1780-yilidin 1813- yilighice jünwang dolo bëylë bolghan. 7-ewlad bishir 1813-yildin 1867-yilighice xëbo cinwang dolo jünwang bolghan. 8-ewlad ghulam muhemmet 1867-yilidin 1887-yilighice cinwang dolo jünwang bolghan. 9-ewlad shah mexsut 1881-yilidin 1930-yilighice shuangcinwang dolo jünwang bolghan.
|
|
qumiq |
|
qumiq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular asasen rusiyining daghistan aptonom jumhuriyitide yashaydu. tili altay tilliri sistëmisidiki türkiy tillar a’ilisining qipcaq-polow tilliri tarmiqigha kiridu. ular deslep ereb yëziqi, andin latin yëziqini ishletken. 1939-yildin bashlap rus ëlipbesi asasidiki yëziqni qollinip kelmekte.
|
|
qumilaq |
|
qumilaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoy, öcke, töge qatarliq haywanlarning mayiqi:[misal:] rextning üstide bolsa qoyning qumiliqidek yoghanliqtiki ushshaq tashlar turatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qumilaq shekildiki, shekli qumilaqqa oxshaydighan:[misal:] qumilaq tash.
|
|
qumilaqci |
|
|
|
quntlap |
|
|
|
qunduz |
|
qunduz[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. cashqangha oxshaydu. arqa putida üzgücisi bolidu. quyruqi yapilaq, tükliri uzun hem qëlin, dümbe teripi qizghuc qongur, qorsiqi kül reng, cishliri ötkür këlidu. derexlerni cishlep oshtuyalaydu. su boyida yashaydu. derex qowzaqliri we nëluper qatarliqlar bilen ozuqlinidu. tërisi etiwarliq. erkekliri qunduz qehri ajritip ciqiridu. bu tëbabetcilikte rohlandurghuci dora qilinidu. [yeshmisi:] ② ayallarning ismi.
|
|
qunduzlesh |
|
qunduzlesh[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qunduz+lesh［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qunduzlesh a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq, hasharatxor ösümlük. kölcekler yaki suluq ëtizlarda ösidu, gholi incike uzun, güli sëriq, yopurmiqi yipsiman këlidu. üstünki qismida hasharatlarni tutup yeydighan xaltisi bolidu.
|
|
qunduz’ot |
|
qunduz’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qunduz+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qunduz ot a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ëgizliki 50 — 120 santimëtir etrapida bolidu. güli sus kök, ceklik künlüksiman gül rëtide. mëwisi ghoza mëwe, shekli soqicaq. yiltizi we yiltizsiman gholi dora qilinidu, belghemni yumshitish, yötelni bësish, qan toxtitish we nërwini tinclandurush rollirigha ige.
|
|
qunun |
|
qunun[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] royan a’ilisidiki da’im yëshil turidighan yamashquci tikenlik catqal. ghol-shaxliri dora qilinidu. issiq yandurush, yel heydesh, bash qëyip aghmmi kësellikidiki bash qëyishqa yaxshi menpe’et qilidu.
|
|
quw (Ⅰ) |
|
quw (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hiyle-neyringi tola, bashqilarni gollashqa usta؛ hiyliger, mekkar, mughember:[misal:] quw adem. quw ayal. ∥ qizlar bu mesilige kelgende quwraq këlidu.
|
|
quw (Ⅱ) |
|
|
|
quwⅢ |
|
|
|
quwanc |
|
|
|
quwancliq |
|
quwancliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishini xushal qilidighan, shadlanduridighan؛ kishige xushluq, xushalliq bexsh ëtidighan؛ xush؛ yëqimliq:[misal:] quwancliq xewer. quwancliq ciray. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xushalliq, shadliq, xushluq:[misal:] yaxshi boldi, xuda bergenikenghuy dëdi cal qazaq quwancliq bilen.
|
|
quwandurmaq |
|
|
|
quwanmaq |
|
|
|
quw-cuw |
|
|
|
quwlashturmaq |
|
|
|
quwlashmaq |
|
quwlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] quw haletke kelmek؛ quw hiyliger bolup qalmaq:[misal:] quwliship ketmek. ＊ u özi kicik, gëpi siliq bolghini bilen, turmushning issiq-soghuqini bëshidin kecürüp quwliship ketken birnëme iken.
|
|
quwluq |
|
|
|
quwluq-shumluq |
|
|
|
quwnaq |
|
|
|
quwnaqliq |
|
|
|
quwurmaq |
|
|
|
quwwet |
|
quwwet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① janliq organizmning shuningdek heriket qilghuci herqandaq jisimning birer jismaniy ish yaki heriket qilish qabiliyiti؛ küci:[misal:] bilekning quwwiti. putning quwwiti. [yeshmisi:] ② ënërgiye:[misal:] ëlëktr quwwiti. su quwwiti. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jisimning birlik waqit icide qilghan ishi. ëlëktr ënërgiyisining quwwet birliki wat, kilowat qatarliqlar؛ mëxanikiliq ënërgiyining quwwet birliki sëkunt, kilogram, mëtir, at küci qatarliqlardin ibaret. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] maddiy imkaniyet, bayliq, qurb:[misal:] uning toy qilishqa quwwiti yetmeytti.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qabiliyet, layaqet, bilim:[misal:] qelem quwwiti.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ozuqluq qimmiti:[misal:] quwwiti bar tamaq.
|
|
quwwetsiz |
|
quwwetsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① quwwiti, maghduri, madari yoq؛ kücsiz:[misal:] quwwetsiz adem.[yeshmisi:] ② quwwet qilmaydighan, quwwet bermeydighan, ozuqluq qimmiti töwen:[misal:] quwwetsiz tamaq.
|
|
quwwetsizlendürmek |
|
|
|
quwwetsizlendürülmek |
|
|
|
quwwetsizlenmek |
|
quwwetsizlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] küc-quwwiti azlap ketmek؛ kücsiz, dermansiz, maghdursiz bolup qalmaq؛ maghdursizlanmaq:[misal:] adem dëgen kësel bolup uzun mezgil orun tutup yëtip qalsa, pütün bedini quwwetsizlinidu.
|
|
quwwetsizlik |
|
|
|
quwwetleshmek |
|
|
|
quwwetlendürmek |
|
|
|
quwwetlenmek |
|
quwwetlenmek[yeshmisi:] ① «quwwetlimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] bu pikir köpcilik teripidin derhal quwwetlendi.[yeshmisi:] ② quwwetlik, küclük haletke kelmek؛ quwwetlik bolmaq؛ küclenmek:[misal:] sen aldirima, aram al, quwwetlen, dëdi boway uninggha ghemxorluq bilen.
|
|
quwwetlik |
|
quwwetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① küc-quwwetke tolghan, küci jiq, maghdurluq, küclük:[misal:] quwwetlik adem bolmaq.[yeshmisi:] ② bedenge quwwet qilidighan, bedenni quwwetlendüridighan, ozuqluq küci zor, ozuqluq qimmiti yuqiri:[misal:] quwwetlik tamaq.[yeshmisi:] ③ tëz ünüm bëridighan, ünümi yuqiri, asas terkibi yuqiri, küclük, ünümlük؛ munbet:[misal:] quwwetlik yer.
|
|
quwwetlimek |
|
quwwetlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc-quwwet bëghishlimaq, quwwetke ige qilmaq؛ quwwetlendürmek:[misal:] bu dora ademning eqliy emgek iqtidarini quwwetleydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarning pikri, ish-herikiti, qarishi qatarliqlargha nisbeten özining mayilliqini, qollaydighanliqini, yaqlaydighanliqini yaki himaye qilidighanliqini bildürmek؛ qollimaq:[misal:] qasim ependi mehmut muhitining gëpini quwwetlidi.
|
|
quyash |
|
quyash[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] samanyoli sistëmisidiki turghun yultuzlardin biri, yeni kün. u otluq gaz shari bolup, hejmi yer sharidin bir milyon 300 ming hesse, massisi 330 ming 400 hesse cong. yüzining tëmpëraturisi texminen 0006℃, icki qismidiki tëmpëratura texminen 51 milyon sëlsiye gradus këlidu. icki qismida atom rë’aksiyisi yüz bërip, zor miqdardiki issiqliq ënërgiyisini peyda qilidu. quyash sistëmisining merkizidiki asman jismi bolup, yer bilen bolghan ariliqi 150 milyon kilomëtir këlidu. yer shari we bashqa planëtilar uning etrapida aylinidu hemde uningdin yoruqluq we issiqliq ëlip turidu. [yeshmisi:] ② kün nuri, aptap yaki aptap cüshken jay:[misal:] quyash wannisi. yaz quyashida qaraymaq.
|
|
quyashsiz |
|
quyashsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] quyash kötürülmigen, kün ciqmighan, quyash nuri cüshmigen:[misal:] quyashsiz hem tumanliq bolsa alem, nëcuk tapqay bërip menzilni adem.
|
|
quyashliq |
|
quyashliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] quyash ciqqan, quyash ciqip nur cacqan, hawa ocuq, aptapliq:[misal:] quyashliq bahar.
|
|
quyaq |
|
quyaq[söz türkümi:] isim. [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] qilicwazliq, neyziwazliq qilghanda yaki jengge kirgende qarshi tereptin mudapi’e qilish ücün kiyilidighan jeng kiyimlirining bir xili, sawut depmu atilidu.
|
|
quyaqliq |
|
|
|
quyt |
|
|
|
quydurmaq |
|
|
|
quyruq |
|
quyruq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① köpince haywanlarda tenning arqa teripidiki omurtqa ucida bolidighan we uzunluq derijisi her xil qil — tükliri bolidighan eza:[misal:] atning quyruqi, ëshekning quyruqi.[yeshmisi:] ② qushlar gewdisining arqa teripide bolidighan pey qismi:[misal:] kepterning quyruqi.[yeshmisi:] ③ bezi qoylarning keyni teripide san bilen bel otturisida ösken yagh qismi we qoyning shundaq qismidin ciqqan yagh:[misal:] qoyning quyruqi.[yeshmisi:] ④ adem bedinining san bilen bel otturisidiki yumshaq arqa qismi, kasa:[misal:] quyruqigha okul qoymaq.[yeshmisi:] ⑤ bezi nersilerning quyruqqa oxshaydighan qismi:[misal:] leglekning quyruqi.[yeshmisi:] ⑥ ayropilan, këme, poyiz we shu qatarliq nersilerning arqa qismi, arqa teripi yaki bash teripining eksi teripide bolghan qismi:[misal:] këmining quyruqi.[yeshmisi:] ⑦ birkimning arqisigha kiriwëlip hëcbir ayrilmaydighan kishi:[misal:] men negila barsam, u manga quyruq bolupyyaman ish yaki heriketning egeshkücisi؛ qalduq, gumashta:[misal:] jinayetcining quyruqi.⑨ [köcme menisi:] [yeshmisi:] axiri, keyni:[misal:] hësabatning quyruqini üzmek.[yeshmisi:] 01 közning cëkige yëqin qismi, közning bulungi:[misal:] közning quyruqi bilen qarimaq.[yeshmisi:] 11 tëpilgen xamanni shamalgha ëtip sorughanda, shamal ucurup këtelmey qalghan yirik, dan arilash qalduq car qismi:[misal:] xamanning quyruqini ayrimaq.
|
|
quyruq tutquzmasliq |
|
quyruq tutquzmasliq[yeshmisi:] tutuq bermeslik, tuydurmasliq, tutulup qalmasliq, candurmasliq:[misal:] yüsüp cong qurban aqsaqalgha quyruq tutquzmasliqni könglige pükti.
|
|
quyruq shippanglatmaq |
|
|
|
quyruqini talimaq |
|
|
|
quyruqini tikiwetmek |
|
|
|
quyruqini cishlimek |
|
|
|
quyruqini qum basmaq |
|
|
|
quyruqini qismaq |
|
|
|
quyruqini kötürüwalmaq |
|
quyruqini kötürüwalmaq[yeshmisi:] tekebburliship qalmaq, hakawurliship qalmaq, hakawurlishiwalmaq, körenglimek؛ ghadiyiwalmaq.
|
|
quyruqci |
|
quyruqci[söz türkümi:] isim. selb.[yeshmisi:] birkimning ketminini capquci kishi, egeshküci, gumashta, qolcomaq.
|
|
quyruqciliq |
|
|
|
quyruqsiz |
|
|
|
quyruqsiman |
|
|
|
quyruqluq |
|
quyruqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① quyruqi bar, quyruqqa ige:[misal:] quyruqluq licinka.[yeshmisi:] ② körünüshi, shekli quyruqqa oxshap qalidighan؛ quyruqqa oxshash körünidighan:[misal:] quyruqluq yultuz.
|
|
quyqa (Ⅰ) |
|
quyqa (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köyüp bolghan yaki cala köygen tük, yung, cac qatarliqlar:[misal:] quyqa hidi purimaq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] otta köygen, otta köyüp, egri-bügri, kötmek bolup qalghan (cac, tük, yung qatarliqlarning haliti heqqide):[misal:] quyqa cëci tik turmaq.
|
|
quyqa cëci tik turmaq |
|
|
|
quyqa (Ⅱ) |
|
|
|
quy-quy |
|
|
|
quyqilatmaq |
|
|
|
quyqilashmaq |
|
|
|
quyqilanmaq |
|
|
|
quyqilimaq |
|
|
|
quyma |
|
|
|
quymaq (Ⅰ) |
|
|
|
quymaq (Ⅱ) |
|
quymaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① su qatarliq suyuq, un qatarliq yumshaq, bughday qatarliq ushshaq, dane-dane nersilerni birer nerse icige, üstige cüshürmek, tökmek:[misal:] cinige cay quymaq. xaltigha un quymaq.[yeshmisi:] ② ërigen yaki yumshaq nersini qëlipqa sëlip buyum teyyarlimaq:[misal:] qazan quymaq. xish quymaq.[yeshmisi:] ③ pishurmaq؛ salmaq؛ teyyarlimaq:[misal:] öpke quymaq. quymaq quymaq.[yeshmisi:] ④ ornidin ciqiriwetmek (köz heqqide):[misal:] közini quymaq.[yeshmisi:] ⑤ shiddet bilen yaghmaq, aqmaq (yamghur heqqide):[misal:] birdemdin këyin birdinla yamghur quyuwetti.
