ئىزاھى |
t |
|
t[yeshmisi:] hazirqi zaman uyghur ëlipbesining beshinci heripi, ret tertipi jehettin beshincini körsitidu. hazirqi zaman uyghur tilidiki mene perqlendürüsh roligha ige fonëma. sozuq tawushlar bilen ayaqlashqan pë’illargha yaki «y, r» bilen ayaqlashqan ikki boghumluq pë’illargha qoshulup mejburiy derije yasaydighan qoshumce, mesilen: oqu-oqut, yasa-yasat, jabdu-jabdut azay-azayt, köker-kökert, caqir-caqirt «t» ning ayrim shekli «t», bëshidin ulinidighan shekli «t», bash we axiridin ulinidighan shekli «t», axiridin ulinidighan shekli «t»؛ atilishi yaki nami «të», «t» üzük tawush bolup, tawush ciqirish orni jehettin til uci cish türi tawushigha, tawush ciqirish usuli jehettin partilighuci tawushqa, tawush perdisining titiresh-titirimesliki jehettin jarangsiz üzük tawushqa tewe. «t» tawushining fonëtikiliq alahidiliki 1. qedimki uyghur tilida söz axirida «d» tawushi kelmeytti. hazirqi zaman uyghur tiligha cet tillardin qobul qilinghan bir qisim sözler eslidila «d» bilen axirlashqan sözler bolsimu, mundaq sözlerning uyghur janliq tili we yëziq tiligha özlishishide ikki xilliq këlip ciqti. yeni bir qismi yekke halitidimu, qoshumcilar qoshulghandimu, oxshashla uyghur tili aditi boyice «t» bilen teleppuz qilinidu. bu xildiki sözler imladimu «t» yëzilidu. mesilen: imla türlinishi teleppuzi doklat doklati doklat, doklati perzent perzenti perzent, perzenti yene bir qisimliri yekke halitide we üzük tawushlar bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda teleppuzda «t» ëytilidu. sozuq tawush bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda eslige qaytip «d» teleppuz qilinidu. mundaq sözler türlenmey turghan halette bolsun yaki üzük tawush bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghan halette bolsimu axirqi tawushi eslidikisi boyice «d» yëzilidu, lëkin «t» teleppuz qilinidu. mesilen: imlasi türlinishi teleppuzi iqtisad iqtisadin ixtisat, ixtisattin ewlad ewladqa ewlat, ewlatqa bu sözlerge sozuq tawushlar bilen bashlanghan qoshumcilar qoshulghanda, axirqi tawushi yëziqtimu, teleppuzdimu «d» bilen ipadilinidu. teleppuzi imlasi ewladi, ewladimiz ewladi, ewladimiz teqlidiy teqlidiy 2. ereb, pars tilidin qobul qilinghan sözlerdikiboghum axirida këlidian qosh üzük tawushtin «t» tawushi janliq tilda cüshüp qalsimu, türlengende peyda bolghini ücün, edebiy tilning imlasi we teleppuzida cüshürülmeydu. mesilen: imlasi teleppuzi türlengini janliq tilda dost dost dosti dos qent qent qenti qen
|
|
ta |
|
ta[söz türkümi:] yüklime.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① orun yaki waqit cëkini bildüridighan rewish we rewishdashlar (köpince «ce»lik qurulmilar) ning aldida këlip, cek uqumini küceytish rolini oynaydu:[misal:] u wezipe telep qilip, ta sheherlik partkomghice bardi.[yeshmisi:] ② bash jümlide ipadilengen ish-heriketning egeshme jümlide ipadilengen ish-herikettin burun sadir bolghanliqini bildüridu:[misal:] patemxan her küni tamaqni pishurup, qizi gülshen ta mekteptin kelgice yëmey saqlap turatti.
|
|
ta’am |
|
ta’am[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] pishurup teyyarlanghan her xil yëmeklik؛ tamaq, ghiza:[misal:] awwal ta’am, andin kalam (maqal).Ⅸ机?türi: lalanmaq:[misal:] bir toyda uning bilen bir tawaqta ta’amlanghac tonushup qaldim.
|
|
ta’ebed |
|
ta’ebed[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce+erebce［[yeshmisi:] axirghice, menggü:[misal:] wetinim, söygen anam sen, barliqim qurban sanga, ta’ebed sadiq bolushtur mendiki arman sanga.
|
|
ta’et |
|
|
|
ta’et-ibadet |
|
|
|
tablëtka |
|
|
|
tabi’e |
|
|
|
tap (Ⅰ) |
|
|
|
tap (Ⅱ) |
|
|
|
tap bësip |
|
|
|
taptin ciqmaq |
|
taptin ciqmaq[yeshmisi:] qanun-qa’ide, tertip-intizam, prinsip, belgilimilerge xilap ish qilmaq؛ heddidin ëship ketmek:[misal:] yashlar taptin ciqip këtiwatidu, zaman undaq këtiwermes, ongshilip qalar.
|
|
tapqa kirmek |
|
tapqa kirmek[yeshmisi:] qanun-qa’ide, tertip-intizam, prinsip, belgilime boyice’ish qilishni ögenmek:[misal:] u herqance bengwash bolsimu, biz sizip bergen tapqa kirmey mumkin emes.
|
|
tapⅢ |
|
tapⅢ[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] peyt, purset, waqit:[misal:] shu tap teshnaliqim qandi, wujudum-jan bëghim yashnap.
|
|
tap (Ⅳ) |
|
|
|
tapa |
|
|
|
tapa-tene |
|
tapa-tene[yeshmisi:] birkimning qilghan ish-herikiti, gep-sözliridin narazi bolup uninggha qilinghan doq, bërilgen dekke, deshnem:[misal:] tapa-tene qilmaq. tapa-tenige qalmaq.
|
|
taparmen |
|
|
|
tapan |
|
tapan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① put astining arqa qismi:[misal:] tapini yërilmaq. tapini aghrimaq.[yeshmisi:] ② ayagh kiyimning shu jaygha toghra këlidighan qismi:[misal:] ötükning tapini tëshilmek.[yeshmisi:] ③ özenggining putning asti tëgip turidighan qismi. [yeshmisi:] ④ qayca, laxshigir qatarliqlar tighining qarshi teripi.⑤ kiyim tikish mashinisining bësim oqigha bëkitilidighan we rextni bësip turidighan dëtali.⑥ qarta oyunidiki shekli tapangha oxshaydighan qizil renglik belge we shu xil belgige ige qeghez.
|
|
tapan basti |
|
|
|
tapan basturup |
|
|
|
tapan teshti |
|
|
|
tapan heqqi |
|
|
|
tapan yalimaq |
|
|
|
tapini tëshilgüdek bolmaq |
|
tapini tëshilgüdek bolmaq[yeshmisi:] birer ish ücün nahayiti köp mangmaq, tinimsiz heriket qilmaq:[misal:] rozimet’axun gung tutqan boghaltirgha: shalliqimni ey qilish ücün tapinim tëshilgüdek bolghinini «beshbulaq»ning qurt-qongghuz, cümülilirimu bilidu, dëdi.
|
|
tapinidin kirip mëngisidin ciqmaq |
|
tapinidin kirip mëngisidin ciqmaq[yeshmisi:] intayin qattiq tesir qilmaq:[misal:] bextiyar xewerlerni oqup bolghandin këyin, bir parce ot uning tapinidin kirip mëngisidin ciqip ketkendek boldi-de, oylighansëri pushaymanni alghili qaca tapalmay qaldi.
|
|
tapini qizimaq |
|
|
|
tapinining kirini shümmek |
|
|
|
tapinini yalimaq |
|
|
|
tapinini yerge tegküzmey |
|
tapinini yerge tegküzmey[yeshmisi:] kötürgen pëti, nahayiti caqqan:[misal:] siler derhal bërip, u xunperning tapinini yerge tegküzmey ekëlinglar, dep buyrudi beg dorghilirigha,
|
|
tapini yerge tegmey |
|
tapini yerge tegmey[yeshmisi:] tolimu aldirashliq bilen, tinim tapmay:[misal:] her küni tapinim yerge tegmey ishlisemmu, cong qushnac: «nan qëpi, nanni haram yewatisen» dep tillaydu.
|
|
tapanca |
|
|
|
tapanciliq |
|
|
|
tapandashmaq |
|
|
|
tapandimaq |
|
|
|
tapanliq |
|
|
|
tapawet |
|
|
|
tapawetci |
|
|
|
tapawetlik |
|
|
|
tapturmaq |
|
|
|
tapsa |
|
|
|
tapsiliq |
|
|
|
tapshurtmaq |
|
|
|
tapshurma |
|
|
|
tapshurmaq |
|
tapshurmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini shexsiyning yaki kollëktipning qoligha, ixtiyarigha ötküzüp bermek:[misal:] nijat qolidiki portmanni saqcilargha tapshurdi.[yeshmisi:] ② birkimning zimmisige birer ish yaki wezipe yüklimek:[misal:] xizmet tapshurmaq. ＊ töteylen pikirliship bu ishni sha’irgha tapshurdi.
|
|
tapshurushmaq |
|
|
|
tapshuruq |
|
|
|
tapshurulmaq |
|
|
|
tapqaq |
|
|
|
tapqan-tergen |
|
|
|
tapqan-tügken |
|
|
|
tapqur |
|
tapqur[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oylapla tëz tapalaydighan, tapqaq:[misal:] shah behram bu sözni anglap, tapqur, eqil-parasetlik xojayingha qayil boptu.
|
|
tapqurluq |
|
|
|
tapmaq |
|
tapmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① arzu qilghan, izdigen nersini qolgha keltürmek:[misal:] xotun qalsa er tapar, er qalsa mal tapar (maqal).[yeshmisi:] ② emgek qilip yaratmaq, tiriship ige bolmaq:[misal:] qudret ishning sirtida qoshumce mozduzluq qilip 250 koy tapti.[yeshmisi:] ③ ... dep qarimaq, ... dep hësablimaq:[misal:] muwapiq tapmaq. zörür tapmaq. lazim tapmaq.[yeshmisi:] ④ bezi isimlar bilen bille këlip uni pë’illashturidu:[misal:] ronaq tapmaq. aram tapmaq.
|
|
tapir |
|
tapir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞ispance［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan, quyruqi qisqa këlidu؛ burni uzun bolup aldigha ciqip turidu, aldi puti töt barmaqliq, keyni puti üc barmaqliq këlidu؛ tropik belwaghda yashaydu.
|
|
tapilashmaq |
|
|
|
tapilanmaq |
|
|
|
tapilimaq |
|
tapilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ish yaki birer mesilining hel qilinishi, bëjirilishi, saqlinishi qatarliqlarni birkimge tapshurmaq؛ jëkilimek:[misal:] ablikimge ehwalni uninggha ëytip qoyushni tapilap yolgha ciqtim.
|
|
tat |
|
|
|
tatatlatmaq |
|
|
|
tatatlimaq |
|
|
|
tatar |
|
tatar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. tatar millitining az bir qismi shinjang uyghur aptonom rayonining ili, cöcek, ürümci qatarliq jaylirigha؛ asasliq qismi sabiq sowët ittipaqining wolga deryasi boyliri, sibir, qirim qatarliq jaylirigha olturaqlashqan.
|
|
tatartmaq |
|
|
|
tatarce |
|
tatarce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tatar xelqige, uning yëziqi, tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] tatarce ussul. tatarce adet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tatar tili we yëziqi:[misal:] u tatarcini nahayiti yaxshi bilidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tatar tilini ishlitip, tatar tilida:[misal:] tatarce sözleshmek.
|
|
tatarmaq |
|
|
|
tataza |
|
|
|
tat-tat |
|
|
|
tatq |
|
|
|
tatliq |
|
tatliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① temi, lezziti yaxshi؛ temlik, mezzilik:[misal:] tatliq tamaq. tatliq yëmeklik. ＊ emgekning nëni tatliq, hurunning jëni tatliq (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] lezzet, huzur bëghishlaydighan؛ shërin:[misal:] tatliq uyqu. tatliq arzu.
|
|
tatliq-turum |
|
|
|
tatliqliq |
|
|
|
tatliqyangyu |
|
|
|
tatuq |
|
|
|
tatirang |
|
|
|
tatirangghu |
|
|
|
tatirangliq |
|
|
|
tatirishmaq |
|
|
|
tatilatmaq |
|
|
|
tatilashturmaq |
|
tatilashturmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köz körmigen ehwalda melum nersini qol bilen izdimek:[misal:] amburni qarangghuda qolum bilen tatilashturup yürüp aran taptim.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tiriship izdenmek, bir amal qilmaq:[misal:] men qedimki zaman uyghur tilini oqup kelgendin bëri, tatilashturup yürüp «oghuzname» ni oqup addiyla bir xatire yazdim.
|
|
tatilashmaq |
|
|
|
tatilanmaq |
|
|
|
tatildatmaq |
|
|
|
tatildashmaq |
|
|
|
tatildimaq |
|
|
|
tatilighuc |
|
|
|
tatilimaq |
|
|
|
taj |
|
|
|
tajawuz |
|
|
|
tajawuzci |
|
|
|
tajawuzciliq |
|
tajawuzciliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tajawuz qilish herikiti:[misal:] jenubiy sung xanidaniliqi deslipide shimal tereptin tajawuzciliqqa ucrighandin këyin, jenubqa köckeniken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tajawuz xaraktërini alghan, tajawuz xaraktëridiki:[misal:] tajawuzciliq heriket.
|
|
tajawuzluq |
|
|
|
taj-text |
|
|
|
tajdar |
|
tajdar[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] taj kiygen, tajliq:[misal:] aya, tajdar adil janab manga qilding yaxshiliq bihësab.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] padishah:[misal:] bu hoquq, erkni sen berding bizge, we uni hëckimmu tartip alalmas. tajdarlar hemmige qilic salsimu, we lëkin bir sanga qilic salalmas.
|
|
taj-dölet |
|
|
|
tajsiz |
|
|
|
tajsiman |
|
|
|
tajliq |
|
|
|
tajik |
|
tajik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. bular shinjang uyghur aptonom rayonining tashqorghan nahiyisige orunlashqan we yeken, qaghiliq, poskam, guma qatarliq nahiyilerge tarqaq olturaqlashqan. memlikitimiz sirtida ottura asiyadiki tajikistan dölitining asasiy ahalisini teshkil qilidu. uningdin bashqa yene iran we afghanistandimu bar.
|
|
tajikce |
|
tajikce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tajik xelqige, uning yëziqi, tili, edebiyati we medeniyitige a’it:[misal:] tajikce ussul, tajikce adet.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tajik tili:[misal:] men tajikcini bilimen.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tajik tilini ishlitip, tajik tilida:[misal:] tajikce sözleshmek.
|
|
tajigül |
|
tajigül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］taj+i+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tajigül a’ilisidiki bir yilliq ösümlük. güli we uruqi dora qilinidu؛ uruqi qëriq, zehersiz, yellik issiqni peseytip, jigerni tazilap, közni roshenleshtüridu؛ güli tatliq bolup, qizitmini peseytidu, qanni sowutidu we tolghaqnimu toxtitidu.
|
|
tax |
|
|
|
taxta |
|
taxta[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① derex gholidin uzunisigha tilinghan yëssi yaghac؛ shal:[misal:] qarighay taxta.∥taxta köwrük.[yeshmisi:] ② xëmir yëyishta ishlitilidighan uzun, yapilaq shal, ashtaxta:[misal:] ashni taxtigha alghuce capanni paxtigha alghuce (maqal).[yeshmisi:] ③ her xil congluqtiki töt burjek, yüzi tekshi nersiler:[misal:] balam, qaricayning kicik taxtisi bolsa shuningdin al.[yeshmisi:] ④ qoghun ëtizining pëlek ösüp, qoghun cüshidighan jayi:[misal:] her xil türdiki qoghunning cönek, taxtiliri ayrim idi.[yeshmisi:] ⑤ kona mekteplerde balilargha ögitish ücün üstige herp yëzilghan, siliq we kicik tutqucluq taxtay.[yeshmisi:] ⑥ sanaq sanlar bilen këlip miqdarni bildüridu:[misal:] bir taxta qeghez. bir taxta cay.
|
|
taxtay |
|
|
|
taxtaybahasi |
|
|
|
taxtayliq |
|
|
|
taxtiper |
|
taxtiper[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① shah, xanlarni qarshi ëlish, dem aldurush ücün waqitliq yasighan sehne we shu sehnidiki text shekillik orunduq:[misal:] taxtiperde olturmaq. taxtiperge ciqmaq.[yeshmisi:] ② kündilik gëzit, ëlan, uqturush qatarliqlarni caplash ücün, taxtaydin yasalghan jahaza:[misal:] yighiliptu qance adem taxtiperning aldigha, asta keldim yënigha, özümni aldim daldigha.[yeshmisi:] ③ darwaz baghlighan darning eng üstige taxtaydin yasalghan orunduq:[misal:] darwaz taxtiperge ciqip birdem turdi-de, andin dar üstide mollaq ëtishqa bashlidi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] binakarliq qurulushida tamcilarning ëgizlikte turup meshghulat ëlip bërishi ücün qurulghan jahaz.
|
|
taxtisiman |
|
|
|
taxtilatmaq |
|
|
|
taxtilashmaq |
|
|
|
taxtilanmaq |
|
taxtilanmaq[yeshmisi:] ① «taxtilimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] bügün üc mo yer taxtilandi.[yeshmisi:] ② bughday, arpa qatarliq zira’etler tekshi ösüp yëtishmek, tekshilenmek:[misal:] bughday taxtilanghanda, xuddi özüm tërighan bughdaydek qarap këtimen.
|
|
taxtilimaq |
|
taxtilimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① taxta halitige keltürmek, taxta qilmaq:[misal:] qeghezni taxtilimaq. juwa taxtilimaq. [yeshmisi:] ② taxta halitige keltürüp tekshilimek, casilashturup tüzlimek:[misal:] yerni taxtilimaq. ＊ ishliwettuq keng ëtizni taxtilap, yarni ettuq qirlirini puxtilap.
|
|
taxtimüshük |
|
|
|
taxtiwëshi |
|
|
|
taxtiwëshigha ëlip qoymaq |
|
taxtiwëshigha ëlip qoymaq[yeshmisi:] birer ish-heriketni muhim dep bilmestin, uni nezerdin saqit qilmaq:[misal:] algëbra, gë’omëtiriye, fizika, tarix, jughrapiye, fizi’ologiye, anatomiye, pëdagogika, psixologiye dëgen penler taxtiwëshigha ëlip qoyulidu. icing tit-tit bolidu.
|
|
taxsa |
|
|
|
taxë’omëtir |
|
|
|
tadan |
|
|
|
tadanliq |
|
|
|
tar (Ⅰ) |
|
tar (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① keng emes؛ ensiz:[misal:] tar koca.[yeshmisi:] ② hejmi we sighimcanliqi ance cong bolmighan:[misal:] qish ociqi tar, qop öyüngge bar (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] erkin emes:[misal:] dunya nëmidëgen tar, yashash nëmidëgen zulum-he[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer shey’i we mesililerge bolghan cüshencisi etrapliq emes؛ ceklik, kem:[misal:] tar köz qarash. cüshencisi tar.
|
|
tar (Ⅱ) |
|
|
|
taratmaq (Ⅰ) |
|
|
|
taratmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taraza |
|
|
|
tarazici |
|
|
|
taraziyultuz |
|
|
|
taras |
|
|
|
taras-taras |
|
|
|
taras-turus |
|
|
|
taraslatmaq |
|
|
|
taraslashmaq |
|
|
|
taraslimaq |
|
|
|
tarash |
|
|
|
tarashlatmaq |
|
|
|
tarashlashmaq |
|
|
|
tarashlaqsiz |
|
|
|
tarashlaqliq |
|
|
|
tarashlanmaq |
|
|
|
tarashlimaq |
|
|
|
tarashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tarashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taraq |
|
|
|
taraq-taraq |
|
|
|
taraq-turuq |
|
|
|
taraqcöp |
|
|
|
taraqqide |
|
|
|
taraqlatmaq |
|
|
|
taraqlashmaq |
|
|
|
taraqlimaq |
|
|
|
tarang |
|
|
|
tarang-tarang |
|
|
|
tarang-turung |
|
|
|
taranglatmaq |
|
|
|
taranglashmaq |
|
|
|
taranglimaq |
|
|
|
taralmaq (Ⅰ) |
|
|
|
taralmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taram |
|
taram[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] su tarilip aqqan jay؛ ëqin:[misal:] san-sanaqsiz jilgha, taramlardin toplinip ëqip kelgen su mushu ambargha quyulatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tarilip, üzülüp-üzülüp aqqan (su, yash heqqide):[misal:] tizginlesh dëginimiz ashu taram suning kirish-ciqish ëghizini tosushni körsitidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip miqdarni bildüridu:[misal:] qaghidin salam dëdim, qagha dëdimu salam. közümdin aqqan yashim, ayrilip toqquz taram. ghëribliq yetti bizge, mëhriban janim anam.
|
|
taram-taram |
|
taram-taram[yeshmisi:] birqance taramgha bölüngen:[misal:] sayda capcip, toqaylarda temtirep, këcip ötti taram-taram sularni. tagh aghzidin ciqar jayda tosaldi, kimlerkin tutuwaldi ularni.
|
|
taramlatmaq |
|
|
|
taramlashmaq |
|
|
|
taramliq |
|
taramliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] taramlap aqqan؛ taramlighan:[misal:] taramliq jiralar cirayliq bir bagh, ne baghki, iparliq jennetning özi. shawqunlar tinimsiz urghughan qoshaq, baghrida jimirlar bulaqning közi.
|
|
taramlimaq |
|
|
|
taran (Ⅰ) |
|
taran (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. pütün tëni zeherlik bolup, at-ulaghlar yep salsa, zeherlinip telwe bolup qalidu. dorighimu ishlitilidu. mest qilish, aghriq peseytish roli bar. «telwe bëde» mu dëyilidu.
|
|
taran (Ⅱ) |
|
|
|
taranci |
|
|
|
tarandurmaq |
|
|
|
taranmaq |
|
|
|
tarawi |
|
|
|
taraytmaq |
|
|
|
taraytishmaq |
|
|
|
taraytilmaq |
|
|
|
taraymaq |
|
taraymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëni, hejmi, kölimi kiciklimek, tarlimaq, yighilmaq.
|
|
tart |
|
|
|
tar-tapcuq |
|
|
|
tart-tart |
|
|
|
tart-turt |
|
|
|
tartqu (Ⅰ) |
|
|
|
tartqu (Ⅱ) |
|
tartqu (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kül, qar, qigh, ëtizning calmisi qatarliq nersilerni tartip yighish ücün ishlitilidighan, tömür yaki yaghactin yasalghan sayman.
|
|
tartquⅢ |
|
|
|
tartquc |
|
|
|
tartquclashmaq |
|
|
|
tartquclanmaq |
|
|
|
tartquclimaq |
|
tartquclimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] her terepke tartip, silkishlimek, tartip-tartip qoymaq:[misal:] u qutluqni tartquclighinice, tashqirigha ëlip mangdi.
|
|
tartquzmaq |
|
|
|
tartquluq |
|
tartquluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashtin kecürgen, kecürüwatqan, kecüridighan ëghir ishlar؛ kelgülük:[misal:] tartquluqni biz tartiwatimiz, ataqni bashqilar ëliwatidu.
|
|
tartma (Ⅰ) |
|
|
|
tartma (Ⅱ) |
|
tartma (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yuqirigha ciqish, cüshüsh ücün tash, sëmont, yaghac qatarliqlardin yasalghan pelempey:[misal:] 6-ishiktin ötkende resmiy ordigha ciqidighan qiriq bir tash tartma bar idi.
|
|
tartmaⅢ |
|
|
|
tartmaq |
|
tartmaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① birer nersini qol bilen tutup, özi terepke sörimek yaki söreshke heriketlenmek:[misal:] qolidin tartmaq. hëyt’axun henipemning qolidin tartip, öydin aciqip ketti.[yeshmisi:] ② arqisigha tirkep cëtilghan yaki qoshulghan nersini, yükni küc bilen aldigha sörimek؛ algha ilgiriletmek:[misal:] tay tipirlaydu, harwini at tartidu (maqal).[yeshmisi:] ③ sughurmaq, yulmaq:[misal:] cish tartmaq.[yeshmisi:] ④ tilmaq:[misal:] shal tartmaq.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] jiimlar otturisidiki tartish küci arqiliq öz tewesige mayil qilmaq؛ sörimek:[misal:] magnit tömürni özige tartidu.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özige qaratmaq, jelp qilmaq:[misal:] sadiqning doklati nahiye rehberlirining diqqitini tartti.[yeshmisi:] ⑦ xalimaq:[misal:] könglüm tawuz tartiwatidu. ＊ yürikim sanga tartidu.[yeshmisi:] ⑧ qilmaq؛ artmaq, yüklimek:[misal:] soraqqa tartmaq. jazagha tartmaq. jawabkarliqqa tartmaq.[yeshmisi:] ⑨ yapmaq, qaplimaq, pürkimek:[misal:] niqab tartmaq. cümperde tartmaq.[yeshmisi:] 01 sümürmek, shorimaq:[misal:] nasus bilen su tartmaq. tamaka tartmaq.[yeshmisi:] 11 mëhmanlar ücün teyyarlanghan ghiza-ta’amlarni tarqatmaq, qoymaq:[misal:] ash tartmaq.[yeshmisi:] 21 ëghirliqni ölcimek, jinglimaq:[misal:] göshni jinggha sëlip tartip körmek. üzümni jingda tartmaq.[yeshmisi:] 31 uzun, sozuncaq nersilerni birer yönilishte ornatmaq, bëkitmek:[misal:] exmeqqe mensep tegse, qotangha zediwal tartar (maqal).[yeshmisi:] 41 siziq sheklide iz ciqarmaq, sizmaq:[misal:] zey tartmaq.[yeshmisi:] 51 danliq ashliqni tügmende, zawutta yumshitip ungha aylandurmaq, mayliq danni juwaz yaki zawutta yaghqa aylandurmaq:[misal:] derweqe, öyning icide ayrim-ayrim un we yagh tartish mashiniliri ishlep turatti.[yeshmisi:] 61 azaytmaq, këmeytmek؛ ceklep qoymaq:[misal:] ma’ashtin tartip qalmaq. kespiy xirajettin pul tartmaq.[yeshmisi:] 71 jismaniy tüzülüsh yaki meniwi jehettin ata-ana hem uruq-tughqanlargha oxshimaq:[misal:] bu balining köz qapiqi anisini tartiptu.[yeshmisi:] 81 birer nersining sheklini, iznasini ciqarmaq؛ cüshürmek:[misal:] süretke tartmaq.[yeshmisi:] 91 [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer mes’uliyet yaki ishtin özini acurmaq, sirtta turmaq:[misal:] közüng aghrisa, qolungni tart. qorsiqing aghrisa, nepsingni tart (maqal).[yeshmisi:] 02 [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum ziyan, külpet, azablinish qatarliqlargha ucrimaq؛ melum qiyin ehwalda qalmaq:[misal:] ziyan tartmaq. azab tartmaq. derd tartmaq. yalghuzciliq tartmaq.[yeshmisi:] 12 ösmek, sürmek, pëleklimek:[misal:] yiltiz tartmaq. boy tartmaq. ＊ yazliq qoghunlar pëlek tartti. baldur tërilghan tawuzlar uc tartti.[yeshmisi:] 22 bezi sözlerge qoshulup këlip ularni pë’illashturidu:[misal:] qoshun tartmaq. sep tartmaq.
|
|
tartuq |
|
tartuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birkimge in’am, teqdim qilinghan nerse؛ hediye, sowgha:[misal:] tartuq qilmaq. ＊ xanning xizmetciliri kök yopuqluq bir toruq atni ekilip, darwaz baligha tartuq qildi.
|
|
tartuqlatmaq |
|
|
|
tartuqlashmaq |
|
|
|
tartuqlanmaq |
|
|
|
tartuqluq |
|
tartuqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tartuq, sowghat qilishqa teyyarlanghan, tartuq, sowghat ücün ishlitishke layiq, bab këlidighan.
|
|
tartuqlimaq |
|
|
|
tartishturmaq |
|
tartishturmaq[yeshmisi:] ① «tartishmaq» pë’ilining mejburiy derijisi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] silkishlimek, sörimek:[misal:] uning özini zorlap, tartishturup ekelgen zeynepkimu qorsiqi köpetti.[yeshmisi:] ③ pükülgen, qorulghan nersilerni kërip tüzimek:[misal:] qorulup qalghan eltëriler erzan bahada sëtiwëlinip arqisigha su pürkilidu we tartishturup këngeytilidu.
|
|
tartishmaq |
|
tartishmaq[yeshmisi:] ① «tartmaq» pë’ilining ömlük derijisi. [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer kishi yaki birer meqsettin ümid üzelmey qalmaq:[misal:] ular ëhtimal bala-caqilirigha tartishqan bolsa kërek.[yeshmisi:] ③ bes-munazire qilishmaq؛ talashmaq:[misal:] ular bir künlük munaziride u yaqqa tartiship, bu yaqqa tartiship axir bir yerge keldi.[yeshmisi:] ④ qorulup yighilmaq, qisqirap, kiriship ketmek؛ qatmaq:[misal:] adilning ghezeptin yangaq söngiki tompiyip, mengzidiki muskullar tartiship ketkenidi.
|
|
tartishish |
|
tartishish[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] qol, putning peyliri cingip, ëghiz we köz maymaqliship qalidighan kësel alamiti. yuqiri qizitma, kaltisiy maddisi kemlik, qatma we tutqaq kësili qatarliqlarda bu xil alametler körülidu.
|
|
tartiqliq |
|
|
|
tartildatmaq |
|
|
|
tartildashmaq |
|
|
|
tartildimaq |
|
|
|
tartilmaq |
|
tartilmaq[yeshmisi:] ① «tartmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] cong teyjibegning ashliqimu tartilip boldi.[misal:] u hëliqi alitopilang yillirida adem öltürüshke qatnashqanliqi ücün jazagha tartildi.[yeshmisi:] ② azaymaq, yërimlimaq:[misal:] ëriq-östenglerning süyi tartildi.[yeshmisi:] ③ oruqlimaq:[misal:] merhaba burunqigha qarighanda xëli tartilip qaldi.
|
|
tartim |
|
tartim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jing, girlarda bir qëtim tartishqa bolidighan ëghirliqtiki nerse, yük:[misal:] tawuzlar yoghan bir sëwetke sëlinip jinglandi. her tartimi bir kishige teqsim qilip bërildi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip miqdarni bildüridu:[misal:] bir tartimi alte mishkap, dëdi asim.
|
|
tartimliq |
|
|
|
tartincaq |
|
tartincaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bashqilardin uyilip, eyminip, özini tartidighan؛ uyatcan:[misal:] tartincaq qiz. ＊ gülperi güzel, jimghur, tartincaq we hayaliq qiz idi.
|
|
tartincaqliq |
|
|
|
tartinmaq |
|
|
|
tartinishmaq |
|
|
|
tarcuq |
|
|
|
tarcöp |
|
|
|
tarciliq |
|
|
|
tarxan |
|
|
|
tars |
|
|
|
tars-tars |
|
|
|
tars-turs |
|
|
|
tarsside |
|
|
|
tarsildatmaq |
|
|
|
tarsildashmaq |
|
|
|
tarsildimaq |
|
|
|
targhaq |
|
|
|
targhaqci |
|
|
|
targhaq-süzgüc |
|
|
|
targhaqsiman |
|
|
|
tarqatmaq |
|
|
|
tarqashmaq |
|
|
|
tarqaq |
|
tarqaq[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① ayrim-ayrim cëcilghan, bir-biridin yiraq؛ biri u yerde, biri bu yerde:[misal:] tagh astidiki bu kicikkine yëzining tarqaq mehelliliri qar bilen cümkelgen idi. ∥ carwicilarning öyliri bekmu tarqaq këlidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ömleshmigen, cëcilangghu, uyushmighan:[misal:] bizning sanimiz nahayiti köp, emma bekmu tarqaq bolup qalduq.