|
|
quymici |
|
|
|
quymiciliq |
|
|
|
quymiger |
|
|
|
quyut |
|
|
|
quyutlimaq |
|
|
|
quyuc |
|
|
|
quyushmaq |
|
|
|
quyulma |
|
|
|
quyulmaq |
|
|
|
quyumcaq |
|
|
|
quyun |
|
|
|
quyuntaz |
|
|
|
që |
|
|
|
qëpishmaq |
|
|
|
qëpinmaq |
|
|
|
qëtirqanmaq |
|
qëtirqanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ishqa, mesilige ici-icidin bërilmek, estayidil mu’amile qilmaq؛ qattiq tirishmaq, köngül qoymaq:[misal:] qëtirqinip ögenmek.
|
|
qëtirqinishmaq |
|
|
|
qëtishturmaq |
|
|
|
qëtish-qurash |
|
|
|
qëtishma |
|
|
|
qëtishmaq (Ⅰ) |
|
|
|
qëtishmaq (Ⅱ) |
|
|
|
qëtiq |
|
|
|
qëtiqci |
|
|
|
qëtiqliq |
|
|
|
qëtilmaq |
|
|
|
qëtilishmaq |
|
|
|
qëtim (Ⅰ) |
|
|
|
qëtim (Ⅱ) |
|
|
|
qëtimqi |
|
|
|
qëtimlap |
|
|
|
qëtimliq |
|
qëtimliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qëtimdiki, nöwettiki, qëtimqi:[misal:] jüme, bu birinci qëtimliq ish emes, sinip mudirigha özüngni melum qil.[yeshmisi:] ② qëtim ëlip bërilidighan, qëtimda bëjirilidighan:[misal:] hazir mesile quduq kolap yürüshleshtürüp bolghucilik bu yëza yerlirining bir-ikki qëtimliq süyini qandaq hel qilishtila qalghanidi.
|
|
qëtimlimaq |
|
|
|
qëtinca |
|
|
|
qëtinciliq |
|
|
|
qëcir |
|
qëcir[yeshmisi:] ① isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil süt emgüci haywan, ëshek bilen atni shalghutlashturush arqiliq tughulidu. attin tughulghini at qëcir, ëshektin tughulghini ëshek qëcir dep atilidu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qiyiq, acciqi yaman, jahil, cus ademlerni süpetlep ëytilidu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tughmaydighan, tughmas (ayallar heqqide).
|
|
qëcirci |
|
|
|
qëcirciliq |
|
|
|
qëcirliq |
|
|
|
qëcirlimaq |
|
|
|
qëcishmaq |
|
|
|
qëri (Ⅰ) |
|
qëri (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xëli yashqa bërip qalghan, qërighan:[misal:] qëri adem. qëri at. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uzun yil yashighan, yëshi bir yerge bërip qalghan, qërighan kishi:[misal:] axiri bu ikki qëri nëri-bëri oylap, axunumgha xewer qiliptu.
|
|
qëri (Ⅱ) |
|
|
|
qëritmaq |
|
|
|
qëri-cüri |
|
|
|
qërisal |
|
|
|
qërishturmaq |
|
qërishturmaq[yeshmisi:] ① «qërishmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] tursun herda’im bashqilarni manga sëlip, ularni mëning bilen qërishturidu.[yeshmisi:] ② qërishish we shu xildiki ish-heriket, qiliqlarni qilmaq:[misal:] tramwayning qongghuriqi ademning cishini qërishturatti.
|
|
qërishqaq |
|
|
|
qërishqaqliq |
|
|
|
qërishmaq |
|
|
|
qëriq |
|
qëriq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kishining huzurlinip icküsi kelmeydighan؛ qirtaq (birer nersining temi heqqide):[misal:] dora qëriq yaki bek acciq bolup qalmasliqi ücün uninggha melum miqdarda shëker arilashturulidu.[yeshmisi:] ② ërincek:[misal:] bu adem dora icishke qëriq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] su ittik, rawan aqmaydighan:[misal:] qëriq ëtiz.
|
|
qëri-qartang |
|
|
|
qëriqlashmaq |
|
|
|
qëriqliq |
|
|
|
qëriqiz |
|
qëriqiz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qëri+qiz［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmaqliri yürek shekillik bolup nöwetliship ösidu, sëpi uzun, dümbe teripi tüklük bolidu. güli neyce sheklide, renggi sus sösün, yiltizi göshlük këlidu.
|
|
qëriliq |
|
|
|
qërim |
|
qërim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] her xil meqsetlerde paydilinish ücün congqur cëpilghan orek, ëriq؛ congqurluq, azgal, xendek:[misal:] qërim capmaq. qërim kolimaq.
|
|
qërimaq |
|
qërimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yëshi ötüp qëriliq dewrige kelmek, qëriliq yetmek:[misal:] er qërisa qiz alar, qiz qërisa kim alar (maqal).[yeshmisi:] ② kërektin ciqmaq, kardin ciqmaq, ishlimes bolup qalmaq:[misal:] cishi qërimaq. eqli qërimaq.[yeshmisi:] ③ (bolushsiz shekli bilen këlip) waqti ötmeslik, këcikken hësablanmasliq, këcikmeslik:[misal:] dewa qërimaydu.
|
|
qërimdimaq |
|
|
|
qërin (qarin) |
|
|
|
qërince |
|
qërince[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] ezalarning icki qismida bolidighan kicik boshluq, kawakce:[misal:] yürek qërincisi. mënge qërincisi. türi: bolghan perzentler — aka-uka, aca-singillar, bir tughqan (bir-birige nisbeten):[misal:] salagha ketken qërindishim (maqal).[yeshmisi:] ② bir ewlad (ejdad) qa mensup bolghan kishiler (biri bashqisigha nisbeten).[yeshmisi:] ③ özi bilen melum qandashliq yaki yëqin ijtima’iy munasiwiti bolghan birer xelq, millet qatarliqlar (bir-birige nisbeten):[misal:] qërindash millet.
|
|
qërindash (Ⅱ) |
|
|
|
qërindashlarce |
|
|
|
qërindashliq |
|
|
|
qërinsiman |
|
|
|
qërinqulaq |
|
|
|
qëri-yash |
|
|
|
qëza |
|
|
|
qëzishmaq |
|
|
|
qëzilma |
|
qëzilma [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yer postidin qëzip ëlinidighan yaki ëlinghan:[misal:] qëzilma bayliq. qëzilma yadikarliq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] mis, tömür, cirimtal, tebi’iy gaz, nëfit, kömür qatarliqlargha oxshash yer postidin qëzip ëlinghan qimmetke ige maddilar.
|
|
qëzilmaq |
|
|
|
qëziliq |
|
|
|
qëqir-cuqur |
|
|
|
qëqishturmaq |
|
|
|
qëqishmaq |
|
|
|
qëqiqliq |
|
|
|
qëqilmaq |
|
|
|
qëqilip-soqulup |
|
qëqilip-soqulup[yeshmisi:] ① qëqilip hem soqulup, u terepke-bu terepke urulup:[misal:] alim dehshetlik boranda qëqilip-soqulup, altundek yerge tökülüwatqan ashu önce baghlirini köz aldigha keltürdi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nurghun soruqciliqni bëshidin kecürüp, herxil japa-musheqqetke yoluqup:[misal:] men eskerler arisida qëqilip-soqulup bir yilni ötküzdüm.
|
|
qëqindi |
|
|
|
qëqindi-soqundi |
|
|
|
qëlip |
|
qëlip[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tikilidighan buyumlarning icige qoyup uning cong-kiciklikini, sheklini belgileydighan eswab:[misal:] ötük qëlipi.[yeshmisi:] ② quyma dëtal we mehsulatlargha shekil bëridighan eswab yaki qurulma:[misal:] xish qëlipi. qazan qëlipi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] endize, forma, shekil:[misal:] bir qëlipta sözlimek. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] belgilengen cek, ölcem؛ mëngishqa tëgishlik yol:[misal:] qëliptin ciqmaq.
|
|
qëlipbaz |
|
qëlipbaz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] noqul halda bir xil ramka, bir xil shekilde ish ëlip baridighan, ijadiy ish qilalmaydighan, qatmal.
|
|
qëlipbazliq |
|
|
|
qëlipci |
|
|
|
qëlipciliq |
|
|
|
qëlipsiz |
|
qëlipsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qëlipi yoq, qëlipta quymighan yaki quyulmighan:[misal:] pilansiz ish — qëlipsiz xish (maqal).[yeshmisi:] ② ölcemlik emes, ölcemleshtürülmigen؛ ölcemge cüshmeydighan, ölcem boyice ishlenmigen:[misal:] qëlipsiz polat.
|
|
qëlipsizliq |
|
|
|
qëliplatmaq |
|
|
|
qëliplashturmaq |
|
|
|
qëliplashturulmaq |
|
|
|
qëliplashmaq |
|
|
|
qëliplanmaq |
|
|
|
qëlipliq |
|
|
|
qëliplima |
|
|
|
qëliplimaq |
|
|
|
qëlishmaq |
|
qëlishmaq[yeshmisi:] ① «qalmaq (Ⅱ)»[yeshmisi:] pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular mektepte qëlishti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] (pë’ilning bolushsiz sheklide këlip) «nacar, kem emes, teng turidu, barawer» dëgen menilerni anglitidu:[misal:] uning öginishi mendin qëlishmaydu.
|
|
qëlin |
|
qëlin[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tom (nëpizning eksi):[misal:] qëlin qar. qëlin tam. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qatmuqat؛ nurghun, köp:[misal:] gülqiz raji bala bilen qëlin taghlarning icige qarap qacti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] gep tesir qilmaydighan, iza tartmaydighan, bizeng, dapshaq, dap yüz:[misal:] qëlin adem. [yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] bir-birige nahayiti yëqin jaylashqan, zic, qoyuq:[misal:] qëlin toghraqliq. qëlin derex. ∥ ular shundaq qilip derex, qomush qëlin ösken yerge möküwëlishti.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëqin munasiwette bolidighan, janijan, qedirdan:[misal:] munasiwiti qëlin. ＊ hazir biz qëlin dost bolup kettuq.
|
|
qëlinlatmaq |
|
|
|
qëlinlashturmaq |
|
|
|
qëlinlashmaq |
|
qëlinlashmaq[yeshmisi:] ① qëlin, yoghan haletke kelmek؛ barghansëri qëlin bolup barmaq, qëlin bolmaq:[misal:] mëning pelsepe ücün tutqan xatirem qëlinlashti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] iza tartmaydighan, xijil bolmaydighan, qëlin bolup qalmaq:[misal:] qiz bala dëgen toy qilghandin këyinla qëlinliship qalidu.
|
|
qëlinliq |
|
|
|
qëlinlimaq |
|
|
|
qëlinmaq |
|
|
|
qëni |
|
qëni [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] almash.[yeshmisi:] birkimning, birnersining nede, qeyerdiliki heqqidiki soraqni bildürüp këlidu:[misal:] kitab qëni. qelem qëni. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] buyruq-telep meylidiki jümlilerning bëshida këlip, teklip qilish, süylesh imasini bildüridu:[misal:] qëni sözlep bëqing. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] so’al jümlilerning bëshida yaki axirida këlip, shu so’alning emeliy jawabini bilish xahishini bildüridu yaki anglighucidin jawab telep qilish rolini oynaydu:[misal:] bu ishqa nëme deysen qëni
|
|
qënishmaq |
|
|
|
qëniq |
|
|
|
qëniqarliq |
|
|
|
qëniqliq |
|
|
|
qëniqmaq |
|
|
|
qëh-qëh |
|
|
|
qëynapa |
|
|
|
qëynata |
|
|
|
qëynaca |
|
|
|
qëynagha |
|
|
|
qëynana |
|
|
|
qëynisingil |
|
|
|
qëyinëgice |
|
|
|
qëynini |
|
|
|
qëyidatmaq |
|
|
|
qëyidashmaq |
|
|
|
qëyidighaq |
|
|
|
qëyidimaq |
|
|
|
qëyish |
|
|
|
qëyishturmaq |
|
|
|
qëyishturulmaq |
|
|
|
qëyishmaq |
|
|
|
qëyighac |
|
|
|
qëyiq (Ⅰ) |
|
|
|
qëyiq (Ⅱ) |
|
|
|
qëyiqci |
|
|
|
qëyiqciliq |
|
|
|
qëyiqliq |
|
|
|
qëyimaq |
|
|
|
qëyin |
|
qëyin[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qosh pellilik ösümlüklerning bir uruqdishi, yeni yopurmaq tashlaydighan derex yaki catqal. qowziqi aq, kül reng, sëriq yaki qara bolidu. yopurmaqliri udul ösidu. aq qëyin, qara qëyin qatarliqlarmu mushu uruqdashqa kiridu.
|
|
qëyin-boyan |
|
|
|
qëyinliq |
|
qëyinliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qëyin derixi ösken, qëyin derixi köp:[misal:] bu qëyinliq jay iken. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qëyin derixi ösken, qëyin derixi köp jay:[misal:] qëyinliqqa barmaq.
|
|
qible |
|
|
|
qibligah |
|
qibligah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] musulmanlar namaz oqughanda yüzlinip turidighan terep؛ qible terep, qible. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eng zor hörmetke layiq, munasip bolghan kishi yaki nerse (ata, ana yaki weten, partiye qatarliqlargha muraji’et qilish formisi):[misal:] qibligahim janim ana, du’ayinggha dutar boldum, wisal izlep yat yerlerdin özge weten tutar boldum. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tawap qilidighan, coqunidighan jay:[misal:] qibligah boldung jahangha, körsitip heq yolini. alghusi alem özige, sen özüngdin nur, weten.
|
|
qiblinema |
|
qiblinema[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① kompas:[misal:] miltiq dorisining pojangza yasashtin, qiblinemaning yönilishini körsitip bërishtin bashqa kërikimu barmu [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yol körsetküci, nishanni belgilep bergüci, yëtekci:[misal:] qiblinema qilmaq.
|
|
qipca |
|
|
|
qipcaq |
|
|
|
qipcaqce |
|
|
|
qipcanmaq |
|
|
|
qitat |
|
|
|
qitatlatmaq |
|
|
|
qitatlashmaq |
|
|
|
qitatlanmaq |
|
|
|
qitatlimaq |
|
|
|
qitan |
|
|
|
qit’e |
|
qit’e[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ①＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer sharining dëngiz we okyanlar bilen qorshalghan alahide qisimlirining herbiri. yersharida asiya, yawropa, afriqa, shimaliy amërika, jenubiy amërika, okyaniye we jenubiy qutuptin ibaret yette qit’e bar. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] lirik shë’irlarning klassik edebiyattiki bir türi. uningda jüp misralar (ikkinci, tötinci, misralar) qapiyilinip, taq misralar ocuq qalidu. u hejim jehettin qisqa, mezmun jehettin congqur bolushni telep qilidu.
|
|
qitlanmaq |
|
|
|
qitmal |
|
|
|
qitmallashturmaq |
|
|
|
qitmallashmaq |
|
qitmallashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] gep-söz tesir qilmaydighan, birer ishqa ance öngüp ketmeydighan bolup qalmaq, qëlin ademge aylanmaq:[misal:] bu bala til ishitiwërip qitmalliship këtiptu.
|
|
qitmalliq |
|
|
|
qitighur |
|
qitighur[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilar bilen ciqishalmaydighan, sighishalmaydighan؛ da’im cataq ciqiripla yüridighan؛ ici yaman, hesetxor:[misal:] qitighur adem. qitighur xotun. ∥ men hëliqi qitighurning birini urup, qapiqini yërip qoydum.
|
|
qitighurluq |
|
|
|
qitingshimaq |
|
|
|
qica |
|
qica[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] krëst güllükler a’ilisidiki bir yaki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. güli sëriq, omum gül rëtide, mëwisi qisqa, münggüzlük mëwe, uruqidin may tartilidu. adette u dölitimizning muhim mayliq zira’etlirining biri hësablinidu.
|
|
qicqartmaq |
|
|
|
qicqarmaq |
|
qicqarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① awaz, tawush ciqirip xewer qilmaq؛ caqirmaq:[misal:] tutsa sëpi yoq, qicqarsa ëti yoq (maqal).[yeshmisi:] ② teklip qilmaq, ëytmaq:[misal:] mëhmangha qicqarmaq.[yeshmisi:] ③ cillimaq, sayrimaq:[misal:] toxu bilginini qicirar (maqal).
|
|
qicqirishmaq |
|
|
|
qicqirilmaq |
|
|
|
qicishturmaq |
|
|
|
qicishqaq |
|
qicishqaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] yuqumluq tëre kësili. qotur kanisi keltürüp ciqiridu. köpince qol aliqini, barmiqi, saghra, qorsaq qatarliq orunlargha ciqidu. buningda melum orunda döngce eswiler peyda bolup, renggini özgertmeydu. qattiq qicishturidu.
|
|
qicishmaq |
|
|
|
qiciq |
|
|
|
qiciqlashmaq |
|
qiciqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «ghidiqlashmaq»qa qarang:[misal:] u aldidiki löm-löm kariwat üstige düm cüshüp cöküpla ketti, arqidin risaletmu özini kariwatqa tashlidi. ikki dost bir-biri bilen qiciqliship, pomdaqliship birhaza külüshti.
|
|
qiciqlimaq |
|
|
|
qiciliq |
|
qiciliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet. qica tërip östürgen, qica köp ösken:[misal:] qoyuq ösken qiciliq ëtizdin öttuq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qica tërip östürülgen, qica köp yer:[misal:] qiciliqta ishlimek. qiciliqqa barmaq.
|
|
qidam |
|
|
|
qidirtmaq |
|
|
|
qidirmaq |
|
qidirmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëpishqa heriket qilmaq, tëpish ücün urunmaq؛ axturmaq, izdimek؛ tekshürmek:[misal:] öymu’öy qidirimaq.[yeshmisi:] ② tekshürüsh, qidirish ishlirini ëlip barmaq؛ tekshürüp tetqiq qilmaq:[misal:] teklimakanni qidirip tekshürmek.
|
|
qidirishmaq |
|
|
|
qidirilmaq |
|
|
|
qir |
|
qir[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nersining qirghiqi, yëni, yaqisi, girwiki:[misal:] shirening qiri.[yeshmisi:] ② keng ketken tüzlenglik, dala:[misal:] oghlum yep owgha ketti, qizim yep qirgha ketti (maqal).[yeshmisi:] ③ dëhqanciliqta ëtizlarni bir-biridin ayrish we sughirish ücün topidin sëlinghan tosma؛ tirgen:[misal:] qir capmaq. qir tartmaq.[yeshmisi:] ④ közning kirpik orunlashqan jayi:[misal:] közning qiri bilen qarimaq.
|
|
qira’et |
|
|
|
qira’etxan |
|
qira’etxan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] qur’an sürilirini ahang bilen oquydighan, qira’et qilidighan kishi؛ qariy. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining menisini cüshenmey, qarisighila, yadlighandek sözleydighan, oquydighan kishi.
|
|
qira’etxana |
|
qira’etxana[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] qur’anni yadlash we qira’et bilen oqushni ögitidighan kona mektep.[yeshmisi:] ② gëzit-zhurnal we kitab oqush, ixtiyariy öginish ücün mexsus ajritilghan orun؛ kütüpxana:[misal:] qira’etxana acmaq.
|
|
qira’etxanliq |
|
|
|
qiran |
|
|
|
qiranliq |
|
|
|
qirt |
|
|
|
qirtaq |
|
|
|
qirtaqlashmaq |
|
|
|
qirtu |
|
|
|
qirtish |
|
|
|
qir-cap |
|
|
|
qircangghu |
|
|
|
qircangghuluq |
|
|
|
qircilangghu |
|
|
|
qircildurmaq |
|
|
|
qircilma |
|
qircilma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ishni tola qilip, tola ishlep qattiq bizar bolup ketken, toyup ketken؛ qircilangghu, qircangghu:[misal:] qircilma adem. qircilma bala.
|
|
qircilmaq |
|
qircilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersining qirliri, burjekliri buzulup, uprap, titilip, ghajilip ketmek؛ yirtilip konirimaq:[misal:] capanning yengliri qircilip ketmek.[yeshmisi:] ② uzun mezgil bir xil ishni, ish-heriketni tola qiliwërip qattiq bizar bolmaq, qattiq zërikmek:[misal:] men bu ishni tola qilip bek qircilip kettim.
|
|
qircin |
|
qircin [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] toghraqning bir xili. yopurmiqi uzuncaq, qowziqi nëpiz, ushshaq shaxliri köp bolidu. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] cing, pishshiq.
|
|
qircintal |
|
qircintal[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qircin+tal［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tal tërekler a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan catqal. yopurmiqi uzun ëllips sheklide, güli tutuq qongur yëshil rengde bolup atiliq, aniliq gülliri ayrim tüplerde bolidu. su yaqilirida ösidu. ciwiqliridin her xil sayman-jabduqlarni toqushqa bolidu.
|
|
qir-dala |
|
|
|
qirs |
|
|
|
qirsside |
|
|
|
qirs-qirs |
|
|
|
qirslatmaq |
|
|
|
qirslimaq |
|
|
|
qirsiq |
|
|
|
qirsildatmaq |
|
|
|
qirsildimaq |
|
|
|
qirghaq |
|
qirghaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① suning lëwi, yaqisi؛ sahil:[misal:] dëngiz qirghiqi.[yeshmisi:] ② yëyiq nersilerning cëti, qiri, girwiki:[misal:] romalning qirghiqi.[yeshmisi:] ③ yol we shu qatarliqlarni boylap ketken yer؛ yaqa:[misal:] yolning ikki qirghiqi.
|
|
qirghaqci |
|
|
|
qirghaqliq |
|
|
|
qirghawul |
|
qirghawul[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. shekli toxugha oxshap këtidu. erkikining quyruqi uzun, peyliri cirayliq bolup, köpince qizghuc yaki toq yëshil këlidu, parqiraydu؛ cishisining quyruqi qisqiraq kül reng qongur këlidu. yügürüshke mahir bolup, uzungha ucalmaydu. quyruq peyliri zinnet buyumi süpitide ishlitilidu. u yene «yawa toxu», «tagh toxusi» depmu atilidu.
|
|
qirghu |
|
qirghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerni qirish ücün ishlitilidighan eswab. mëtaldin yasilidu. shekli her xil bolidu. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] dëtallarni qiridighan, shilidighan ishi, meshghulati:[misal:] qirghu istanoki. qirghu ishcisi.
|
|
qirghuc (Ⅰ) |
|
|
|
qirghuc (Ⅱ) |
|
|
|
qirghuci |
|
qirghuci[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qirish, öltürüsh, buzush, weyran qilish, yoqitish rolini oynaydighan:[misal:] qirghuci ayrupilan. ∥ qirilmasliq ücün qirghucilarni qirip tashlash kërek.
|
|
qirghuzmaq |
|
|
|
qirghuzulmaq |
|
|
|
qirghiz |
|
|
|
qirghizce |
|
qirghizce [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qirghiz xelqige, uning til-yëziqi, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] qirghizce ussul. qirghizce adet. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qirghiz tili:[misal:] u qirghizcini nahayiti yaxshi bilidu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qirghiz tili we yëziqini ishlitip, qirghiz tilida:[misal:] qirghizce sözlimek.
|
|
qirghin (Ⅰ) |
|
qirghin (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishiler köplep qirilidighan, köp qan tökülidighan urush, jeng؛ köplep qirilish, ölüsh:[misal:] bu, këce bolup ötken bayiqi dehshetlik qirghinning birdinbir tirik qalghan shahiti ensari idi. ＊ qirghin qilmaq.
|
|
qirghin (Ⅱ) |
|
|
|
qirghin-capqun |
|
|
|
qirghinciliq |
|
|
|
qirghinliq |
|
|
|
qir-qash |
|
|
|
qirqitmaq |
|
|
|
qir-qir |
|
|
|
qirqiratmaq |
|
|
|
qirqirashmaq |
|
|
|
qirqirimaq |
|
|
|
qirqishmaq |
|
|
|
qirqiqsiz |
|
|
|
qirqiqliq |
|
|
|
qirqilma |
|
|
|
qirqilmaq |
|
|
|
qirqim |
|
qirqim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qirqip qoyulghan, qirqilghan, kesme:[misal:] qirqim cac. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qirqish ishi:[misal:] qoylarning birinci qirqimi etiyazda, ikkinci qirqimi küzde bolidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qirqish peyti:[misal:] qoy yungi qirqimgha keldi.
|
|
qirqima |
|
|
|
qirqimaq |
|
qirqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] cac-saqal, tük, yung, qanat yaki derexke oxshash uzun hem tal-tal nersilerni melum uzunluqta qaldurup, ucini qayca qatarliqlar bilen kesmek, qiymaq؛ qiyip qisqartmaq:[misal:] cacni qirqimaq.
|
|
qirqindi |
|
|
|
qirlatmaq |
|
|
|
qirlashmaq |
|
|
|
qirlaqliq |
|
|
|
qirlanmaq |
|
|
|
qirliq |
|
|
|
qirlimaq |
|
|
|
qirmaq |
|
qirmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerning yüzi, ici we bashqa jayliridiki qattiq-quruq nersiler, ëgiz-pes yerler yaki üstidiki moy, tük qatarliqlarni tighliq eswablar bilen kësip ëliwetmek, tüzlimek, siliqlimaq:[misal:] qazan qirmaq. sewze qirmaq.[yeshmisi:] ② qoral bilen köplep ëtip öltürmek, qirghin qilmaq:[misal:] düshmenni qirmaq.[yeshmisi:] ③ kësip tügetmek, birni qoymay yoqatmaq:[misal:] derexlerni qirmaq. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëliwetmek (hamile heqqide):[misal:] bala qirmaq.[yeshmisi:] ⑤ qaqmaq:[misal:] gëlini qirmaq.
|
|
qirmuqir |
|
|
|
qirmiz (i) |
|
qirmiz (i)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] renggi qizil, qizil:[misal:] qirmizi gül. ∥ dil kökining mahi u, güzellerning shahi u, bolbul bolup telmürdüm, gül qirmizi köründi.
|
|
qirmizaq |
|
|
|
qiro |
|
|
|
qirodimaq |
|
|
|
qirosiz |
|
|
|
qiroluq |
|
|
|
qirice |
|
|
|
qirice-yënice |
|
|
|
qirish |
|
|
|
qirishmaq |
|
|
|
qiriq |
|
|
|
qiriq süyi |
|
|
|
qiriq neziri |
|
|
|
qiriqi anisi |
|
qiriqi anisi[yeshmisi:] uyghurlarning örp-aditide bowaq tughulup 40 kün bolghanda, bowaqni zakisidin ayrip, pütün bedinige upa sürtüp «qiriqi süyi»ge atap teyyarlanghan yëngi[yeshmisi:] kiyimlirini bowaqqa kiydüridighan ayal.
|
|
qiriq’ayagh |
|
|
|
qiriqboghum |
|
qiriqboghum[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qiriq+boghum［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] paportniklarning bir türi, yeni qiriqboghum a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yëshil, neyce shekillik, boghumi bar, yopurmiqi rodimëntliship tenggice yapraqqa aylanghan, köpiyish ezasi qelem uci sheklide bolup, gholining ucida ösidu. gholi yirik, yaghac saymanlar we mis saymanlarni siliqlashqa ishlitilidu, jungyida dora qilinidu, köz këselliklirini dawalaydu.