|
|
tarqaqlashturmaq |
|
|
|
tarqaqlashturushmaq |
|
|
|
tarqaqlashturulmaq |
|
|
|
tarqaqlashmaq |
|
|
|
tarqaqliq |
|
|
|
tarqalmaq |
|
|
|
tarqitilmaq |
|
|
|
tarqilishcan |
|
|
|
tarqilishcanliq |
|
|
|
tarqimaq |
|
tarqimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① bir orundin, bir toptin her terepke qarap qozghalmaq؛ ketmek:[misal:] bashqilarmu öz cëdir-gemilirige qarap tarqidi.[yeshmisi:] ② yëtip kelmek, qulaqtin-qulaqqa anglanmaq:[misal:] shu ariliqta yene yëngi xewer tarqidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tesiri ketmek, köngüldin kötürülmek؛ yoqalmaq:[misal:] bashtiki ghem tarqimaq.[yeshmisi:] ④ yëyilmaq, ulghaymaq, ashmaq:[misal:] jiger kësili tarqashning aldini ëlish kërek.
|
|
tarlatmaq |
|
|
|
tarlashturmaq |
|
|
|
tarlashturushmaq |
|
|
|
tarlashturulmaq |
|
|
|
tarlashmaq |
|
|
|
tarlang |
|
|
|
tarliq (Ⅰ) |
|
|
|
tarliq (Ⅱ) |
|
|
|
tarlimaq |
|
|
|
tarmar |
|
tarmar[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] «bolmaq, qilmaq, eylimek» pë’illiri bilen bille këlip «meghlup, halak» menilirini bëridu:[misal:] tarmar qilmaq. tarmar bolmaq. tarmar eylimek.
|
|
tarmaq |
|
tarmaq[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① asasiy yol, su ëqinliri we shu qatarliqlarning ajrilip ciqqan qismi؛ böliki, shaxce:[misal:] necce on mo yerni öz qoynigha alghan bagh birqance alahide tarmaqqa bölüngen.∥ tarmaq östeng.[yeshmisi:] ② teshkilat yaki birleshmilerning bölekliri:[misal:] mulazimet tarmaqliri. ma’arip tarmaqliri.
|
|
tarmaqlatmaq |
|
|
|
tarmaqlanmaq |
|
|
|
tarmaqliq |
|
|
|
tarmaqlimaq |
|
|
|
tarix |
|
tarix[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tebi’et we ijtima’iy tereqqiyat jeryani we bu jeryanda barliqqa kelgen weqelik, emeliyet, pakit:[misal:] öz waqtidiki ashundaq addiy nersiler zamanlarning ötüshi bilen qimmetlik tarix bolup qalidu.[yeshmisi:] ② birer weqe-hadisilerning, nersilerning izcil tereqqiyat yoli:[misal:] uyghur edebiyatining tarixi. sen’et tarixi.[yeshmisi:] ③ jem’iyet tereqqiyati heqqidiki pen:[misal:] sotsiyalizm tarixi.[yeshmisi:] ④ shexslerning sergüzeshti, terjimihali:[misal:] mëning tarixim asasen ene shulardin ibaret.
|
|
tarixci |
|
|
|
tarixciliq |
|
|
|
tarixshunas |
|
|
|
tarixshunasliq |
|
|
|
tarixiy |
|
tarixiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tarixta saqlinidighan, tarixqa kirgüzülgen:[misal:] tarixiy weqe. tarixiy pakit.[yeshmisi:] ② tarix pënige a’it, birer sahening tarixini öginidighan:[misal:] tarixiy grammatika.[yeshmisi:] ③ ötmüshke, tarixqa a’it, qedimki, kona:[misal:] tarixiy kitab. tarixiy yadikarliq.
|
|
tarixiyliq |
|
|
|
tarisha |
|
tarisha[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① yaghac qatarliq nersilerning nëpiz qilip tilinghan, yonulghan parciliri:[misal:] tarisha qilmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] oruq, jüdenggü:[misal:] emet tarisha.
|
|
tarishisiman |
|
|
|
tarishilanmaq |
|
|
|
tariqay |
|
|
|
tarimaq (Ⅰ) |
|
tarimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] targhaq yaki shu xildiki nerse bilen cac, saqal we shu qatarliqning cigikini yeshmek؛ talmutal, danimudane qilmaq, tekshilimek:[misal:] bel baghlighan bilen er emes, bash tarighan bilen xotun (maqal).
|
|
tarimaq (Ⅱ) |
|
tarimaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① toptin ayrilmaq؛ cëcilmaq, tarqimaq:[misal:] meshreptin yanghan kishiler öy-öylirige tarimaqta idi.[yeshmisi:] ② yëyilmaq, këngeymek, tarqalmaq:[misal:] ishxana icige toxu göshi puriqi taridi.[yeshmisi:] ③ singiship ketmek, yoqalmaq:[misal:] uning meslikimu tarap, kallisi normal ishleshke bashlidi.
|
|
tarimush |
|
tarimush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] aq renglik, tasmisiman biriktürgüci toqulma. mezmut we ewrishim bolup, söngekni söngekke tutashturup, beden icidiki jiger, tal, börek qatarliq ezalarni muqimlashturup turidu. [yeshmisi:] ② qatqan pey, patang:[misal:] momay bir tëre, bir ustixan bolup tarimushtek qatqan incike qollirini oghligha uzatti.
|
|
taz |
|
taz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bëshi temretke bilen jarahetlinip cac ciqmighan؛ aypang, taqir:[misal:] ëshimni az dëmeng, bëshimni taz dëmeng (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] münggüz ciqmighan, münggüzsiz:[misal:] bircaghlarda, bir dane taz oghlaqni ëlip satmaqmu intayin müshkül idi.
|
|
tëzini bassa, mëzi ciqmaq |
|
|
|
taza (Ⅰ) |
|
taza (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kir emes, cang qonmighan, kir we topa-tumandin xaliy؛ pakiz:[misal:] taza kiyim. taza rext.[yeshmisi:] ② eslisi boyice, arilashma emes؛ sap:[misal:] taza mal. taza altun.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bulghanmighan, dagh cüshmigen؛ sap, pak:[misal:] yigitning köz qirida mundaqla qarap qoyushi bu sebiy qizning taza qelbini dolqunlitiwetti.
|
|
taza (Ⅱ) |
|
taza (Ⅱ)[söz türkümi:] rewish. [yeshmisi:] ① rasa, intayin, nahayiti:[misal:] özining izzet nepsige tëgiwatqan mu’amile we gepler wangning taza acciqini keltürdi.[yeshmisi:] ② toptoghra, delmudel, udulmu’udul:[misal:] taza cüsh waqti ciqti bir cuqan, toxtidi barliq mangghan hem turghan.
|
|
tazilatmaq |
|
|
|
tazilashmaq |
|
|
|
tazilanmaq |
|
tazilanmaq[yeshmisi:] ① «tazilimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] sel saqlap turung, bash-közümni yuyup taziliniwalay, andin bille barayli.[yeshmisi:] ② «tazilimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] uning tarqatqan zehiri tëxi toluq tazilinip bolghini yoq.
|
|
taziliq |
|
|
|
tazilimaq |
|
|
|
tas (Ⅰ) |
|
|
|
tas qalmaq |
|
|
|
tas (Ⅱ) |
|
|
|
tasadip |
|
tasadip[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ushtumtut, oylimighan yerdin, tasadipiy:[misal:] shemsherixan aca hazirghice mushundaq tasadip kelgen kishilerdin necce onni kütüwalghan.
|
|
tasadipen |
|
tasadipen[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] kütülmigen halda, birdinla, qesten, tasadipiy rewishte:[misal:] tasadipen ucriship qalmaq.
|
|
tasadipiy |
|
tasadipiy[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kütülmigen, tosattin yüz bergen؛ ushtumtut:[misal:] tasadipiy hadise. tasadipiy weqe.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] sewebi namelum, sewebsiz:[misal:] tasadipiy özgirish.
|
|
tasadipiyliq |
|
|
|
tas-tas |
|
|
|
tas-tamas |
|
|
|
tas-tus |
|
|
|
tasside |
|
|
|
tasqatmaq |
|
|
|
tasqashmaq |
|
|
|
tasqaq |
|
tasqaq[söz türkümi:] süpet. [yeshmisi:] ① tasqalghan, tasqilip bolghan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qalaymiqan, parakende, maliman.
|
|
tasqaqciliq |
|
tasqaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kishilerge, yurt xelqige sëlinghan ëghirciliq؛ qalaymiqanciliq, parakendicilik:[misal:] bëgimning acciqi këlip pütün yurtqa tasqaqciliq salsa qandaq qilimiz dëdi awut.
|
|
tasqaqsiz |
|
|
|
tasqaqliq |
|
|
|
tasqalmaq |
|
|
|
tasqam |
|
tasqam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tasqalghan yaki tasqilinidighan nerse:[misal:] boway bughdayning deslepki tasqimini tartiwidi, sekkiz jing ciqti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlargha qoshulup këlip, miqdarni bildüridu:[misal:] bir tasqam bughday. ikki tasqam un.
|
|
tasqimaq |
|
tasqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ashliq we shu xildiki parcilanghan uwaq nersilerning yumshaq, yiriklirini ötkeme, ghelwir, elgek qatarliq nersiler arqiliq ayrimaq؛ ötküzmek:[misal:] bikar bolsang këpek tasqap ye (maqal).[yeshmisi:] ② birde aldigha, birde arqisigha sürmek, ong-sol, aldi-arqigha urulmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tallap ayrip ciqmaq؛ ilghimaq:[misal:] jama’et tasqap körüp, ezimetni kent dëhqanlar jem’iyitige re’is qilip saylidi.
|
|
tasma |
|
|
|
tasmibëliq |
|
tasmibëliq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tasma+bëliq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bëliqning bir xili, ten shekli uzun hem yapilaq bolup, xurum belwaghqa oxshaydu. kümüsh reng, pütün tëni siliq bolup, qasiriqi bolmaydu. adette köplep istëmal qilinidu.
|
|
tasmici |
|
|
|
tasmiciliq |
|
|
|
tasmisiman |
|
|
|
tasmiliq |
|
|
|
tash (Ⅰ) |
|
tash (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① ayrim-ayrim halda yaki bir pütün uyul halette ucraydighan, su kar qilmaydighan qattiq tagh jinslirining omumiy nami:[misal:] tashni soqsa qum bolur, tömürni soqsa qil bolur (maqal).[yeshmisi:] ② kësellik sewebidin adem organizmida hasil bolidighan qattiq madda؛ qëtishma:[misal:] uning ötini opëratsiye qilip birmunce tashni ëliwetti.[yeshmisi:] ③ jing, girge oxshash saymanlarning her xil shekil we her xil congluqtiki qadiqi:[misal:] jing tëshi. taraza tëshi.[yeshmisi:] ④ sa’et mëxanizmlirini tartish küci arqiliq heriketlendüridighan ëghirtqu:[misal:] sa’et tëshi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq, mëhir-shepqiti yoq:[misal:] tash yürek adem. baghri tash ata.[yeshmisi:] ⑥ erlerning ismi.
|
|
tashtin yagh ciqiridighan |
|
|
|
tash cüshken yëride eziz |
|
|
|
tash cishliwalghandek |
|
|
|
tashni tayaqqa tangmaq |
|
tashni tayaqqa tangmaq[yeshmisi:] birkimning köngül mayilliqi, ixtiyarliqigha qarimay, birer ish-heriketni qilishqa zorlimaq, mejburlimaq:[misal:] emet bilen ayxanni qoshup qoysaq, tashni tayaqqa tangghandekla ish bolidu.
|
|
tash yep, qum ciqiridighan |
|
tash yep, qum ciqiridighan[yeshmisi:] ashqazinining hezim qilish iqtidari küclük, saghlam, qabil:[misal:] adem yash waqtida tash yep qum ciqiridu, lëkin qërighanda tamaqni ehwalgha qarap yëmise bolmaydu.
|
|
tash (Ⅱ) |
|
tash (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① icige, ickirige nisbeten sirt؛ tala:[misal:] ayxan ordining tëshida ërining awazini anglap dërize tüwige keptu-de, ërini körüsh bilen xushalliqi ic-icige sighmay këtiptu.[yeshmisi:] ② birer nersining üstini orap turghan qismi, tashqi teripi:[misal:] yotqan tëshi. kitabning tëshi.
|
|
tash gör |
|
|
|
tasha |
|
|
|
tashayin |
|
|
|
tash’alma |
|
|
|
tash’eynek |
|
|
|
tashbürgün |
|
|
|
tashpaxta |
|
tashpaxta[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+paxta［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] talasiman minëral. terkibi magniy, tömür qatarliqlarning silikatliridin ibaret؛ talaliri yumshaq, yuqiri tëmpëratura we ciritishke cidamliq.
|
|
tashpaqa |
|
tashpaqa[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+paqa［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüci haywan, tëni yapilaq we soqicaq këlidu؛ qattiq qëpi bolidu؛ barmaqlirida üzüsh perdisi bolup, su üzeleydu؛ bëshi, quyruq we töt putini qëpi icige yighalaydu.
|
|
tashpurcaq |
|
tashpurcaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+purcaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki da’im kökirip turidighan catqal. yiltizi dora qilinidu, issiqni yandurush, zeherni qayturush, aghriq toxtitish we qewziyetni boshitish roli bar.
|
|
tashtermek |
|
|
|
tash-tupraq |
|
|
|
tashturmaq |
|
|
|
tashtüz |
|
|
|
tashtülek |
|
|
|
tashtirash |
|
|
|
tashcay |
|
|
|
tashcëcek |
|
tashcëcek[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+cëcek［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qoram tashlarning üstige yëpiship ösidighan, yalghan yiltizliq, shekli plastinkigha oxshaydighan we üstide ëgiz-pes qalaymiqan pürme qoruqliri bolghan bir xil ösümlük. bu xil ösümlükning hemme yëri dora qilinidu, temi tatliq bolup, issiqqa mayil, zehersiz؛ qanni qüwwetlendürüp, közni roshenleshtüridu. meniyni köpeytidu, ajizliqni tügitip, pey we söngeklerni küclendüridu, tügünlerni yëshidu.
|
|
tashci |
|
|
|
tashciliq |
|
|
|
tashciwini |
|
|
|
tashsamsaq |
|
tashsamsaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+samsaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tashsamsaq a’ilisidiki köp yilliq saman gholluq ösümlük. yiltizi we tenggice gholi dora qilinidu, belghem boshitish, qusturush we ishshiqni yandurush roligha ige.
|
|
tashsiz |
|
|
|
tashsiman |
|
|
|
tashqorcaq |
|
tashqorcaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlük janliqlargha teqlid qilip yasalghan, kicik balilar oynaydighan her xil oyuncuqlarning omumiy nami. adette mexsus zawutlarda yasalghanlirini körsitidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] cirayliq, omaq, kishining zoqini keltüridighan (kicik balilarni süpetlep ëytilidu).
|
|
tashqi |
|
|
|
tashqiri |
|
tashqiri[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tashqi, sirtqi terepke orunlashqan, sirtidiki:[misal:] almixanning bëghida, bir tüp üzüm bar qashqiri. almixangha sepsëlinglar, uttur cishi tashqiri.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] bashqa, sirt:[misal:] uningdin tashqiri.
|
|
tashqiriqi |
|
|
|
tashqilatmaq |
|
|
|
tashqilimaq |
|
|
|
tashqin |
|
|
|
tashqinliq |
|
|
|
tashqinlimaq |
|
|
|
tashkömür |
|
|
|
tashgül |
|
|
|
tashlatmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tashlatmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tashlashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tashlashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tashlaq |
|
tashlaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qoghun pëlikige oxshash yer bëghirlap ösidighan, shaxliri tikenlik, mëwisi yawa üzümge oxshash yëshil, mëwisini yëyishke bolidighan bir xil tagh ösümlüki.
|
|
tashlanduq |
|
tashlanduq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këreksiz, yaramsiz, tashliwëtilgen؛ qalduq:[misal:] tashlanduq nersiler.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tashliwëtilgen, qalduq nerse.
|
|
tashlanmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tashlanmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tashliq (Ⅰ) |
|
tashliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tash bar, tash köp:[misal:] tashliq yer. tashliq jay.[yeshmisi:] ② süpet.[yeshmisi:] tash ornitilghan:[misal:] tashliq sa’et.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tash bar, tash köp jay:[misal:] tashliqta ishlimek.
|
|
tashliq (Ⅱ) |
|
|
|
tashliqⅢ |
|
tashliqⅢ[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tashlanghan, tëshi bar:[misal:] tashliq juwa.[yeshmisi:] ② süpet.[yeshmisi:] tash qilishqa teyyarlanghan, tash ücün ishlitilidighan:[misal:] tashliq rext. [yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tash qilish ücün ishlitilidighan yaki tash qilinghan nerse:[misal:] juwining tashliqi. kitabning tashliqi. yotqanning tashliqi.
|
|
tashliq (Ⅳ) |
|
|
|
tashlimaq (Ⅰ) |
|
tashlimaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersilerni yerge, peske qaritip cüshürmek, atmaq:[misal:] u qolidiki xetni purlap-purlap yerge tashliwetti.[yeshmisi:] ② cüshürmek, tökmek:[misal:] derexler ghazang tashlidi.[yeshmisi:] ③ üstidin ashurup, artildurup qoymaq؛ salmaq, yapmaq:[misal:] padici nan xaltisini mürisige tashlap yoligha mangdi.[yeshmisi:] ④ waz kecmek, xatime bermek, terk etmek:[misal:] u bircaghlarda jan bëqishning teslikidin yurtini tashlap, yaqa yurtlargha ciqip ketkenidi.[yeshmisi:] ⑤ birer jayda qaldurmaq yaki birkimning ixtiyarigha ötküzüp bermek:[misal:] ikki yil burun tughqanlarningkige ikki tuyaq qozicaqni apirip tashliwëdim, bu yil yoghan ikki qoy bolghanda yandurup ekeldim.[yeshmisi:] ⑥ özini atmaq:[misal:] u aran ornidin turup kariwatqa özini tashlidi.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qoymaq, bermek, sorimaq:[misal:] so’al tashlimaq.[yeshmisi:] ⑧ irghanglimaq, cayqalmaq:[misal:] u bala özini ikki yangha tashlap mangidu.[yeshmisi:] ⑨ cüshürmek, peyda qilmaq (saye heqqide):[misal:] yoghan tërek etraplargha saye tashlap turatti.[yeshmisi:] 01 pë’ilning rewishdash shekilliri bilen tüs yardemcisi rolida këlip: 1) heriketning tëz hem keskin bëjirilgenlikini bildüridu:[misal:] ëtip tashlimaq. qirip tashlimaq.[yeshmisi:] 2) heriketning tasadipiy, ushtumtut yüz bergenlikini bildüridu:[misal:] dep tashlimaq. külüp tashlimaq.[yeshmisi:] 11 bezi isimlarni pë’illashturidu:[misal:] bala tashlimaq. salma tashlimaq.
|
|
tashlimaq (Ⅱ) |
|
|
|
tashma |
|
|
|
tashmaq |
|
tashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qirghaqtin ashmaq, ëship etrapqa yëyilmaq؛ basmaq:[misal:] bu cëki yoq su tëship jilgha terepke cüshüp këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] jush urmaq, gheyretlenmek؛ örlimek, köpeymek:[misal:] hëyit’axunning gheyriti bashqidin urghup tashti.
|
|
tash’ot |
|
tash’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qelempur a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. temi tatliq, tebi’iti sel soghuq bolup, zehersiz, issiqni tarqitip qanni sowutidu.
|
|
tash’ëgir |
|
tash’ëgir[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tash+ëgir［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] cayan’ot a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ghozisi tuxum shekillik, dora ücün ishlitilidu, nemlikni heydesh, zeherni qayturush roligha ige.
|
|
tashirqimaq |
|
tashirqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tashliq yerlerde uzun yol yürüp tuyiqi uprap, nëpizlep, qamap aqsimaq, mangalmay qalmaq (haywanlar heqqide):[misal:] tashirqap ketmek.
|
|
tashyarghan |
|
|
|
tashyol |
|
|
|
tagh |
|
tagh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yer üstining tekshilikke, dönglükke nisbeten tëximu kötürülgen ëgiz qismi:[misal:] tagh tizmisi. ＊ öcke taghda pul, üzüm baghda pul (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëghir yük, ëghirciliq, musheqqet:[misal:] azadliqqa ëriship, yelkimizni bësip turghan tagh örülgendek boldi.
|
|
tagh yürek |
|
|
|
tagha |
|
|
|
taghar |
|
taghar[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ashliq we bashqa nersilerni qacilash ücün ishlitilidighan, paxta, yung, cige yipliridin yaki sün’iy talalardin toqulghan buyum؛ cong qap:[misal:] böz taghar. kanap taghar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir taghar bughday. bir taghar un. ikki taghar qunaq. üc taghar saman.
|
|
tagharda bir |
|
tagharda bir[yeshmisi:] nahayiti köp, intayin nurghun, tola:[misal:] uninggha gep qilmidi demsen bulunggha tartip tagharda bir nesihet qilsam, hepte ötmey yene özi bilginini qildi.
|
|
taghar-taghar |
|
|
|
tagharci |
|
|
|
tagharciliq |
|
|
|
tagharlap |
|
tagharlap[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] taghiri bilen, taghar toshquzup:[misal:] bu yoqsul ötküzdi yërim esirni, ghojining yërige ishlep, ter töküp. aldi ash her yili necce tagharlap, we lëkin qaldi u, arini tutup.
|
|
tagharliq |
|
|
|
taghaq |
|
|
|
tagh-tash |
|
|
|
taghci |
|
taghci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] taghliqlar bilen ëlim-bërim, soda-sëtiq qilidighan adem:[misal:] emma nezer her yili etiyaz we küz aylirida taghcilargha böre, tülke, süleysün ëtip satatti.
|
|
taghciliq |
|
taghciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] taghliqlar bilen qilinidighan ëlim-bërim, soda-sëtiq pa’aliyetliri:[misal:] taghciliq qilmaq. ＊ qasim her yili taghciliqtin az-tola nep ëlip, shuning bilen a’ilisini bëqiwatidu.
|
|
tagh-dala |
|
|
|
tagh-dawan |
|
|
|
tagh-derya |
|
|
|
taghdëni (Ⅰ) |
|
|
|
taghdëni (Ⅱ) |
|
|
|
taghdin-baghdin |
|
|
|
taghliq |
|
taghliq[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] tagh bilen oralghan, tagh köp:[misal:] taghliq yer.[yeshmisi:] ② isim.[yeshmisi:] tagh rayonlirida yashaydighan, taghda turidighan kishi:[misal:] u balining kiyimliri taghliqning kiyimidek qizil topa renggide turidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëghi bar, taghliri köp jay:[misal:] bu taghliqta uzun turghili bolmaydu, ishlirimizni tügitip derhal qaytishimiz kërek.
|
|
taghmutagh |
|
|
|
taghutash |
|
|
|
taghil |
|
|
|
taq (Ⅰ) |
|
taq (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ikkige pütün bölünmeydighan, jüpi bolmighan:[misal:] taq san. ＊ derd kelse jüp, dölet kelse taq (maqal).[yeshmisi:] ② jüpi, shëriki bolmighan؛ jüpsiz, yalghuz:[misal:] u ömür boyi öylenmey taq ötken adem.
|
|
taq san |
|
taq san[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikkige pütün bölünmeydighan san. mesilen: 1, 3, 5, 7 qatarliqlar.
|
|
taq (Ⅱ) |
|
|
|
taqⅢ |
|
|
|
taq (Ⅳ) |
|
|
|
taqa (Ⅰ) |
|
|
|
taqa (Ⅱ) |
|
|
|
taqabil |
|
|
|
taqatmaq |
|
|
|
taqarashmaq |
|
|
|
taqashmaq |
|
taqashmaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① «taqimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] këlip herbiy taghilar, uni qizghin maxtashti. qehrimanliq gülini, meydisige taqashti.[yeshmisi:] ② birnerse ikkinci birnersige tirkilip qalmaq, tosulmaq:[misal:] bayraq momining ucigha ciqti-de, bayraqning kaltiki taqqide ghaltekke taqashti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ish, mesile ikkinci bir ish yaki mesilige cëtilip qalmaq, duc kelmek:[misal:] apla, yene bir ishqa taqashtighu, tëxi heydelmigen ëngiz yërini qandaq qilarmiz
|
|
taqaq (Ⅰ) |
|
taqaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toma, cüshürge we bashlam ëghizlirida suning az-köp ëqishini tengshesh ücün ishlitilidighan, yaghac, sëmont qatarliqlardin mexsus yasalghan qurulma؛ qapqa:[misal:] taqaqni kötürüp qoymaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] derwaza, ishik qatarliqlarni taqash ücün ornitilghan toghra baldaq.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] taqalghan, taqaqliq:[misal:] derwaza icidin taqaq turidu.
|
|
taqaq (Ⅱ) |
|
|
|
taqaqxana |
|
|
|
taqaqliq |
|
|
|
taqalmaq |
|
taqalmaq[yeshmisi:] ① «taqimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] etisi kecte tülke kepterning uwisigha keptu, lëkin uning ishikimu mehkem taqalghaniken.[yeshmisi:] ② munasiwetlik bolup ciqmaq, alaqidar bolmaq:[misal:] xiyalim axiri ikkimizning muhebbitige bërip taqaldi.
|
|
taqet |
|
taqet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] cidashliq, berdashliq bërish qabiliyiti؛ cidam, gheyret:[misal:] taqiti bar. taqet qilmaq. ＊ sherixanning ularning sözlirini anglap turuwërishke taqiti qalmighanidi.
|
|
taqetsiz |
|
|
|
taqetsizlendürmek |
|
|
|
taqetsizlenmek |
|
|
|
taqetsizlik |
|
|
|
taqetlik |
|
|
|
taqtaq |
|
|
|
taq-taq |
|
|
|
taq-tuq |
|
|
|
taqqa-tuqqa (Ⅰ) |
|
taqqa-tuqqa (Ⅰ)[yeshmisi:] ëgiz-pes, retsiz, qalaymiqan, jayida emes:[misal:] u dadisining so’aligha taqqa-tuqqa jawab berdi.
|
|
taqqa-tuqqa (Ⅱ) |
|
|
|
taqqide |
|
taqqide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «taq» qilghan awaz ciqirip, «taq» qilghan halda:[misal:] men keynimgimu qarimay, ishikni taqqide yaptim-de, këtip qaldim.
|
|
taqlatmaq (Ⅰ) |
|
|
|
taqlatmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taqlashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
taqlashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taqlanmaq |
|
|
|
taqlimaq (Ⅰ) |
|
|
|
taqlimaq (Ⅱ) |
|
|
|
taqici |
|
|
|
taqiciliq |
|
|
|
taqir (Ⅰ) |
|
taqir (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① del-derex, ot-cöp ösmigen, giyah ünmigen:[misal:] issiq kötürülüp turghan keng taqir saydin tashway we barat ciqip këliwatatti.[yeshmisi:] ② üstide yung, tük qatarliq nersiler yoq yaki intayin shalang (bash, tëre qatarliqlar heqqide):[misal:] taqir bash. taqir tëre.
|
|
taqir (Ⅱ) |
|
|
|
taqiraq |
|
taqiraq[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] at, ëshek qatarliq tuyaqliq haywanlarning qattiq yerde yügürüshidin, shuningdek bir xil qattiq nersining yene bir xil qattiq nersige ilgiri-këyin tëgishidin hasil bolghan awaz.
|
|
taqiraq-taqiraq |
|
|
|
taqiraq-tuquruq |
|
|
|
taqir-taqir |
|
|
|
taqir-tuqur |
|
|
|
taqirlatmaq |
|
|
|
taqirlashmaq (Ⅰ) |
|
|
|
taqirlashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
taqirlanmaq |
|
|
|
taqirliq |
|
|
|
taqirlimaq |
|
|
|
taqisiz |
|
|
|
taqisizliq |
|
|
|
taqisiman |
|
|
|
taqilatmaq |
|
|
|
taqilashmaq |
|
|
|
taqilaqsiz |
|
|
|
taqilaqliq |
|
|
|
taqilanmaq |
|
|
|
taqildatmaq |
|
|
|
taqildashmaq |
|
|
|
taqilditishmaq |
|
|
|
taqildimaq |
|
taqildimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «taq-taq» qilghan awaz ciqarmaq:[misal:] shu esnada ishikning taqildishi uning xiyalini buzdi.[yeshmisi:] ② aldirimaq, teqezza bolmaq, taqetsizlenmek:[misal:] keptu ghazlar ghaqildap, nepsiliri taqildap.
|
|
taqiliq |
|
|
|
taqilimaq |
|
taqilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① taqa qaqmaq, taqa ornatmaq:[misal:] at taqilimaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eplimek, rasa jaylimaq:[misal:] sen uni rasa taqilap yolgha salding-de, dëdi aghinem manga külüp turup.
|
|
taqim |
|
|
|
taqimaq |
|
taqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① etmek, bëkitmek:[misal:] derwazini taqimaq.[yeshmisi:] ② mëdal, gül we shu xildiki nersilerni tikip yaki baghlap ornatmaq:[misal:] gül taqimaq. mëdal taqimaq. galstuk taqimaq.[yeshmisi:] ③ yapmaq, qaplimaq, orimaq:[misal:] maska taqimaq. közeynek taqimaq.[yeshmisi:] ④ tirkelmek, tirimek:[misal:] tursun meydisini partigha taqap, pütün zëhni bilen hësab ishlewatatti.[yeshmisi:] ⑤ toxtatmaq, yapmaq, etmek:[misal:] ular kün qayrilish bilen teng hemme ishni xulasiliship ashxanini taqaytti.[yeshmisi:] ⑥ yetmek, toshmaq, ulashmaq:[misal:] ayxanning kenji oghli nasir hazir 25 yashqa taqap qalghanidi.[yeshmisi:] ⑦ artmaq, ittirip qoymaq:[misal:] exmet hemme parangni egitip këlip yalqunning özige taqap qoyup qaqaqlap kületti.
|
|
tak |
|
|
|
taka |
|
|
|
takas |
|
|
|
takas-takas |
|
|
|
takas-tukus |
|
|
|
takaslatmaq |
|
|
|
takaslashmaq |
|
|
|
takaslimaq |
|
|
|
takallashqaq |
|
|
|
takallashmaq |
|
|
|
takamul |
|
|
|
takamullashturmaq |
|
|
|
takamullashturulmaq |
|
|
|
takamullashmaq |
|
|
|
takt |
|
takt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] muzikining udar birliki, yeni tekrarlinidighan qattiq bir udardin yene bir qattiq udargha yetküce bolghan ariliqtiki basquc.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mashinisazliq＜[yeshmisi:] icidin yanidighan dwigatël ishlewatqanda, porshënning silindir icidiki u bashtin bu bashqa bolghan bir qëtimliq herikiti bir takt bolidu.
|
|
taktak |
|
|
|
tak-tak |
|
|
|
taktakci |
|
taktakci[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① kona jem’iyettiki këciliri taktak urup amanliq saqlaydighan adem:[misal:] taktakci mehelle arilap taktikini urup yüretti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] paylaqci, cëqimci:[misal:] bu ishtin bayning taktakciliri alliqacan xewer tëpiship bolghanidi.