|
|
qiriqboghumsiman |
|
|
|
qiriqqulaq |
|
qiriqqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qiriq+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] paportniklarning bir türi, yeni köp yilliq, saman gholluq ösümlük. taghliq rayonlarning nem, saye orunlirida ösidu. yiltizsiman gholi uzun, yer astida toghrisigha ösidu. yopurmiqi peysiman murekkep yopurmaq. yopurmiqining dümbe teripide spora xalta döwiliri bolidu, spora arqiliq köpiyidu. yumran yopurmiqini istëmal qilishqa bolidu, yiltizsiman gholidin kraxmal ëlishqa bolidu. pütün ösümlük tëni dora qilinidu, qizitmini qayturush, süydük heydesh roli bar.
|
|
qiriqinci |
|
|
|
qirilmaq |
|
|
|
qirim |
|
|
|
qirindi |
|
|
|
qiz |
|
qiz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① balaghet yëshigha yetmigen, balaghetke yetsimu tëxi toy qilmighan, yatliq bolmighan ayal:[misal:] qiz bala.[yeshmisi:] ② ayal jinsige mensup bolghan perzent (öz ata-anisigha nisbeten):[misal:] qiz ciqarmaq. qiz uzatmaq.[yeshmisi:] ③ qizlargha yaki yash juwanlargha nisbeten muraji’et qilishta؛ caqirishta ishlitilip, hörmet, erkilitish, özige yëqin tutush qatarliq menilerni ipadileydu:[misal:] qizim, siz kimning balisi bolisiz dep soridi boway hëliqi juwandin.
|
|
qizartmaq |
|
|
|
qizartilmaq |
|
|
|
qizarmaq |
|
qizarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qizil yaki shuninggha yëqin tüs almaq؛ qizil yaki shuninggha mayil rengge, tüske kirmek:[misal:] u muselles icsila yüzi qiziridu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] natoghra ish-herikiti, qilmishi, gep-sözi, eyibi, kemciliki we bashqilar tüpeyli birkim aldida qattiq xijalet tartmaq, ongaysizlanmaq, uyalmaq:[misal:] turaxan bu geplerni anglap willide qizardi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] acciqi kelmek, xapa bolmaq, acciqlanmaq:[misal:] nëmance qizirisen, boldi qizarma.
|
|
qiztalaq |
|
qiztalaq[qurulmisi:]］qiz+talaq［[qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] «qizing er bilen bolushmisun, leniti» dëgen menilerdiki haqaret sözi:[misal:] qiz talaqlar altun-kümüshke ige bolghandin këyin, bir këcidila ghayib bolidiken.
|
|
qiz-juwan |
|
|
|
qizcaq |
|
|
|
qiz-cokan |
|
|
|
qizdurghuc |
|
qizdurghuc [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer yer yaki nersini issitish rolini oynaydighan mashina we shu xildiki nerse. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qizitidighan, issitidighan:[misal:] bash etiyazning qizdurghuc quyashi yer yüzige hayat bexsh illiqliq nurini cëcip turatti.
|
|
qizghancuq |
|
|
|
qizghancuqluq |
|
|
|
qizghanmaq |
|
qizghanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini ötünüshke aghrinmaq, ici tarliq qilmaq, ayimaq:[misal:] qëtiq sorap kelgenge ayiqingni qizghanma (maqal).[yeshmisi:] ② heset qilmaq, kündashliq qilmaq, reshk qilmaq, körelmeslik qilmaq:[misal:] perishtining ëshidin sheytan qizghiniptu (maqal).
|
|
qizghuc |
|
|
|
qizghin |
|
qizghin[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qaynaq؛ semimiy:[misal:] qizghin salam. qizghin muhebbet.[yeshmisi:] ② jush urghan, janlanghan, janliq jushqun, qaynaq:[misal:] qizghin munazire. qizghin söhbet. ∥ biz bilen ular qizghin körüshti.
|
|
qizghinliq |
|
|
|
qizghinishmaq |
|
qizghinishmaq[yeshmisi:] «qizghanmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] shundaq qilip erler uninggha sinci közliri bilen nazaret qilidighan, qiz-xotunlar bir-biridin qizghiniship, uni amal qilip izleydighan derijige yëtishti.
|
|
qizquwar |
|
qizquwar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qiz+quwar［[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] qazaq millitining en’eniwi tenterbiye pa’aliyiti. u at üsti tenherikiti bolupla qalmastin, yene qiz-yigitlerning öz’ara muhebbet izhar qilish «köwrüki» hësablinidu. qizquwar emeliyette belgilengen musape icide, qiz-yigit ikkila terep bir qëtimdin qoghlishidu. deslepte yigit qizni qoghlap, qaytishta qiz yigitni qoghlaydu.
|
|
qizliq |
|
qizliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qizi bar:[misal:] qizliq öy xan köwrüki (maqal). [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qizlargha xas, qizlarda bolidighan:[misal:] qizliq hösnige tolmaq. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qizlarda bolushqa tëgishlik mijez, xaraktër, qiliq we shu qatarliqlar:[misal:] qizliqini qilmaq. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ayallarning toy qilishtin burunqi haliti:[misal:] gülbehrem qizliqida nahayiti cirayliq idi.⑤ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ippet, ippet-nomus, mesumelik:[misal:] qizliq perdisi. qizliqini yoqatmaq.⑥ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qizlargha xas jinsiy belge, qiz jinsi:[misal:] bu ikkisi peqet erlik we qizliqtila bir-biridin perq qilidiken.
|
|
qizitquc |
|
|
|
qizitma |
|
|
|
qizitmaq |
|
|
|
qizitilmaq |
|
|
|
qizirishmaq |
|
qizirishmaq[yeshmisi:] ① «qizarmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] baghdiki anarlar qiziriship pishti.[yeshmisi:] ② xapa bolushmaq, renjishmek, acciqlinishmaq:[misal:] mexetning oghli bu ish ücün dadisi bilen tunji qëtim qizirishti.
|
|
qizishmaq |
|
qizishmaq[yeshmisi:] ① «qizimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] mëningce ance qiziship ketmey, oyliship köreyli, yëniklik qilmayli.[yeshmisi:] ② qizghinliqi ashmaq, keypiyati yuqiri kötürülmek, qizimaq, janlanmaq:[misal:] tashway rawabini calghance qiziship qaldi.
|
|
qiziq |
|
qiziq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] harariti, tëmpëraturisi kötürülgen, issiq:[misal:] qiziq cay. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] külkilik؛ heyran qalarliq؛ ghelite:[misal:] qiziq gep. ∥ toy dëgen kicik ish, uning nëme qiziqi bar dëdi u. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qiziqarliq ish qilidighan, yumurluq gep qilidighan, qiziqci:[misal:] yüz acqusi bolmay turup, këlinning yüzini ëciwetse, nëme qiziqi, dëdi qasim qiziq. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishining diqqitini tartidighan؛ jelb qilarliq:[misal:] mëning bu hëkayem nahayitimu qiziq.⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] lezzet, mene:[misal:] yashashning nëme qiziqi qalidu deysiz dëdi eli bir romka icip.⑥ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qizghin:[misal:] ular elemdar we qelemdar beglerni diwangha caqirip, köpcilik bilen qiziq këngesh ötküzüwatatti.⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qizighan, qiziqarliq, qaynaq:[misal:] toyning bolghinidin, «bolidu» si qiziq (maqal).⑧ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tëz, capsan, ittik, caqqan:[misal:] balam, nëme putunggha tash ësiwalghandek mangisen, qiziq, qiziq mangsang bolmamdu, dëdi helime aca.
|
|
qiziqarliq |
|
|
|
qiziqturmaq |
|
|
|
qiziqturulmaq |
|
|
|
qiziqci |
|
|
|
qiziqciliq |
|
qiziqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qiziqcilarning qiziqarliq gep-söz, ish-herikiti, qiliqi؛ kishini qiziqturidighan pa’aliyet, ish:[misal:] qiziqciliq qilmaq.[yeshmisi:] ② qiziq keypiyat:[misal:] shuning qiziqciliqida sëwetke këlip olturdum.
|
|
qiziqsindurmaq |
|
|
|
qiziqsinmaq |
|
|
|
qiziqsinishmaq |
|
|
|
qiziqqaq |
|
|
|
qiziqqaqliq |
|
|
|
qiziqqan |
|
qiziqqan[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］qiziq+qan［[yeshmisi:] asan acciqlinidighan, acciqi tëz këlidighan, özini basalmaydighan؛ mijezi salmaq, ëghir-bësiq emes, qëni qiziq:[misal:] qiziqqan adem.
|
|
qiziqqanliq |
|
|
|
qiziq-qiziq |
|
|
|
qiziqliq |
|
|
|
qiziqmaq |
|
qiziqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer sahe, ish yaki nersige ishtiyaq baghlimaq, hewes qilmaq:[misal:] muzikigha qiziqmaq.[yeshmisi:] ② diqqet-ëtibar bermek, köngül qoymaq, bërilmek:[misal:] men «tömür xelpe yëghiliqi» heqqide anglighanlirimdin ësimde qalghanlirini sözlep berdim, abbasup qiziqip anglidi.[yeshmisi:] ③ qiziq tuyulmaq, qiziqarliq bilinmek, qiziqsinmaq:[misal:] tekshürüp tetqiq qiliwatidu leyligül qiziqip soridi.
|
|
qiziqida |
|
qiziqida[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① sowup qalmasta, issiq waqtida:[misal:] tamaqni qiziqida yëmek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] taza peytide, waqti ötüp ketmeste:[misal:] ishni qiziqida qilmaq.
|
|
qiziqishliq |
|
qiziqishliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishide qiziqish peyda qilidighan, qiziqarliq:[misal:] uning dadisining bu aditi reyhanda qiziqishliq tesirat qaldurghanidi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qiziqish, hewes:[misal:] qiziqishliq bilen sözlimek.
|
|
qiziqishmaq |
|
|
|
qizil (Ⅰ) |
|
qizil (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qan renggidiki, qan renglik:[misal:] qizil galstuk. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] inqilabiy؛ siyasiy ëngi yuqiri, siyasiwiyliki küclük:[misal:] qizil qoshun.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ötkür yuqumluq kësellik. bir xil wirus keltürüp ciqiridu. köpince yërim yashtin besh yashqice bolghan balilar nahayiti asanla yuqumlinidu. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bay nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
qizil armiye |
|
|
|
qizil bayraq |
|
qizil bayraq[yeshmisi:] ① renggi qizil bayraq, u prolëtariyat inqilabining simwoli:[misal:] hökümet binasi üstide qizil bayraq qars-qurs awaz ciqirip jewlan qilmaqta.[yeshmisi:] ② musabiqilerde utup ciqqanlargha mukapat qilip bërilidighan bayraq, yeni ilgharliqning belgisi:[misal:] men qizil bayraqni shulargha bërishke qoshulimen, shu caghdila heq öz jayini tapqan bolidu.
|
|
qizil reqem |
|
|
|
qizil qeghez almaq |
|
|
|
qizil qiyamet |
|
qizil qiyamet[yeshmisi:] ur-yiqit, qir-cap bolghan؛ warqirash-jarqirash ewj alghan, intayin dehshetlik weziyet, qalaymiqanciliq:[misal:] qollirigha palta-keke, picaq-qingraq, kaltek-comaq ëlishqan ikki terepning ademliri ëtilip këlishti-de, birdemning icide u yerni qizil qiyamet qiliwetti.
|
|
qizil köz |
|
|
|
qizil ishtan |
|
|
|
qizil (Ⅱ) |
|
|
|
qizilang |
|
|
|
qizilburun |
|
qizilburun[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qizil+burun［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] burun uci da’im qizirip turidighan sozulma xaraktërlik bir xil tëre kësili. sewebi tëxi ëniq emes. kësellik da’im burun ucida yüz bërip, uzaq dawamlishidu. buningda, burun ucida qizil dagh peyda bolup, tedrijiy qaramtul qizilgha aylinidu. burunning biriktürgüci toqulmilirida özgirish yüz bërip, tëre yagh bezliri yoghinap, qattiq tügünce hasil bolup, siqsa tëre yëghi ëqip ciqidu.
|
|
qizilbughdash |
|
qizilbughdash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qizil+bughdash［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamcigül a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. köpince qizil renglik bolidu. yopurmiqi addiy, nöwetliship ösidu. yopurmiqining shekli her xil bolidu, renggi yëshil yaki jiger reng. gül rëti bashaqsiman. uruqi qara, parqirap turidu. shinjangning hemme yëride sey ornida tërip östürülidu. yumran maysisi dora qilinidu, issiqni yandurush, zeher qayturush, öt suyuqluqini rawan qilish roli bar. tolghaq, baliyatqu raki, sëriq kësellerni dawalashqimu ishlitilidu.
|
|
qiziltasma |
|
|
|
qizil-tizil |
|
|
|
qizilca |
|
qizilca[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① loyla a’ilisidiki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi terkibide qent maddisi bolup, qent ishleshning asasliq xam eshyasi qilinidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning yiltizi.
|
|
qizilciliq |
|
|
|
qizilqulaq |
|
|
|
qizlkos |
|
|
|
qizilküye |
|
qizilküye[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qizil+küye［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bughday, arpa we sulu qatarliqlarda bolidighan bir xil kësellik. buningda kësellengen tüpining bashiqi üstini bir qewet hal reng zemburugh qapliwëlip, dënini pücekleshtürüp qoyidu. adem we carwilar kësellengen danni yep salsa, zeherlinip qalidu.
|
|
qizilgül |
|
|
|
qizillashturushmaq |
|
|
|
qizillashturmaq |
|
|
|
qizillashturulmaq |
|
|
|
qizillashmaq |
|
qizillashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qizilgha aylanmaq, qizilliq tüsini almaq, qizilgha özgermek. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kommonistik partiyini, sotsiyalizmni qizghin söyidighanlardin bolmaq:[misal:] ular yashlarni hem qizillashqan, hem ixtisaslashqanlardin bolup ciqishqa yëteklep, xëli yaxshi ünümge ërishti.