|
|
taktakciliq |
|
|
|
taktliq |
|
|
|
taktika |
|
taktika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞herbiy ishlar＜[yeshmisi:] urush qilishtiki prinsip we usul:[misal:] urush taktikisini yaxshi bilmigen kishi urushqa qomandanliq qilalmaydu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] közligen meqsetke yëtish ücün ëlip bërilidighan küreshning konkrët shara’itigha mas haldiki yoli, formisi we usul, care-tedbirliri.
|
|
taktikici |
|
|
|
taktikisiz |
|
|
|
taktikisizliq |
|
|
|
taktikiliq |
|
|
|
taksi |
|
|
|
takkide |
|
|
|
takësey |
|
|
|
taki |
|
|
|
takirang |
|
|
|
takirang-takirang |
|
|
|
takirang-tukurung |
|
|
|
takiranglatmaq |
|
|
|
takiranglashmaq |
|
|
|
takiranglimaq |
|
|
|
takildatmaq |
|
|
|
takildimaq |
|
|
|
tang (Ⅰ) |
|
tang (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① kün ciqishning aldidiki peyt, sübhi, seher:[misal:] tang atmaq. tang yorumaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nerse yaki ishning bashlinish peyti, deslepki dewr:[misal:] azadliq tëngi.
|
|
tang atmaq |
|
tang atmaq[yeshmisi:] ① tün axirliship, tang yorumaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] külpettin, zulumdin qutulmaq, azadliqqa ciqmaq؛ yoruqluqqa ciqmaq.
|
|
tang ashurmaq |
|
|
|
tang (Ⅱ) |
|
tang (Ⅱ)[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] jümlide «bilmeymen, xewirim yoq» dëgendek ëniqsizliq jawab imasini bildüridu:[misal:] uni alim akisining awazi oyghitiwetmiginide, yene qacanghice uxlar idikin-tang∥ mejlis qacan ëcilidiken tang, xewrim yoq.
|
|
tangⅢ |
|
|
|
tang (Ⅳ) |
|
|
|
tangey |
|
|
|
tang-tang |
|
|
|
tang-tung |
|
|
|
tangjang |
|
|
|
tangdurmaq |
|
|
|
tangzungza |
|
tangzungza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞yëmek-icmek＜[yeshmisi:] bir xil yëmeklik. nomi gürüci bambuk, qomush qatarliqlarning yopurmiqida konus yaki bashqa shekilde orilip, dümlep pishurulidu.
|
|
tangzungzici |
|
|
|
tangsuq |
|
|
|
tangshir |
|
|
|
tangghut |
|
tangghut[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] qedimki cyanglarning bir tarmiqi, yeni hazirqi zangzularning ata-bowiliri bolup, shimaliy sung xanliqi dewride tangghut xanliqini qurghan.
|
|
tangga |
|
|
|
tanggaza |
|
|
|
tanggazici |
|
|
|
tanggaziciliq |
|
|
|
tanggir-tunggur |
|
|
|
tangngide |
|
|
|
tangla |
|
tangla[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] këyinki kündiki, shu künning etisidiki, etiki:[misal:] barikalla tangla kecke teyyarlashlirini tapshursam qandaq deylikin, texsir∥ ay jënim tangla këling, tanglar atqanda këling؛ meylingiz bolsa nigarim, almiliq baghqa këling.
|
|
tangla qiyamet |
|
|
|
tanglay |
|
|
|
tangmaq |
|
tangmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① orap, yögep cigmek؛ baghlimaq:[misal:] ölgen bolsa ëngikini tangay, tirik bolsa yarisini tangay (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] zorlimaq, mejburlimaq:[misal:] hëkim sheyx balisigha xalimaydighan ishni tangdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] basmaq, caplimaq:[misal:] boway da’im «qizim bir toy qilsa, newremni baghrimgha tëngip bir këce uxliwalsam...» dep oylaydighan bolup qaldi.
|
|
tal (Ⅰ) |
|
|
|
tal (Ⅱ) |
|
tal (Ⅱ)[söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] uzun we incike nersilerni san, miqdar jehettin ëniqlap «dane, pay» qatarliq menilerni bildüridu:[misal:] nëpiz perde icide bir tal tom cëcini aldigha cüshürüwalghan güzel’ay xiyal sürüp olturatti.
|
|
talⅢ |
|
talⅢ[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] adem we yuqiri derijilik haywanlarning icki ezalirining biri. ashqazan we qërinlarning sol teripide bolidu. u qan danicilirini ishlesh we buzush, tömür maddisini zapas saqlash, may we aqsillarning madda almishishini tengshesh qatarliq rollarni oynaydu.
|
|
tala (Ⅰ) |
|
|
|
talagha qarimaq |
|
|
|
tala (Ⅱ) |
|
|
|
talaⅢ |
|
|
|
tala (Ⅳ) |
|
tala (Ⅳ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① uzun nersilerning oxshash kenglikte bölüngen herbir parcisi:[misal:] palasning herbir talasi.[yeshmisi:] ② tumaq, doppa, shepke, dutar qatarliq nersilerning teng bölüngen herbir böliki, parcisi:[misal:] tumaqning talasi.
|
|
talapet |
|
|
|
talapetsiz |
|
|
|
talapetlik |
|
talapetlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ciqim tartqan, ziyan zexmetlik:[misal:] coruq hëkim capqanda, xezinilerni acqanda, ketmencini qaqshatqan, talapetlik aq’östeng.
|
|
tala-tala |
|
|
|
talatmaq |
|
|
|
tala-tüz |
|
|
|
talash |
|
|
|
talash-tartish |
|
|
|
talashturmaq |
|
talashturmaq[yeshmisi:] ① «talashmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] barliq yarashturidu, yoqluq talashturidu (maqal).[yeshmisi:] ② bölüp teqsimlimek, tarqatmaq:[misal:] u bir kalini soyup, mehellidiki ajiz-oruq, tul xotun, yëtim oghullargha xam talashturup berdi.
|
|
talashturushmaq |
|
|
|
talashturulmaq |
|
|
|
talashmaq |
|
talashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «talimaq» pë’ilining ömlük derijisi. [yeshmisi:] ② birer nersini bashqilardin tartip ëlish ücün heriketlenmek, jangjallashmaq:[misal:] aqsaq yol talishar, pixsiq pul talishar (maqal).
|
|
talaq |
|
|
|
talang |
|
|
|
talangci |
|
|
|
talangciliq |
|
|
|
talaliq (Ⅰ) |
|
talaliq (Ⅰ) [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] talada ishlitilidighan, öyning sirtidiki ish-herikette lazim qilidighan:[misal:] pakzat derhalla uning talaliq këyimlirini yuyushqa tutush qiliptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] talagha yarishidighan xaraktër, xususiyet:[misal:] xudayim buni talaliqila bar adem qilip yaritiptiken.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yatliq, erlik, öylük:[misal:] talaliq qilmaq. talaliq bolmaq.
|
|
talaliq (Ⅱ) |
|
|
|
talan |
|
|
|
talant |
|
|
|
talan-taraj |
|
|
|
talantsiz |
|
|
|
talantsizliq |
|
|
|
talantshunas |
|
|
|
talantliq |
|
|
|
talanmaq |
|
|
|
talay |
|
talay[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] jiq, nurghun, köp:[misal:] talay yil. ∥ u tëxi dunyada talay yashishi, nurghun ishlarni qilishi kërek.
|
|
talay-talay |
|
|
|
tal-tal |
|
|
|
taljiqturmaq |
|
|
|
taljiqmaq |
|
|
|
taldurmaq |
|
|
|
talstopka |
|
|
|
talqaliq |
|
|
|
talqan |
|
|
|
talqan tökti |
|
|
|
talqanliq |
|
|
|
talqitmaq |
|
|
|
talk |
|
|
|
talgül |
|
|
|
tallatmaq |
|
|
|
tallashmaq |
|
|
|
tallanma |
|
|
|
tallanmaq |
|
|
|
talliq |
|
|
|
tallimaq |
|
tallimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] türi, xilliri we alahidilikliri boyice retke turghuzup ciqmaq؛ ilghimaq, xillimaq, ayrimaq:[misal:] men aliyjanabliq yolini tallidim.
|
|
talliy |
|
|
|
talmaq |
|
talmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] harmaq, carcimaq:[misal:] ormini tola orup, talmamdu bilekliring. men yadinggha yetkende, cidamdu yürekliring.
|
|
talon |
|
|
|
talonsiz |
|
|
|
talonluq |
|
|
|
talmud |
|
|
|
talip |
|
|
|
talipliq |
|
|
|
talimaq |
|
talimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① cishlimek, cishlep tartmaq, silkishlimek:[misal:] u yar icige emdila tashlinishigha cong bir it üstidin bësip cüshti-de, xirqirighinice talashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② bulimaq, tartiwalmaq, talan-taraj qilmaq:[misal:] ular tang atquce hëckimde hëc nerse qaldurmay bulap talidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] terep-tereptin haqaretlimek, ahanet qilmaq, tillimaq:[misal:] ilimdarlar, iqtidarliq kishiler el ishi ücün xan bilen körüshkili kelse, hoquqdarlar ularni ishiktin kirgüzmeyla talaydu.
|
|
tam |
|
tam[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞binakarliq＜[yeshmisi:] öy we binaning üsti teripini kötürüp, etrapni orap turidighan we kësek, xish, yaghac qatarliqlardin tik kötürülüp qurulghan qurulma:[misal:] kësek tam.
|
|
tam tësher |
|
|
|
tamgha üsüwalmaq |
|
tamgha üsüwalmaq[yeshmisi:] deshnem yëmek, ongushsizliqqa yoluqmaq:[misal:] ularning köz qarishi natoghra bolghanliqtin, shu pilan boyice ishleydighan bolsa, tamgha üsüwalidu.
|
|
tama-tama |
|
|
|
tamasha |
|
tamasha[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kishilerge zoq bëghishlaydighan körünüshler we uni körüsh hem uninggha qatnishish؛ oyun-külke, köngül ëcish. [yeshmisi:] ② qiziq, külkilik, ademning külkisini keltüridighan ish, oyun:[misal:] tamasha bolmaq.
|
|
tamashibin |
|
|
|
tamashici |
|
|
|
tamaq (ta:maq) |
|
|
|
tamaq (Ⅰ) |
|
tamaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① ëghiz boshluqining üstünki cishtin tartip boghuzghice bolghan qismi, qattiq tanglay:[misal:] tamiqini qirmaq.[yeshmisi:] ② qizil’önggec bilen këkirdek ariliqidiki jay؛ boghuz:[misal:] patemxanning tamiqi boghulup anglinar-anglanmas: bilmidim, dëdi.
|
|
tamaq (Ⅱ) |
|
|
|
tamaqⅢ |
|
|
|
tamaq (Ⅳ) |
|
|
|
tamaqxana |
|
|
|
tamaqlandurmaq |
|
|
|
tamaqlanmaq |
|
|
|
tamaqlimaq |
|
|
|
tamaqwagh |
|
|
|
tamaka |
|
|
|
tamakici |
|
|
|
tamakiciliq |
|
|
|
tamakizarliq |
|
|
|
tamam |
|
tamam[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herqandaq nersining tügencisi, axiri, songi:[misal:] munu rodupayni ujuqturwetsekla, ish tamam.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]rewish.[yeshmisi:] hemme, jimi؛ toluq, birimu qalmay:[misal:] yighingha caqirilghanlar tamam këlip boldi.
|
|
tamamen |
|
tamamen[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pütünley, birimu qalmay, üzül-kësil:[misal:] ghem-endishe tamamen tügidi.[yeshmisi:] ② esla, zadi, hëc, mutleq:[misal:] bügün bolsa, bu sheherde u caghdikige tamamen oxshimaydighan qizghin we awat menzirini kördüm.
|
|
tamamlatmaq |
|
|
|
tamamlashmaq |
|
|
|
tamamlanmaq |
|
|
|
tamamlimaq |
|
|
|
tamamiy |
|
tamamiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] hemme, barliq, jimi:[misal:] taghliring gülzarliqtur suliri zumret misal, xush hawaliqtur tamamiy jayliring nurluq weten.
|
|
taman |
|
|
|
tambal |
|
|
|
tamballiq |
|
|
|
tampotlisi |
|
|
|
tampëlek |
|
|
|
tam-torus |
|
|
|
tamtuq |
|
|
|
tamce |
|
|
|
tamce-tamce |
|
|
|
tamci |
|
|
|
tamciqurt |
|
tamciqurt[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tamce+qurt［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] protozo’a. tëni köpince ëllips sheklide këlidu, tamce tüki bolidu؛ beziliri ademning ücey yaki jinsiy yollirida parazit yashaydu, beziliri tatliq suda yashaydu.
|
|
tamcilatmaq |
|
|
|
tamciliq |
|
|
|
tamcilimaq |
|
|
|
tamdurmaq |
|
|
|
tamdurulmaq |
|
|
|
tamshaq |
|
|
|
tamgha |
|
tamgha[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① nerse we her xil mehsulat qatarliqlarning kimge we qaysi orungha tëgishlik ikenlikini körsitish, türge ayrish ücün, xet yaki belge oyulghan qoral.[yeshmisi:] ② nerse, alaqe we her xil mehsulat qatarliqlarni ajritish yaki ularning kimge, qaysi orungha tëgishliklikini körsitish ücün qoyulidighan belge:[misal:] tamgha bësilghan rext.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] eser, nishan, iz:[misal:] zulum-zulmet tamghisi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishilerning qilmishlirigha bina’en ciqirilghan buyruq, höküm, qarar:[misal:] uninggha xiyanetci unsur dëgen tamgha bësilghan.
|
|
tamghisiz |
|
tamghisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tamghisi yoq, tamgha tutmighan:[misal:] tamghisiz bashliqmu bolamdu, dëdi boway sel narazi bolup, bashliqning bashliqliqi tamgha bilen[yeshmisi:] ② tamgha bësilmighan, tamgha izi yoq:[misal:] tamghisiz höjjet. tamghisiz mal.
|
|
tamghilatmaq |
|
|
|
tamghilashmaq |
|
|
|
tamghilanmaq |
|
|
|
tamghiliq |
|
|
|
tamghilimaq |
|
|
|
tamliq |
|
|
|
tammaq |
|
|
|
tamozhna |
|
|
|
tamozhnici |
|
|
|
tana |
|
tana[söz türkümi:] isim. [yeshmisi:] ① omumen paxta, cige, yung qatarliqlardin yip ëship ëtilgen incike arghamca:[misal:] u yughan kirlarni taladiki tanigha yaydi.[yeshmisi:] ② yip ëgiridighan caq qanitining aylinishi arqiliq yikni aylanduridighan ëshilgen böz yip yaki kiric.
|
|
tanab |
|
tanab[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yer ölcesh, qir-ëriqlarni ruslash, siziq cüshürüsh ücün tartilidighan, paxta yaki cëgidin incike ëshilgen tana.
|
|
tanabini tartmaq |
|
tanabini tartmaq [yeshmisi:] ① rasa këlishtürüp edeplimek, edipini bermek:[misal:] elwette bishirdeklerni bashqurush kërek, ceklesh kërek. tanabini tartish kërek[yeshmisi:] ② birer ishni wayigha yetküzüp köngüldikidek qilmaq:[misal:] u ussul dëgenning tanabini tartiwëtetti. caqcaq, oyun-külkidin qalmaytti.
|
|
tanablimaq |
|
|
|
tanasip |
|
|
|
tanasipliq |
|
|
|
tanay |
|
|
|
tanasil |
|
|
|
tantal |
|
tantal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt. belgisi . Ta (tantalum) kümüsh rengde bolidu, ultra ëlëktr ötküzüshcanliqqa (-862.8℃ta) we sozulushcanliqqa ige. tantalning adem tënidiki toqulmilargha nisbeten qozghitish tesiri yoq, shunga mëditsinada buningdin paydilinip, nëpiz yapraq yaki incike yip ishlinip, buzulghan toqulmilar yamilidu.
|
|
tandurmaq |
|
|
|
tandurushmaq |
|
|
|
tandurulmaq |
|
|
|
tansa |
|
|
|
tansici |
|
|
|
tansixana |
|
|
|
tansikesh |
|
|
|
tanka |
|
|
|
tanki’atar |
|
|
|
tankici |
|
|
|
tankiciliq |
|
|
|
tango |
|
|
|
tangënis |
|
|
|
tanmaq |
|
tanmaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qilmishini, gunah we sewenliklirini öz üstige almay turuwalmaq, inkar qilmaq:[misal:] ölsengmu rast sözle, cing tur meydanda, janni dep meydandin tanghuci bolma [yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] munasiwetni üzmek, yiraqlashmaq, qacmaq:[misal:] sen mendin tanghan adem, eng yaxshisi, xaltangni öshnengge sëlip köz aldimdin yoqal
|
|
taw (Ⅰ) |
|
taw (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① kishi organizmining normal haliti, saqliq؛ mijez:[misal:] apamning xëlidin bëri tawi yoq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] quwwet, küc, madar:[misal:] bu ishni qilishqa tawim yetmeydu.
|
|
taw (Ⅱ) |
|
|
|
tawa |
|
tawa[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] nan we shu xildiki yëmekliklerni pishurush ücün ishlitilidighan, mëtaldin yasalghan we tëgi tüz, yëni girweklik nerse:[misal:] tawa kawap tawida pishurulidu.
|
|
tawabi’at |
|
|
|
tawap |
|
|
|
tawapci |
|
|
|
tawapgah |
|
|
|
tawar |
|
|
|
tawar-torqa |
|
|
|
tawar-durdun |
|
|
|
tawargül |
|
|
|
tawarlashturmaq |
|
|
|
tawarlashturushmaq |
|
|
|
tawarlashturulmaq |
|
|
|
tawarlashmaq |
|
|
|
tawaq (Ⅰ) |
|
|
|
tawaq qilmaq |
|
|
|
tawiqigha topa cüshmek |
|
|
|
tawaq (Ⅱ) |
|
|
|
tawaq-tawaq |
|
tawaq-tawaq[yeshmisi:] birnecce tawaq, nurghun tawaq:[misal:] ular ash dëgenni tawaq-tawaqqa usup, zembilge sëlip toshup, jama’etke qoyghili turdi.
|
|
tawaqci |
|
|
|
tawaqciliq |
|
|
|
tawka |
|
|
|
tawkaci |
|
|
|
tawlatmaq |
|
|
|
tawlashmaq |
|
|
|
tawlanmaq |
|
|
|
tawliq |
|
|
|
tawlimaq |
|
tawlimaq[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① qattiq qizdurmaq؛ qattiq qizitish arqiliq cingitmaq yaki saplashturmaq:[misal:] yaxshi tawlanmighan tömür ulisa tutmaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] cëniqturmaq, yëtildürmek:[misal:] bu pa’aliyet ularni tawlap cëniqturmaqta, mustehkem iradilik kishiler qilip yëtishtürmekte idi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] parqiratmaq:[misal:] sherqtin kötürülgen quyash aq tëreklerning ucilirini qizghuc mis renggide tawlimaqta.
|
|
tawut |
|
|
|
tawutluq |
|
|
|
tawuz |
|
tawuz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. pëlek tashlap ösidu؛ mëwisi cong tëptiki shirnilik mëwe bolup shar yaki ëllips sheklide këlidu, su miqdari köp, temi tatliq bolidu. [yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning mëwisi.
|
|
tawuzi qoltuqidin cüshüp ketmek |
|
|
|
tawuzek |
|
tawuzek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] leyligül a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqining körünüshi tawuz yopurmiqigha oxshaydu؛ güli sus sëriq, tüwi sösün reng këlidu؛ pütün ösümlük tëni dora qilinidu, issiqni qayturush, rëmatizmni dawalash, yötel toxtitish, süydükni rawan qilish roli bar.
|
|
tawuzluq |
|
|
|
tawush |
|
tawush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] mëxanikiliq tewrinishler netijiside hasil bolidighan dolqunning anglash sezgüsige tesir qilishi arqisida peyda bolidighan her xil awaz؛ sada:[misal:] ayagh tawushi. tawush ciqarmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] teleppuzda, sözning eng kicik ëlëmënti:[misal:] jarangliq tawush. qowuz tawushi.
|
|
tawush ëlëmënti |
|
|
|
tawushsiz |
|
|
|
tawushluq |
|
|
|
tawushluq yëziq |
|
tawushluq yëziq[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] bir xil ëlipbelik yëziq. uning herpliri tildiki tawush ëlëmëntlirini ipadileydu. mesilen, rus, ingliz, uyghur yëziqlirigha oxshash.
|
|
tawida |
|
|
|
tawidan |
|
|
|
tawimaq |
|
|
|
ta’ipe |
|
|
|
tay (Ⅰ) |
|
|
|
tay (Ⅱ) |
|
|
|
tayaq |
|
tayaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derex shëxidin kësilgen kaltekce:[misal:] tayaq bilen urmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kaltek, mushtlarning urulushidin bërilgen zerbe:[misal:] tayaq yëmek. ＊ ayda kelgenge ayagh, künde kelgenge tayaq (maqal).
|
|
tayaq-toqmaq |
|
|
|
tayaqce |
|
|
|
tayaqci |
|
|
|
tayaq-dumba |
|
|
|
tayaqsiman |
|
|
|
tayaqwaz |
|
|
|
tayaqwazliq |
|
|
|
tayanc |
|
|
|
tayancsiz |
|
|
|
tayancliq |
|
|
|
tayancuq |
|
tayancuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tayinidighan nerse, yölencük:[misal:] rizwan ushtumtut sapa tayancuqini tutup, bëshini kötürdi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yardemci, yar-yölek, himaye:[misal:] men tayancuq bar jayda mustehkemleshtürüsh terepdarimen ëhtiyatcanliq terepdarimen
|
|
tayanmaq |
|
tayanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini tirek, yölek qilmaq, uninggha tirilip, yölinip turmaq yaki mangmaq:[misal:] yatqan orningdin tayinip qopma (maqal).[yeshmisi:] ② birer meqset we nishanni ishqa ashurushta birer nersini menbe, tayanc, asas qilmaq, uninggha yölenmek:[misal:] ammigha toluq tayanghandila, inqilabta ghelibe qilghili bolidu.
|
|
taytang |
|
|
|
taytang-taytang |
|
|
|
taytanglatmaq |
|
|
|
taytanglashmaq |
|
|
|
taytanglimaq |
|
|
|
taycaq |
|
|
|
taydurmaq |
|
|
|
taydurushmaq |
|
|
|
taydurulmaq |
|
|
|
tayghaq |
|
tayghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asan tëyilip këtidighan؛ tëyilghan:[misal:] at oruq, yol tayghaq, yük ëghir, menzil yiraq (maqal).
|
|
tayghan |
|
tayghan[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] itning bir xili. bëli incike, paciqi uzun we yügürük këlidu؛ adette yügürüsh musabiqisi we owgha ishlitilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tiwiti, tüki, moyi pes:[misal:] tayghan tëre.
|
|
taylatmaq |
|
|
|
taylashmaq |
|
|
|
taylaq |
|
|
|
taylaqliq (Ⅰ) |
|
|
|
taylaqliq (Ⅱ) |
|
|
|
taylanmaq |
|
|
|
tayliq (Ⅰ) |
|
|
|
tayliq (Ⅱ) |
|
|
|
taylimaq |
|
|
|
taymaq |
|
taymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① siliq, tëyilghaq yerde siyrilip, tëyilip ketmek؛ tëyilmaq:[misal:] bëshim qayghan, putum tayghan terepke këtiwatimen.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëniwalmaq؛ qaytmaq, yaltaymaq:[misal:] toghra yoldin ëziqma, namratliqta xarliq tartsangmu iradengdin tayma.[yeshmisi:] ③ ornidin qozghilip ketmek, ciqip ketmek:[misal:] aldirighanning oshuqi tëyiptu (maqal).
|
|
tayin |
|
tayin[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ëniq, mu’eyyen, muqim:[misal:] ishtangha ciqqan köngülge tayin (maqal).[yeshmisi:] ② teyyar, hazir, tex:[misal:] tayin bolmaq.
|
|
tayini bar |
|
tayini bar[yeshmisi:] kargha këlidighan, hësabqa alghili bolidighan, közge ëlinidighan, tutamgha ciqidighan:[misal:] tayini bar gep.
|
|
tayini yoq |
|
tayini yoq[yeshmisi:] kargha kelmeydighan, hësabqa alghili bolmaydighan, közge ëlinmaydighan, tutamgha ciqmaydighan, caghliq:[misal:] bu mollamning bilimining tayini yoq iken.
|
|
tayinca |
|
|
|
tayinsiz |
|
|
|
tayinsizliq |
|
|
|
tayinliq |
|
tayinliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] belgilik, ëniq, ayding:[misal:] köngülge tayinliq bolghandikin boldi emesmu[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «ëhtimal» dëgen menide qisturma söz rolida këlidu:[misal:] top sëning emes, mektepning, oghrilap ekelgensen tayinliq, dëdi mömin.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir yolila, biraqla:[misal:] yalghan ëytip yürgice, tayinliq toy qiliwalay, ruxset bergin dëseng bolmamdu[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tilgha alghuciliki yoq, cong emes؛ caghliq:[misal:] nomur perqimu tayinliqla ikenghu
|
|
tayinilmaq |
|
|
|
te’ejjüp |
|
te’ejjüp[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ejeblinish, heyranliq:[misal:] te’ejjüpte qalmaq. ＊ u te’ejjüp icide bëshini aliqanliri arisigha ëlip qattiq qisti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] qiziq, ejeb:[misal:] te’ejjüp hazirla bar nerse birdemdila yoqaldi-he
|
|
te’ejjüplendürmek |
|
|
|
te’ejjüplendürülmek |
|
|
|
te’ejjüplenmek |
|
|
|
te’ejjüplinerlik |
|
|
|
te’ejjüplük |
|
|
|
te’ejjüplinishmek |
|
|
|
te’eddi |
|
|
|
te’essup |
|
|
|
te’elluq |
|
te’elluq[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] tewe, mensup, igidarciliqida؛ qarashliq:[misal:] bu ishlar bizge te’elluq emes.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birkimge mensup, tewe bolghan mal-mülük, nerse-kërek:[misal:] biz muncilik ishni epliyelmisek, shunce te’elluqni qandaq taptuq.
|
|
te’elluqat |
|
te’elluqat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birkimge mensup, qarashliq, tëgishlik bolghan mal-mülük, nerse-kërek:[misal:] xaliqning ekber bilen barliq te’elluqatini do ciqip ëlishqan caghlirimu bolghan.
|
|
teber |
|
|
|
tebessum |
|
|
|
tebrik |
|
tebrik[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qutluqlash, mubareklesh:[misal:] qehrimanlar sehnige ciqqandin këyin, olturghanlar qizghin alqish arqiliq tebrik we ëhtiramlirini ipadilidi. ∥tebrik xet. tebrik söz.
|
|
tebrikleshmek |
|
|
|
tebriklenmek |
|
|
|
tebriklimek |
|
|
|
tebrikname |
|
|
|
tebi’et |
|
tebi’et[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① alemdiki nersilerning hemmisi, barliq mewjudat:[misal:] tebi’et dunyasi. tebi’et hadisiliri.[yeshmisi:] ② tebi’ettiki yer, su, tagh, orman we shu qatarliqlarning menzirisi:[misal:] tebi’et hösnige jan kirgüzgen yamghur tamciliri goya asma okulning eynek neycisidiki tamcigha oxshaytti.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] maddining tirik organizmgha kirgendin këyinki issiqliq yaki soghuqluq, höllük yaki quruqluq tesiri:[misal:] bu dorining tebi’iti issiqqa mayil.[yeshmisi:] ④ rohiy halet, turq, keypiyat, mijez:[misal:] ularning tebi’etliri bir’az qopal bolsimu, lëkin ezimet yigitler.
|
|
tebi’etshunas |
|
|
|
tebi’etshunasliq |
|
|
|
tebi’etlik |
|
|
|
tebir |
|
tebir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① shey’ilerning mahiyiti yaki birer uqumgha bërilgen cüshence, izah.[yeshmisi:] ② melum bir tesirge asasen bërilgen xewer, bësharet:[misal:] cüshke tebir bermek.
|
|
tebirci |
|
|
|
tebirname |
|
|
|
tebiqe |
|
tebiqe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] jem’iyettiki kishilerning iqtisadiy we ijtima’iy orunlirining oxshash bolmasliqi arqisida bölüngen qatlam, jem’iyetning bir qismi, bir böliki:[misal:] partiyimiz her tebiqe xelqi bilen bolghan zic alaqisini heqiqiy küceytishni telep qilidu.
|
|
tebiqicilik |
|
tebiqicilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jem’iyet tebiqilirining özige xas alahidilikliri, tertip, qa’idiliri we ulargha asaslanghan ijtima’iy munasiwet:[misal:] fë’odalliq jem’iyetning ottura dewri we axirqi dewridimu fë’odal hökümran siniplar fë’odalliq tebiqicilik tüzümini awwalqidekla saqlap qaldi.
|
|
tebiqilenmek |
|
|
|
tebiqilik |
|
|
|
tebi’iy |
|
tebi’iy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tebi’etke, obyëktip mewjudiyetke a’it, tebi’ette bar bolghan؛ eslidin bar, heqiqiy:[misal:] tebi’iy pen. tebi’iy orman.[yeshmisi:] ② kishilerning tebi’itige xas, yasalma emes؛ eyni, cin:[misal:] sen hashir tartinma, mëning öyümde özüngni azade tut, ela teb’iy olturuwatidu, sen nëmishqidur qorunuwatisen.[yeshmisi:] ③ muqerrer, jezmen, shübhisiz:[misal:] bu mezgilde u bashqilargha ziyan sëlipla yürgenliki ücün, umu bashqilarning jazasigha ucrishi tebi’iy idi.
|
|
tebi’iy pen |
|
tebi’iy pen[yeshmisi:] tebi’et dunyasidiki türlük maddilar we hadisilerni tetqiq qilidighan penler. adette fizika, ximiye, zo’ologiye, botanika, minëralogiye, fizi’ologiye, matëmatika qatarliqlarni öz icige alidu.
|
|
tebi’iy san |
|
tebi’iy san[yeshmisi:] jisimning sanini ipadileydighan 1, 2, 3, 4 qatarliq sanlar. «natural san» depmu atilidu.
|
|
tebi’iylik |
|
|
|
tep (Ⅰ) |
|
|
|
tep (Ⅱ) |
|
|
|
tepekkur |
|
tepekkur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① adem mëngisining rë’alliqni omumlashturup inkas qilishi؛ obyëktip weqelik heqqidiki cüshence, tesewwur:[misal:] siler obrazliq tepekkur bilen shughullinisiler, biz mentiqiy tepekkur bilen shughullinimiz.[yeshmisi:] ② pikir yürgüzüsh, muhakime؛ oylash, xiyal:[misal:] mëngining ottura, yuqiri qismi zeximlense, tepekkur quwwitimu oxshimighan derijide buzulidu.
|
|
tept |
|
|
|
teptürmek |
|
|
|
teptish |
|
teptish[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tekshürüp ëniqlash, tekshürüsh, tergew:[misal:] teptish qilmaq.[yeshmisi:] ② teptish xizmitini ishligüci xadim:[misal:] bash teptish derru qoshulup eslesh xatirisige imzasini qoydi.
|
|
tepce |
|
|
|
tepcitmek (Ⅰ) |
|
|
|
tepcitmek (Ⅱ) |
|
|
|
tepcirimek |
|
|
|
tepcishmek |
|
|
|
tepcik |
|
|
|
tepcilmek |
|
|
|
tepcimek (Ⅰ) |
|
tepcimek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tamcilimaq, sirghimaq, tammaq:[misal:] anining tik-tik kirpikliri arisidin tepcip ciqqan xushalliq yëshi balining yüzidin sirghip yastuqni höl qiliwetti.[yeshmisi:] ② tëshigha tepmek, köbjüp ciqmaq؛ ipadilenmek, bilinmek:[misal:] uning cirayigha qizilliq tepcidi.
|
|
tepcimek (Ⅱ) |
|
|
|
tepriqe |
|
tepriqe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bölünüsh, parcilinish, ittipaqsizliq؛ adawet, mezhepcilik:[misal:] uning oylaydighini — yurt icide tepriqe peyda qilish, shuning bilen topilangdin toqac oghrilash idi.
|
|
tepriqici |
|
|
|
tepriqicilik |
|
|
|
tepriqiwaz |
|
|
|
tepriqiwazliq |
|
|
|
tepsir |
|
tepsir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① menisini yëship cüshendürüsh؛ izah, sherh.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] qur’an ayetlirining meniliri cüshendürülgen kitab we cüshendürüsh usullirini tetqiq qilghan ilim:[misal:] u imamning tepsirige mehliya bolup, xëlighice jimjit olturdi.
|
|
tepsirci |
|
|
|
tepsilat |
|
tepsilat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] toluq, mukemmel we tepsiliy cüshence, melumat:[misal:] sorisingiz bu qizni eger, sözlep bërey tepsilatini. uning ilghar ish-izliridin, biliwëling esliy zatini.
|
|
tepsiliy |
|
tepsiliy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] omumyüzlük, bir-birlep, etrapliq cüshendürülgen:[misal:] tepsiliy bayan. tepsiliy melumat. ∥muhemmet özining barliq pilanlirini tepsiliy cüshendürdi.
|
|
tepke (Ⅰ) |
|
tepke (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëtish qorallirining oq üzüshte qol bilen basidighan qismi. [yeshmisi:] ② mashina, wëlisipit qatarliqlarning put bilen heriketlendüridighan qismi. [yeshmisi:] ③ toqumiciliqta örüsh yiplarni gireleshtürüp turidighan yaghac sayman. [yeshmisi:] ④ bapkarliqta put bilen dukanni heriketlendüridighan ikki tal yaghac.
|
|
tepke (Ⅱ) |
|
|
|
tepkek |
|
|
|
tepküc |
|
|
|
tepkilik |
|
|
|
tepme (Ⅰ) |
|
|
|
tepme (Ⅱ) |
|
|
|
tepme halal |
|
|
|
tepmek |
|
tepmek[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① put bilen zerbe bermek:[misal:] atning tepkinige at cidaydu (maqal).[yeshmisi:] ② birer nersini heriketlendürüsh ücün, put bilen dessimek:[misal:] ekber wëlisipitni aldirash tëpip doqmushtin mehelle icige qayrildi.[yeshmisi:] ③ yumshitip shakilidin, postidin ajratmaq, dan qilmaq:[misal:] xaman tepmek.[yeshmisi:] ④ ittirmek (miltiq we shuninggha oxshash qorallar heqqide):[misal:] bu miltiq oq atqanda arqigha bek tëpidu.[yeshmisi:] ⑤ sirtigha örlep ciqmaq؛ ipadilenmek, sëzilmek:[misal:] bu caghda sabirning yüzliridinmu hayajan we shadliq tëshigha tëpip ciqqanidi.
|
|
tepse tewrimes |
|
tepse tewrimes[yeshmisi:] her qandaq zörür ishlarghimu aldirimaydighan, bighem, biperwa:[misal:] qarisam hetta tepse tewrimes, ëghir karwan hëwiz «dingxulu» mu alliqacan xang astigha cüshüp këtiptu.
|
|
tepile |
|
|
|
tetey |
|
|
|
tetbiq |
|
|
|
tetbiqlatmaq |
|
|
|
tetbiqlashmaq |
|
|
|
tetbiqlanmaq |
|
|
|
tetbiqlimaq |
|
|
|
tetqiq |
|
|
|
tetqiqat |
|
|
|
tetqiqatci |
|
|
|
tetqiqatciliq |
|
|
|
tetür |
|
tetür[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① birer nersining aldi teripige nisbeten qarimuqarshi bolghan؛ keyni, arqa:[misal:] tekshürüshtin melum boldiki, sadetxanning yürek herikiti ajiz, bala qorsaqta tetür yëtip qalghan.[yeshmisi:] ② ong qilinidighan ish-heriketning eksi:[misal:] tetür aylanmaq. tetür tutmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] shey’ilerning esliy mahiyitining yaki közligen meqsetning eksi:[misal:] ish bizning oylighinimizning tetüri bolup ciqti.[yeshmisi:] ④ gep yëmeydighan, kaj, jahil:[misal:] u turupla: bu qiz zadi ongmidu yaki tetür deytti öz-özige.
|
|
tetür tanasip |
|
tetür tanasip[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki miqdarning icidiki bir miqdar birnecce hesse congayghanda (yaki kicikligende), ikkinci bir miqdar uning eksice shunce hesse kiciklise (yaki congaysa), u halda bu ikki miqdarning özgirish munasiwiti tetür tanasip dëyilidu.
|
|
tetür qarimaq |
|
tetür qarimaq[yeshmisi:] adawet saqlap, qëyidap, batnap yürmek؛ soghuq mu’amilide bolmaq:[misal:] u, ramzan akam emdi manga ölgüdek tetür qaraydighan boldi-de dëdi.
|
|
tetürlük |
|
|
|
tetürice |
|
|
|
tetil |
|
|
|
tetilla |
|
|
|
tetillik |
|
|
|
tejribe |
|
|
|
tejribe-sawaq |
|
|
|
tejribicilik |
|
|
|
tejribixana |
|
|
|
tejribisiz |
|
|
|
tejribisizlik |
|
|
|
tejribilik |
|
|
|
tex |
|
|
|
texellus |
|
texellus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] yazghuci, ressam, artis qatarliqlar en’enige asasen, öz-özige qoyuwalghan bashqa nam, edebiy leqem.
|
|
texellusluq |
|
|
|
texey |
|
|
|
texeyletmek |
|
|
|
texeylik |
|
|
|
texeylimek |
|
|
|
text |
|
text[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① padishah, xan we dölet bashliqlirining olturushi ücün mexsus yasalghan, alahide bëzelgen heshemetlik orun, orunduq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] emel, mensep, hoquq:[misal:] texttin cüshmek. textke ciqmaq.
|
|
textlik |
|
|
|
textirawan |
|
textirawan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① mertiwilik shexslerni sëlip yelkide kötüridighan, üstwëshi heshemetlik bëzelgen, zembil shekillik jahaz. [yeshmisi:] ② jesetni kömüshtin burun jesetni yuyidighan taxtay.
|
|
textirawanci |
|
|
|
texse |
|
|
|
texse kötürmek |
|
|
|
texsisi cëqilmaq |
|
|
|
texsici |
|
|
|
texsicilik |
|
|
|
texsirat |
|
|
|
texsiratqa ketmek |
|
texsiratqa ketmek[yeshmisi:] bashqilarning ziyan sëlishigha we haqaret keltürüshige ucrimaq, nepritige qalmaq, qarghishigha ketmek, neziridin cüshmek:[misal:] rasttin manga «özi tikligen mazardin özi texsiratqa këtiptu» dëgendek ish bolghanidi.
|
|
texsisiman |
|
|
|
texsikesh |
|
|
|
texsikeshlik |
|
|
|
texsilik |
|
|
|
texletmek |
|
|
|
texleshmek |
|
|
|
texlenmek |
|
|
|
texlimek |
|
|
|
texmutex |
|
texmutex[yeshmisi:] toluq teyyarlap qoyulghan, hemmisi tel qilinghan, teyyarlaqliq:[misal:] adil we uning yardemciliri hemmini texmutex raslap, andin qaytishti.
|
|
texmis |
|
texmis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① beshke bölüsh, beshleshtürüsh, muxemmesleshtürüsh. [yeshmisi:] ② bir sha’ir yazghan ghezelge yene bir sha’ir teripidin mezmuni, shekli mas üc misra qoshulup yëzilghan muxemmes.
|
|
texmin |
|
|
|
texminen |
|
|
|
texminlenmek |
|
|
|
texminlimek |
|
texminlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] texmin asasida höküm ciqarmaq, texmin qilmaq؛ mölcerlimek:[misal:] u qolida ciraghni tutqinice texminlep, dukandin dukangha ötüp, «bext»ni izlidi.
|
|
texminiy |
|
texminiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] texmin qilinghan, texminge asaslanghan؛ gumaniy:[misal:] hëcbolmighanda tömür xelpining texminiy süritini sizip ciqinglar, dëdi bashliq.
|
|
texir |
|
|
|
texirsiz |
|
|
|
texirsizlik |
|
|
|
tedbir |
|
tedbir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] care, amal, ilaj:[misal:] tedbiring qandaq bolsa, teqdiring shundaq bolar (maqal).
|
|
tedbircan |
|
tedbircan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tedbirge bay, care-tedbirlik, tedbirlik ish qilidighan:[misal:] sen jengcidek batur, dahiydek tedbircan bolushung kërek.
|
|
tedbircanliq |
|
|
|
tedbirsiz |
|
|
|
tedbirsizlik |
|
|
|
tedbirlik |
|
|
|
tedrijiy |
|
tedrijiy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] asta-asta, bir-birlep, arqimu’arqa, derijimuderije:[misal:] tedrijiy tereqqiyat.∥ ular xizmetlerni tedrijiy qanat yaydurdi.
|
|
ter (Ⅰ) |
|
ter (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① adem we bashqa janliqlarning tërisi astidiki mexsus bezler teripidin ajritilghan suyuqluq:[misal:] ter basmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ejir, emgek:[misal:] altun ciqidu yerdin, bext këlidu terdin (maqal).
|
|
ter tökmek |
|
|
|
ter (Ⅱ) |
|
ter (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① telet, ciray, yüz, körünüsh:[misal:] öyning törige qarima, sahibxanining terige qara (maqal).[yeshmisi:] ② elpaz, peyl:[misal:] hawaning teri yaman turidu, möldür cüshemdu nëme?
|
|
teri tutulmaq |
|
|
|
teri sörün |
|
|
|
terep |
|
terep[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① nersilerning etrapidiki jay, yan, yaq:[misal:] sol terep.[yeshmisi:] ② bir-birige qarimuqarshi bolghan we oxshashmighan meydan, oxshashmighan pikir ëqimidikilerning biri؛ bir yaqtikiliri:[misal:] biz haman pütün dunyadiki ëzilgüci xelq terepte turimiz.[yeshmisi:] ③ birer ish toghrisida tüzülgen toxtam yaki këlishimge qatnashqan we uninggha imza qoyghan teshkilat yaki shexsning biri yaki bir yaqtikisi:[misal:] yëzilardiki her xil toxtamlar ikki terepning qoshulushi arqiliq tüzülgeniken.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] gë’omëtiriyilik shekildiki bulungni hasil qilghuci tüz siziqlar yaki köp tereplikni hasil qilghuci kësikler.[yeshmisi:] ⑤ jehet, qisim:[misal:] bu, xizmet ünümini östürüshning muhim bir teripi.
|
|
teripini almaq |
|
|
|
terepbaz |
|
|
|
terepbazliq |
|
|
|
terep-terep |
|
|
|
terepdar |
|
terepdar[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] bir-birige qarimuqarshi bolghan melum bir terep, guruh, shexs, idiyini qollaydighan, himaye qilidighan shexs.
|
|
terepdarliq |
|
|
|
tereplik |
|
|
|
tereplime |
|
tereplime[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] terepke te’elluq, tereptiki, jehettiki, yaqtiki:[misal:] bir tereplime. her tereplime. ikki tereplime.
|
|
tereplimilik |
|
tereplimilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum terepke mensupluq:[misal:] bu mesile uning xizmettiki bir tereplimilikidin këlip ciqti.Ⅸ机?türi: iibadet qilish, namaz oqush, qur’an oqush aldidiki yüz-köz, put-qol we bashqa ezalarni yuyup paklinish:[misal:] teret almaq.[yeshmisi:] ② cong-kicik hajet.
|
|
teriti bosh |
|
|
|
teriti cing |
|
teriti cing[yeshmisi:] birer ishni bashqa ëlip ciqishqa gheyriti, qudriti yëtidighan؛ shu ishni emelge ashurushqa irade baghlighan, teyyarliqi bar:[misal:] bu ishni bashqa ëlip ciqishta teritim xëli cing.
|
|
teretxana |
|
|
|
teretsiz |
|
teretsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teriti yoq, teret almighan, biteret:[misal:] ependi acciqlinip: bir ay teretsiz imamliq qildim, oqughan namizinglar rawa emes deptu.
|
|
teretlik |
|
|
|
tereddut |
|
|
|
tereddutsiz |
|
|
|
tereddutsizliq |
|
|
|
tereddutlanmaq |
|
|
|
tereddutluq |
|
|
|
tereqqiy |
|
|
|
tereqqiyat |
|
|
|
tereqqiyperwer |
|
tereqqiyperwer[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] tereqqiyat terepdari, tereqqiyatni xalaydighan:[misal:] shëng shisey shinjanggha hökümranliq qilghan 11 yil icide 70 — 80 mingdin artuq tereqqiyperwer, ilghar kishilerning qatili bolghanidi.
|
|
tereqqiyperwerlik |
|
|
|
tereqqiyleshtürmek |
|
|
|
tereqqiyleshmek |
|
tereqqiyleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tereqqiy tapmaq, rawajlanmaq, yükselmek, ilgirilimek:[misal:] men yene yëlinip turup: undaq tersaliq qilmighin, jahan tereqqiyliship ketti-de ana dëdim.
|
|
tereng |
|
|
|
terenglik |
|
|
|
terbiye |
|
terbiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① balilarni bëqip we ulargha telim bërip cong qilish:[misal:] u taghisining terbiyiside cong boldi.[yeshmisi:] ② ish-hüner, edep-exlaq, ilim ögitish, telim:[misal:] terbiye bermek. terbiye almaq.
|
|
terbiyici |
|
|
|
terbiyicilik |
|
|
|
terbiyisiz |
|
terbiyisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] terbiye körmigen, terbiyige ige bolmighan, terbiylenmigen:[misal:] merd baghwen xazan qilmaydu waqitsiz baghni, terbiyisiz soldurup gül-cëceklerni.
|
|
terbiyisizlik |
|
|
|
terbiyiletmek |
|
|
|
terbiyileshmek |
|
|
|
terbiyilengüci |
|
terbiyilengüci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] terbiye alghuci, [yeshmisi:] ögengüci, oqughuci:[misal:] biz terbiyilengücilerni exlaqliq, ghayilik we intizamcan qilip yëtishtürüp ciqishimiz lazim.
|
|
terbiyilenmek |
|
|
|
terbiyilik |
|
|
|
terbiyilimek |
|
terbiyilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bëqip, perwish qilip cong qilmaq, östürmek:[misal:] sizni terbiyiligen atingizgha rehmet.[yeshmisi:] ② ish-oqet, ilim-hüner, edep-exlaq, pem-paraset ögetmek, yëtishtürmek:[misal:] hazir mektep oqughucilarni edep-exlaq tereptin bek yaxshi terbiyilewatidu.
|
|
terbiyiwi |
|
|
|
terte |
|
|
|
tertip |
|
tertip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① shey’ilerning melum halette jaylashturulushi, tizilishi؛ ret, qatar:[misal:] . ëlipbe tertipi. ∥ tertip san.[yeshmisi:] ② ish-heriketning urundilish jeryanidiki izcilliq:[misal:] öyde sa’etning bir tertipte cikildishidin bashqa awaz anglanmaytti.[yeshmisi:] ③ shekillengen, turghuzulghan qa’ide-tüzüm؛ intizam:[misal:] qatnash tertipi. ders tertipini saqlimaq.[yeshmisi:] ④ melum qa’ide-tüzüm, qanunlargha uyghun halet:[misal:] tertipke salmaq.
|
|
tertipsiz |
|
tertipsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum tertip, qanun-qa’ide teleplirige uyghun emes, retsiz, qalaymiqan, cuwalcaq:[misal:] semet kiyimliri tertipsiz, mest halda qawaqxanidin ciqti.[yeshmisi:] ② intizamgha ri’aye qilmaydighan, intizamsiz:[misal:] tertipsiz oqughuci.
|
|
tertipsizleshmek |
|
tertipsizleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tertipsiz haletke kelmek, qalaymiqanlashmaq, cuwalcaqliship ketmek:[misal:] bu sinipning oqutqucisi tejribisiz bolghacqa, balilar tertipsizliship ketti.
|
|
tertipsizlik |
|
|
|
tertiplik |
|
tertiplik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum tertip, qanun-qa’idilerge uyghun, retlik:[misal:] turshawul, himatci qoshunlar, ong we sol qanat qoshunlarning tugh-elemliri tertiplik idi.[yeshmisi:] ② tertip-tüzümge boysunidighan, intizamliq, intizamcan:[misal:] tertiplik oqughuci.
|
|
tertip-intizam |
|
|
|
terjiman |
|
|
|
terjimanliq |
|
|
|
terjime |
|
|
|
terjimishunas |
|
|
|
terjimishunasliq |
|
|
|
terjimicilik |
|
|
|
terjimihal |
|
|
|
terji’ibend |
|
terji’ibend[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] shë’ir shekillirining bir xiiiyisi herxil bolghan birnecce kuplëtliq shë’irning her bendi(böliki, qismi)arisida melum bir bëyit tekrar yëzilidu؛ tekrarlanghan bëyit her bend axiridiki bëyit bilen baghlinip baridu.
|
|
terxemek |
|
terxemek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kawa a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. pëlek tashlap ösidu, silindir sheklide, tikenlik bolup, pishqanda sarghiyidu؛ adette köktat qatarida istëmal qilinidu.
|
|
terxemeklik |
|
|
|
terz |
|
|
|
terzde |
|
terzde[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] halette, teriqide, yosunda, qiyapette, shekilde:[misal:] «dö ghëribni uruptu, ömücük musapirni» dëgen qanliq paji’e mushu terzde pilanliq bir terep qilinghanidi.
|
|
tersa |
|
|
|
tersalashmaq |
|
|
|
tersaliq |
|
|
|
terghib |
|
|
|
terghibat |
|
|
|
terghibatci |
|
|
|
terghibatciliq |
|
|
|
terk |
|
|
|
terkib |
|
|
|
terkibbaz |
|
|
|
terkibbazliq |
|
|
|
terkiblik |
|
|
|
terkibiy |
|
|
|
terkijahan |
|
|
|
terkidunya |
|
|
|
terkidunyaciliq |
|
|
|
terkidunyaliq |
|
|
|
terkin |
|
|
|
terga |
|
|
|
tergeshmek |
|
|
|
tergelmek |
|
|
|
tergen-tügken |
|
|
|
tergew |
|
|
|
tergewci |
|
|
|
tergewcilik |
|
|
|
tergewsiz |
|
|
|
tergüzmek |
|
|
|
tergimek |
|
tergimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sürüshte qilmaq, tekitlimek:[misal:] tergiseng tëriq bolidu, tergimiseng ëriq (maqal).[yeshmisi:] ② kayimaq, acciqlanmaq:[misal:] derweqe ayalimning mundaq tergep këtishiningmu orni bar.
|
|
terlep-piship |
|
|
|
terlep-tepcip |
|
|
|
terlep-tepcirep |
|
terlep-tepcirep[yeshmisi:] «terlep-piship»qa qarang:[misal:] rehmetjanning köz aldigha pizhghirim aptapta terlep-tepcirep orma oruwatqan abidem, mükciyip bagh baghlawatqan shewket, topigha milinip uxlawatqan reyhan keldi.
|
|
terletmek |
|
terletmek[yeshmisi:] ① «terlimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] bir küni kecte, hëdilbay cilan toruqni rasa terlitip, seperdin qaytip keldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tenbih bermek, xijalet qilmaq, sarghaytmaq:[misal:] ayallar emetni otturigha ëlip taza terlitiptu.
|
|
terleshmek |
|
|
|
terlenmek |
|
terlenmek[yeshmisi:] «terlimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] bu qandaq qilghiningiz, bügün etigen men hëc yerge barmang, terlining, yëtip dem ëling dëmidimmu yaxshi qilmapsiz, dëdi u acciqlinip.
|
|
terlik |
|
|
|
terlimek |
|
terlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bedendin ter ciqmaq, ter basmaq:[misal:] kishining juwisida terlimek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ejir qilmaq, ter tökmek:[misal:] piship qaldi bughdaylar, teyyar turung dëhqanlar. buzmay, cacmay orunglar, terlep emgek qildinglar.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xijalet tartmaq, tenglikte qalmaq؛ sarghaymaq, uyalmaq:[misal:] qasim kemcilik ötküzüp qoyghanliqi ücün, oqutqucining aldida xëlila terlidi.
|
|
terme |
|
|
|
termec |
|
|
|
termek |
|
|
|
termiler |
|
|
|
terwaz |
|
|
|
terwazliq |
|
|
|
terip |
|
|
|
teripletmek |
|
|
|
teripleshmek |
|
|
|
teriplenmek |
|
|
|
teriplimek |
|
teriplimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yaxshiliqini sözlimek:[misal:] qizning anisi öz qizini, oghulning anisimu öz oghlini teriplep bëyit ëytishatti.[yeshmisi:] ② ëniq qilip ipadilimek, cüshendürmek, izahlimaq:[misal:] kelgenler körgen yëngiliqlarni teriplep sözlidi.
|
|
teriqe |
|
|
|
teriqet |
|
teriqet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] ① omumen sopiliq yoli.[yeshmisi:] ② sopiliqning bir tarmaq basquci, mu’eyyen bir ëqimi. teriqet yoligha kirgenler bu dunyaliqtin pütünley waz këcip, zahid bolup hemmide xudaghila iltija qilish, kembeghel yashash, bashqilarning xeyr-ëhsanliri bilen peqirlerce turmush kecürüshni asas qilidu we uni teshebbus qilidu.
|
|
teriqetci |
|
|
|
teriqetcilik |
|
|
|
teriqide |
|
teriqide[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] yosunda, usulda, halette, shekilde:[misal:] söhbet shu teriqide yene 15 minutce dawam qildi.
|
|
teriqiliq |
|
|
|
tezdürmek |
|
|
|
tezkire |
|
|
|
tezkirici |
|
|
|
tezkiricilik |
|
|
|
tezkirishunas |
|
|
|
tezkirishunasliq |
|
tezkirishunasliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tezkire yëzishning ilmiy nezeriyiliri, qa’ide-qanuniyetliri, tarixiy we ilmiy usulliri heqqide tetqiqat ëlip bërip tezkiricilik ishlirini bir yürüsh nezeriyiwi asaslar bilen teminleydighan pen, ilim.
|
|
tezmek |
|
|
|
tezim |
|
tezim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashni ëgip, qolni köksige ëlip bërilgen salam:[misal:] tezim qilmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yüksek hörmet, minnetdarliq, razimenlik:[misal:] u külidu, yighlashnimu bilidu, qulluq emes ademlerge tezimi. jennet kebi yashayli biz dunyada, peqet jennet perishtige lazimi.
|
|
teziye |
|
|
|
teziyename |
|
|
|
tes |
|
tes[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ongay emes, qiyin, müshkül؛ japaliq:[misal:] këselning këlishi asan, këtishi tes (maqal).
|
|
tesedduq |
|
tesedduq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] teqdim, qurban, pida, sediqe, atash:[misal:] tesedduq qilmaq. ＊ ya alla bëgim sili ücün bir jan emes, ming jan bolsimu tesedduq dësile.
|
|
teserrup |
|
|
|
tesella |
|
tesella[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ghem tartmay, ikkilenmey, qarisighila, tewekkül qilip:[misal:] ekber tesellasighila ëtiwidi, oq jan kësip tëgiptu.
|
|
tesellayi |
|
tesellayi[söz türkümi:] rewish.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] mundaqla bir, qarisighila, tewekkül qilip:[misal:] tesellayi bërip qoydum, ular bar iken, hemmisi manga heyranliq bilen qariship ketti.
|
|
teselli |
|
teselli[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] qattiq xapiliq, ic pushuqi qatarliqlarni peseytish, köngüldin ciqiriwëtish yüzisidin birkimge yaki öz-özige bërilgen meslihet, nesihet؛ ray ëytish:[misal:] teselliy bermek. teselliy ëytmaq.
|
|
tesewwup |
|
|
|
tesewwupci |
|
tesewwupci[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tesewwupqa ishinidighan, tesewwup yoli bilen ish tutidighan:[misal:] bezi tesewwupci sha’irlar tawutni «yaghac at» dëgen kinaye bilen ipadilep, «ëgersiz yaghac atqa minersen aqiwet bir kün» dep yazghanidi.
|
|
tesewwupciliq |
|
|
|
tesewwur |
|
tesewwur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① köz aldida mewjut bolmighan shey’ilerning konkrët obrazini oylap ciqish:[misal:] tesewwur qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] sezgü matëriyalliri asasida yëngidin maslashturush arqiliq, yëngi obraz yaritishning psixologiyilik jeryani.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] hëssiy bilish basqucining yuqiri pellisige tewe bilish jeryani. idrak asasida hasil bolidu, idraktin yuqiri turidu. bilish nezeriyiside bezide «obraz» depmu ëytilidu.
|
|
testek |
|
testek[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① qolning salaliri bilen aliqan qoshulghan qismi, shapilaq:[misal:] testek salmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] shapilaq bilen bërilgen zerbe:[misal:] testek yëmek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kacat:[misal:] u testikimge birni saldi.
|
|
testekletmek |
|
|
|
testekleshmek |
|
|
|
testeklenmek |
|
|
|
testeklimek |
|
|
|
testiq |
|
testiq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① qarar qilip qol qoyush yaki tamgha bësip qanuniy kücke ige qilish:[misal:] testiq salmaq.[yeshmisi:] ② birer nersining toghriliqi, heqliqi, rastliqini delillep bëridighan pakit, ispat؛ maqulluq:[misal:] testiq sözi. ＊ rehberlikning testiqini almay, bu ishni qilishqa bolmaydu.
|
|
testiqlatmaq |
|
|
|
testiqlashmaq |
|
|
|
testiqlanmaq |
|
|
|
testiqlimaq |
|
testiqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qarar qilip, qol qoyup yaki tamgha bësip qanuniy kücke ige qilmaq؛ testiq salmaq:[misal:] aptonom rayon bu qëtimqi söhbet yighinining xatirisini testiqlap tarqatti.[yeshmisi:] ② birer ish-heriket, ghaye, nishan we shu qatarliqlarni toghra dep qarimaq, maqullimaq:[misal:] padishah ehwalni tekshürüp, uning sözining heqiqet ikenlikini testiqlaptu.[yeshmisi:] ③ toghriliqini delillep bermek, ispatlimaq:[misal:] uning kiyim-këcekliri hökümet adimi ikenlikini testiqlap turuptu.
|
|
testiqiy |
|
|
|
tesken (Ⅰ) |
|
|
|
tesken (Ⅱ) |
|
|
|
teskey |
|
|
|
teskin |
|
|
|
tesleshtürmek |
|
|
|
tesleshtürüshmek |
|
|
|
tesleshtürülmek |
|
|
|
tesleshmek |
|
tesleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qiyinlashmaq, müshkülleshmek, teske toxtimaq:[misal:] rota komandiri sëni sürüshtürüp qalsa, mëning jawab bermikim tesliship qalidu.
|
|
teslik |
|
|
|
teslim |
|
|
|
teslimci |
|
|
|
teslimcilik |
|
teslimcilik[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] ghalib kelgen terepning shertlirini qubul qilip, qarshiliq körsitishni toxtitish, boysunush؛ teslim bolush siyasiti:[misal:] u ongcil teslimcilikke qarshi idi.
|
|
teslimname |
|
teslimname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] meghlup bolghan terepning ghalib kelgen terepning shertlirini qobul qilip, qarshiliq körsitishni toxtitip, teslim bolghanliqini izharlap yazghan xëti, toxtami.
|
|
teswi |
|
|
|
teswir |
|
teswir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer nersining yazma, oyma, quyma yaki sizma shekli؛ resim, süret:[misal:] grafik teswir.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] nerse, weqe, hadise qatarliqlarning bedi’iy ipadisi:[misal:] menzire teswiri. rohiy halet teswiri.
|
|
teswircilik |
|
|
|
teswirletmek |
|
|
|
teswirlesh |
|
teswirlesh[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bedi’iy eserlerde, hëkaye qilghuci teripidin shexs we hadisilerning belge, xususiyet we xaraktërlirini melum izcilliq bilen körsitip bëridighan yëziqciliq usuli.
|
|
teswirleshmek |
|
|
|
teswirlenmek |
|
|
|
teswirlimek |
|
teswirlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] adem, nerse, weqe-hadisilerni bedi’iy obraz arqiliq körsetmek, bayan qilmaq, hëkaye qilmaq:[misal:] aptor bu edebiy axbaratida dëhqanlirimizning emeliy ehwalini nahayiti yaxshi teswirligen.
|
|
teswiriy |
|
teswiriy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] teswir tüsini alghan, bedi’iy, teswir sheklidiki:[misal:] sizay leyli ücün teswiriy süret, eger ilham berse qolumgha quwwet.
|
|
teswisiman |
|
|
|
teswiqonaq |
|
|
|
tesir |
|
tesir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tashqi amillarning kishi yaki nerse halitini, xususiyitini özgertish pa’aliyiti؛ tashqi amillarning adem mëngiside qaldurghan inkasi:[misal:] qomul dëhqanlar qozghilingining tesiri bilen turpan astane we qarghujidiki dëhqanlar lükcün wanggha qarshi qozghaldi.[yeshmisi:] ② abruy, inawet, etiwar, nopuz:[misal:] niyaz damollining bu yerdiki tesiri intayin küclük idi.
|
|
tesirat |
|
|
|
tesircan |
|
|
|
tesircanliq |
|
|
|
tesirsiz |
|
tesirsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tesiri yoq, tesir körsetmigen, tesir qilmighan؛ tesirlenmeydighan, tesir küci yoq.
|
|
tesirsizlik |
|
|
|
tesirlendürgüc |
|
|
|
tesirlendürmek |
|
|
|
tesirlendürülmek |
|
|
|
tesirlenmek |
|
|
|
tesirlik |
|
tesirlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tesir körsiteleydighan, netijilik, paydiliq:[misal:] uning tesirlik ish-izliri gëzit-zhurnallarda tonushturuldi.[yeshmisi:] ② kishini hayajangha salidighan, kishide küclük tesirat qozghaydighan:[misal:] lutpullaning bu tesirlik sözliri dostlirining qelbini intayin hayajanlanduruwetti.
|
|
tesirlinishmek |
|
|
|
tesis |
|
|
|
teshebbus |
|
|
|
teshebbuscan |
|
|
|
teshebbuscanliq |
|
|
|
teshebbusci |
|
|
|
teshebbusciliq |
|
|
|
teshebbuskar |
|
|
|
teshebbuskarliq |
|
|
|
teshebbusluq |
|
|
|
teshebbusname |
|
teshebbusname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] birer ish-heriket, pa’aliyet, küresh qatarliqlargha ündep, dalalet qilip yëzilghan xet:[misal:] teshebbusname ewetmek.
|
|
teshekkür |
|
|
|
teshekkürname |
|
|
|
teshtek |
|
|
|
teshtürmek |
|
|
|
teshrip |
|
teshrip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ulughlash, hörmet qilish, aldigha bërish.[yeshmisi:] ② «qedem» sözi bilen këlip «barmaq, kelmek, qatnashmaq, daxil bolmaq» menilerde tekellupni bildüridu:[misal:] qëni, öyimizge qedem teshrip qilishqayla.