|
|
qizilliq |
|
|
|
qizilmaral |
|
qizilmaral[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qizil+maral［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kök maral a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi dora qilinidu. qorush, qan toxtitish, zeher qayturush, ishshiqni yandurush roli bar. qan tükürüsh, qan qusush, burun qanash qatarliq këselliklerge ishlitilidu.
|
|
qizilmuc |
|
|
|
qizilmucluq |
|
|
|
qizil’önggec |
|
|
|
qizilwash |
|
qizilwash[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qizil+bash［[yeshmisi:] ① özige namehrem xotun-qizlargha yaman niyetlik qilidighan er:[misal:] nedikini, umu mushuninggha oxshash qizilwash.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] osmaniylarning sefewilerge bergen nami. cünki sefewi qoshunidiki eskerler bashlirigha qizil serpush kiyishetti. hazirgha kelgende bu nam shi’e guruhini körsitidighan boldi.
|
|
qizimaq |
|
qizimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëmpëraturisi, harariti örlimek؛ issimaq:[misal:] tömür qizidi. dezmal qizidi. yagh qizidi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qiziqmaq, qiziqish peyda bolmaq:[misal:] künler ötüp yürikim uninggha qizip qaldi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] jiddiy tüs almaq؛ ewjige kötürülmek, janlanmaq:[misal:] jeng qizimaq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] jiddiyleshmek؛ xapa bolmaq؛ acciqlanmaq:[misal:] sadir’axun sözligensëri tillaxan qizip nërwisi örlep, jile bolmaqta idi.
|
|
qiz-yigit |
|
|
|
qis |
|
qis[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ëhtiyajidin az, yëtishmeydighan, kemlik qilidighan:[misal:] bundaq qis nersilerni asan tapqili bolmaydu.[yeshmisi:] ② zic, aldirash:[misal:] uning waqti nahayiti qis bolup, qoli qoligha tegmey yüretti.
|
|
qisas |
|
qisas[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yamanliqqa qarita öz eyni ëlinidighan hësab, intiqam, ent, öc:[misal:] qisas almaq. ＊ nurgha teshna xelqimiz sëghinatti tanglarni, qisas oti yürekte, urghutatti qanlarni.
|
|
qisas tutmaq |
|
|
|
qisasci |
|
qisasci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qisas alghuci, qisasxor, qisaskar:[misal:] elqem qisasci qoshunning aldida kökrek kërip, boz ëtini oynitip këtip barmaqta idi.
|
|
qisasciliq |
|
|
|
qisasxor |
|
|
|
qisasxorluq |
|
|
|
qisaskar |
|
|
|
qisaskarliq |
|
|
|
qisasliq |
|
|
|
qisasname |
|
|
|
qisang |
|
|
|
qistatmaq |
|
|
|
qistashmaq |
|
|
|
qistaq |
|
qistaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qattiq jebir-zulum sëlish, qiyin-qistaq:[misal:] bu ëghirliqqa arzu igilirining qistaqliri yol berdi, yeni ilajining yoqluqidin bu tuturuqsiz sowghini kötürüp yolgha cüshüshke mejbur boldi.
|
|
qistaqciliq |
|
|
|
qista-qistang |
|
qista-qistang[yeshmisi:] hemme yëri tolup ketken, qisilip erkin heriket qilghili bolmaydighan, bosh jay qalmighan, nahayiti qistang:[misal:] aptobus bügün adettikidinmu bek qista-qistang bolup ketti.
|
|
qista-qistangciliq |
|
|
|
qistang |
|
qistang [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tar we zicliqtin erkin heriket qilghili bolmaydighan, qistilang:[misal:] bölüshüwalghan yërimiz tar we qistang idi. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tar, qistilang jay:[misal:] gülqiz nersilirini qistanggha jaylashturghandin këyin özini yelpüshke bashlidi.
|
|
qistangciliq |
|
|
|
qistangghu |
|
qistangghu[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kishige tar, qistang bilinidighan؛ erkin, azade hës qilinmaydighan:[misal:] qistangghu dewrning asaritidin qutulush ücün qeyserlik bilen köresh qilmay bolmaydu.
|
|
qistangliq |
|
|
|
qistalmaq |
|
|
|
qisturma |
|
|
|
qisturma söz |
|
qisturma söz[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlige qisturup qollinilidighan, emma jümle qurulmisi bilen munasiwet baghlimaydighan yaki baghlighuci qatarliq bashqa yardemci sözlerning rolidimu kelmeydighan söz, söz birikmisi qatarliqlar. mesilen, «mëningce, bu kitab nahayiti yaxshi yëzilghan» dësek, bu yerdiki «mëningce» qisturma söz hësablinidu.
|
|
qisturmaq |
|
qisturmaq[yeshmisi:] ① «qismaq (Ⅳ)» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] pëshini bëlige qisturmaq. ＊ men yoqlima depterni qoltuqumgha qisturup sinipqa mëngip kettim. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] gep-söz arisigha qoshup sözlimek, qoshumce qilmaq؛ tilgha almaq:[misal:] hedësila sabirni qisturup caqcaq qilisen, bilseng uning üstidiki mes’oliyet nahayiti ëghir.[yeshmisi:] ③ melum bir jeryan yaki waqit ariliqidin purset ciqirip orunlashturmaq:[misal:] bolidu, men silining bu peltoni arigha qisturup bolsimu tikip bërey. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] arqisigha sëliwalmaq, egeshtürüwalmaq:[misal:] rabixan bügünki caygha üc balisini qisturup këliptu.
|
|
qisturushmaq |
|
qisturushmaq[yeshmisi:] «qisturmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular satar, dap, tembürlirini qoltuqigha qisturushup, hëytka jamesining arqa teripidiki kocigha qarap yol ëlishti.
|
|
qisturuqluq |
|
|
|
qisturulma |
|
|
|
qisturulmaq |
|
|
|
qistilang |
|
qistilang[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hemme yëri toshup ketken, bosh yëri qalmighan؛ nahayiti tar, qsitang:[misal:] mepe bek qistilang, orunduqliri bek tar idi.
|
|
qistilishmaq |
|
|
|
qistima |
|
|
|
qistimaq |
|
qistimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① igiligen ornini tarlashturup buljuyalmaydighan qilmaq؛ tar, qistang yerge sürmek, sighdap qoymaq:[misal:] düshmen ularni üc tereptin qistap keldi.[yeshmisi:] ② bosh orun qoymay bir-birige kirishtürmek:[misal:] u tartmidin qistap xet yëzilghan birnecce waraq qeghezni aldi.[yeshmisi:] ③ melum bir ish-heriketni qilishqa qattiq ündimek, zorlimaq:[misal:] köpcilikning hemmisi uninggha ghezep bilen tikilip jinayitini iqrar qilishqa qistidi.[yeshmisi:] ④ aldiratmaq:[misal:] siz uni capsanraq toy qilishqa qistaysiz, dëdi wushubing aytillagha.⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xijaletcilikte qoymaq:[misal:] undaqta, silini qistap qoyarmenmikin, dëdi hemrah xijil bolup.⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] purset, imkaniyet bermey jiddiyleshtürmek:[misal:] waqitning qistap këlishi uni aldiratmaqta idi.[yeshmisi:] ⑦ shexs qoshumciliri bilen kelgen sözdin këyin këlip, shu sözde ipadilengen ish-heriketni bëjirishke küclük telipi, xahishi barliqini bildüridu:[misal:] külkisi qistimaq. teriti qistimaq.
|
|
qisciliq |
|
|
|
qisiremdi |
|
|
|
qisse |
|
qisse[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] riwayet usulida yaritilghan bedi’iy eser, powëst. mesilen, xëwir tömürning «molla zeydin heqqide qisse» namliq powëstige oxshash.[yeshmisi:] ② weqe-hadise, epsaniler bayan qilinghan ipik eser, riwayet:[misal:] at qissisi. ＊ qisse shu yerge yetkende tang atti, shehrizat hëkayisini toxtatti.
|
|
qissixan |
|
|
|
qissixanliq |
|
|
|
qisqa |
|
qisqa[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① uzunning eksi, kalte:[misal:] qisqa capan. boyi qisqa. qisqa musape. ∥ yaghac kesseng uzun kes, tömür kesseng qisqa kes (maqal).[yeshmisi:] ② uzaq dawam qilmaydighan, köp waqi_ musape. ∥ qisqa künler icide ötken intayin shërin minutlarni yadigha aldi.[yeshmisi:] ③ mezmuni, da’irisi ance keng emes, ixcam, addiy:[misal:] qisqa xewerler. ＊ men kecte xetni oqup ciqtim. xet qisqa, lëkin küclük sözler bilen yëzilghanidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëterlik, toluq emes, kota:[misal:] hey, «cëci uzun, eqli qisqa» dëgen temsil del sendek xotunlargha qaritilghan ikenghu
|
|
qisqac |
|
|
|
qisqartma |
|
|
|
qisqartmaq |
|
|
|
qisqartilma |
|
|
|
qisqartilmaq |
|
|
|
qisqarmaq |
|
qisqarmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① uzunluqi, boyi, ariliqi këmiyip kalte, qisqa haletke kelmek:[misal:] men sëning qëshinggha këtiwatqanidim, xudagha shükür, yolum qisqardi.[yeshmisi:] ② dawam qilish waqti këmeymek, azaymaq:[misal:] bizning seper waqtimiz tün qisqarghan tomuz künlirige toghra keldi.[yeshmisi:] ③ da’irisi, hejmi taraymaq, ixcamlashmaq:[misal:] bu nöwettiki tüzülme islahatida birqisim organlar qisqiraydu yaki birleshtürülidu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] birer sangha kesirsiz bölünmek؛ shundaq sangha bölüngendin këyin kicik sanlar bilen ipadilenmek:[misal:] bu kesirning süret we mexriji beshke qisqiraydu.
|
|
qisquc (Ⅰ) |
|
qisquc (Ⅰ)[yeshmisi:] ①[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerni qisip tutup turidighan eswab:[misal:] qeghez qisquc. depter qisquc. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qisish rolini oynaydighan, qisidighan yaki shu xil shekildiki:[misal:] qisquc taxta. qisquc sirkul. qisquc qomush. qisquc halqa.
|
|
qisquc (Ⅱ) |
|
qisquc (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qisqucpaqa qatarliq boghum putluq haywanlarning shekli özgergen birinci jüp puti. shekli amburgha oxshaydu, ëcilip-yëyilidu. adette ozuqluq tutush, özini qoghdash rolini oynaydu.
|
|
qisqucpaqa |
|
|
|
qisquzmaq |
|
|
|
qisqice |
|
|
|
qisqirishcan |
|
|
|
qisqirishcanliq |
|
|
|
qisqirishmaq |
|
|
|
qisqisi |
|
qisqisi[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] qisqice qilip, yighip ëytqanda, gepning bolar yëri:[misal:] hakimning ishliri heqiqeten köp, birdem u mejlis, birdem bu mejlis؛ qisqisi ish tola.
|
|
qisqiliq |
|
|
|
qisqiyan |
|
|
|
qisliq |
|
|
|
qismaq (Ⅰ) |
|
qismaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kepter, qushqac qatarliqlarni tutushqa ishlitilidighan, yërim yay sheklidiki bir tom, bir incike yaghactin yasalghan qurulma:[misal:] beziler paxtekni qismaq qoyup tutidu, beziler oqya bilen atidu.[yeshmisi:] ② qol we putlarni qisish arqiliq qiynaydighan bir xil jaza qorali:[misal:] qismaqqa almaq. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarni aldash ücün ishlitilgen hiyle-mikir, tedbir:[misal:] bu yiraqni közde tutup, oghulni bizdin tartiwëlish ücün qurulghan qismaq bolmay nëme
|
|
qismaqqa almaq |
|
|
|
qismaq qurmaq |
|
|
|
qismaq (Ⅱ) |
|
qismaq (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] pishurulghan umac, polu, süt qatarliqlarning qazan girwiki we tëgide qëtip qalghan qismi qasirmaq:[misal:] apam kawa baringida etigenlik sütning qismiqini qiriwatqanidi.
|
|
qismaqⅢ |
|
qismaqⅢ[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qisilghan, qisiq:[misal:] uning qismaq közliri uyqu basqandek, bir yumulup, bir ëcilip qoyatti.
|
|
qismaq (Ⅳ) |
|
qismaq (Ⅳ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① küc yaki ëghirliq bilen siqmaq, yighmaq:[misal:] u kishi ëhtiram bilen qosh qollap qolumni qisti.[yeshmisi:] ② qorshap igiligen ornini tarlashturmaq, yighmaq:[misal:] ikki yandiki cërikler ularni qisip keldi.[yeshmisi:] ③ arisigha almaq:[misal:] ikki tawuzni bir qoltuqqa qisqili bolmas. taz gül tapsa qisqili jay tapalmaptu (maqal).[yeshmisi:] ④ taraytmaq, kicikletmek, yummaq:[misal:] qoshnang qarighu bolsa bir közüngni qis (maqal).[yeshmisi:]⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] paydiliq imkaniyettin mehrum qilmaq, qiynimaq:[misal:] sen mëni puldin qisma[yeshmisi:] ⑥ yighip yaki qiysaytip melum haletni ipadilimek (quyruq, boyun, müre heqqide):[misal:] men heyranliq icide mürilirimni qistim, tursun aka sa’itige qaridi.
|
|
qismaqdimaq |
|
|
|
qisma-qisma |
|
qisma-qisma[yeshmisi:] xilmuxil, yangzimu yangza, herxil:[misal:] tinduruwetken ëhtiyat tomisi heqqide qisma-qisma gepler bar, anglisa ishengüsi kelmigüdek gep.