|
|
teshküt |
|
|
|
teshkil |
|
|
|
teshkilat |
|
teshkilat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ijtima’iy igilik birleshmisi yaki dölet mu’essesisi:[misal:] asasiy qatlam teshkilatliri buninggha arilishishqa jür’et qilalmidi.[yeshmisi:] ② birer meqset-muddi’a we yaki birer meslek yolida uyushqan birlik, birleshme:[misal:] sawutjan bu teshkilatning ikkinci nomurluq silingi bolup kötürüldi.
|
|
teshkilatci |
|
|
|
teshkilatciliq |
|
|
|
teshkilcan |
|
|
|
teshkilcanliq |
|
|
|
teshkilsiz |
|
teshkilsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① teshkillenmigen, cuwalcaq, teshkili yoq:[misal:] teshkilsiz qoshun.[yeshmisi:] ② teshkilge boysunmaydighan, intizamsiz:[misal:] teshkilsiz adem.
|
|
teshkilsizlik |
|
|
|
teshkilletmek |
|
|
|
teshkilleshmek |
|
|
|
teshkillenmek |
|
teshkillenmek[yeshmisi:] ① «teshkillimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] yash yigitler oyghinip, teshkillendi sep tüzüp. kötürüshke qozghilang, yawgha qarshi yeng türüp.[yeshmisi:] ② «teshkillimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] zawut partiye komitëtining qollishi bilen qurashturush guruppisi teshkillendi.
|
|
teshkillik |
|
teshkillik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teshkili bar, cuwalcaq emes, teshkillengen:[misal:] shu caghda, ularning pa’aliyetliri teshkillik, pilanliq idi.
|
|
teshkillimek |
|
teshkillimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① teshkili bar, oyushqan, ömleshken haletke keltürmek:[misal:] yer tërisaq calmini, er we ayal coquydu. teshkillisek ammini, ishlep naxsha oquydu.[yeshmisi:] ② qurmaq, barliqqa keltürmek:[misal:] rehberlik bu etretni ayrip baghwencilik meydani qilip teshkillidi.
|
|
teshkiliy |
|
|
|
teshme |
|
teshme[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] töshük acidighan, tëshidighan:[misal:] teshme istanok.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] töshük, kamar:[misal:] zerbidarlar teshmini tëship ötti.
|
|
teshmek |
|
|
|
teshna |
|
teshna[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① susirighan, cangqighan؛ sugha zar:[misal:] bëliq deryada sugha teshna (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mohtaj, intizar:[misal:] teshna bolmaq.
|
|
teshnaliq |
|
teshnaliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ussuzluq, cangqaqliq:[misal:] ter bilen kelgen, teshnaliqqa dawa (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersige mohtajliq, intizarliq:[misal:] u qolumdiki nangha teshnaliq bilen qarap turatti.
|
|
teshwish |
|
|
|
teshwishsiz |
|
|
|
teshwishlendürmek |
|
|
|
teshwishlendürülmek |
|
|
|
teshwishlenmek |
|
teshwishlenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qayghurmaq, xewpsirimek, cöcümek, qorqmaq, endishe qilmaq؛ ensirimek.
|
|
teshwishlik |
|
teshwishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teshwishi bar, xatirjem emes, teshwishke tolghan:[misal:] uning cirayi teshwishlik we qansiz, közlirining asti kökergenidi.
|
|
teshwiq |
|
|
|
teshwiqat |
|
|
|
teshwiqatci |
|
|
|
teshwiqatciliq |
|
|
|
teshwiq-terbiye |
|
|
|
teshwiq-terghib |
|
|
|
teshwiqiy |
|
|
|
teqezza |
|
teqezza[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer weziyet yaki halettin këlip ciqidighan telep, ëhtiyaj, zörüriyet:[misal:] rehberlik qatlimini tengshesh weziyetning teqezzasi.[yeshmisi:] ② teshna, intizar:[misal:] teqezza bolmaq.
|
|
teqezzaliq |
|
|
|
teqdir (Ⅰ) |
|
teqdir (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] diniy cüshence boyice, aldin belgilep qoyulghan, pëshanige pütülgen körgülük؛ qismet:[misal:] teqdirge ten bermek.[yeshmisi:] ② këlecek, aqiwet, istiqbal:[misal:] bu yighin lenger xelqining teqdirige munasiwetlik jiddiy yighin.
|
|
teqdir (Ⅱ) |
|
|
|
teqdir-tenqid |
|
|
|
teqdircilik |
|
|
|
teqdirdash |
|
|
|
teqdirdashliq |
|
|
|
teqdirde |
|
teqdirde[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] «-ghan, -qan, -gen, -ken» bilen yasalghan süpetdashlardin këyin këlip, «shundaq halette, shundaq bolghan ehwalda» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] qanun tüzüp ciqilghan teqdirdimu, uning ijra qilinishini kapaletlendüridighan dölet hakimiyiti bolmisa, uning ehmiyiti we roli bolmaydu.
|
|
teqdirletmek |
|
|
|
teqdirleshmek |
|
|
|
teqdirlenmek |
|
|
|
teqdirlimek |
|
|
|
teqdirname |
|
|
|
teqdir-irade |
|
|
|
teqdim |
|
|
|
teqribiy |
|
|
|
teqriz |
|
|
|
teqrizci |
|
|
|
teqrizcilik |
|
|
|
teqsir |
|
teqsir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] «janabliri, özliri, ependim» qatarliq menilerdiki hörmet sözi:[misal:] buning tëgide bir gep bar, teqsir
|
|
teqsim |
|
|
|
teqsimat |
|
|
|
teqsimatciliq |
|
|
|
teqsimletmek |
|
|
|
teqsimleshmek |
|
|
|
teqsimlenmek |
|
|
|
teqsimlimek |
|
teqsimlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëgishlik bolghan ülüshini ajritip bermek؛ üleshtürmek, bölmek:[misal:] daramet teqsimlimek.[yeshmisi:] ② birer wezipige, ishqa teyinlimek, belgilimek:[misal:] oqush püttürgen oqughucilarni teqsimlimek.
|
|
teqqas |
|
|
|
teqqaslimaq |
|
|
|
teqlid |
|
teqlid[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashqilargha egishish, oxshitish, dorash, oxshatma:[misal:] teqlid qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] uyghur tili söz türkümlirining biri, yeni kishining anglash sëzimi, körüsh sëzimi we hëssiy sëzimige teqlid qilinghan sözlerni körsitidu. mesilen, warang-curung, imir-cimir, jigh, picir-picir dëgenge oxshashlar.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] emeliy ëhtiyajgha asasen adem we janliq, jansiz nersilerning awazini, halitini öz pëtice ipadilesh usuli.
|
|
teqlidte |
|
|
|
teqlidci |
|
|
|
teqlidcilik |
|
|
|
teqlidiy |
|
|
|
teqwa |
|
|
|
teqwadar |
|
teqwadar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce+parisce［[kesip türi:]＞din＜[yeshmisi:] yaman ishlardin özini yiraq tutup, ibadet bilen meshghul bolidighan, perhizkar, xudaguy, dindar:[misal:] uning xotuni tolimu teqwadar, xudaguy mezlume.
|
|
teqwadarliq |
|
|
|
teqwaliq |
|
|
|
teqib |
|
|
|
teqibleshmek |
|
|
|
teqiblenmek |
|
|
|
teqiblimek |
|
|
|
teqi-turqi |
|
|
|
teqiye |
|
|
|
tek |
|
|
|
teke |
|
|
|
tekebbur |
|
|
|
tekebburane |
|
|
|
tekebburlashturmaq |
|
|
|
tekebburlashmaq |
|
|
|
tekebburluq |
|
|
|
tekellup |
|
|
|
tekellupcan |
|
|
|
tekellupci |
|
|
|
tekellupsiz |
|
|
|
tekellupluq |
|
|
|
tekellum |
|
tekellum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] söhbet, gep-söz:[misal:] turidu turqing ghezeldek közükönglüng aldida, men tëxi lal sen kebi shërin tekellum aldida.
|
|
tekbir |
|
|
|
tekt |
|
tekt[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birnersining asti qismi, uli:[misal:] yerning tekti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] eslisi, këlish menbesi, këlip ciqishi, tëgi:[misal:] bu qizning tektini bildingizmu[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mezmuni, mahiyiti, siri:[misal:] uning gëpining tektige yetken haji elem bilen uh tartti.
|
|
tekce |
|
|
|
tekrar |
|
tekrar[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ikkinci yaki köp qëtim؛ yandurmilap, qayta-qayta:[misal:] sözüng tatliq bolsimu, tekrar sözlime (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ögengenni puxtilash, mustehkemlesh ücün ëlip bërilghan qayta öginish, muzakire:[misal:] bir küni kecqurun u keclik tekrargha ciqmay yataqta olturghanda, ishik yënik cëkildi.
|
|
tekraren |
|
|
|
tekrar-tekrar |
|
|
|
tekrarlatmaq |
|
|
|
tekrarlashmaq |
|
|
|
tekrarlanmaq |
|
|
|
tekrarlimaq |
|
tekrarlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ikkinci yaki köp qëtim tekrar qilmaq؛ qaytilimaq, yandurmilimaq:[misal:] gepni tekrarlimaq.[yeshmisi:] ② ögengenni qayta pishshiqlimaq, muzakire qilmaq:[misal:] biz bügün sinipta tarix dersini tekrarliwalduq.
|
|
tekshürtmek |
|
|
|
tekshürgüci |
|
|
|
tekshürmek |
|
tekshürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① közdin kecürmek, ëniqlimaq, bilmek:[misal:] u ilgiri-axir bolup, üc a’ilini tekshürdi.[yeshmisi:] ② tetqiq qilmaq:[misal:] til tekshürmek.[yeshmisi:] ③ nazaret, teptish qilmaq:[misal:] mal bahasini tekshürmek.[yeshmisi:] ④ sewenliklirini tonumaq, tapshurmaq:[misal:] özini tekshürmek.
|
|
tekshürülmek |
|
|
|
tekshi |
|
tekshi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] üsti, yüzi ëgiz-pes emes, tüz:[misal:] taghning üsti tekshi ketken otlaq idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ala qoymay, bir xil؛ oxshash halette:[misal:] ëlëktr cirighi hemme kishilerning cirayini tekshi yorutup, goya kündüzni eslitetti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] oxshash, tengmuteng:[misal:] hoylidiki almining shaxliri tekshi qirqilghan, pütün hoyla pakiz, tiptinc idi.
|
|
tekshisiz |
|
tekshisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tekshi emes, ëgiz-pes yaki oy-dongghul, tekshilenmigen:[misal:] söygünüm acqanda yüz nuri jamali teptidin, tekshisiz yerde simabtek bitinim lerzanimen.
|
|
tekshisizlik |
|
|
|
tekshiletmek |
|
|
|
tekshileshmek |
|
|
|
tekshilenmek |
|
|
|
tekshilik |
|
|
|
tekshilimek |
|
|
|
teklip |
|
teklip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① pikir, meslihet:[misal:] teklip bermek.[yeshmisi:] ② birkimni yaki kollëktipni caqirish heqqidiki iltimas, caqiriq, dalalet:[misal:] toygha teklip qilmaq.
|
|
teklipname |
|
teklipname[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce+parisce［[yeshmisi:] yighin, toy, cay we shu qatarliqlargha teklip qilip yëzilghan xet؛ caqiriq qeghizi, baghaq:[misal:] teklipname yazmaq. teklipname ewetmek.
|
|
teklik |
|
|
|
tekit |
|
|
|
tekitletmek |
|
|
|
tekitleshmek |
|
|
|
tekitlenmek |
|
|
|
tekitlimek |
|
|
|
tekiye |
|
|
|
tekiyisiman |
|
|
|
tekiyilik |
|
|
|
teg (Ⅰ) |
|
teg (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① nersining asti؛ nerse igilep, ishghal qilip turghan jay:[misal:] barang tëgidiki supigha gül bësilghan yëngi kigiz sëlinghanidi.[yeshmisi:] ② nersining eng pestiki qismi, tüwi:[misal:] resimning tëgige:[misal:] «elaci oqughucilar» dëgen söz yëzilghanidi.[yeshmisi:] ③ nersilerning icki pes qismi, arisi, ici:[misal:] samanning tëgide nëme qiliwatisiler, qaranglar silerni, oyun tëpilmighandek qilip yürgen ishinglarni.[yeshmisi:] ④ qazan we qaca-qumuctiki ash qatarliqlarning asti qismi:[misal:] ashning tëgi köydi.[yeshmisi:] ⑤ rext qatarliqlarning gül bësilishtin burunqi pëti, esliy haliti:[misal:] wiwiskilarning tëgi sëriq, xëti yëshil idi.[yeshmisi:] ⑥ birer ish-heriket, gep-söz qatarliqlarning nëgizi, yoshurun menisi, mahiyet:[misal:] gepning tëgide gep bar, saqalning tüwide xep bar (maqal).[yeshmisi:] ⑦ birkimning eslisi, zati, këlip ciqishi:[misal:] tëgi pes.[yeshmisi:] ⑧ asas, ul:[misal:] tëgi yoq xiyal. tëgi bosh.
|
|
tegküzmek |
|
|
|
tegsiz |
|
tegsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëgi yoq, intayin congqur, tiren:[misal:] ular ikkisi sözleshtin toxtap, tegsiz xiyallar icide ünsiz këtip baratti.
|
|
tegküzülmek |
|
|
|
teglik |
|
teglik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëgi bar, teg ornitilghan:[misal:] këme etriti on üc tekshi teglik këmidin terkib tapqanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] astida turidighan, asas bolidighan:[misal:] ereb tilidiki «i, o, a»lar hemzining teglik herpliridur.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] teg ücün teyyarlanghan, teg bolushqa layiq:[misal:] teglik rext. teglik lim.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning astinqi böliki, uli:[misal:] girning tegliki. tüwrükning tegliki.
|
|
tegmek |
|
tegmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① taqalmaq, taqashmaq:[misal:] ëgilgenge ëgil, bëshing yerge tegküce. ghadayghangha ghaday, bëshing kökke yetküce (maqal).[yeshmisi:] ② urulmaq:[misal:] qattiq tegken bir shapilaq bilen u tiringngide keynige yiqildi.[yeshmisi:] ③ cacrap, tëmip, sürkilip iz, dagh qaldurmaq, yuqmaq:[misal:] capangha dagh tegmek.[yeshmisi:] ④ tapshurulmaq (ewetilgen nerse heqqide):[misal:] akam yazghan xet tegdi.[yeshmisi:] ⑤ birer nerse yaki emel qatarliqlargha ige bolmaq, ërishmek:[misal:] emel tegmek.[yeshmisi:] ⑥ turmushqa ciqmaq, yatliq bolmaq:[misal:] erge tegmek.[yeshmisi:] ⑦ birkimning nomusigha, izzet-hörmitige cëqilmaq؛ dagh keltürmek:[misal:] nomusigha tegmek.[yeshmisi:] ⑧ tesiri ötüp ziyan qilmaq, kar qilmaq:[misal:] soghuq tegmek.[yeshmisi:] ⑨ ëghir tuyulmaq, cing kelmek, qattiq tuyulmaq:[misal:] ilshatqa këyinki caqcaq tëgip ketti.[yeshmisi:] 01 bësip kirmek, hujum qilmaq, cëqilmaq:[misal:] bir qisminglar sheherge derhal tëgish lazim deysiler, toghra, menmu shundaq xiyal qilimen.
|
|
tegmish |
|
|
|
tegwaz |
|
|
|
teng |
|
teng[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] oxshash, barawer:[misal:] qap hëcqacan taghar bilen teng bolalmaydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir-birige mas, muwapiq؛ barawer:[misal:] teng tëngi bilen, tëzek qëpi bilen (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bir-biridin qëlishmaydighan, dembesqedem, bir waqitning özide؛ barawer:[misal:] hemme teng külüshti.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] herqandaq nersining ikkidin biri, yërimi:[misal:] tün teng bolmaqta, bala hoshigha kelgen bolsimu, lëkin ana qelbi bihosh idi.
|
|
teng turmaq |
|
|
|
teng shërik |
|
|
|
teng-barawer |
|
|
|
tengbasqu |
|
|
|
tengpung |
|
|
|
tengpungsiz |
|
|
|
tengpungsizlashturmaq |
|
|
|
tengpungsizlashturushmaq |
|
|
|
tengpungsizlashturulmaq |
|
|
|
tengpungsizlashmaq |
|
|
|
tengpungsizliq |
|
|
|
tengpunglashturmaq |
|
|
|
tengpunglashturulmaq |
|
|
|
tengpunglashmaq |
|
|
|
tengpungluq |
|
|
|
tengtush |
|
tengtush[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yash jehettin teng, qurdash, birdëmetlik:[misal:] ular semetning tengtush, sirdash dostliri idi. ∥qadir kündüzni öz tengtushliri bilen ashxanida ötküzdi.
|
|
tengtushluq |
|
|
|
tengdash |
|
tengdash[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yash qurami teng, teng yashliq:[misal:] melike yash jehette ayturem bilen tengdash idi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] barawer, teng këlidighan:[misal:] ten saqliq — tengdishi yoq bayliq (maqal).
|
|
tengdashsiz |
|
|
|
tengdashliq |
|
|
|
tengdëmet |
|
|
|
tengdëmetlik |
|
|
|
tengri |
|
tengri[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xuda, allah, perwerdigar:[misal:] men qilarmen ottuz, tengri qilar toqquz (maqal).
|
|
tengriqut |
|
tengriqut[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] söz menisi «tengrining oghli» bolup «ulugh, büyük» dëgen menilerdimu ishlitilidu. honlarda bolsa eng aliy hökümran bolghan padishah, xan «tengriqut» dëyiletti.
|
|
tengsiz |
|
|
|
tengsizlik |
|
tengsizlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① teng bolmasliq:[misal:] xelq tengsizliktin jaq toyghanidi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki san yaki ikki algëbraliq ipadining öz ara teng emeslikini körsitidighan ipade. adette ikki san yaki ikki algëbraliq ipadini tengsizlik belgisi bilen tutashturush arqiliq hasil bolidu. mesilen: 2＞5, 5＜2, 5≠2 qatarliqlar.
|
|
tengshetmek |
|
|
|
tengsheshmek |
|
|
|
tengshek |
|
|
|
tengsheklik |
|
|
|
tengshelmek |
|
|
|
tengshelmigen alem |
|
tengshelmigen alem[yeshmisi:] naheqcilik, adaletsizlik, tengsizlik, ëgiz-peslik tügimeydighan dunya:[misal:] tengshelmigen alem matakqa salmighan jan (maqal).
|
|
tengshigüc |
|
|
|
tengshime |
|
|
|
tengshimek |
|
tengshimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① maslashturmaq, muwapiqlashturmaq:[misal:] apparatni tengshimek. suni tengshimek. öyning hawasini tengshimek.[yeshmisi:] ② muwapiq teqsimlimek, bölmek:[misal:] ana bar nanni balilargha tengshep berdi.[yeshmisi:] ③ tengkesh qilmaq, sazlimaq (saz we awaz heqqide):[misal:] yigit rawabni ëlip tengshidi.
|
|
tengqur |
|
|
|
tengquram |
|
|
|
tengquramliq |
|
|
|
tengqis |
|
|
|
tengqisliq |
|
|
|
tengkesh |
|
tengkesh[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tengleshken, tengpunglashturulghan, tengpung.[yeshmisi:] ② maslashturulghan, layiqlashqan, oxshash (saz we naxsha heqqide):[misal:] tengkesh qilmaq.
|
|
tengge |
|
|
|
tenggitemretke |
|
tenggitemretke[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tengge+temretke［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] asta xaraktërlik tëre këselliki. alametliri: deslepte döngce eswe peyda bolup, këyin asan tökülidighan nëpiz tenggicige aylinidu. bu xil temretke köpince jeynek we tizgha ciqidu. azraq qicishidu, yuqmaydu.
|
|
tenggice |
|
tenggice[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tenggining kiciki, kicik tengge.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] shekli tenggige oxshaydighan, tengge sheklidiki:[misal:] tenggice bix. tenggice yopurmaq.
|
|
tenggisiman |
|
|
|
tenggilik |
|
tenggilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tenggisi bar, tenggige ige:[misal:] qish ciqquce eplep-seplep oqet qilip, besh-töt tenggilik boluwalsaq, buning nëmisi yamaniken[yeshmisi:] ② tengge qimmitidiki, tenggige yaraydighan:[misal:] alte tenggilik mëlingni ejebmu köz-köz qilip kettinga.
|
|
tenggimux |
|
tenggimux[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tengge+mux［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] muxlarning bir xili. ösümlük tëni yopurmaq sheklide yapilaq këlidu, salqin tupraqta yer bëghirlap ösidu. dümbe teripide hawa töshüki, qorsaq teripide tenggiciliri we yalghan yiltizliri bolidu. organik maddilargha bay këlidu.
|
|
tenggiyopurmaq |
|
tenggiyopurmaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tengge+yopurmaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi yürek sheklide bolup, uzun sapiqi bolidu؛ güli sëriq këlidu. gül we yopurmaqliri dora qilinidu.
|
|
tengletmek |
|
|
|
tengleshtürmek |
|
|
|
tengleshtürüshmek |
|
|
|
tengleshtürülmek |
|
|
|
tengleshmek |
|
tengleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① teng, barawer halgha kelmek؛ teng orunda turmaq؛ barawerleshmek:[misal:] musabiqide ikki komanda tengliship qaldi.[yeshmisi:] ② yëtishmek:[misal:] uning netijisi alimning netijisige tengleshti.[yeshmisi:] ③ teng yërim bolmaq, yërimigha yetmek, yërimlashmaq:[misal:] tün tengleshkende, tosattin tötinci kicik etretning atxanisi üstide ot yalquni kötürüldi.
|
|
tenglenmek |
|
|
|
tenglik |
|
tenglik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① teng halet, barawerlik.[yeshmisi:] ② xijilliq, xijaletcilik:[misal:] tenglikte qalmaq. tenglik tartmaq.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki san yaki ikki algëbraliq ipadining tenglikini bildüridighan ipade. adette ikki san yaki ikki algëbraliq ipadini tenglik belgisi bilen tutashturush arqiliq hasil bolidu. mesilen: 3+2=4+1 , a=4 .
|
|
tenglik belgisi |
|
|
|
tenglimat |
|
|
|
tenglimatliq |
|
|
|
tenglime |
|
|
|
tenglimek |
|
tenglimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer nersini birawgha udullimaq, qaratmaq:[misal:] qorqqan awwal musht tengler (maqal).[yeshmisi:] ② sunmaq, uzatmaq:[misal:] kishi nan tenglise yëmeymen dëme, qolunggha al, yëmiseng yëme (maqal).[yeshmisi:] ③ tengleshtürmek, toghrilimaq:[misal:] turghun özi kötürüp kelgen jege yaghacni hanggha tenglidi.[yeshmisi:] ④ yërimigha teng qilmaq:[misal:] biz on kündila bir ayliq wezipini tenglep tügettuq.
|
|
tenglimilik |
|
|
|
tengmuteng |
|
|
|
tengne |
|
|
|
tengnilik |
|
|
|
tel |
|
|
|
tele |
|
|
|
telep |
|
telep[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① ümid, arzu؛ iltimas:[misal:] u derhal qutquzushqa qoshun ewetishni telep qilghan.[yeshmisi:] ② bëjirilishi zörür bolghan qa’ide-tertip, shert:[misal:] ulagh ishletkücilerge üc türlük telep qoydum. mëning bu teleplirimni köpcilik ezalar qarshi aldi.[yeshmisi:] ③ ëhtiyaj:[misal:] bu bilimingge bizning yërimizde telep yoq, dëdi u.
|
|
teleppuz |
|
|
|
telepcan |
|
|
|
telepcanliq |
|
|
|
telepkar |
|
|
|
telepkarliq |
|
|
|
telepname |
|
|
|
telet |
|
telet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ciray, yüz, turuq, elpaz:[misal:] teleti yaman. teleti buzuq. ＊ bu ademning teletige qarashqimu rayim qalmidi.
|
|
telengge |
|
|
|
teley |
|
teley[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① amet, bext:[misal:] teliyi tetür. teliyi ong. ＊ uning teliyi keldi.[yeshmisi:] ② teqdir, qismet, pëshane:[misal:] bizge yoluqup qëlishingizmu sizning teliyingiz.
|
|
teleyde bong-bong |
|
|
|
teliyi kaj |
|
|
|
teliyi ong |
|
|
|
teleysiz |
|
|
|
teleysizlik |
|
|
|
teleylik |
|
|
|
telpek |
|
|
|
telpiki sugha cilashmaq |
|
telpiki sugha cilashmaq[yeshmisi:] «doppisi sugha cilashmaq»qa qarang:[misal:] eger östengge su ciqirish keynige tartiliwerse, yene yette-sekkizming mo yerdiki küzgi bughdayni tërip boldung, telpiking sugha cilashti dëgen gep emesmu?
|
|
telpikini asmangha atmaq |
|
telpikini asmangha atmaq[yeshmisi:] «doppisini asmangha atmaq»qa qarang:[misal:] kent bashliqi hesen:[misal:] «sëmont zawutigha ishci qobul qilidiken, bizning kenttin bir adem bëridikenmiz. yash ceklimisi qattiq emes iken, ya sen baramsen adash» dëmesmu, telpikimni asmangha ëtip, uni qucaqlap këtiptimen.
|
|
telpiki yerge cüshmek |
|
|
|
telpeksaz |
|
|
|
telpeksazliq |
|
|
|
telpeklik |
|
|
|
telpündürmek |
|
|
|
telpünmek |
|
telpünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① temshelmek, intilmek:[misal:] shu hazada shahzadining qolidiki bürküti yiraqqa qarap telpünüptu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum terepke tartmaq, üzlüksiz soqmaq (yürek, qelb, köngül heqqide):[misal:] colpan, könglüm haman sizge telpünidu, sözlisingizcu!
|
|
telpünüshcan |
|
telpünüshcan[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] intilip, telpünüp turidighan؛ ümidwar:[misal:] ular telpünüshcan, qorqmas, kishige yëqimliq körünidighan yash balilar idi.
|
|
telpünüshcanliq |
|
|
|
telpünüshmek |
|
|
|
teltöküs |
|
|
|
telqin |
|
telqin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① diniy wez, nesihet, telim:[misal:] telqin qilmaq.[yeshmisi:] ② ashiqlar ahangliq oquydighan nezm, hökmet:[misal:] telqin oqumaq.[yeshmisi:] ③ cüshendürüsh, izah:[misal:] beg hajimu robirtning sözlirige qildi tehsin, qoshup bezen sözige yëngi telqin.
|
|
telmutel |
|
telmutel[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] toluq, teyyar, texmutex:[misal:] at we kiyim-këcek, nan-toqac telmutel qilindi.
|
|
telmürtmek |
|
telmürtmek[yeshmisi:] «telmürmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ücinci ayda këlimen dep, tötinci aygha qaldila, yollirigha telmürtüp, otqa tirik saldila.
|
|
telmürmek |
|
|
|
telmürüshmek |
|
|
|
telwe |
|
telwe[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tem, puriqi nahayiti acciq:[misal:] telwe bëde. ＊ bu may cücümeptu, bir az telwe iken.[yeshmisi:] ② asanla acciqlinip, xuylinip qalidighan, sarang, kaj:[misal:] uning közi basitning telwe cirayigha cüshüpla, tëni shürkinip ketti.∥ ziqi toshqan bir telwe qolingizgha cüshüptu-de.[yeshmisi:] ③ tosun, heddidin ashqan, ghaljir:[misal:] telwe boran. telwe su.
|
|
telwital |
|
|
|
telwilerce |
|
|
|
telwileshtürmek |
|
|
|
telwileshmek |
|
telwileshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① telwilerce ish körmek, köreng we bishemleshmek:[misal:] telwileshken nasir himayisiz qizgha tashlandi.[yeshmisi:] ② tosunlashmaq, ghaljirlashmaq:[misal:] mushu tapta birer yaghac yaki tulum bolsa, bu telwileshken deryadin perwaz qilip ötüp ketken bolatti.
|
|
telwilik |
|
|
|
teliq |
|
|
|
telim |
|
telim[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① penning melum bir sahesi boyice igileshke tëgishlik melumat, bilim:[misal:] u yerde apisi uninggha exlaqiy telim berdi.[yeshmisi:] ② edep-exlaq:[misal:] siler telim ögitelmigen buzuqqa, özüm ögetkili keldim, dëdi pasar qolidiki köseyni yerge dokkide sanjip.[yeshmisi:] ③ telimat, nezeriye:[misal:] bu abduqadir damollining telimi.[yeshmisi:] ④ körsetme, yolyoruq, terbiye:[misal:] telim bërish ücün telim al (maqal).
|
|
telim almaq |
|
|
|
telim bermek |
|
|
|
telimat |
|
|
|
telim-terbiye |
|
|
|
tem |
|
tem[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tëtish arqiliq bilinidighan xususiyet؛ lezzet, tëtiq:[misal:] muhajir qërindashlirimiz turpan üzümining temi we xislitige alahide qiziqti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashtin ötken tesirat, turmushning acciq-cücüki:[misal:] ejirsiz hayatning temi yoq bilseng, mëhnetlik hayatning temi hesel-bal.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] mene, ehmiyet:[misal:] sözlirimning temi yoq nadan aldida, neyze-qilic turidu sadir yadida.
|
|
temi tilda qalghudek |
|
|
|
temi ëghizda qalghudek |
|
|
|
teme |
|
teme[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashqilarning birer nerse in’am qilishini kütüsh, menpe’etke ërishishke intilish:[misal:] höpüp kamarda, mollam temede (maqal).[yeshmisi:] ② arzu, yëlinish, ümid:[misal:] bu gep ularning qollap-quwwetlishige ërisher dep tatliq temede boptimen.
|
|
temeci |
|
|
|
temexor |
|
|
|
temexorluq |
|
|
|
temesiz |
|
|
|
temeger |
|
|
|
temegerlik |
|
|
|
temenna |
|
|
|
temennaci |
|
|
|
temennaliq |
|
|
|
tembel |
|
|
|
tembellik |
|
|
|
tembur |
|
tembur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] uyghurlarning cëkip calidighan muzika eswabi. destisi uzun, on alte yëride pedisi bolidu؛ besh tal sim tar ishlitilip, g g d1g g yaki d1 d1g d1 d1 da sazlinidu؛ awaz da’irisi üc oktiwa, sirtqi ikki tari asasliq tar, qalghan üc tari tengkesh tar hësablinidu؛ yekke yaki bashqa sazlar bilen tengkesh qilip cëlishqa bolidu.
|
|
temburci |
|
|
|
temtek |
|
|
|
temtiretmek |
|
|
|
temtireshmek |
|
|
|
temtirimek |
|
temtirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëniq bir pikirge këlelmey aldirap qalmaq:[misal:] bundaq alla-cuqanlar icide tënep qalmaydighan perizat hëcqandaq temtirimidi.[yeshmisi:] ② nëme qilishini bilmey sarasimige cüshmek, hoduqmaq:[misal:] kütmigen zerbidin temtirep ketken zulyar derhal arqigha qacti.[yeshmisi:] ③ sersan-sergerdan bolmaq, tënimek:[misal:] shuningdin bëri talada qëlip, herkimning ishikide temtirep yürimiz.
|
|
temtiletmek |
|
|
|
temtileshmek |
|
|
|
temtilimek |
|
temtilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① u yaq-bu yaqqa ördeksiman cayqilip, tashlinip, asta-asta qedem almaq (balilar heqqide):[misal:] temtiligen tam siypilar(maqal).[yeshmisi:] ② birer nersige tayinip, asta deldengship mangmaq:[misal:] momay temtilep men terepke këliwatatti.
|
|
temtim |
|
|
|
temretke |
|
|
|
temsiz |
|
|
|
temsizlik |
|
|
|
temsil |
|
temsil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birnersini yene birnersige oxshitish:[misal:] temsil qilmaq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] turmushtiki türlük hadisilerni, kishilerning yaxshi-yaman xususiyetlirini haywan we nersilerning qiliqliri, tebi’iti we halitige sëlishturghan hëkmetlik sözler.
|
|
temsilci |
|
|
|
temsheldürmek |
|
|
|
temshelme |
|
|
|
temshelmek |
|
temshelmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ishni qilishqa intilmek, kirishmek, urunmaq:[misal:] xëlidin këyin, shewket ornidin turup mëngishqa temsheldi.
|
|
temshilishmek |
|
|
|
temshimek |
|
|
|
temkin |
|
|
|
temkinleshtürmek |
|
|
|
temkinleshmek |
|
temkinleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ëghir-bësiq, temkin haletke kelmek؛ özini tutuwalalaydighan bolmaq:[misal:] qismet coruq shu gepni ëytip, birdin mulayim, temkinliship, shük bolup qaldi.
|
|
temkinlik |
|
|
|
temlik |
|
temlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① temi bar, temge ige:[misal:] bala cücük temlik bir dane almini yewatidu.[yeshmisi:] ② temi yaxshi, tatliq:[misal:] temlik, posti nëpiz, soghuqqa cidamliq bu xil alma ammining alqishigha ërishti.
|
|
temir |
|
|
|
temin |
|
temin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] «etmek, qilmaq» pë’illiri bilen këlip, töwendikidek menilerni bildüridu: 1) lazimliq nersilerni yetküzüp bermek, teminlimek:[misal:] ular bizni qoral-yaragh bilen temin etti.[yeshmisi:] 2) birer ishning emelge ëshish shara’itini hazirlimaq, kapaletlendürmek:[misal:] men ularning ishining ongushluq bolushini temin ëtish meqsitide üc këce uxlimidim.[yeshmisi:] 3) qana’etlendürmek:[misal:] bu tijaret ana-bala ikkiylenning kündilik turmushini temin ëtelmeytti.
|
|
teminat |
|
teminat[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① kündilik turmushqa ëhtiyajliq ashliq, may qatarliq ozuqluq:[misal:] teminat ambiri. teminat almaq. ＊ hazir bizning besh künlükla teminatimiz qaldi.[yeshmisi:] ② yashash ücün këreklik bolghan pul, ozuqluq, kiyim-këcek qatarliq nersiler:[misal:] alahide teminattin behrimen bolmasliq kërek.[yeshmisi:] ③ kündilik lazimetliklerni teyyarlap yetküzüp bërish:[misal:] teminat bölümi. teminat ishliri.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] meniwi, rohiy ozuq:[misal:] atisining bu sözliri uning istiqbali ücün yaxshi teminatlarni bëretti.
|
|
teminatci |
|
teminatci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kündilik ozuqluq qatarliq lazimetlik nersilerni teyyarlap saqlighuci, yetküzüp bergüci kishi:[misal:] xemitning yüki tëximu ëghirliship, teminatcining ishinimu qoshumce ishleshke toghra keldi.
|
|
teminatciliq |
|
|
|
teminat-soda |
|
|
|
teminatsiz |
|
|
|
teminatliq |
|
|
|
teminleshmek |
|
|
|
teminlenmek |
|
|
|
teminlimek |
|
teminlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① lazimliq nersilerni teyyar, tex qilip yetküzüp bermek:[misal:] özümni alsam, ikki yüzge yëqin a’ilini süt bilen teminleymen.[yeshmisi:] ② melum menbe yaki nerse bilen temin ëtip, uningdin xewerdar qilmaq, yaxshi purset yaritip bermek, uninggha ige qilmaq:[misal:] bu ehwallar osmanni bu mesile toghrisida yene bir yëngi pakit bilen teminlidi.
|
|
ten (Ⅰ) |
|
ten (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① beden, gewde:[misal:] ten bir, jan bir (maqal). ＊ titilghan ten, tügülgen musht, kirishken cish, pütmes ghezep izi bolup ciqti bu jan[yeshmisi:] ② kishining pütün barliqi, wujudi:[misal:] tenning saqliqi — janning rahiti (maqal).[yeshmisi:] ③ gewdining bashtin bashqa qismi:[misal:] bëshini tënidin juda qilmaq.[yeshmisi:] ④ ösümlükning yiltiz we ghol qismi:[misal:] adrasman ösümlükining tëni isriqqa we dorigha ishlitilidu.
|
|
tëni jughuldimaq |
|
|
|
tëni yayrimaq |
|
|
|
ten (Ⅱ) |
|
ten (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① melum bir ishning öz zimmiside ikenlikidin qilinghan iqrar:[misal:] ten almaq. ten bermek. ＊ men tünügün këcikip qalghanliqimgha silerning aldinglarda ten.[yeshmisi:] ② «tëgishlik, mensup» dëgen menide kësim rolida këlidu:[misal:] harmay ishleymiz emdi, hosul bizge ten. kim emgek söyse, tirishsa, shuning turmushi qen.
|
|
tene (Ⅰ) |
|
tene (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① bashqilarni kemsitip ëytilghan daritma, egitme söz:[misal:] ekber uning sözliridiki ötkür tene, acciq mesxirini sezmigendek, tüzla gep qildi.[yeshmisi:] ② narazi bolup, minnet bilen doq qilinghan heriket:[misal:] ayali uninggha tene we yushurun azab icide qarap külümsiridi.[yeshmisi:] ③ istilistikiliq wasitilerning biri, yeni birer sözni eks menide qollinish arqiliq mesxire qilish asasida, eslide ipadilimekci bolghan uqumni tëximu obrazliq, tesirlik qilip ipadilesh usuli.
|
|
tene (Ⅱ) |
|
|
|
teneppus |
|
teneppus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ders, emgek we bashqa pa’aliyetler ariliqidiki aram, qisqa dem ëlish:[misal:] qongghuraq cëlindi, oqughucilar teneppuske ciqip ketti.
|
|
tenbih |
|
tenbih[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] nacar, yaman söz-heriketler ücün bërilgen tenqid, dekke, kayish, agahlandurush yaki yënik jaza:[misal:] tenbih bermek. tenbih qilmaq.
|
|
tenterbiye |
|
|
|
tenterbiyici |
|
|
|
tentek |
|
tentek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① özini toxtatmighan, shox:[misal:] u hazir yashliq yilliridikidek qaram we tentek emes idi.[yeshmisi:] ② birer ish yaki mesilining aldi-keynini, aqiwitini obdan oylimaydighan؛ aldirangghu:[misal:] tentek adem. tentek bala.[yeshmisi:] ③ tosun, oynaq:[misal:] meshur’axun bolsa tentek torpaqtin ëhtiyat qilip, buqusigha yanpishice yölinip turatti.
|
|
tentekleshtürmek |
|
|
|
tentekleshmek |
|
|
|
tenteklik |
|
|
|
tentene |
|
tentene[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer muhim weqe, hadise qatarliqlarni tebriklep, alqishlap, oyun-tamasha bilen shad-xuramliq icide ötküzülidighan murasim, pa’aliyet:[misal:] gëzitxana etrapi bayram tentenisige cömgenidi.[yeshmisi:] ② ucrishish, yighilish we merikilerde xushalliqni ipadilep ëlip bërilghan heriket we küy:[misal:] siler uzun yol bësip qizimning merikisige këlip, tentenini ashurdunglar[yeshmisi:] ③ ghelibe, shadliq tuyghusi, keypiyati؛ daghdugha:[misal:] tentene qilmaq.＊ yaq, dëdi litip goya bir eqil tapqandek tentene bilen.
|
|
tentenilik |
|
tentenilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tentene bilen ötken yaki ötküzülidighan, heywetlik, daghdughiliq, shad-xuramliq:[misal:] tentenilik bayram.[yeshmisi:] ② tentene rohigha tolghan, kötürenggü:[misal:] tentenilik bayanat. tentenilik qesem.
|
|
tentimek |
|
|
|
tence |
|
|
|
tendurus |
|
|
|
tendurusluq |
|
|
|
tenze |
|
tenze[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] ① milicmallarni tizip, boynigha ësiwëlip, aylinip yürüp satidighan sanduqce yaki milicmal tizilghan qol ghaltek:[misal:] uning kicikidinla boynigha tenze ësip, kocimukoca aylinip yürüp qent-nawat satidighanliqini hemme biletti.[yeshmisi:] ② yol yaqilirida sëtish ücün tizilghan mal yaymiliri؛ botka, kepe:[misal:] hëliqi künlerde, rishit hajimning tenzisi qurup qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] teshkiliy qurulma:[misal:] biz bir a’ile axiri shëhit qumgha qaytip këlip, weyran bolghan bu tenzini tapshuruwalduq.
|
|
tenzici |
|
|
|
tenzicilik |
|
|
|
tenzikesh |
|
|
|
tenzikeshlik |
|
|
|
tenqid |
|
|
|
tenqid-terbiye |
|
tenqid-terbiye[yeshmisi:] kemcilik we yëtersizliklirimu, utuqimu körsitilip, ilhamlandurush yoli bilen ëytilghan pikir, nesihet.
|
|
tenqidci |
|
tenqidci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tenqid qilishqa xushtar kishi:[misal:] hëliqi ikki tenqidci yene hashim aka üstide watildashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② edebiy, ilmiy, eserlerni tehlil qilip, uning ijabiy we selbiy tereplirini körsitip bahalighuci.
|
|
tenqidcilik |
|
tenqidcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① eserlerni tehlil qilip, ijabiy we selbiy tereplirini körsitip bahalash ishi:[misal:] edebiy tenqidcilik.[yeshmisi:] ② nersilerge, hadisilerge tenqidiy qarash.
|
|
tenqidletmek |
|
|
|
tenqidleshmek |
|
|
|
tenqidlenmek |
|
|
|
tenqidlimek |
|
|
|
tenqidiy |
|
|
|
tenlik |
|
|
|
tennaz |
|
tennaz[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] teqi-turqi këlishken, özige zinnet bergen:[misal:] cëhrisidin bëghishlap hayat, deptu bëqip tenna perizat.
|
|
tennazliq |
|
|
|
tennerx |
|
|
|
tenha |
|
|
|
tenhaliq |
|
|
|
tenheriket |
|
|
|
tenheriketci |
|
tenheriketci[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] hemishe tenterbiye cëniqishi, tenheriket meshiqi we tenheriket musabiqiliri bilen shughullinidighan, mu’eyyen tenheriket tëxnika sewiyisige ige xadim.
|
|
tenheriketcilik |
|
|
|
tenilik |
|
|
|
tehtisara |
|
|
|
tehdit |
|
tehdit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① qorqutush, popoza:[misal:] toxti mudirning sözidin u özige tehdit sezgenidi.[yeshmisi:] ② birer apet, palaketning yüz bërish xewpi, xewiri:[misal:] jüme uni bir xil tehdit dep biletti.
|
|
tehrir |
|
|
|
tehrir-terjime |
|
|
|
tehrirletmek |
|
|
|
tehrirleshmek |
|
|
|
tehrirlenmek |
|
|
|
tehrirlik |
|
|
|
tehrirlimek |
|
tehrirlimek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] söz tëkisti, yazma matëriyal, eserlerni tüzitip toghrilimaq, tüzetmek:[misal:] bu maqalini gëzitning bash muherriri özi tehrirlidi.
|
|
tehsil |
|
|
|
tehsin |
|
tehsin[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yaxshi teriplesh, maxtash:[misal:] tehsin qilmaq. tehsin oqumaq. ＊ apirin qehriman shëringe, layiqtur apirin tehsinge, dëdi perhat.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] belli, apirin:[misal:] tehsin sanga dëdi shirwiye.
|
|
tehqir |
|
|
|
tehqirleshmek |
|
|
|
tehqirlenmek |
|
|
|
tehqirlimek |
|
|
|
tehqiq |
|
tehqiq[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] emeliyleshtürüsh, tekshürüsh-ëniqlash:[misal:] erzlerni tehqiq qilish.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] «elwette, heqiqeten, muqerrer, jezmen» dëgen menide qisturma rolida këlidu:[misal:] ene shu derexni öz meylige tashliwetse, tehqiq qurup tügeydu.
|
|
tehqiqletmek |
|
|
|
tehqiqleshmek |
|
|
|
tehqiqlenmek |
|
|
|
tehqiqlimek |
|
|
|
tehlike |
|
tehlike[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] halaket, xewp-xeter, bextsizlik bilen axirlishidighanliqi ëniq bolghan wehime؛ teshwish:[misal:] ular ölüm tehlikisini sezgen halda u yaq-bu yaqqa qëcishqa bashlidi.
|
|
tehlikilik |
|
tehlikilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] halaket, xewp-xeter, bextsizlik xewpi bolghan؛ wehimilik, teshwishlik:[misal:] bügün ⅩⅩ esirning axirigha kelgende, exlaqsiz jinsiy alaqe ishliri rak kësellikige qarighandimu zor tehlikilik bolghan eydiz kësellikini tarqatquci tüp amil bolup qaldi.
|
|
tehlil |
|
tehlil[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ish yaki mesilini aydinglashturush, hel qilish ücün, her tereplime oylinilghan pikir, analiz:[misal:] birer yëngi xewer anglap qalsa, derhal ikkisi bëshini bir yerge qilip, bu heqte tehlil yürgüzetti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] birer shey’i, hadise yaki uqumni birqeder addiy terkibiy qisimlargha ayrip, shu qisimlar otturisidiki mahiyetlik xususiyetlerni we ular otturisidiki baghlinishlarni tëpip ciqish.
|
|
tehlilci |
|
|
|
tehlilgramma |
|
|
|
tehliliy |
|
tehliliy[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] tehlil qilish asasidiki, tehlil qilinghan:[misal:] mana ular muqam tëkistlirige tehliliy, tenqidiy mu’amile qilishni zörür qilidighan sewebler.
|
|
tewazu |
|
|
|
tewazulanmaq |
|
tewazulanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] özini pest tutmaq, hörmet-ëhtiram körsetmek:[misal:] xudagha shükür, döletliri sayiside, dep qurbëshi tewazulandi we qol qoshturup, qushbëgining yënighiraq bërip yükündi.
|
|
tewazuluq |
|
tewazuluq[yeshmisi:] ① süpet.[yeshmisi:] kishilerge tewazu bilen mu’amile qilidighan, kemter:[misal:] u yenila burunqi siyaqida, pakiz kiyingen, xatirjem, edeplik, tewazuluq idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ashundaq xaraktër, mu’amile:[misal:] u ikki qolini köksige qoyghinice bowaygha tewazuluq bilen salam berdi.
|
|
tewe (Ⅰ) |
|
tewe (Ⅰ)[söz türkümi:] tirkelme.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] melum birige qarashliq, mensup:[misal:] toghra, u qorallar hajigha tewe, emma hazir manga lazim, dëdi majungying perwasizliq bilen.
|
|
tewe (Ⅱ) |
|
|
|
tewer |
|
|
|
tewerrük |
|
tewerrük[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ulugh, hörmetke layiq, eziz:[misal:] bu zëmin biz ücün tewerrük.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ulugh, hörmetke layiq dep etiwarlanghan nerse, yadname:[misal:] xojiniyaz mekke tewerrüki bolghan bir tal altun üzükni cimcilaq qolidin ciqirip, ërdinbatqa qaridi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëqin, mötiwer kishilerdin xatire, yadikarliq bolup qalghan؛ ulughlinip saqlanghan:[misal:] balam, bu picaqni cing saqla, bu tewerrük picaq.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yëqin, mötiwer kishilerdin xatire, yadikarliq bolup saqlanghan nerse؛ estilik:[misal:] bu bilezük anangning tewerrüki idi.
|
|
tewekkül |
|
tewekkül[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] köp oylimayla, nëme bolsa bolar dep qilinghan heriket:[misal:] emdi tewekkül, tewekkül tëngirqashtin ming-ming ewzel. ∥yaq, asim bu tewekkül ishqa yol qoymaydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] «nëme bolsa bolsun, meyli» dëgen menide qisturma rolida këlidu:[misal:] boptu, tewekkul, bashqa kelgenni körmemduq.[yeshmisi:] ③ xoten nahiyisidiki bir yëzining ismi.[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
tewekkülci |
|
|
|
tewekkülcilik |
|
tewekkülcilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tewekkülige ish qilish:[misal:] tewekkülcilik bilen teley sinap köridighanlar yene ciqip turidiken.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞pelsepe＜[yeshmisi:] «solcil» aghmiciliqning birxil ipadisi. asasliq belgisi obyëktip ehwal we özining shert-shara’itigha qarimay, qarisigha ish qilip, pütküzüshke aldirashtin ibaret.
|
|
tewekkülige |
|
tewekkülige[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] aqiwitining qandaq bolushigha, xewp-xeterge qarimay؛ qarisigha:[misal:] ishtiyaq yuqiri cekke yetkende, kishi eqlidin halqip, tewekkülige ëtilidu.
|
|
teweng |
|
teweng[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] nan, mëwe qatarliqlarni tizip, bashta kötüridighan cong yumilaq yaghac tawaq yaki shu shekilde toqulghan sëwet:[misal:] parqirap turghan yaghliq samsa, göshgirdiler tewenglerde döwilinip turatti.
|
|
teweng-teweng |
|
|
|
tewenglimek |
|
tewenglimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tewengge qacilimaq:[misal:] her xaman toqluq, shadliq buliqidur, külkiler, shad-naxshilar yangrar lay-lay. tewenglep göshgirdini, shirmennanni, xamangha ekilidu kecte naway.
|
|
tewellut |
|
|
|
tewelik |
|
|
|
tewpiq |
|
tewpiq[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] birawning muweppeqiyiti, bexti ücün qilinghan medet, yardem:[misal:] hedemning bu yalqunluq sözliri bir’az tesir qilip, melike tewpiq, hidayet tapti.
|
|
tewrat |
|
|
|
tewretküc |
|
|
|
tewretmek |
|
tewretmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «tewrimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] anining aghriwatqan qolliri böshükni aran-aran tewritetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda qilmaq, qozghimaq:[misal:] ular bu qëtim xëli ishlarni tewritiwetti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yëzish ücün heriketlendürmek, yazmaq:[misal:] shunga qelem tewrettim örlep qelbim jushquni, nezmem-mëhnet pëcidin cacrighan ot ucquni.
|
|
tewreshmek |
|
|
|
tewrenme |
|
|
|
tewrenmek |
|
tewrenmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «tewrimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] kishiler dëngizdek tewrinetti.[yeshmisi:] ② «tewrimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] derex qattiq tewriniptu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ikkilenmek, arisaldi bolmaq؛ temtirimek:[misal:] tewrenmes irade. ＊öz qoshunimizdiki birmunce kishilermu ümidsizlinip tewrengenidi.
|
|
tewrimes |
|
|
|
tewrimek |
|
tewrimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir yerde uyaq-buyaqqa cayqalmaq:[misal:] qeyser orunduqtin tewrepmu qoymay, bëshini töwen sëlip olturdi.[yeshmisi:] ② silkinmek, titrimek:[misal:] boranning gürkirishige tagh tewrimes (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] lerzige kelmek, qozghalmaq, daghdughiliq keypiyatqa kelmek:[misal:] ata-anilar sorinimu hayajandin tewrep këtishti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] boshimaq:[misal:] shu ishtin këyin uning iradisi sel tewrep qaldi.
|
|
tewsip |
|
tewsip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] süpet belgilirining bayani we teripi:[misal:] bu oghullar ishta batur, angliq idi, tewsipi el-yurt icide dangliq idi.
|
|
tewsiye |
|
tewsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birawni birer ishqa layiq, muwapiq dep körsitish:[misal:] qasim mudir öz ornigha yëqin adimi sayimni tewsiye qildi.[yeshmisi:] ② meslihet, teklip:[misal:] bu yaghliqni këce rustemning tewsiyisi bilen, yunus kamër icige tashliwetkenidi.
|
|
teyemmum |
|
teyemmum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] su yoq yerde, tupraq, lata qatarliq nersilerge aliqanni urup, qol-yüzni silap ëlinghan shertlik teret:[misal:] su yoq yerde teyemmum (maqal).
|
|
teypün |
|
|
|
teypünem |
|
|
|
teypünem zamanida |
|
|
|
teyji |
|
|
|
teyjicüen |
|
|
|
teyjilik |
|
|
|
teyletmek |
|
|
|
teyleshmek |
|
|
|
teylenmek |
|
|
|
teylik |
|
teylik[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] bek qattiq, cing, küclük, acciq.
|
|
teylimek |
|
|
|
teyfëng |
|
teyfëng[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] teyfëng shamili. tinc okyanning gherbidiki dëngizlarda we jenubiy dëngiz yüzide peyda bolidighan issiq belwagh hawa qaynimi. u bir xil intayin shiddetlik boran bolup, derijisi adette on baldin ëship këtidu, qara yamghurmu arilash yaghidu.
|
|
teyin |
|
|
|
teyinletmek |
|
|
|
teyinleshmek |
|
|
|
teyinlenmek |
|
|
|
teyinlimek |
|
teyinlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① belgilimek, orunlashturmaq:[misal:] biz tëxi sizni yëngi bir ishqa teyinligeniduq.[yeshmisi:] ② wezipige, mensepke qoymaq:[misal:] perizatni zawut ishxanisigha mudir qilip teyinlidi.
|
|
teyyar |
|
teyyar[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① birer ishqa hazirlinip turghan, hazir:[misal:] men xizmitingizge herqacan teyyar. ∥boway atlinishqa teyyar turghan yette yigitke qaridi.[yeshmisi:] ② birer ishqa mayil, razi bolghan:[misal:] emrlirige boysunushqa teyyarmiz, dëdi ikkisi.[yeshmisi:] ③ hazirlap, pütküzüp qoyulghan, ishlitishke bolidighan haletke keltürülgen, tex qilip qoyulghan:[misal:] teyyar uruqluq qonaq bolghandikin jiqraq tëgishiwalay deymen, ukam.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] özi ejir, emgek singdürmigen:[misal:] teyyar göshni yëgen yolwas emes (maqal). ∥dadam mazargha sheyx, men teyyargha sheyx (maqal).
|
|
teyyartap |
|
teyyartap[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］teyyar+tap［[yeshmisi:] özi ishlimey, bashqilarning mëhnitige ige boluwalghuci:[misal:] metniyaz heqiqeten hëc ishqa yarimaydighan, saxtipez, teyyartap bir kishi.
|
|
teyyartapliq |
|
teyyartapliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özi ishlimey, bashqilarning mëhnitige ige boluwëlish:[misal:] öm-inaqliq, tirishcanliq yar bizge, teyyartapliq neslimizdin ar bizge.
|
|
teyyargerlik |
|
teyyargerlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] teyyar haletke keltürüsh, hazirlinish ücün körülgen care-tedbir, heriket, hazirliq, teyyarliq:[misal:] biz yolgha ciqishning teyyargerlikini hazirlap pütküzduq.
|
|
teyyarlatmaq |
|
|
|
teyyarlashmaq |
|
|
|
teyyarlanmaq |
|
|
|
teyyarliq |
|
|
|
teyyarliqsiz |
|
|
|
teyyarlimaq |
|
teyyarlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① teyyar, tex qilmaq؛ hazirlimaq:[misal:] oghlum, qarangghu cüshüp qaldi, kalilargha këcide bëridighan otlarni teyyarlap qoyghina[yeshmisi:] ② ishlep pütküzmek, yarighudek qilmaq:[misal:] maqale teyyarlimaq. doklat teyyarlimaq. oyun teyyarlimaq.[yeshmisi:] ③ terbiyilep yëtishtürmek:[misal:] tatar yigit saqcilarni teyyarlaydighan kursqa oqushqa kirdi.
|
|
trapëtsiye |
|
trapëtsiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] bir jüp qarimuqarshi terepliri parallël bolghan töt tereplik. parallël bolghan ikki teripi asasliri, parallël bolmighan ikki teripi yanliri, ikki asasi otturisidiki ariliq ëgizliki dëyilidu.
|
|
traxoma |
|
traxoma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] közdiki sozulma xaraktërlik yuqumluq kësel. alametliri: biriktürgüci perde yüzide kül reng daniciler shekillinip, tedrijiy tatuq hasil qilip, münggüz perdisini ghidiqlap, uni yarilandurushtin ibaret. ëghir bolghanda qarighu qilip qoyidu.
|
|
traxit |
|
|
|
traxitliq |
|
|
|
traktor |
|
traktor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞inglizce［[yeshmisi:] yëza igilikide ishlitilidighan heriketlendürgüc mashina. türliri köp bolup, kicik tiptikilirige kawcuk balon, cong tiptikilirige zenjir tapan ornitilidu.
|
|
traktorci |
|
|
|
traktorciliq |
|
|
|
traktorsazliq |
|
traktorsazliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] traktor yasash, uning zapcaslirini ishlepciqirish we qurashturush sana’iti:[misal:] qaqas bu jayda, traktorsazliq zawuti bina bolidu dëse, hëckim ishenmeytti.
|
|
traktorlashturmaq |
|
|
|
traktorlashturulmaq |
|
|
|
traktorlashmaq |
|
|
|
tragëdiye |
|
tragëdiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bash qehriman bilen rë’al muhit otturisidiki muqerrer toqunushta, bash qehriman bextsizlikke ucrap, paji’e bilen axirlishidighan bir xil tiyatir türi.[yeshmisi:] ② dehshetlik weqe, hadise؛ paji’e:[misal:] mana shundaq shara’itta, bu tragëdiye yüz berdi.
|
|
tragëdiyilik |
|
|
|
tragëkomëdiye |
|
|
|
trallibus |
|
|
|
tramway |
|
|
|
transport |
|
|
|
transformator |
|
|
|
transkripsiye |
|
|
|
transkripsiyileshtürmek |
|
|
|
transkripsiyileshtürülmek |
|
|
|
transkripsiyilik |
|
|
|
trayëktoriye |
|
|
|
tropik |
|
tropik[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer sharidiki jenubiy kenglik bilen shimaliy kenglikning32° 72＇ luq ikki kenglik cembiridiki kün nuri eng tik cüshidighan rayonlar:[misal:] tropiktin ötmek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bu rayongha xas bolghan, u yerge jaylashqan we u yerde ucraydighan:[misal:] tropik belwagh.
|
|
trotil |
|
|
|
trombon |
|
trombon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] tucta yasalghan uzun sozma kanay. gewdisi taqa sheklidiki ikki parce neycining tutashturulushidin tüzülgen bolup, sozghili, hem yighqili bolidu. neycining sozulushi we yighilishi oxshash bolmighan yette xil awaz basquciqa bölünidu. uning bilen yene yërim we siyrilma awazlarnimu orunlighili bolidu.
|
|
trënër |
|
|
|
tripsin |
|
|
|
tritiy |
|
tritiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] hidrogën izotoplirining biri. ximiyiwi belgisi . (tritium)T radi’o’aktipliq xususiyitige ige, yërim yimirilish dewri 46.12 yil. atom yadrosida bir dane proton bilen ikki dane nëytron bolidu, issiq yadro rë’aksiyiside ishlitilidu.
|
|
trigla |
|
trigla[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil bëliq. ten shekli tapanbëliqqa oxshap këtidu we uningdin sel kicikrek këlidu, qorsaq teripi kümüsh rengde këlidu, tatliq suda yashaydu.
|
|
trigonomëtiriye |
|
|
|
trigonomëtiriyilik |
|
|
|
trilogiye |
|
|
|
top (Ⅰ) |
|
top (Ⅰ)[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] orap tëngilghan, ölcemlik qatlanghan yaki tizip destilengen gezlime, qeghez qatarliqlarning herbir boliqi we döwisi:[misal:] fabrika uzungha barmayla pütüp, özining birinci top rextini ishlepciqardi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir yerge yighilghan kishiler, haywanlar, qushlar we ularning ayrim-ayrim oyushqan böliki:[misal:] yiraqtin baghqa qarap asmangha kötürülgen cang-tozan bilen kishiler topi këletti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer meqset bilen uyushqan kishiler guruppisi:[misal:] mexsut begning kicikkine banditliq topi qurghanliqi ulargha ayan idi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yighilghan, uyushqan:[misal:] top bulut.
|
|
top (Ⅱ) |
|
|
|
topⅢ |
|
|
|
topa |
|
|
|
topa teret |
|
|
|
topa tutmaq |
|
|
|
topisini közge sürtküdek bolmaq |
|
topisini közge sürtküdek bolmaq[yeshmisi:] qattiq sëghinmaq, ajayip körgüsi kelmek:[misal:] men on yildin bëri yurtumni, ata-anamni körmey, öyimizning topisini közge sürtküdek boldum.
|
|
topisi ëghir |
|
topisi ëghir[yeshmisi:] tashlap këtish asangha cüshmeydighan؛ asan ayrilghili bolmaydighan, uzunraq turup qalidighan:[misal:] këtimen, këtimen dep turghininggha töt yil bolup qaldi, tëxi këtelmiding, bu yëzining topisi ëghir.
|
|
topa-tozan |
|
|
|
topa-tuman |
|
topa-tuman[yeshmisi:] «topa-tozan»gha qarang:[misal:] ucurup qumni, topa-tumanni, cacmaqta her yan ot-xes, samanni.
|
|
topa-cang |
|
|
|
topaz |
|
topaz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. ximiyiwi terkibi Al2(FOH)2SiO4. u adette sëriq, ac zengger, ac yëshil, ac kül reng yaki aq renglerde bolidu؛ süzükliri bir xil göher hësablinidu.
|
|
topan (Ⅰ) |
|
topan (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞dëhqanciliq＜[yeshmisi:] bughday, shal, tëriq qatarliq zira’etlerning xamanda dëni ayriwëlinghandin këyin qëlip qalghan ghol, yopurmaqlirining topidek bolup ketken uwaqliri.
|
|
topan (Ⅱ) |
|
topan (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① diniy riwayetlerde ëytilidighan nöh peyghember zamanisidiki ademlerning gunahliri ücün, pütün dunyani basqan su tashqini.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] küclük dolqun, tashqin, ëqin:[misal:] qaldi bir qamghaq kebi boran ara, ya qëyiqsiz bendidek topan ara.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zor balayi’apet:[misal:] qance topanlar, boranlar ucridi, emma bash egmiduq.
|
|
topbëshi |
|
topbëshi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］top+bash+i［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] wangliq tüzümde, bashqilarni wang bilen körüshtürüsh, wangning emr-permanlirini yetküzüsh ishlirini bashqurghuci orda xizmetcisi.
|
|
top-top |
|
|
|
topce |
|
|
|
topci (Ⅰ) |
|
|
|
topci (Ⅱ) |
|
|
|
top-zembirek |
|
|
|
topqa |
|
|
|
toplatmaq |
|
|
|
toplashmaq |
|
|
|
toplaqliq |
|
|
|
toplam |
|
toplam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bir türdiki nersilerdin melum tertipte jemlengen, yighilghan:[misal:] toplam uqum.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum tertipte toplanghan we neshr qilinghan eser, qarar, mejmu’e:[misal:] «köklem» uning tunji shë’irlar toplimi idi.
|
|
toplamliq |
|
|
|
toplanmaq |
|
|
|
topley |
|
|
|
topleylik |
|
|
|
topluq |
|
|
|
toplimaq |
|
toplimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tarqaq nersilerni bir yerge yighmaq, jemlimek:[misal:] u cëcilip ketken almilarni tërip bir yerge toplidi.[yeshmisi:] ② bir-birlep yighip köpeytmek:[misal:] hësab we tebi’etke da’ir kitablarni yol rasxoti ücün sëtip, pul toplidim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] barini bir yerge yighmaq, merkezleshtürmek (küc, derman, zëhin qatarliqlar heqqide):[misal:] nöwette her derijilik partiye, hökümet teshkilatliri tëximu köp zëhniy kücni toplap, bu küreshke yaxshi rehberlik qilishi lazim.