|
|
qismet |
|
qismet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] aldidin belgilep qoyulghan, pëshanige pütülgen körgülük, teqdir:[misal:] silige bir kitab ëcip bërey, bashlirigha nëme qismet këlidu bir anglap baqsila, qandaq[yeshmisi:] ② kecürmish, sergüzesht:[misal:] u manga: bëshinggha cüshken ëghir qismetlerni tepsiliy hëkaye qilip berdi.
|
|
qismetlik |
|
|
|
qismen |
|
qismen[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] melum derijide؛ birqisim؛ bir’az:[misal:] ziya akamning pikirliri qismen toghra. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir pütünlükning melum yaki az bir qismini teshkil qilidighan, jüz’iy:[misal:] qismen hawa rayi. ∥ ularning qismenliri yëzining japasigha könelmey qaytip kelgen kishiler idi.
|
|
qismenlik |
|
qismenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir pütünlükning ance cong, jiddiy, muhim bolmighan böliki we mushundaq ehwal, halet؛ ayrimliq:[misal:] mesilige bir tereplime qarash yaki qismenliknila körüp omumiyetni körmeslik toghra emes. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] jüz’iylik.
|
|
qisir |
|
|
|
qisishturmaq |
|
|
|
qisishmaq |
|
|
|
qisiq |
|
|
|
qisiqliq |
|
qisiqliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qisip qoyulghan, qisilghan:[misal:] zamanemning qelbi atesh qizimen, bext güli quliqimgha qisiqliq. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qisilghan, qisiq halet:[misal:] uning közining qisiqliqi eyib emesqu her nëmidëgenbilen qarighu emeste
|
|
qisil |
|
|
|
qisilac |
|
|
|
qisilangghu |
|
|
|
qisilcaq |
|
qisilcaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yanliridin qistalghan ariliqtiki kicikkine bosh orun, yocuq:[misal:] u bashtila adil kirip ketkendin këyin toluq yëpilmighan ishikning qisilciqidin marighanliqini ëytip saldi.[yeshmisi:] ② erkin heriket qilghili bolmaydighan tar yer:[misal:] men bir qisilcaqta qisilip qalghandek midirliyalmay turupla qaldim.
|
|
qisilcaqliq |
|
|
|
qisildurmaq |
|
qisildurmaq[yeshmisi:] «qisilmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] hey xudaya, halimni körüp turisen, bendining aldida qisildurghuce, özüngla yüz tengge berseng
|
|
qisilmaq |
|
qisilmaq[yeshmisi:] ① «qismaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] shu caghda birdin perizatning «inkas»liri ësige këlip yüriki qisilip ketti.[yeshmisi:] ② «qismaq (Ⅳ)» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] kishiler qisilip bërip, bir-birining mürisidin boyunlirini sozushup qarawatatti. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining kemcillikidin qiynalmaq, shu nersige mohtaj bolmaq, qiyinciliq tartmaq:[misal:] qozghilangcilar ashliq we bashqa lazimetliklerdin qisilip turatti. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xijil bolmaq, uyalmaq:[misal:] u hemme aghinilirining mashinigha olturup, özining piyade qalghinigha hedisidin qisilip, bek xijalet boldi.
|
|
qisim (Ⅰ) |
|
qisim (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pütünning terkibi, organik böliki yaki ülüshi:[misal:] pulning uctin bir qismi. kadirlarning bir qismi. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] mashina, mëxanizm, insha’at we shu qatarliqlarni teshkil qilghan böleklerning her biri:[misal:] traktorning tormuz qisimi. [yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] eserning melum derijide musteqilliqqa ige bolghan alahide böliki؛ bölüm, bab:[misal:] üc qisimdin ibaret bolghan roman. ikki qisimliq kitab.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] armiye, qoshun:[misal:] qisimgha kirmek. qisimgha qaytmaq.[yeshmisi:]⑤ [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] armiye yaki qoralliq kücler terkibidiki alahide bölüm, bölünme yaki birikme:[misal:] minamiyotcilar qismi. qisim komandiri. atliq qisim.
|
|
qisim (Ⅱ) |
|
|
|
qisimliq |
|
|
|
qisinciliq |
|
qisinciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer nersidin qisilghan, qiynalghan halet, qiyinciliq, mohtajliq:[misal:] kishide merdlik bolsa, dëdi sadir bijirlap, qisinciliq bolmaydu.
|
|
qisinmaq |
|
qisinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer ish yaki heriketni qilishqa pëtinalmay tartinip, qorunup turmaq, siqilmaq:[misal:] herbir yolucidin qisindim, qorundum.[yeshmisi:] ② öz nepsidin këcip birer nersini bashqilargha qaldurup qoymaq, tügünmek:[misal:] qizim gülendemning mëningdin ayrilishqa közi qiymaydu, men bolmisam, qisinip gëlidin bir qoshuq sumu ötmeydu.
|
|
qisiy |
|
|
|
qish |
|
qish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] töt pesilning tötincisi, küzdin këyinki, etiyazning aldidiki pesil, yeni soghuq mezgil. miladiye boyice texminen 7-noyabirdin 21-yanwarghice bolghan waqitni öz icige alidu.
|
|
qish-zimistan |
|
|
|
qishqi |
|
|
|
qish-qiro |
|
|
|
qishqil |
|
|
|
qishlatmaq |
|
|
|
qishlashmaq |
|
|
|
qishlaq |
|
|
|
qishliq |
|
qishliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qishqa maslashqan, qish ücün teyyarlanghan yaki belgilengen, qishta ishlitilidighan yaki ishleydighan:[misal:] qishliq kiyim. qishliq tetil. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qish dawamida yëyish-ëcish, ishlitish ücün teyyarlinidighan nerse:[misal:] yarim manga naz qilur, acil, dadey, külüp mëni maz qilur, sacil. yar qedrini bilmeysen, acil, acil gül sacil, qishliqingni yaz qilur acil.
|
|
qishliqi |
|
|
|
qishlimaq |
|
qishlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer jayda qishni ötküzmek, qishta birer jayda turup qalmaq:[misal:] qeshqerdin ciqqan balilar, lenteyzide ishliduq. zalimlarning destidin, xang tëgide qishliduq.
|
|
qishuyaz |
|
|
|
qishice |
|
|
|
qish-yaz |
|
|
|
qigh |
|
|
|
qighci |
|
|
|
qighsiz |
|
|
|
qigh-qat |
|
|
|
qighlatmaq |
|
|
|
qighlashmaq |
|
|
|
qighlanmaq |
|
|
|
qighliq |
|
qighliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qighi bar, qighlanghan:[misal:] qighliq ëtiz. qighliq yer. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] qigh döwilengen, qigh bilen qaplanghan jay:[misal:] gayit bilen semet bazardin ciqip qighliqqa döwiligen yerlik oghutlirini ëtiz bëshigha yötkeshke tutush qildi.
|
|
qighlimaq |
|
|
|
qiq |
|
|
|
qiqu-macu |
|
|
|
qingraq |
|
qingraq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gösh, xëmir qatarliqlarni kësidighan tighi uzun, keng, bir’az yay sheklidiki picaq.
|
|
qingraq tösh |
|
|
|
qingghaytmaq |
|
|
|
qingghaytilmaq |
|
|
|
qingghaymaq |
|
qingghaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer terepke ëgilip, yantuliship turmaq, qiysaymaq:[misal:] textirawan qingghiyip wang peske domilap ketti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir terepke qiysiyip yënice yatmaq, sunaylanmaq:[misal:] güzel’ay juwini bëshigha qoyup qingghaydi-de, balisini oylap yëtip uxlap qaldi.
|
|
qingghir |
|
qingghir[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tüz siziq boylap yönelmigen, egri:[misal:] u qedimki yangzida tikilgen qingghir yaqiliq xese könglikining eng axirqi tügmisinimu ëciwetkenidi.[yeshmisi:] ② bir terepke qingghayghan, qiysayghan:[misal:] u üsti yëken bilen yëpilghan qingghir öylerni köz aldigha keltürdi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] aldaydighan, hiyle-neyreng ishlitilgen, saxta:[misal:] qingghir ish qiriq yildin këyinmu biliner (maqal). ＊ qiriq kishi bir yaq, qingghir kishi bir yaq (maqal). [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir ezasi bir terepke qingghayghan:[misal:] ularning biri qingghir, biri kor, biri këkec, biri dok, biri colaq, biri kemshük iken.
|
|
qingghir dessimek |
|
|
|
qingghir-singghir |
|
qingghir-singghir[yeshmisi:] u yan-bu yangha qingghayghan, egri-bügri:[misal:] uning bu iltimasidin, xetliri qingghir-singghir bolsimu, qelbini teshkilge tapshurghanliqini körüwalghili bolatti.
|
|
qingghir-qiysiq |
|
|
|
qingghirliq |
|
|
|
qingghir-maymaq |
|
|
|
qingghiyishmaq |
|
|
|
qil |
|
qil [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bezi haywanlarning quyruqi yaki yalisidiki tüki, cac, yung qatarliqlarning herbir tëli:[misal:] at qili. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sayman we zapcaslarning qildek incike simi:[misal:] lampuckining qili üzülüp, yanmas bolup qëliptu. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti incike:[misal:] qil qan tomur. qil yopurmaqliq derexler.
|
|
qil tewrimeslik |
|
|
|
qildek tolghanmaq |
|
qildek tolghanmaq[yeshmisi:] hesret cekmek, nahayiti azablanmaq, hesret-nadamet cekmek:[misal:] uxliyalmidi qiz këce qildek tolghinip, «yarni tapsam atsa tanglar, tünler qoghlinip».
|
|
qildin qiysiq ketse |
|
|
|
qildin qiyiq ketse |
|
|
|
qil sighmasliq |
|
qil sighmasliq[yeshmisi:] guman qilishqa, shübhilinishke orun qalmasliq, gep ketmeslik:[misal:] dostluqimizgha qil sighmighacqa, gep yoshurup olturmidim. özighu sirini bildürmeslikni dëgenidi, men unimidim.
|
|
qil qalmaq |
|
|
|
qilni pil qilmaq |
|
qilni pil qilmaq[yeshmisi:] kicikkine nersini bekmu yoghinatmaq, mubalighe qilmaq:[misal:] burun u, perizatning shük yatmaydighanliqi, kicik ishni congaytish, qilni pil qilishta hërip-carcashni bilmeydighanliqini körgen we anglighanidi.
|
|
qilni qiriq yarmaq |
|
qilni qiriq yarmaq[yeshmisi:] eng nazuk, incike yerlirigice bilmek؛ yipidin yingnisigice qoymay sürüshtürüp, adil hel qilmaq:[misal:] qasim dëgining qilni qiriq yërip, qiriqtin birini yene qiriqqa yërip qarliq taghning süyini qandaq ekëlishning hësabini ciqiriwatidu.
|
|
qil ötküzmeslik |
|
|
|
qil üstide |
|
|
|
qilat |
|
|
|
qiltaji |
|
|
|
qiltaq |
|
qiltaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qushlarni tutush ücün qildin sirtmaqliq qilip ishlengen bir xil qurulma:[misal:] lacinni qiltaq bilen tutqili bolmaydu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarni aldash, qolgha keltürüsh ücün ishlitilgen hiyle-mikir, tuzaq:[misal:] qiltaqqa cüshmek. qiltaqqa dessimek. ＊ bu hiyliger ademlerning bixud kishilerni aldash ücün aldin teyyarlighan qiltiqi.
|
|
qiltaqci |
|
qiltaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qiltaq qurup qushlarni tutquci kishi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hiyle-mikir ishlitip, aldap kishilerni damigha, qiltiqigha cüshürgüci:[misal:] -pes qiltaqci, -dëdi reyhan namanning arqisidin picirlap.
|
|
qiltaqciliq |
|
qiltaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilargha hiyle-mikir ishlitip damgha, qiltaqqa cüshürüsh bilen shughullinish ishi:[misal:] hey qiltaqci, bilemsen, sëning bu qiltaqciliqing qance a’ilini xaniweyran qildi
|
|
qiltamaq |
|
|
|
qiltiriq |
|
qiltiriq[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bëliqlarning yingnisiman, incike, uzun söngiki. [yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki bughday, arpa, shal qatarliq ösümlükler dënining posti ucida ösidighan yingnisiman nerse.
|
|
qiltiriqsiz |
|
|
|
qiltiriqliq |
|
|
|
qilcaq (Ⅰ) |
|
|
|
qilcaq (Ⅱ) |
|
|
|
qilcang |
|
|
|
qilce |
|
|
|
qilciq |
|
qilciq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] ① adem yaki haywan tënidiki uzun, qattiq tükler. mesilen, ademning burun tüki, qamining tërisidiki incike tükler.[yeshmisi:] ② rext, kiyim qatarliqlarning üstige yëpishiwalidighan tük we ushshaq qil:[misal:] hünerwen öyimizde ukam, dëdi ayup aka gilemdiki qilciqlarni qol uci bilen tërip turup.