|
|
topograf |
|
|
|
topografiye |
|
topografiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ölcesh ishliri＜[yeshmisi:] gë’odëziyining bir tarmiqi. yer yüzini ölcesh, pilan, xeritige cüshürüsh qatarliq mezmunlarni öz icige alidu.
|
|
topogë’ologiye |
|
|
|
topologiye |
|
|
|
topur (Ⅰ) |
|
topur (Ⅰ)[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] adem we haywanlarning tertipsiz qedem bësishidin anglanghan awaz:[misal:] yërim këce bolghanda, dërize töwide körüngen kölengge bilen «topur» qilghan bir awaz peyda bolup, yene jimidi.
|
|
topur (Ⅱ) |
|
|
|
topur-topur |
|
|
|
topurlatmaq |
|
|
|
topurlashmaq |
|
|
|
topurlimaq |
|
|
|
topuq |
|
topuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① haywanning tizidiki üc burjek shekillik söngek. uci peske qarap turidu. [yeshmisi:] ② öz’ara teqdim qilip oynash ücün, alahide teyyarlanghan topuq söngiki:[misal:] topuq oynimaq.[yeshmisi:] ③ söngek, limfa toqulmisi, qan ishlepciqirish toqulmisi qatarliqlarda bolidighan yaman süpetlik ösme:[misal:] topuq ciqmaq.
|
|
topilatmaq |
|
|
|
topilashmaq |
|
|
|
topilang (Ⅰ) |
|
topilang (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qalaymiqan warang-curung, urush-majira:[misal:] topilangdin toqac oghrilimaq. ＊ topilangda her terepke aghdurulghan shire-orunduqlar yerde yatatti.[yeshmisi:] ② isyan, gheliyan:[misal:] ular xangha qarshi topilang kötürmekci bolushiwatatti.
|
|
topilangdin toqac oghrilimaq |
|
|
|
topilang (Ⅱ) |
|
topilang (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yumshaq, bozang topa bilen qaplanghan halet we ashundaq jay:[misal:] ruzimet yerning otturisida pirqirap yürüp, kigiz ornidek yerni aq topilanggha aylanduriwetkenidi.
|
|
topilangci |
|
|
|
topilanmaq |
|
|
|
topiliq |
|
topiliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] topisi bar, topa bilen tolghan:[misal:] qum topiliq ëtiz. sëghiz topiliq yol.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yumshaq, bozang, qëlin topisi bar jay:[misal:] kün tiklengende, bu topiliqtin ayagh kiymey mangghili bolmaytti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] topisi qëlin, köp؛ topa basqan, topa tozup turidighan:[misal:] yolucilar aptobusi solgha buruldi-de, tar we topiliq yolda asta ilgirileshke bashlidi.
|
|
topilimaq |
|
topilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ünümsiz tupraq üstige ünümlük, küclük tupraqni tökmek, topa yëyitmaq, cacmaq:[misal:] qaraqishta bughday topilap, bëshim ëliship qaldi demla
|
|
toturmaq |
|
toturmaq[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] tëriktürmek, xapa qilmaq, qërishmaq, cishigha tegmek.
|
|
totëm |
|
|
|
totëmizm |
|
totëmizm[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] iptida’iy jem’iyettiki eng deslepki bir xil diniy ëtiqad. u texminen uruq jama’esi bilen bille peyda bolghan. qedimki herbir uruq kishiliri özlirini melum haywan, ösümlük yaki jansiz maddilar bilen qandashliq yaki bashqa alahide munasiwetke ige dep qarighan we ulargha shu uruqning qoghdighucisi we simwoli süpitide coqunghan. bu xil ëtiqad eyni waqitta dunyaning hemme yëride saqlanghan bolup, hazirmu bezi qebile we milletler arisida ucraydu.
|
|
tocka |
|
tocka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① birer jay yaki boshluqtiki melum bir da’irini körsitidighan belge, nuqta.[yeshmisi:] ② nuqta, cëkit:[misal:] u qarigha ëtish musabiqisida yette tockigha toluq tegküzüp, ela netije bilen teqdirlengen.
|
|
toxtatmaq |
|
toxtatmaq[yeshmisi:] ① «toxtimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] u derhal ëtini toxtatti.[yeshmisi:] ② bëkitmek, belgilimek:[misal:] ucrishish waqtini üc kündin këyinge toxtatsaq.[yeshmisi:] ③ wezipe öteshtin ceklimek, qaldurmaq:[misal:] ular mensurni shujiliqtin waqitliq toxtatti.[yeshmisi:] ④ turghuzmaq, ishletmek:[misal:] öyde bala baqquci toxtitayli dësek, sëning ma’ashingning yërimi këtidu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] basmaq, tutmaq:[misal:] uning gep-sözliridin özini xëli toxtatqan ademliki bilinip turatti.
|
|
toxtashmaq |
|
|
|
toxtalghu |
|
toxtalghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① jiddiy peyttimu özini toxtitiwalalaydighan xususiyet, alahidilik:[misal:] toxtalghusi bar. toxtalghusi yoq.[yeshmisi:] ② toxtap ötüshke tëgishlik jay, orun:[misal:] say otturisidiki bu kicikkine kepe yolucilar ücün öteng bolalmisimu, bir toxtalghu bolup qalghanidi.
|
|
toxtalghusiz |
|
|
|
toxtalmaq |
|
toxtalmaq[yeshmisi:] ① «toxtimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] ya pul, ya ashliqi yoq tursa, qoshumce ishlepciqirish yene toxtalsa, qandaqmu birnëme qilidu.[yeshmisi:] ② «toxtimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] yuqirida biz zunun qadir hëkayilirining bezi xususiyetliri üstide qisqice toxtilip öttuq.
|
|
toxtam |
|
toxtam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toxtap qalghan, aqmaydighan:[misal:] toxtam su.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki yaki birqance terep melum bir ishni birlikte ëlip barghanda, herqaysisining hoquq we mejburiyetlirini belgilesh ücün bëkitip ciqilghan hemde ortaq ri’aye qilinidighan mezmun we maddilarni öz icige alghan këlishim we bu heqtiki höjjet:[misal:] toxtamda tedbir konkrët, mes’uliyet ëniq belgilendi.
|
|
toxtamlashmaq |
|
toxtamlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① gëpini bir yerge toxtatmaq, pütüshmek:[misal:] mollam bilen toxtamliship, uni öyge bashlap keldim.[yeshmisi:] ② öz’ara toxtam tüzüshmek:[misal:] biz sheher idarilirini köktat bilen, sheher idariliri bizni kömür bilen teminleydighan bolup toxtamlashtuq.
|
|
toxtamliq |
|
|
|
toxtamname |
|
|
|
toxtawsiz |
|
|
|
toxtun |
|
|
|
toxtimaq |
|
toxtimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① melum ish, heriket, pa’aliyet we bashqilar dawamlashmay qoymaq:[misal:] at ghalibtin on qedemce ötüp bërip toxtidi.[yeshmisi:] ② bir yerge bërip qalmaq (yash heqqide):[misal:] u salapetlik, yëshi toxtighan adem idi.[yeshmisi:] ③ qarar tapmaq, orunlashmaq:[misal:] su qattiq yerde toxtaydu (maqal).[yeshmisi:] ④ bëkimek, bir qarargha kelmek:[misal:] talash-tartish tügimey, gep bir yerge toxtimidi.[yeshmisi:] ⑤ kütmek, saqlimaq:[misal:] shu caghda nasir aka tolimu xijilliq icide:[misal:] xapa bolmay cilge pishqice toxtap bërishsile, dëdi.[yeshmisi:] ⑥ üzülüp qalmaq:[misal:] qatnash toxtidi. ＊ ëqiwatqan su birdemdila cippide toxtidi.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ishni orundash yaki birer nersige ërishish melum qimmetke we ejirge toghra kelmek:[misal:] u yaqqa tartiship bu yaqqa tartiship, axir üjme sayisining bahasi 400 tengge aq kümüshke toxtaptu.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] aghzigha, tilgha ëlip ötmek؛ toxtalmaq:[misal:] emdi men yëza igilik mesiliside toxtap ötimen.
|
|
toxtimay |
|
|
|
toxu |
|
toxu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① öy qushliridin biri. her xil sortliri bar, tumshuqi qisqa, üstün tumshuqi ëgilgen, bëshida qizil tajisi bolidu؛ qaniti qisqa, ëgiz ucalmaydu؛ gösh we tuxum ücün bëqilidu:[misal:] malning bëshi toxu (maqal).[yeshmisi:] ② shu haywanning göshi:[misal:] bügün kec toxu shorpisi ziyapiti boldi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] mücel yil hësabida oninci yilning nami:[misal:] uning mücili toxu iken.
|
|
toxu poqi |
|
toxu poqi[yeshmisi:] asan qutulghili bolmaydighan, muttehem, kökerme, eski:[misal:] bu toxu poqini nedin bashlap kelgendu bu adem.
|
|
toxuci |
|
|
|
toxuciliq |
|
|
|
tor (Ⅰ) |
|
tor (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yip yaki sün’iy talalardin katek-katek közlük qilip toqulghan toqulma:[misal:] baghning üstidin aylandurup tartilghan nazuk incike altun tor ularning ucup këtishige yol qoymaydiken. ∥ tor yaghliq. tor somka.[yeshmisi:] ② shundaq shekilde ishlengen buyum:[misal:] sim tor.[yeshmisi:] ③ ömücük, pile qurti qatarliqlarning tartqan yipliri:[misal:] ömücük tori. pile torgha kirdi.[yeshmisi:] ④ bëliq tutush, qush owlash ücün, közlük qilip toqulghan yip:[misal:] qush qërip torgha cüshmes, er qërip qolgha cüshmes (maqal). ＊ bir küni u öydin ciqip, deryagha tor saptu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tuzaq, qapqan؛ qamal:[misal:] perizat mana emdi bir cong jinayi tor icige kirip qaldi.[yeshmisi:] ⑥ qoghun pishqanda, shapiqida hasil bolidighan egri-bügri kësishken siziqlar.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bir-birige munasiwetlik sahe, sistëma:[misal:] ijtima’iy soda torlirining yenimu köpiyishi arqisida, bazarni teminlesh tëximu yaxshilinidu.
|
|
torgha cüshmek |
|
|
|
tor (Ⅱ) |
|
tor (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bir jisim yene bir jisimgha urulghanda, massining ëshishi bilen öz herikitige qoshulidighan qoshumce küc, tesir:[misal:] pexirdin öz kücining tori bilen ketmen üstige yiqildi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] salmaq, wezin, ehmiyet:[misal:] uning gëpining xëli tori bar.
|
|
tor ketmek |
|
|
|
torpaq |
|
|
|
torpaqliq |
|
torpaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] torpiqi bar, torpiqi bolghan:[misal:] ëghilgha kirip bëqinglar, yer islahatida tegken mëwe hazir köpiyip, bir torpaqliq inek, 16 qoy boldi.
|
|
tort (Ⅰ) |
|
|
|
tort (Ⅱ) |
|
tort (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[yeshmisi:] xëmirigha qoy mëyi, sëriq may, shëker, tuxum qatarliqlar qoshulup teyyarlinidighan, bëzelgen tatliq yëmeklik.
|
|
tort-tort |
|
|
|
torttide |
|
|
|
torci |
|
|
|
torsuq |
|
|
|
torsiman |
|
|
|
torgha |
|
|
|
torghay |
|
torghay[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] qanatliri sus qongur, qara renglik siziqciliri bar, tumshuqi kicik we ucluq, qaniti cong, ëgiz ucidighan, yëqimliq sayraydighan bir xil qush.
|
|
torghut (Ⅰ) |
|
|
|
torghut (Ⅱ) |
|
|
|
torf |
|
torf[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[yeshmisi:] kömürge aylinish derijisi eng töwen bolghan yëqilghu. renggi patqaqqa oxshash qara, qongur yaki qizghuc këlidu؛ yëza igilikide oghut qilip ishlitilidu, sana’ette kömür gazi, patqaq gazi, yaghac ispirti yasash ücün qollinilidu hem yëqilghu matëriyali qilinidu.
|
|
torqa |
|
|
|
torqaq |
|
|
|
torlatmaq |
|
|
|
torlashturmaq |
|
|
|
torlashturulmaq |
|
|
|
torlashmaq |
|
torlashmaq[yeshmisi:] ① «torlimaq» pë’ilining ömlük derijisi.[yeshmisi:] ② türlük shekilde kësishken siziqlar bilen qaplanmaq (qoghun, qapaq, kawa qatarliqlar heqqide):[misal:] torlashqan qoghun.[yeshmisi:] ③ her terepke yönelgen liniyiler tutiship, tor halitini shekillendürmek:[misal:] bu yil etiyazda yëza-kentlerning orman bilen torlishishi cing tutuldi.[yeshmisi:] ④ ghuwalashmaq, talmaq (köz heqqide):[misal:] uning közliri torliship, bëshi qayghandek boldi.
|
|
torlanmaq |
|
|
|
torluq (Ⅰ) |
|
torluq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] katek-katek tor shekilde toqulghan yaki jiyeklirige tor tutulghan, etrapini yip bilen torgha oxshash orighan:[misal:] dërize sirtigha sim torluq qapqaq bëkitilgenidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] postida torgha oxshash siziqliri bar:[misal:] torluq qoghun.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tor qilinghan yaki tor qilishqa layiq nerse:[misal:] dërizige torluq ücün, besh mëtir rext sëtiwaldim.
|
|
torluq (Ⅱ) |
|
torluq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① wezni, bësimi, salmiqi bar:[misal:] torluq palta.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tesir qilidighan, qattiq tëgidighan:[misal:] manga tola torluq gep qilmang.
|
|
torlima |
|
|
|
torlimaq |
|
torlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yipni tor sheklide kësishtürüp tikmek:[misal:] hashixan aca ghelwirning yirtilghan yërini cige yip bilen torlap olturatti.[yeshmisi:] ② sirtini tor bilen qaplimaq:[misal:] hëliqi atquci usta paxtini ëtip rasliwalghandin këyin, ëgirilgen yip bilen torlighili turdi.[yeshmisi:] ③ picilghan rextning kësilgen qirini yömep tikmek:[misal:] men shimni kestürüp, torlash mashinisida torlawatattim.
|
|
tormuz |
|
|
|
tormuzsiz |
|
|
|
tormuzlatmaq |
|
|
|
tormuzlashmaq |
|
|
|
tormuzlanmaq |
|
tormuzlanmaq[yeshmisi:] ① «tormuzlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] mashinining tormuzlinip toxtishi xiyalimni üzüp qoydi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] toxtitilmaq, tizginlenmek:[misal:] sinash arqiliq nacar adet tormuzlinidu we yenimu ajizlishidu, aliyjanab heriketliri küciyidu.
|
|
tormuzluq |
|
|
|
tormuzlimaq |
|
tormuzlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tormuzni ishqa sëlip aptomobil, wëlisipit qatarliq mëxanizmlarning herikitini astilatmaq yaki toxtatmaq:[misal:] sulayman wëlisipitni ittik tormuzlidi-de yerge cüshti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] nërwa pa’aliyitini tëz halda suslashturmaq, toxtatmaq.
|
|
tornik |
|
|
|
torus |
|
|
|
torushen |
|
|
|
toruq |
|
toruq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qaramtul qizil, qizghuc (atning renggi heqqide):[misal:] sol tereptikisi toruq atqa mingen yash yigit esnar idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] renggi qaramtul qizil, qizghuc kelgen at:[misal:] toruqni sëtiwalghanning etisi, abduwëli uni sughirish ücün östeng boyigha minip bardi.
|
|
toruk |
|
|
|
toruk-toruk |
|
|
|
torukkide |
|
|
|
toruklatmaq |
|
|
|
toruklashmaq |
|
|
|
toruklimaq |
|
toruklimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] «toruk-toruk» qilghan awaz ciqarmaq, «toruk-toruk» qilmaq:[misal:] shu esnada uning qoynidiki yangaqlar yerge torukliship cüshüp, balilarning ayaghlirida domilashqa bashlidi.
|
|
torung |
|
|
|
torung-torung |
|
torung-torung[yeshmisi:] ① «torung» sözining tekrarlinishi:[misal:] bala qoghunluqta qolidiki kona cëlekni torung-torung urup, kün boyi qushqac ürkütti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qopal, qattiq, qulaqqa musht urghandek, yëqimsiz:[misal:] torung-torung tegmek. ＊ bu ejeb torung-torung gep qilidighan birnëmikina
|
|
turungngide |
|
|
|
torunglatmaq |
|
|
|
torunglimaq |
|
torunglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① «torung-torung» qilghan awaz ciqarmaq:[misal:] sëwettiki bikarlanghan konsërwa qutiliri torunglap tökilip ketti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishige qattiq gep qilmaq, qopal tegmek:[misal:] anciki bir ishqa sen nëmance torunglaysen dëdi barat aka xapa bolup.
|
|
torunqay |
|
|
|
torit |
|
torit[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral. ximiyiwi terkibi . TH(SiO4) köpince ushshaq danice halette ucraydu, renggi qara, qongur, sëriq këlidu؛ eynek yaki may parqiraqliqigha we küclük radi’o’aktipliqqa ige granit jins, toghra shipat jins we pëgmatit qatarliqlar arisida ucraydu. u toriy tawlashning muhim xam eshyasidur.
|
|
toriy |
|
toriy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] radi’o’aktip mëtal ëlëmënt. belgisi . (thorium)Th kül reng parashok halette bolidu, yaltiraq we yumshaq këlidu, uningdin U332 ni ëlishqa hem otqa cidamliq matëriyal we ëlëktr qutupi qatarliqlarni ishleshke bolidu. uning tëbbiy dorigerliktiki roli radiygha oxshaydu.
|
|
toz (Ⅰ) |
|
|
|
toz (Ⅱ) |
|
toz (Ⅱ)[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. bëshi üstide tajisi bolidu, erkikining quyruqi nahayiti uzun bolup, kergende xuddi yelpügücke oxshap qalidu؛ mëwe we danliq ösümlükler bilen ozuqlinidu, haywanat baghcilirida köprek bëqilidu, pëyidin zinnet buyumlirini yasashqa bolidu.
|
|
tozan |
|
tozan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① asmangha kötürülgen yumshaq topa, cang:[misal:] shamal dërize köznekliridin qum tozanlirini ucurup kirishke bashlidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kir, nuqsan, illet:[misal:] wujudi pakiz idi rohi hem pak, idi nepsi eyniki tozandin saq.
|
|
tozghaq |
|
|
|
tozghaqliq |
|
|
|
tozutmaq |
|
|
|
tozushmaq |
|
|
|
tozumaq |
|
tozumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tozandek her yangha cëcilmaq, ucmaq, tökülüp cüshmek:[misal:] tozup cüshken cac qirqindiliri aldimdiki aq kirlikni alicipar qiliwetti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] her terepke tarap ketmek, cëcilip ketmek:[misal:] ana mëning öyümdikiler her terepke tozup ketti. panahlinidighan yërim yoq, mëni bala qiliwëling[yeshmisi:] ③ titilip, uwilip ketmek:[misal:] cirip, kökirip ketken bu pullarning cörisini pütünley cashqan qirqiwetken bolup, tutqan yer tozup turatti.[yeshmisi:] ④ weyran bolmaq, yoqalmaq:[misal:] bilimlik kishi uzar, bilimsiz kishi tozar (maqal).
|
|
tozundi |
|
|
|
tos |
|
|
|
tosattin |
|
tosattin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① kütülmigende, tuyuqsiz, ushtumtut:[misal:] tosattinla bir pay oq ëtildi. ＊ tosattin ishik ëcilip, cëhrigül kirip keldi.[yeshmisi:] ② ixtiyarsiz, birdinla:[misal:] mene yene nëmilernidur ëytmaqci idim, lëkin tosattin jim bolup qaldim.[yeshmisi:] ③ hëcnëmidin hëcnëme yoq, sewebsiz:[misal:] ularning shunce jëdel qilip, yene tosattinla ep bolup qalghanlirini asan bilgili bolmaytti.
|
|
tosalghu |
|
tosalghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ikki ariliqni tosup turghuci nerse:[misal:] ëlëktromagnit dolquni ëgiz bina qatarliq tosalghulargha urulghanda, keynige qaytidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] dexli-teruz, putlikashang, tosqunluq:[misal:] patqaq gazigha ishlitilidighan mator mesilisi bu tëxnikini omumlashturushtiki bir tosalghu idi.
|
|
tosalghusiz |
|
|
|
tosalghuluq |
|
tosalghuluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tosalghu bolidighan, tosalghu peyda qilidighan nerse, mesile, ish, halet qatarliqlar.
|
|
tos-tos |
|
|
|
tosturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tosturmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tosqun |
|
tosqun[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] dexli, putlikashang, qarshiliq:[misal:] bu qarangghuluq, bu tar geme ularning qelbide muhebbet ucqunlirining yënishigha tosqun bolalmidi.
|
|
tosqunsiz |
|
tosqunsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tosquni, putlikashingi, qarshiliqi bolmighan؛ rawan, qarshiliqsiz:[misal:] tosqunsiz heriket. ∥bizning qoshunimiz algha qarap tosqunsiz ilgiriliwerdi.
|
|
tosqunluq |
|
|
|
tosqunluqsiz |
|
|
|
tosma |
|
tosma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki ariliqni tosup, ayrip turidighan melum nerse:[misal:] raxmanning etriti satma aldida ucrighanliki nersilerni döwilep, tosma hasil qiliwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ikki ariliqni tosup turidighan, ayrip turidighan:[misal:] tosma tam. tosma qir.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] deryalardiki suning ëqimini tizginlesh ücün qopurulghan qash yaki melum jilgha, ëqinlarni tosup qurulghan su ambarlirining tosulghan qëshi:[misal:] meydan ötken yil 8-ayda bir tosma yasidi.
|
|
tosmaq (Ⅰ) |
|
tosmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tosuq, qasha yaki tosma qatarliq birer nerse bilen torimaq, qorshimaq yaki ikkige ajratmaq:[misal:] öyni tosmaq. ＊ östeng boylirida borilar bilen tosup yasalghan qatar-qatar waqitliq ashxanilar, cayxanilar, nawayxanilar bar idi.[yeshmisi:] ② dalda qilmaq:[misal:] bulutning quyash nurini ance-munce tosuwalidighan hadisisi bolup turidu.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ishning ëlip bërilishini ceklimek, toxtatmaq؛ qayturmaq:[misal:] ghuncem: qiziq gep qilisiz nurum, baghwenni gül üzüshtin, mëwe yëyishtin kim tosup qoyidu dëdi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] men’iy qilmaq, ceklimek:[misal:] cërik qoshunini toldurush ücün cërik ëlish kërek, dëdi ilik hajip, lëkin namratlardin ëlish, baylardin almasliqni tosush kërek.[yeshmisi:] ⑤ tosqunluq shekillendürüp, mëngish yolini etmek, tosalghu bolmaq:[misal:] enwer ittik bërip, nijatning aldini tosti. ＊ düshmenler tash köwrükni tosuwalsa, ular qandaq qaytip ciqidu.[yeshmisi:] ⑥ tosma yaki tosuq bilen yönilishni özgertmek, bashqa yönilishke bashlimaq:[misal:] örük qizilkos, bughdaygha suni tos (maqal).
|
|
tosmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tosmiliq |
|
|
|
tosushmaq |
|
|
|
tosuq |
|
tosuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ariliqni tosush, ajritish we ihate qilish ücün sëlinghan qurulma, tam, qasha:[misal:] u özige oxshash besh-alte yash bilen su yar ëlip ketken yerge qoyulghan tosuqni müriliri bilen yölep turatti.[yeshmisi:] ② mëngish, kirish-ciqishni men’i qilish ücün, ishik-derwazilargha qoyulghan tosma yaki toghra yaghac؛ mushundaq jaylardiki qarawulluq:[misal:] u satma aldidiki tosuqtin sekrep ciqti-de, bowayning aldigha ucqandek yügürdi.[yeshmisi:] ③ toy köcürgen qiz-yigitlerdin birerining ussul oynap bërishi yaki bërilidighan tartuq qatarliqlarni telep qilip tutulghan arghamca yaki bashqa nersiler:[misal:] ikki jayda qiz-yigitler tosuq tosti. gülleyli ulargha tengge cacti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tosqunluq, qiyinciliq؛ qarshiliq:[misal:] qatmuqat tosuq we dawandin öttüng, izligen perhattek öz dildarini.
|
|
tosuqluq |
|
|
|
tosulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tosulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tosun |
|
|
|
toshturmaq |
|
toshturmaq[yeshmisi:] ① «toshmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] saqi sanduqni yërimighice altungha toshturup, baqigha qarap: yërim sanduq bolsa bolarmu dep soraptu. toshtur, toshtur, liq toshtur deptu baqi.[yeshmisi:] ② jedwel we qurning bosh orunlirigha tëgishlik san we melumatlarni yazmaq, toldurmaq:[misal:] jedwel toshturmaq.
|
|
toshturushmaq |
|
|
|
toshturulmaq |
|
|
|
toshqan |
|
toshqan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. bëshi cashqanning bëshigha oxshaydu, quliqi yoghan, yuqiriqi kalpuki yëriq këlidu, a’ile toshqini, yawa toshqan dep birnecce türge bölünidu. göshini yëgili, yungidin popayka toqughili, tërisini kiyim tikishke ishletkili bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] mücel yil hësabida tötinci yilning nami:[misal:] qasimning mücili toshqan iken.
|
|
toshqanzediki |
|
toshqanzediki[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+zedek+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] shumbuya a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi etlik, sëmiz, tüwrüksiman, qaramtul sëriq bolidu؛ pütün tëni dora qilinidu, börekni quwwetlendürüp, teret mangghuzush roligha ige.
|
|
toshqanqomushi |
|
toshqanqomushi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+qomush+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki köp yilliq, pakar ösidighan saman gholluq ösümlük. yopurmiqi ëllips yaki tuxum sheklide bolup, girwikide cishliri bolidu؛ yopurmiqini istëmal qilishqa bolidu؛ pütün tëni dora qilinidu؛ qizitmini qayturush, zeherni kësish, süydükni rawanlashturush qatarliq rollargha ige.
|
|
toshqanqulaq |
|
toshqanqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ghoza mëwisi kicik bolidu, ösümlükning pütün tëni dora bolidu؛ bedenni küclendürüp süydükni rawanlashturidu.
|
|
toshqanquyruq |
|
toshqanquyruq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+quyruq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. u nem jaylarda ösidu. u nahayiti yumshaq bolup, ulaghlar ücün yaxshi yem-xeshek hësablinidu.
|
|
toshqankalpuk |
|
toshqankalpuk[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+kalpuk［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] kalpuksiman güllükler a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. kicik we qattiq mëwisi üc burjek bolidu؛ ösümlük tënining yer üsti qismi dorigha ishlitilidu؛ yallughni yandurush, qanni toxtitish, tinclandurush roligha ige.
|
|
toshqan’ot |
|
toshqan’ot[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toshqan+ot［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] azghan a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yiltizi we yiltizsiman gholi dorigha ishlitilidu؛ issiqni yandurush, qan toxtitish rollirigha ige.
|
|
toshmaq |
|
toshmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① liq qilip qacilanmaq, tolmaq:[misal:] uning puli yëterlik idi, shunga bir pestila ikki somka liqqide toshti.[yeshmisi:] ② bosh orun qalmay igilenmek, hemme yëri qaplanmaq, bir kelmek:[misal:] öy tütünge toshup këtiptu.[yeshmisi:] ③ ösüp, congiyip melum yashqa yetmek:[misal:] bultur 1-ayda 17 ge toshtum.[yeshmisi:] ④ belgilengen yaki mölcerlengen cekke yetmek:[misal:] perhatning ara tagh yëziliq ottura mektipide oqutquciliq qiliwatqanliqigha bir yil toshti.
|
|
toshutmaq |
|
|
|
toshushmaq |
|
|
|
toshuq |
|
|
|
toshung (Ⅰ) |
|
|
|
toshung (Ⅱ) |
|
|
|
toshungluq |
|
toshungluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① toshungi bar, toshung bëkitilgen:[misal:] bizning harwa-ulaghlirimiz boldi. otun, picangha barsaq toshungluq, arghamciliqmu bolup qalduq.[yeshmisi:] ② toshung torlashqa bolidighan, toshunggha bab:[misal:] men bir toshungluq cige sëtiwaldim.
|
|
toshulmaq |
|
|
|
toshumaq |
|
toshumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir orundin yene bir orungha yötkimek:[misal:] tash toshumaq. su toshumaq.[yeshmisi:] ② aparmaq, yetküzmek:[misal:] gep toshuydu arida düshmen bolup, tola geptin ketti icim derdke tolup.
|
|
toshimaq |
|
|
|
togh |
|
|
|
toghac |
|
|
|
toghra |
|
toghra[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum yönilishke qarimuqarshi, udulmu’udul orunlashqan, aldini tosup turidighan:[misal:] toghra qir. toghra tam.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] melum bir nishangha qarap, udul:[misal:] birnecce on atliq newkerler hemmining aldida kirip ketti, sadir arqidin ëtini qamcilap, toghra tashqi sëpilning icige kirdi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kenglik, en:[misal:] bu ëtizning uzunluqi 66 mëtir, toghrisi 11 mëtir bolup, del bir mo këletti.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] artuq yaki këmi yoq, delmudel:[misal:] sili aghrighandin bashlap, bu yil toghra yette yil boldi, deptu turdiqari.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xatasi yoq, natoghra emes؛ heqiqiy, rast:[misal:] eger toghra jawab bërelmiseng, tillani shahimizning qoligha yetküzüp bërishing kërek. ＊ hashim: bir hësabta kadirlarning dëgen sözliri toghriken jumu, özi, dëdi.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muwapiq, orunluq, yolida, layiqida:[misal:] ijadiyetke aptorlarmu toghra mu’amile qilishi, tehrirlermu toghra mu’amile qilishi kërek.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] quwluq, aldamciliqni bilmeydighan, pak, diyanetlik:[misal:] sizdek toghra, aq köngül ademning bizge yardem bëridighanliqingizgha, ishinimen. ∥ bir top kishi tutmaq bolup oghrini, dawrang sëlip ciqti cëlip naghrini. «oghri qacti» dëginice warqirap, këlip mehkem tutti oghri-toghrini.[yeshmisi:] ⑧ [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «durus, derheqiqet» dëgen menide qisturma söz rolida këlidu:[misal:] toghra, men bir qëtimla emes, birnecce qëtim bu heqte öz irademni bildürgenidim.[yeshmisi:] ⑨ [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] shexs bilen türlengen sheklige orun këlish qoshumcisi qoshulup këlip «heqqide, üstide» dëgen menide tirkelme rolida këlidu:[misal:] kimdur biri xasiyetke caqcaq qilip, mëning toghramda bezi geplerni qilip, sinap baqqan oxshaydu.
|
|
toghra këser |
|
toghra këser[yeshmisi:] ① yaghacni toghrisigha toghraydighan (here heqqide).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] toghra qilip ayriydighan, kem-ziyade qilmaydighan, heqqaniy:[misal:] hashim’axun heq-naheq üstide tik turidighan, toghra këser, wijdanliq adem idi.