|
|
qilcilik |
|
|
|
qilcimu |
|
|
|
qildurmaq |
|
|
|
qildurushmaq |
|
|
|
qilghan-etken |
|
|
|
qilghuluq |
|
qilghuluq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «qilmaq» pë’ilining «qilish lazim, qilish kërek» dëgen menilerdiki zörüriyet meylini bildüridu:[misal:] nawada dadang ündekke kelmise, qandaq qilghuluq[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] qilghan-etken, yaxshi-yaman ish, heriket:[misal:] hemme qilghuluqni özünglar qilip yene nëme deysiler
|
|
qilqash |
|
|
|
qilqurt |
|
|
|
qilmaq |
|
qilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer ish, pa’aliyet qatarliqlarni orundimaq, beja keltürmek, emelge ashurmaq, uning bilen shughullanmaq:[misal:] oqutquciliq qilmaq. mëhnet qilmaq. ＊ mollining dëginini qil, qilghinini qilma (maqal).[yeshmisi:] ② ötküzmek, ëlip barmaq:[misal:] bezme qilmaq. olturush qilmaq. namayish qilmaq. nezir qilmaq. musabiqe qilmaq. munazire qilmaq.[yeshmisi:] ③ teyyarlimaq, hazirlimaq:[misal:] kawap qilmaq. tamaq qilmaq. cay qilmaq.[yeshmisi:] ④ körsetmek, ipadilimek:[misal:] ademgercilik qilmaq. mëhmandarciliq qilmaq. baturluq qilmaq.[yeshmisi:] ⑤ meydangha keltürmek, tughdurmaq:[misal:] jangjal qilmaq. ghowgha qilmaq. basqunciliq qilmaq.[yeshmisi:] ⑥ qolgha keltürmek, ërishmek:[misal:] pul qilmaq. këlin qilmaq. küy’oghul qilmaq.[yeshmisi:] ⑦ melum orun, mertiwe, xizmet qatarliqlargha belgilimek, ërishtürmek:[misal:] wekil qilmaq. kadir qilmaq. nazir qilmaq. ＊ teshkil abdusalamni quymiciliq sëxigha sëx bashliqi qildi.[yeshmisi:] ⑧ melum haletke keltürmek:[misal:] bay qilmaq. kembeghel qilmaq. xatirjem qilmaq.[yeshmisi:] ⑨ bashqilargha melum bir wasite arqiliq mu’amile qilmaq:[misal:] mesxire qilmaq. mazaq qilmaq. caqcaq qilmaq.[yeshmisi:] 01 melum bir xislet we peziletke ige dep bilmek, tonumaq:[misal:] yüz xatirisini qilmaq. izzitini qilmaq. abruyini qilmaq.[yeshmisi:] 11 «-dek, -tek» bilen kelgen bezi sözlerdin këyin këlip perez we mölcerni bildüridu:[misal:] uni bir qëtibbilen këlip ular bildürgen awaz yaki haletning sadir bolghanliqini bildüridu:[misal:] közlirim imir-cimir qilghili turdi.[yeshmisi:] 31 bezi isimlar bilen këlip uni analitik sheklide pë’illashturidu:[misal:] xewer qilmaq. ghem qilmaq. teqsim qilmaq. qobul qilmaq. hujum qilmaq.[yeshmisi:] 41 sanaq sanlar bilen këlip shu miqdargha yetküzüshni bildüridu:[misal:] bir qolumni besh qilalmaywatsam yene nëme ishni peyda qilip keldingiz[yeshmisi:] 51 yönilish këlishte kelgen kishini bildüridighan isim yaki almash bilen këlip «ziyan salmaq, yamanliq qilmaq» dëgen menide këlidu:[misal:] kishige qilghan kishide qalmas (maqal). ＊ manga qildim demsen, özüngge qilisen (maqal).[yeshmisi:] 61 kishi bedinidiki melum bir eza yaki melum bir terepni bildüridighan shexs qoshumciliri we cüshüm këlish qoshumcisi bilen kelgen isimlar bilen këlip «melum yönilishke qaratmaq, udullimaq» dëgen menini bildüridu:[misal:] yüzini qiblige qilmaq.
|
|
qilghili qiliq tapalmasliq |
|
|
|
qilmish |
|
qilmish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qilinghan ish-heriket, pa’aliyet:[misal:] ey pelek ne qilmishing sendin sa’adet körmidim, bashime salding balalar, birmu rahet körmidim.[yeshmisi:] ② yaman ish-heriket, yamanliq:[misal:] buninggha nëme amal lëkin ular birküni qilmishliri ücün pushayman qilidu.
|
|
qilmish-etmish |
|
|
|
qilmishliq |
|
|
|
qilic |
|
|
|
qilicidin qan tamidighan |
|
|
|
qiliclashmaq |
|
|
|
qiliclanmaq |
|
|
|
qiliclimaq |
|
|
|
qilicwaz |
|
|
|
qilicwazliq |
|
qilicwazliq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] cambashciliqning qilic bilen ëlip bërilidighan meshiqi. qilic xilliri tar yüzlük qilic, keng yüzlük qilic, qisqa qilic qatarliq her xil bolidu. qilic urushta cëpish, kësish, qayrish, sanjish qatarliq heriketler bolidu. [yeshmisi:] ② qilic ishlitish arqiliq qilinidighan jeng:[misal:] tagh baghrida qilicwazliq bashlinip ketti.[yeshmisi:] ③ qilic ishlitish, xenjer urush mahariti:[misal:] qilicwazliq qilmaq. ＊ u qilicwazliqni yaxshi köretti.
|
|
qilishmaq |
|
|
|
qiliq |
|
qiliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishilerning pa’aliyet, yürüsh-turush, mu’amile qatarliqlardiki özige xas xulq-mijezi:[misal:] turqi insan, qiliqi haywan (maqal).[yeshmisi:] ② turmush usuli, adet:[misal:] dewrimizde bu ajayip keshpiyattur yëngiliq, bizlerde bolghan emes bundin burun bundaq qiliq.[yeshmisi:] ③ qamlashmighan, gheyriy, özgice ish-heriket:[misal:] ëtizni tashlap bazargha yorghilash dëhqanning qiliqi emes.
|
|
qiliq ciqarmaq |
|
|
|
qiliqsiz |
|
qiliqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qamlashmighan, set qiliqlarni qilidighan, hayasiz:[misal:] qiliqsiz bala.[yeshmisi:] ② bimene, tëtiqsiz, lawza:[misal:] nediki qiliqsiz ishlar bilen kün ötküzüshnimu oqush dëgili bolamdu
|
|
qiliqsizliq |
|
|
|
qiliqliq |
|
qiliqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qiliqi bar, melum qiliqqa ige:[misal:] yaman qiliqliq bala.[yeshmisi:] ② yaxshi qiliqqa adetlengen, xulqluq:[misal:] oghlung össe ulughlar bilen qoshna bol, qizing össe qiliqliqlar bilen qoshna bol (maqal).
|
|
qilinmaq |
|
|
|
qilyash |
|
|
|
qilyorgha |
|
qilyorgha[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qil+yorgha［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qushlarning bir uruqdishi. tëni boz rengde, tumshuqi incike uzun, putliri uzun, barmaq arisida penje yoq, da’im tëyiz su boyliri, ëtiz boylirida kicik bëliq, qulule, hasharat tutup yeydu, köcmenci qush hësablinidu.
|
|
qilyilan |
|
qilyilan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］qil+yilan［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qurt. yëtilgini incike, uzun, renggi qongur, shekli simgha oxshaydu. beziliri aq këlidu. tërisi siliq, yan siziqliri bolmaydu. licinkisi cëketke, tashpaqa qatarliqlarning tënide parazit yashaydu. yëtilgendin këyin ten sirtigha ciqip, suda yashaydu.
|
|
qim |
|
qim[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] qicishish, cëqish, sanjilish yaki bashqa özgirishler tesiride beden yaki icki ezalarda peyda bolidighan sëzim:[misal:] könglekning yëngi icidin birnerse mangghandek bilindi we «qim» qilip aghridi-de, shu yerni bësip mijidim.
|
|
qimap |
|
|
|
qimar |
|
|
|
qimarxana |
|
|
|
qimarwaz |
|
|
|
qimarwazliq |
|
qimarwazliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dawamliq qimar oynash bilen meshghul bolush ishi:[misal:] aqsuda sen’etning ornini zeherlik cëkimlik cëkish, qimarwazliq, remmalliq, daxanliq igiliwalghanidi.
|
|
qimdimaq |
|
|
|
qimshitmaq |
|
|
|
qimshimaq |
|
|
|
qim-qim |
|
qim-qim[yeshmisi:] ① «qim» sözining tekrarlinishi:[misal:] qollirim «qim-qim» qilip aghrip ketti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] nahayiti köp, zic:[misal:] bazar bügün taza qiziptu, adem dëgen qim-qim, zadila ötkili bolmaydu.
|
|
qimmet |
|
qimmet[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞siyasiy iqtisad＜[yeshmisi:] tawarda eks etken ijtima’iy zörür emgek. qimmet miqdarining cong-kicikliki tawarni ishlepciqirish ücün serp qilinghan ijtima’iy zörür emgek waqtining uzun-qisqiliqi teripidin belgilinidu. insan emgikidin ötmigen hawa qatarliq nersiler kishilerge nisbeten istëmal qimmitige ige bolush yaki qimmetke ige bolmasliqi mumkin:[misal:] qoshumce qimmet. tawarning almashturush qimmiti. istëmal qimmiti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] teyyar ish, obyëkt, mehsulat we shu qatarliqlargha serp bolghan meblegh, emgek we matëriyallarning pul bilen ipadilinishi؛ soda-sëtiqtiki nerxi؛ baha:[misal:] eqliy emgekning qimmiti töwenlimek. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishi yaki nersining turmushta tutqan orni, ehmiyiti, qedri؛ roli:[misal:] u klinika tëbbiy ilmide zor qimmetke ige. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] san bilen ipadilengen miqdar yaki matëmatikiliq ipadini hësablash arqiliq ërishken herbir netije. mesilen, a ning alghan qimmiti 01, bning alghan qimmiti 8 bolghanda, algëbraliq ipade [SX(]ab[]2[SX)] ning qimmiti [SX(]01×8[]2[SX)]=04 bolidu.⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bahasi, nerxi eslidikidin yuqiri, erzanning eksi:[misal:] qimmet baha. qimmet mal.⑥ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] pul yaki hëc nersige sëtiwalghili bolmaydighan, bahasi yoq, bibaha؛ qedirlik, eziz:[misal:] bilim dölettin qimmet (maqal). ＊ waqit altundin qimmet.
|
|
qimmetci |
|
|
|
qimmetcilik |
|
|
|
qimmetdash |
|
|
|
qimmetsinmek |
|
|
|
qimmetsinishmek |
|
|
|
qimmetletmek |
|
|
|
qimmetleshtürmek |
|
|
|
qimmetleshtürüshmek |
|
|
|
qimmetleshtürülmek |
|
|
|
qimmetleshmek |
|
|
|
qimmetlik |
|
qimmetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bahasi yuqiri, qimmet turidighan:[misal:] ashpez derhal bazargha bërip, hesen bedridinge qimmetlik kiyim ekëlip kiydürüptu. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] sëtip alghili bolmaydighan, bahasi yoq, bibaha:[misal:] qimmetlik purset. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hörmetlik, qedirlik, söyümlük:[misal:] qimmetlik colpan, biz cong bolduq, hayat yolini tallishimiz kërek. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ehmiyetlik, köp paydiliq, nahayiti këreklik:[misal:] ular öz hayatida nurghun qimmetlik tejribe-sawaqlarni toplighan.
|
|
qimmetlimek |
|
|
|
qimir |
|
|
|
qimir-cimir |
|
|
|
qimir-sidir |
|
|
|
qimir-qimir |
|
|
|
qimirlatmaq |
|
|
|
qimirlashmaq |
|
|
|
qimirlimaq |
|
qimirlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① asta-asta heriket qilmaq, midirlimaq, tewrenmek:[misal:] hakimning cirayi tutuldi, ëngek göshliri sel-pel qimirlap ketti.[yeshmisi:] ② jayidin qozghalmaq, siljimaq:[misal:] bextixan azraq kütüp baqqan bolsimu, oghli alim olturghan jayidin qimirlapmu qoymidi.
|
|
qimiz |
|
|
|
qimizxana |
|
|
|
qimildatmaq |
|
|
|
qimildashmaq |
|
|
|
qimildimaq |
|
|
|
qin |
|
qin[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qilic, xenjer, picaq qatarliqlarni sëlip qoyidighan ghilap:[misal:] qilic qinida yatsa dat basmaydu (maqal).[yeshmisi:] ② derya ëqimining ikki qirghiqi arisidiki su aqidighan qismi:[misal:] deryaning aqidighan qini bolghinidek, dunyaningmu ilgirilesh yoli bolidu.[yeshmisi:] ③ sirtidin orap turghan perde, qap:[misal:] yürikim qinidin ciqip këteyla dep qaptu. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ic, qoyun, baghir:[misal:] hökümetning qinigha kiriwëlip, bizge hemnepes boluwatqan kadir shu jalalidinla emes, yene bir-ikkisi bar.
|
|
qinigha patmay qalmaq |
|
|
|
qinigha patmay ketmek |
|
|
|
qinaq |
|
|
|
qinaqqa kelmek |
|
qinaqqa kelmek[yeshmisi:] nëme qilish, qandaq qilish heqqide mesliheti toxtalmaq؛ bir pikirge kelmek:[misal:] sen cet yaqilap yürüwergining bilen beribir bir qinaqqa këlisen, ya onggha, ya tetürisige aqisen.
|
|
qinliq |
|
qinliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qini bar, qin yasalghan, qin ciqirilghan:[misal:] uning bëlige kümüsh qinliq, tuc sapliq xenjer ësilghanidi.
|
|
qinimaq |
|
qinimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① picaq qatarliq tighliq eswablar bilen oyup, kësip, jijap iz, yol ciqarmaq:[misal:] tayaqni qinap belge salmaq.[yeshmisi:] ② qinigha, izgha cüshürmek:[misal:] otni püwlise tutishidu, suni qinisa mangidu (maqal).
|
|
qih |
|
|
|
qiya |
|
qiya [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tagh, ëdirlardiki tik yar:[misal:] ular sayning aghzidiki qiyagha ömilep ciqti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qirliq, tik we cong:[misal:] qiyatash. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir’az burulup, yënice؛ köz qiri bilen؛ yantu, qiysiq:[misal:] bolmaydu, sadiq, dëdi muzepper uninggha qiya qarap qoyup. [yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yërim-yarta, bir’az:[misal:] uduldiki yoghan neqishlik ishik qiya ocuq turatti.
|
|
qiya közini salmasliq |
|
|
|
qiyapet |
|
qiyapet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① sirtqi körünüsh, tüs:[misal:] zoq bilen yayrap, sëni qildim ziyaret qaghiliq, güllinip, apsen yëngice bir qiyapet qaghiliq.[yeshmisi:] ② yüz, ciray؛ siyaq, körünüsh:[misal:] öngüp, yirtilip ketken kiyim-këcekliri uning hazirqi qiyapitini tëximu set körsitetti.[yeshmisi:] ③ süpet we süpetdashlardin këyin orun këlishte këlip «ehwal, halet, teriz» dëgen menide këlidu:[misal:] yürsile bëgim bille barayli, dëdi mollazeydin jiddiy qiyapette.
|
|
qiyapetshunas |
|
|
|
qiyapetshunasliq |
|
|
|
qiyapetlik |
|
qiyapetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer qiyapet, körünüshtiki؛ birer qiyapet, körünüshke kiriwalghan:[misal:] l. mutellip bu kishini yoshurun qiyapetlik kishi bolsa kërek dep guman qilghanidi.
|
|
qiya-ciya |
|
qiya-ciya[yeshmisi:] ëgiz-pes, qattiq towlighan, qalaymiqan warqirighan awazlar, warang-curung:[misal:] nëme ücündur bu öylerdin qiya-ciya warqirashqan awazlar anglanmidi.
|
|
qiyas |
|
qiyas[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① isim.[yeshmisi:] aldin bilingen ehwalgha asasen melum bolmighan ehwalni tesewwur qilish؛ mölcer, perez:[misal:] ukilirimmu, bu kishimu mëning bu qiyaslirimning hemmisini testiqlashti. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oxshash, teng:[misal:] gül süpiti adette, teqlid eng ësil türge, yaring gülge oxshaydu, yashliqmu qiyas gülge. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] köz aldida bolmighan shey’ilerge nisbeten, oylap ciqirilghan tesirat, tesewwur:[misal:] qiyas qilmaq.
|
|
qiyasen |
|
qiyasen[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qiyasiy rewishte, qiyas bilen, qiyasqa asaslinip, qiyas boyice:[misal:] semet qemernisani qiyasen köz aldigha keltürüp, birnecce qëtim xushal isqirtip qoydi.
|
|
qiyaslimaq |
|
|
|
qiyasiy |
|
|
|
qiyaq (Ⅰ) |
|
qiyaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qiyaq a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. köpince nem orunlarda, su boyliridiki qumsang jaylarda ösidu. yopurmiqi lënta shekillik, parqiraq. bashiqi qongur. yer asti tügünek yiltizi dora qilinidu, aghriq peseytish, heyzni tengshesh roligha ige.
|
|
qiyaq (Ⅱ) |
|
|
|
qiyaqliq |
|
|
|
qiyaq-ëjriq |
|
|
|
qiyaliq |
|
|
|
qiyam (Ⅰ) |
|
|
|
qiyam (Ⅱ) |
|
qiyam (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① öre turush, tik turush:[misal:] qiyamda turmaq.[yeshmisi:] ② kün tiklengen cagh, cüsh:[misal:] sunbule ëyining bashliri, qiyamdin ëgilgen ocuq kün ghulja shehirining üstide yaltiraytti.[yeshmisi:] ③ birer ish, pa’aliyet qatarliqlarda telep qilinghan yuqiri derije, cek.
|
|
qiyamet |
|
qiyamet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] diniy ëtqad boyice bu dunya tügep, u dunyada hemme tirilip hësab bërish ücün mehshergahqa toplinidighan waqit؛ axiret:[misal:] xeyr, alla u balimizgha qiyamet küni aliy mertiwe bërer. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qiya-ciya, yigha-zargha tolghan, ur-cap:[misal:] bu qalaymiqanciliqlar sarsümbini qiyamet qaynimigha aylanduruwetti.[yeshmisi:] ③ intayin jiddiylik, bek aldirashliq:[misal:] kishi köp tiqma-tiqmaq bir alamet, töshükderwazida bolghan qiyamet.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ölüm bilen axirlishidighan müshkül, qiyin ish:[misal:] toshup qaldi hayalsiz kütken sa’et, bösüp kirmek sëpilge bir qiyamet.
|
|
qiyamet qayim bolmaq |
|
qiyamet qayim bolmaq[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] jimi ölgenler tirilip, bu dunyadiki ishliridin hësab bërish ücün mehshergahqa yighilidighan waqit yëtip kelmek. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] urush-jëdel bilen ghowgha kötürülmek, maliman bolmaq:[misal:] herbiy mektep oqughuciliri, darilfunun, darilmu’elliminning ziyaliyliri qacqini qëcip, tutulghini tutulup, sheher icide qiyamet qayim bolup këtiwatidu.
|
|
qiyametgah |
|
|
|
qiyametlik |
|
|
|
qiyan |
|
|
|
qiyan-tashqin |
|
|
|
qiyanliq |
|
qiyanliq [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qiyani bar, qiyan aqidighan:[misal:] ademlerning hayati qiyanliq deryagha oxshaydiken.[yeshmisi:] ② qiyanni bashliwëtidighan, mexsus qiyanni aqturush ücün belgilengen jay, jira, say:[misal:] suni qiyanliqqa bashlimaq.
|
|
qiypash |
|
|
|
qiypashlatmaq |
|
|
|
qiypashlanmaq |
|
|
|
qiypashliq |
|
qiypashliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yantuluq, qiypash halet:[misal:] emdi yene bir muhim ish, ötkeme bilen ghelwirning orunlashturulush qiypashliqi, bu mesilini hel qilish bir’az tesrek.
|
|
qiypashlimaq |
|
|
|
qiy-cuw |
|
|
|
qiydamci |
|
|
|
qiydurmaq |
|
|
|
qiysaytmaq |
|
|
|
qiysaytilmaq |
|
|
|
qiysaymaq |
|
qiysaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yantulashmaq, qingghaymaq:[misal:] u qiysiyip qalghan köcetlerni tiklep, topa yöliwatatti. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir terepke qingghiyip yatmaq:[misal:] boway kawa baringi astida qiysiyip uxlap qëlip cüsh körüptu.
|
|
qiysiq |
|
qiysiq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tik emes, bir terepke qiysayghan, yantu:[misal:] qiysiq tam.[yeshmisi:] ② egri, qingghir:[misal:] semet qingghir, qiysiq herpler bilen cong xetlik gëzitni yëzip ciqti. ∥ qiysiqqa kemsitip qarima, közüngge qadilar (maqal). [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] natoghra, bolmighur:[misal:] qiysiq xiyal bilen özini halaketke sörep mangghuci ey qingghir köngül mexluq shuni bilginki, tewekkülcilik we qaramliq sëni herqacan ölüm gharigha tashlaydu.
|
|
qiysiyishmaq |
|
|
|
qiyghatmaq |
|
qiyghatmaq[qurulmisi:]］qiyiq+atmaq［[yeshmisi:] ① her terepke yügürüp oynimaq, oynaqlimaq؛ shoxluq qilmaq:[misal:] bagh icide 12 yashlardiki bir bala bilen bir qiz qiyghitip oynap yürgeniken.[yeshmisi:] ② siypap, ucurup ötmek:[misal:] qancilik cirayliq ana tebi’et, mahir qol keshtisi goya yer-jahan. qiyghitar baharning erke shamili, zumrettek wadida güzellik xaqan.
|
|
qiyghac |
|
|
|
qiyghaqca |
|
|
|
qiyghitishmaq |
|
|
|
qiyqas |
|
|
|
qiyqas-cuqan |
|
|
|
qiyqas-süren |
|
|
|
qiyqitmek |
|
|
|
qiyma |
|
|
|
qiyma-ciyma |
|
|
|
qiymasliq |
|
|
|
qiyma-qiyma |
|
|
|
qiymaq |
|
qiymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qayca, picaq qatarliqlar bilen kësip parcilimaq, qirqimaq:[misal:] qeghezni qiymaq.[yeshmisi:] ② kësip jarahetlendürmek:[misal:] amanqul ayqizning arghamca qiyiwetken nazuk bileklirini silap turup söz bashlidi. [yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ayrilishqa, tashlap këtishke köngli unimaq, cidimaq:[misal:] ölümge razi dep turuwalmang, ölüm dëgen bir balingizdin qandaq qiyalaysiz
|
|
qiymilatmaq |
|
qiymilatmaq[yeshmisi:] «qiymilimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] eskerler shahzade qemerozzamanning pare-pare bolup ketken, qangha boyalghan kiyimliri bilen qiymilanghan gösh, qan izlirini körüptu.
|
|
qiymiliq |
|
|
|
qiymilimaq |
|
|
|
qiynatmaq |
|
|
|
qiynashmaq |
|
qiynashmaq[yeshmisi:] «qiynimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] qiyniship sha’irni shu kün, dügilitip dessep, tëpip, saptu zulum, qiliptu soraq bëshigha mix qëqip.
|
|
qiynaq |
|
qiynaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jismaniy yaki rohiy azab, qiyin-qistaq:[misal:] etisidin bashlap sanaq bashlandi, xelq tili bilen ëytqanda, bu sanaq emes, janni ëlip yanda qoyidighan qiynaq idi.
|
|
qiynaqxana |
|
qiynaqxana[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mehbus, esir, tutqun qatarliqlarni qiynaydighan, qiyin-qistaqqa alidighan öy.
|
|
qiynalmaq |
|
qiynalmaq[yeshmisi:] ① «qiynimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] u bu qëtim düshmenler teripidin qattiq qiynaldi.[yeshmisi:] ② «qiynimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] kësel qiynilip nepes alatti.[yeshmisi:] ③ melum bir jehettin qisilmaq؛ mohtajliq, qiyinciliq hës qilmaq:[misal:] anglisam asiyening uni shangxeyge apirip dawalatqusi bar iken. biraq iqtisadtin qiyniliwëtiptu.
|
|
qiynimaq |
|
qiynimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① jismaniy, rohiy jehettin azablimaq؛ azab-oqubetke yoluqturmaq:[misal:] bu qandaq gep ular bizning adimimizni qiynap yërim jan qilip qoyuptu, dëdi u cishini ghucurlitip.[yeshmisi:] ② qiyin ehwalgha qoymaq, qiyinciliq toghdurmaq, japa salmaq:[misal:] uni acliqtinmu better harghinliq qiynighani?琦?
|
|
qiyishmaq |
|
|
|
qiyiq (Ⅰ) |
|
|
|
qiyiq (Ⅱ) |
|
qiyiq (Ⅱ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yantu, qiypash, qiysiq:[misal:] bu rext qiyiq kësilip qaptu.[yeshmisi:] ② qiyilghan, qiyilghan halettiki:[misal:] qiyiq könglek.
|
|
qiyiqce |
|
qiyiqce[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir xil yëmeklik. tuxum arilashturup yughurulghan xëmir noghucta yëyilip, cish ciqirip kësilgendin këyin yögilip mayda pishurulidu we üstige shëker sëpilidu:[misal:] qiyiqce salmaq. qiyiqce pishurmaq.[yeshmisi:] ② shu yëmeklikning xëmirini kësish ücün ishlitilidighan eswab. adette here cishliq dügilek mëtalgha sap bëkitish arqiliq yasilidu.
|
|
qiyiqliq (Ⅰ) |
|
qiyiqliq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kepsizlik, jahilliq, kajliq:[misal:] he’e, balining qiyiqliqigha men eyiplik.
|
|
qëyiqliq (Ⅱ) |
|
|
|
qiyilmaq |
|
qiyilmaq[yeshmisi:] ① «qiymaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] joza üstide qiyilghan renglik qeghezler, güller turatti.[yeshmisi:] ② ëgilmek, qiysaymaq:[misal:] kün cüshtin qiyildi, ezalar ishqa mëngishti.
|
|
qiyin |
|
qiyin[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① asan qilghili bolmaydighan؛ köp emgek, küc, meblegh, waqit telep qilidighan؛ müshkül:[misal:] qiyin so’al. qiyin mesile. ＊ qiyin ish yoq alemde, gheyret bolsa ademde (maqal).[yeshmisi:] ② ëghirciliq, müshkülcilikler bilen tolghan؛ ëghir:[misal:] yol qiyin, shiwirghan köz acquzmaydu.[yeshmisi:] ③ kësim wezipiside këlip «asan emes, tes» dëgen menini bildüridu:[misal:] biraq hazirqi peytte uning ishini hel qilish bekmu qiyin.
|
|
qiyinciliq |
|
qiyinciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ishqa tosalghu bolidighan, qiyinlashturidighan nerse yaki halet, tosalghu:[misal:] qishta qar az yaghqanliqtin, etiyazda su qis bolup, tërilghugha qiyinciliq keltürdi.[yeshmisi:] ② birer nersining kem bolush, yëtishmeslik haliti:[misal:] hazir bizning qiyinciliqimiz, dëdi gülsüm, kiyim-këcek, dëkoratsiye qatarliqlar.[yeshmisi:] ③ ongushsizliq, musheqqet, azab-oqubet:[misal:] sëning tüpeylingdin padishahliq textidin juda bolduq, japa we qiyinciliqqa qalduq.
|
|
qiyinciliqsiz |
|
qiyinciliqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qiyinciliqi yoq, qiyinciliqi bolmighan, asan:[misal:] pa’aliyet jeryani pütünley qiziqarliq, hëcqandaq qiyinciliqsiz yaki tosalghusiz bolush nahayiti kem ucraydu.
|
|
qiyindaq |
|
|
|
qiyindi |
|
|
|
qiyinsinishmaq |
|
|
|
qiyinsinmaq |
|
|
|
qiyin-qistaq |
|
qiyin-qistaq[yeshmisi:] jismaniy yaki rohiy jehettin sëlinghan heddidin artuq azab, qattiq qiynap we qistap mejburlash:[misal:] muhemmet quli azraq qiyin-qistaqqa cidiyalmay, özi bilgen hemme sirni ëytip xa’inliq qiliptu.
|
|
qiyinlashturmaq |
|
|
|
qiyinlashturulmaq |
|
|
|
qiyinlashmaq |
|
|
|
qiyinliq |
|
qiyinliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qiyin, ëghir, tes halet, keypiyat, müshküllük:[misal:] adil asta-asta, lëkin xëli qiyinliq bilen yene mutelliptin öginishke bashlidi.
|
|