|
|
toghratmaq |
|
|
|
toghra-xata |
|
|
|
toghrashmaq |
|
|
|
toghraq |
|
toghraq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tal we tërekler a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yaghici qurulush, öy jahazilirini yasashqa ishlitilidu, tarim wadisigha keng tarqalghan.[yeshmisi:] ② ghulja shehirige qarashliq bir yëzining nami.
|
|
toghraqliq (Ⅰ) |
|
toghraqliq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toghraq köp ösken, toghraq bilen qaplanghan:[misal:] del shu peytte toghraqliq orman icidin almas bashlighan atliq yigitler ëtilip ciqti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] toghraq köp ösken, toghraq bilen qaplanghan jay:[misal:] u toghraqliq icige ickirilep kirdi.[yeshmisi:] ③ cercen nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
toghraqliq (Ⅱ) |
|
|
|
toghralmaq |
|
|
|
toghram |
|
toghram[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toghralghan, kësilgen nersining her bir böliki:[misal:] uning toghrimi xëli cong boptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, toghralghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir toghram nan.
|
|
toghruluq |
|
|
|
toghrida |
|
toghrida[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] heqte, toghruluq:[misal:] bu toghrida birer ish qilayli dësek, özingiz bilisiz, yurtimiz kicik, pitnisi yaman yer.
|
|
toghridin-toghra |
|
toghridin-toghra[yeshmisi:] ① topmutoghra, biwasite:[misal:] köwrük köyüp ketkenliki ücün, deryaning bu yëqi bilen toghridin-toghra alaqe qilghili bolmaytti.[yeshmisi:] ② egitmey, qacurmay؛ udul, tüzla:[misal:] adem her qacan we herqandaq jayda tebi’etke, hayatqa aq köngüllük bilen, toghridin-toghra, yaxshi niyet bilen qarisa, uning köngli ceksiz aram tapidu.
|
|
toghrisi |
|
toghrisi[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «sözning rasti, gepning ocuqi» dëgen menide këlidu:[misal:] bughdaylar aptap kishining tënini tonurdek qizitidighan mezgilde piship qaldi, piship qaldila emes, toghrisi, oridighan waqittin birnecce kün ötüp ketti.
|
|
toghrisida |
|
toghrisida[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qarshisida, udulida:[misal:] alahidin közni yumup acquce, sultan ordisining toghrisida — ilgiriki ornida jaylishiptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] heqqide, üstide:[misal:] enwerning ëytishice, ademler bügün muxbirlarning këwir toghrisida yazghan maqalisini anglash ücün këtip baratti.
|
|
toghrisidin |
|
toghrisidin[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① ënidin, udul teripidin:[misal:] uning zeykesh östeng dëgini mushu yerdin üc-töt caqirim yiraqliqta bolup, qomushluqni toghrisidin kësip ötetti.[yeshmisi:] ② sewebidin, wejidin, toghruluq:[misal:] uning bilen men mana mushu bir ëghiz gep toghrisidin setliship qaldim.
|
|
toghrisigha |
|
toghrisigha[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① ëni, toghra teripini boylap:[misal:] shu esnada, ance yiraq bolmighan jayda yolni toghrisigha kësip ëqiwatqan su köründi.[yeshmisi:] ② melum bir nishanni udullap, udulisigha:[misal:] u yene toghrisigha, tagh üstige atni capturup ciqti.[yeshmisi:] ③ köndileng halda:[misal:] aldinqisi bolsa xadini toghrisigha tutqinice naxsha ëytmaqta idi.
|
|
toghrigha |
|
|
|
toghrilatmaq |
|
|
|
toghrilashmaq |
|
|
|
toghrilanmaq |
|
toghrilanmaq[yeshmisi:] ① «toghrilimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] ishik aghisining bu tentenilik awazi sarayni jaranglitiwetti, ademler ishik yaqqa toghrilandi.[yeshmisi:] ② «toghrilimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] congqur idiyiwi-siyasiy xizmet arqiliq kadirlarning idiyisi toghrilandi.
|
|
toghriliq |
|
toghriliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toghra halet:[misal:] putungning toghriliqigha qarima, yolungning toghriliqigha qara (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toghrisigha congayghan؛ gewdilik:[misal:] shu esnada bagh tereptin ëgiz boyluq, bughday önglük, toghriliq bir ayal ciqip keldi.
|
|
toghrilimaq |
|
toghrilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tüz, tekshi haletke keltürmek؛ udullimaq؛ ruslimaq, tüzlimek:[misal:] qirni toghrilimaq. tanapni toghrilimaq.[yeshmisi:] ② melum bir nuqta, nishangha udullimaq, qaratmaq, robiro qilmaq:[misal:] u ustirini ong yangiqigha toghrilidi.[yeshmisi:] ③ yënida, aldida tex qilmaq؛ yüz körüshtürmek:[misal:] emdilikte turmush mëni uning aldigha toghrilap, hëliqi qerzlerni qayturup bërishke qistimaqta.[yeshmisi:] ④ xata we nuqsandin xaliy qilmaq؛ tüzetmek:[misal:] düshmen siringni oghrilaydu, dost xatayingni toghrilaydu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ ëpini, ilajini qilip wujudqa ciqarmaq, hel qilmaq:[misal:] men dëgendekla bolup qalsa, hemme ishni özüm toghrilaymen, ëlip qacidighan yigitni özüm tëpip bërimen.[yeshmisi:] ⑥ birawgha mensup qilmaq, hësabigha ötküzmek, tewe qilmaq:[misal:] u: he rehimjan hëliqi muttehem xotunni këyin bir terep qilarmiz, shuninggha dëgen sanni bu qizgha toghriliwëtinga, dëdi-de, özi tëlëfon turupkisini qoligha aldi.[yeshmisi:] ⑦ belgilik birer waqitqa udullimaq, toghra keltürmek:[misal:] birküni birdem olturup xeyrliship këlish ücün, ishtin cüshken waqitqa toghrilap asim akining öyige bardim.[yeshmisi:] ⑧ artuq yaki këmi yoq, delmudel qilmaq:[misal:] pulni hëliqi 6200 yüenlik cekning üstige qoshup, on ming yüenge toghrilap qoyaymu dëdi oghli dadisigha picirlap.[yeshmisi:] ⑨ mas, munasip, muwapiq qilmaq, udullimaq:[misal:] shundaq künlerning biride, qismet enwer ücün aldinqisidinmu qiziqraq, tasadipiy bir weqeni toghrilidi.
|
|
toghrimaq |
|
toghrimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] kësip, herilep, parce-parce qilmaq, ushshaqlimaq:[misal:] gösh toghrimaq. ＊ qismet coruq aldigha bir toqac nan qoyup, picaq ëlip, awwal göshini, këyin bëhini gülidek, cilandek qilip toghridi.
|
|
toghlimaq |
|
|
|
toghuna |
|
|
|
toq |
|
toq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ash-tamaqqa toyghan, ac emes:[misal:] közi toqning özi toq (maqal). ＊ ghojamning qorsiqi toq, quli bilen ishi yoq (maqal).[yeshmisi:] ② yëterlik, toluq:[misal:] her qacan ikki-üc at yaki öküzüng hazir tursun. yem-xeshek, boghuzlirini mol, toq bërip baqqin.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] parawan, bayashat:[misal:] japa tartqan kishilerning hemmisi bext-sa’adetlik, toq we xatirjem turmushqa yëtishni arzu qilip kelgen.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] xatirjem, ghemsiz؛ pütün:[misal:] anam hayat waqtida könglüm toq, yürikim pütün idi.[yeshmisi:] ⑤ mëghizi, dan ëlishi yëterlik, toluq, ala emes:[misal:] yiltizi cirishke bashlighan bughdaylar köpince toq dan alalmaydu.[yeshmisi:] ⑥ qëniq, qoyuq (reng, tüs heqqide):[misal:] shunce toq, shunce renggareng ëcilghan tagh güllirini küz ëyining üshshüki solashturghanidi.
|
|
toqa (Ⅰ) |
|
toqa (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kemer, töshwagh we ayagh kiyim tasmilirining bir ucini ötküzüp, zörür tëpilghan yerde toxtitidighan, tilliq, yumilaq yaki töt burjek halqa؛ jirim:[misal:] betinkining toqisi. kemerning toqisi.
|
|
toqa (Ⅱ) |
|
|
|
toqac |
|
toqac[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] boldurulghan xëmirdin girde congluqida qilip, cekküc cëkip pishurulghan bir xil mayliq nan:[misal:] cong toqac pishqice kicik toqac köyüptu (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] kicik toqac sheklide yaki töt bürjek sheklide qilinghan:[misal:] toqac sopun.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen qoshulup këlip, toqac sheklidiki nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir toqac sopun.
|
|
toqal (Ⅰ) |
|
|
|
toqal (Ⅱ) |
|
|
|
toqalliq |
|
|
|
toqay (Ⅰ) |
|
toqay (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qoyuq ösken orman we catqal.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «bir» sözi bilen birikip, «bir top, birmunce, bir talay؛ nurghun, tola» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] bir toqay adem. ＊ ularning etrapigha bir toqay balilar olashqanidi.[yeshmisi:] ③ aqsu shehirige qarashliq bir yëzining nami.
|
|
toqay (Ⅱ) |
|
|
|
toqayliq |
|
|
|
toqciliq |
|
toqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] parawan, bayashat, toq, ghemsiz turmush we shundaq hayat:[misal:] ürümcining koca-karametlirini körüp, bayashatliq, toqciliqlardin köngli-köksi kötürülgen hüseynemning rohi yayrap baratti.
|
|
toqsan |
|
|
|
toqsininci |
|
|
|
toqquz |
|
|
|
toqquz oghuzlar |
|
toqquz oghuzlar[yeshmisi:] tarixtiki uyghur qowmlirining nami, yeni hazirqi qumulning gherbi, qara sheherning shimali, tarim derya wadilirida hemde tengri taghliri, ottura asiya etrapida yashighan uyghurlarning tashqi toqquzqebilisi közde tutulidu.
|
|
toqquz uyghurlar |
|
|
|
toqquzi tel |
|
|
|
toqquz’atar |
|
|
|
toqquzeylen |
|
|
|
toqquztonluq |
|
toqquztonluq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toqquz+ton+luq［[yeshmisi:] kösheydighan haywanlar ashqazinining 3-qismi. hejmi here könikidin congraq, icide yapraqsiman qatlamliri bolidu, köshelgendin këyinki ozuqluqlar uningda dawamliq hezim qilinidu.
|
|
toqquzköz |
|
|
|
toqquzluq |
|
|
|
toqquzinci |
|
|
|
toqla |
|
|
|
toqlatmaq |
|
|
|
toqlashmaq |
|
|
|
toqlanmaq |
|
|
|
toqluq |
|
toqluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toq halet, toqciliq:[misal:] qorsaqning toqluqi köngülning shoqluqi (maqal). ＊ tughqandin yamanlighan eqilning yoqluqi, tamaqtin yamanlighan qorsaqning toqluqi (maqal).
|
|
toqlimaq |
|
|
|
toqmaq |
|
toqmaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerni urup parcilash, qëqish ücün ishlitilidighan bir uci tompay yaghac:[misal:] hurra hurra... miltiq, neyze, toqmaq, gürjek, joto kötürgen kishiler towlighan pëti türmige basturup kirdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] zerbe, tayaq:[misal:] toghra sözning toqmiqi bar (maqal).[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] qangaltircilar we harwa jabduqlirini yasighucilar ishlitidighan yaghac bazghan.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[köcme menisi:] [misal:] baghlam, tiziq:[misal:] bir toqmaq pul.
|
|
toqmaqbëliq |
|
toqmaqbëliq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toqmaq+bëliq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bëliq a’ilisidiki bëshi yumilaq, aghzi kicik, dümbisi qara qongurraq kelgen bir xil bëliq. qorsaq qismi aq, qanatliri sëriq bolup, göshi temlik këlidu. tuxumdan, qan we jigerliri zeherlik bolidu. ëlimizning dëngiz boyliri we bezi icki deryaliridin tëpilidu.
|
|
toqmaqci |
|
toqmaqci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toqmaq bilen urghuci:[misal:] bu üshtigerning shaxarlap buslighan torlimilarni toqmaqlaydighan ikki toqmaqcisi bar idi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarni toqmaq, kaltek bilen ur-soq qilishni adet qilghan melum bir tebiqe, guruh yaki shexsning yallanma himayicisi:[misal:] wangning toqmaqciliri heywe bilen toqmaqlirini taranglitip, mollazeydinni orap turdi.
|
|
toqmaqlatmaq |
|
|
|
toqmaqlashmaq |
|
|
|
toqmaqlanmaq |
|
|
|
toqmaqlimaq |
|
|
|
toqutmaq (Ⅰ) |
|
|
|
toqutmaq (Ⅱ) |
|
|
|
toquc |
|
|
|
toqur |
|
toqur[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gedenbagh ësilghan tögining aldidiki tögige ësilidighan, ara qongghuraqtin sel kicikrek qongghuraq.Ⅸ机?türi: kk derijisi:[misal:] yene birnecce qiz-yigit qoshaq toqushti, öz’ara ëytishish qildi.
|
|
toqushmaq (Ⅱ) |
|
|
|
toquqsiz (Ⅰ) |
|
|
|
toquqsiz (Ⅱ) |
|
|
|
toquqluq (Ⅰ) |
|
|
|
toquqluq (Ⅱ) |
|
toquqluq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëger-jabduq bilen toqulup teyyarlanghan, toqup qoyulghan:[misal:] nadem qaytip ciqip, toquqluq boz atni mindi-de, yëzigha qarap yol aldi.
|
|
toqulma |
|
toqulma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toqup, örüp yasalghan؛ toqulghan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] gezlime, gezmal:[misal:] paxta we yipek toqulmilar.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yoq yerdin oylap ciqirilghan, yalghan, oydurma:[misal:] pen pakitqa hörmet qilidu, yalghan, toqulma gepni ilmiy telimatning ornigha dessetkili bolmaydu.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] organizmdiki ezalarni teshkil-qilghuci birlik. u shekli we funksiyisi oxshash bolghan nurghunlighan hüjeyrilerning melum shekilde birikishidin tüzülidu, adem we yuqiri derijilik haywanlar tënide ëpitil toqulmisi, qoshquci toqulma, muskul toqulmisi we nërwa toqulmisidin ibaret töt xil toqulma bolidu.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiyat-sen’et ijadiyitide, turmushni omumlashturush, obraz yaritish we merkiziy idiyini gewdilendürüsh qatarliqlarda qollinilidighan bir xil muhim bedi’iy usul.
|
|
toqulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
toqulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
toqulmishunas |
|
|
|
toqulmishunasliq |
|
|
|
toqulmiliq |
|
|
|
toqum |
|
toqum [yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] at-ulaghlarning ëger yaki comining astigha qoyulidighan, birqance qat kigizdin tikilgen jabduq:[misal:] attin ayrilsangmu, toqumidin ayrilma (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qat-qat؛ qëlin:[misal:] mana qarimamsiz, doxturgha qatrawërip, kësel tariximmu toqum bolup ketti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarning üstige yüklengen gunah, eyib:[misal:] özining toqumini bashqilargha artmaq.
|
|
toqumni qarnigha almaq |
|
|
|
toquma |
|
toquma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toqulghan, toqulma.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yung yip örüsh, paxta yip arqaq qilinip toqulghan tiwitliq rext. aldi yüzide tik we tekshi halettiki uzun tiwitliri bolidu. uningdin qishliq kiyim tikishke bolidu.
|
|
toqumaq (Ⅰ) |
|
toqumaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① her xil yip arqiliq gezlime yaki popayka qatarliq toqulma buyumlarni teyyarlimaq:[misal:] ëri qoshumce cekmen-cotar, katekce shatiwar toquydighan kasip idi.[yeshmisi:] ② tal-tal ciwiq yaki qomush qatarliqlarni örüp yaki bir-birige cëtip, her xil shekildiki buyum halitige keltürmek:[misal:] bora toqumaq. zembil toqumaq. sëwet toqumaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëytip yaki yëzip, melum ijadiyet sheklige keltürmek, tüzmek:[misal:] ëytishish adette ixtiyariy bolidu. kim xalisa ornidin turup, jüp tallap, qoshaq toquydu.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoq yerdin oylap ciqarmaq, oydurmaq:[misal:] men dëmigen geplerni nedin toqup ciqarding
|
|
toqumaq (Ⅱ) |
|
toqumaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① at-ulaghqa ëger-toqum artip jabdumaq:[misal:] semet ëghildin qëcirdek yoghan bir boz ëshekni hem jughi kicikrek shox qara ëshekni aciqip, üstige güllük uculuqlarni toqudi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarning üstige yüklimek, artmaq:[misal:] hëlimu yaxshi, barat shuji dadamning kësilini yoqlap kelgende öyde bolmaptikenmen, bolmisa, manga toquydighan xëli toqumliring bar iken-de.
|
|
toqumluq |
|
toqumluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① dömbiside toqumi bar, toqum toqup jabdulghan:[misal:] caqqanliq bilen ambalning nërigha qangqip cüshken miltiqini, oqdanlirini aldim-de, bu etrapta yügürük atalghan, kümüsh ëger-toqumluq dangliq kök ëtini minip, tagh ickirisige qëcip kirip kettim.[yeshmisi:] ② toqum tikishke layiq, toqum tikishke yëtidighan:[misal:] öyimizde bir toqumluq kigiz bar, qara hanggigha derhal toqum tiktürmisek, emdi yawidaq mingili bolmaydighandek turidu.
|
|
toqumici |
|
|
|
toqumiciliq |
|
|
|
toqunaq |
|
toqunaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① at-ulagh, harwilargha artilghan arghamcining ucigha cigilgen ilmek yaghac:[misal:] otunci ornidin turup, bir uci yaghac toqunaqqa cigilgen kona arghamcini qoltuqigha qisti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] orunsiz yaman qilip körsitilgen terep, betnam:[misal:] xaliq saqi uninggha «eksil’inqilabci tughqini bar iken» dëgen toqunaqni artip qoymay dep oylidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngülde saqlighan ghum, yaman niyet:[misal:] uning qorsiqining toquniqi bar.
|
|
toqunaqliq |
|
toqunaqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toquniqi bar, toqunaq baghlanghan:[misal:] toqunaqliq arghamca.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toqunaq bolidighan, toqunaqqa layiq:[misal:] men baghdin bir toqunaqliq örük acisini kësip keldim.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] köngli egrilik, niyiti yamanliq:[misal:] sëximiz uning yash ikenlikini közde tutup, hazirghice hemishe ish üstide qiliwatqan toqunaqliqigha peqet nesihet qilipla keldi.
|
|
toqunush |
|
toqunush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ikki terep bir-biri bilen duqurushush, duc këlip bir-birige urulush:[misal:] her küni dëgüdek eskerler bilen oqughucilar otturisida kicik toqunushlar bolup turdi.[yeshmisi:] ② bir-birige duc kelgen qisimlar, kücler otturisidiki jeng:[misal:] on minut, yërim sa’et dawam qilidighan qisqa, emma tuyuqsiz toqunushlar düshmenge hëc aram bermeytti.[yeshmisi:] ③ otturida bolghan talash-tartish, ixtilap:[misal:] raxman mudir bilen mëning otturamdiki toqunush ene shundaq bashlandi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ziddiyet, qarimuqarshiliq:[misal:] bu bir qatar heriketler uning kallisida keskin idiyiwi toqunush boluwatqanliqini delillep turatti.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiy eserlerde teswirlengen her xil përsunazhlar otturisidiki ziddiyet we küreshler. toqunush edebiy eserler suzhitini barliqqa keltürüsh we përsonazhlar xaraktërini ëcip körsitishtiki muhim bir halqa.
|
|
toqunushturmaq |
|
|
|
toqunushturulmaq |
|
|
|
toqunushsiz |
|
toqunushsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toqunush we tosalghudin xaliy, ixtilap we majirasiz, tosalghusiz:[misal:] kona ishlepciqirish munasiwetliridin yëngi ishlepciqirish munasiwetlirige ötüsh ongushluq, toqunushsiz, dawalghushlarsiz bolidu dëgenlik emes.
|
|
toqunushluq |
|
|
|
toqunushmaq |
|
toqunushmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir-birige ucriship, duc këlip, yoluqup qalmaq:[misal:] ularning közliri bir-biri bilen toqunushti.[yeshmisi:] ② bir-birige urulmaq, doqurushmaq:[misal:] uningmu yürek qatlimida bir-birige ziddiyetlik qattiq dolqun toqunushup shawqunlawatatti.[yeshmisi:] ③ bir-biri bilen jangjallashmaq, urushmaq, jeng qilishmaq:[misal:] ikki terep qattiq toqunushqan bir qëtimliq elem kürishide tegken oq neq bu «qehriman»ning yürikini yulup ketkenidi.[yeshmisi:] ④ [misal:] [köcme menisi:] [yeshmisi:] zitlashmaq, qarshilashmaq, jëdelleshmek:[misal:] uning üstige, metrozi we sultanlar bilen toqunushup qaldi.
|
|
toqicaq (Ⅰ) |
|
|
|
toqicaq (Ⅱ) |
|
|
|
toqilenet |
|
toqilenet[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toqa+lenet［[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] jaza süpitide gunahkarlarning boynigha sëlinidighan taqaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] zor teshwish, ghem-endishe؛ til-ahanet we mesxire:[misal:] yaxshi körgen kishim bilen toy qilimen dep, az ötmey munciwala toqilenetke qalghinini
|
|
toqiliq |
|
|
|
tok (Ⅰ) |
|
tok (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ëlëktr＜[yeshmisi:] ëlëktr zeritining ëqimi. tok ötküzgüctin ötkende issiqliq ëffëkti, ximiyilik ëffëkt, yoruqluq ciqirish ëffëkti qatarliqlarni hasil qilidu.
|
|
tok simi |
|
|
|
tok ëqimi |
|
|
|
tok (Ⅱ) |
|
tok (Ⅱ)[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] ① tash, calma qatarliq nersilerning yerge yaki qattiq nersilerning üstige cüshüshidin yaki urulushidin hasil bolghan awaz:[misal:] qushqacning aghzidiki dan aldigha «tok» qilip cüshüptu.[yeshmisi:] ② toxu, ördek qatarliqlarning danni qattiq coqup ëlishidin hasil bolghan awaz:[misal:] xoraz yerdiki danni «tok» qilip coquwaldi.
|
|
tokang |
|
|
|
tok-tok |
|
|
|
tokcatquc |
|
|
|
tokci |
|
|
|
tokciliq |
|
tokciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëlëktr üskünilirini yasash, qurashturush, rëmont qilish ishliri bilen shughullinish kespi:[misal:] tokciliq qilmaq. ＊ adil uzundin bëri idarimizda tokciliq bilen shughullinip keldi.
|
|
toksikologiye |
|
|
|
toksin |
|
|
|
tokkide |
|
|
|
tokluq |
|
|
|
tokur (Ⅰ) |
|
|
|
tokur (Ⅱ) |
|
|
|
tokurang |
|
tokurang[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ikki teripige tëre yëpilghan we orilidighan tasma bëkitilgen, otturisigha bëkitilgen yaghac tutqucni qolda aylandurup cëlinidighan, cine qadighuci we milicmal satqucilar calidighan bir xil kicik naghra.
|
|
tokurangci |
|
|
|
tokur-tokur |
|
|
|
tokurlatmaq |
|
|
|
tokurlashmaq |
|
|
|
tokurlimaq |
|
|
|
tokus |
|
tokus[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] birnersining ikkinci birnersige arqa-arqidin bir qattiq, bir bosh tëgishidin ciqqan awaz:[misal:] bowayning hasisining pol üstide «tokus» qilghanliqini anglap, uning kariwattin cüshüshke temshiliwatqanliqini sezdim.
|
|
tokus-tokus |
|
|
|
tokusside |
|
|
|
tokuslatmaq |
|
|
|
tokuslashmaq |
|
|
|
tokuslimaq |
|
|
|
tokuldatmaq |
|
|
|
tokuldashmaq |
|
|
|
tokuldaq |
|
|
|
tokuldimaq |
|
|
|
tong (Ⅰ) |
|
tong (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] soghuqtin muzlap qatqan, muzgha aylanghan:[misal:] birdemdila oyulup tong yer, adem boyi kolandi quduq. qëziwerdi barghance capsan, qol ciraghdin cüshürüp yoruq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yer, su qatarliq nersiler muzlap tonglighan halet we mushundaq qattiq soghuq:[misal:] asimning dëyishice, etiyazda tong këtish bilen bashqa düylerge köcidikenmiz.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] pishmighan, temge kirmigen: tong alma.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] qopal, qattiq, kishining könglige tëgidighan:[misal:] puli barning gëpi ong, puli yoqning gëpi tong (maqal).[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] pozitsiyisi qopal, xush mu’amile qilmaydighan:[misal:] mëning bara-bara sizge yëqinlishishim we tonushushimizning congqurlishishigha egiship, siz manga sirliq, hëssiyatsiz, tong adem bolup toyulushqa bashlidingiz.
|
|
tong (Ⅱ) |
|
|
|
tong-tong |
|
|
|
tongdurmaq |
|
|
|
tongra (Ⅰ) |
|
tongra (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kir, qasmaq:[misal:] balam, dëdi ana balisini jimilep, uwulap qolungning tongrisini ciqarmisangcu ∥ xosh biz kettuq dëdi u tashmaqning qagha putidek incike we tongra qollirini siqip, hemme ish özüngge qaldi, yolyoruq sorashni untuma
|
|
tongra (Ⅱ) |
|
tongra (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tarix＜[yeshmisi:] qedimki türk qebililirining biri, yeni turalarning bir qismi bolup, tura deryasining shimalida köcmen carwiciliq bilen turmush kecürgen. eyni waqitta türk xanliqigha tewe idi. sir-tardushlar küceygen mezgilde ularning tewelikige ötken, këyinki waqitta qumluqning shimaligha köcüp kelgen.
|
|
tongriliq |
|
|
|
tongghaq |
|
|
|
tongghaqliq |
|
|
|
tongkay |
|
tongkay[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] cong söngek:[misal:] it bir tongkayni cishlep aldida këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hinggang, börtüp ciqqan (cish heqqide):[misal:] bashliq, dëdi tongkay cish biri hëliqi ëgiz boyluqqa qarap köz qisip, aliqinigha tükürüp turup.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] hinggang, börtüp ciqqan cishliq adem:[misal:] men dëmidimmu, hëliqi tongkay shu iken, u burun shu zawutning maliye bölümide ishleytti.
|
|
tongguz |
|
tongguz[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] ① süt emgüci haywan. burun we ëghiz tumshuqliri uzuncaq, közi kicik, quliqi cong, puti qisqa, tëni sëmiz bolidu؛ tërisidin xurum, moyidin cotka ishligili we sana’ette xam eshya qilghili bolidu؛ tëzeklirini oghut qilishqa bolidu. «coshqa» depmu atilidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] «eblex», «haywan» dëgen menidiki til-haqaret sözi:[misal:] shëng shisey dëgen tongguz, harwikeshni «xo» deydu, aghzida dëgen bilen, üc kün tursa «zo» deydu.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] mücel yil hësabida on ikkinci yilning nami:[misal:] uning mücili tongguz iken.
|
|
tongguztaraq |
|
|
|
tongguztëriqi |
|
|
|
tongguzluq |
|
|
|
tongguzyangiqi |
|
|
|
tongngide |
|
tongngide[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «tong» qilip, «tong» qilghan halda:[misal:] hëliqi eblex mushtning zerbisidin ikki üc qedem arqisigha dajip, arqa mëngisi bilen udul dërize aldidiki cay jozisigha tongngide uruldi.
|
|
tonglatqu |
|
|
|
tonglatmaq |
|
tonglatmaq[yeshmisi:] ① «tonglimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] gangda turdum muzda hëc tonglatmidi otung mëni, «jilwe» eylep kelse düshmen, satmidi otung mëni.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tarqitish, ijra qilishni waqitliq toxtitip qoymaq؛ waqitliq kücidin qaldurmaq:[misal:] pulni tonglitish tursun bilen yene birlirining qorsiqidin ciqqan hiyle.
|
|
tonglashmaq |
|
|
|
tongluq |
|
|
|
tonglitilmaq |
|
|
|
tonglimaq |
|
tonglimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① soghuqtin muzlap qatmaq, muzgha aylanmaq:[misal:] qar bilen teng tonglidi tupraq, shiwirghanliq, soghuq hemme yaq.[yeshmisi:] ② muzlimaq, tongmaq:[misal:] uning etrapida juwa kiygen, soghuqtin tonglighan kishiler issinip olturushatti.[yeshmisi:] ③ qëtip qalmaq, muzlap ölmek:[misal:] bu yilqi qattiq soghuqta töt toxumiz tonglap qaldi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qizghinliqi sowumaq, mëhir-muhebbiti qaytmaq (ray, köngül qatarliqlar heqqide):[misal:] turapning sözi xuddi bir közge körünmes issiq ëqimdek, dëhqanlarning tonglighan wujudigha illiq hararet bëghishlidi.
|
|
tongmaq |
|
|
|
tongushmaq |
|
tongushmaq[yeshmisi:] «tongmaq» pë’ilning ömlük derijisi:[misal:] soghuqta yol yürüp, tongushup këtishipla, qëni öyge merhemet qilip, bir piyalidin cay icishsile.
|
|
tola |
|
tola[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] san, miqdar jehettin köp, nurghun, jiq:[misal:] tola gep. tola sözlimek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum bir san yaki miqdar terkibining köprekini teshkil qilghini, köp sandikisi:[misal:] axiri saqalliri qardek aqarghan, ömrining tengdin tolisi mushu gundixanida ötken bir mehbusning mesliheti ünüm berdi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] bek, köp, nahayiti, ghayet:[misal:] sen tola calwaqimay, ezalar aldida özüngni tekshürüshke teyyarlan, dëdi asim.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] uzun, uzaq:[misal:] bu künlerde dadam bekmu aldirash idi. kündüzi körüshelmeyttuq, axshamlirimu tola saqlap, axiri uxlap qalattim.
|
|
tolatmaq |
|
|
|
tolashmaq |
|
|
|
tolam |
|
tolam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tolanghan, tolap qoyulghan:[misal:] tolam yip.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, tolanghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] besh tolam yip.
|
|
tolamcaq |
|
|
|
tolanmaq |
|
|
|
tolta |
|
|
|
toltiliq |
|
toltiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toltisi bar, tolta ornitilghan:[misal:] bu qametlik adem, süttek aq xese yektikining sirtidin hawa reng durdun belwagh baghlap, kümüsh toltiliq yëngisar piciqini qisturuwalghanidi.
|
|
toldurghuci |
|
toldurghuci[yeshmisi:] ① «toldurmaq» pë’ilining süpetdishi:[misal:] toldurghuci tence. toldurghuci bulung.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlining pë’ilgha egiship këlip, pë’ilda anglitilghan ish-heriketning biwasite yaki wasitilik obyëktini körsitidighan we uni toluqlash wezipisini öteydighan bir böliki.
|
|
toldurma |
|
|
|
toldurmaq |
|
toldurmaq[yeshmisi:] ① «tolmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ezalar köl pütkendin këyin, kölni sugha toldurdi.[yeshmisi:] ② toluqlimaq, mukemmel qilmaq؛ belgilik cekke yetküzmek:[misal:] men mes’uliyet yërimni coqum yaxshi bashqurup, bu yilqi ziyanni tolduruwalimen[yeshmisi:] ③ bosh orunlargha, grafiklargha tëgishlik sanlar we melumatlarni yazmaq:[misal:] siz toldurghan ankitliringizgha qarisaq, bu yil 68 yashqa ciqidikensiz, shundaqmu emes
|
|
toldurushmaq |
|
|
|
toldurulmaq |
|
toldurulmaq[yeshmisi:] «toldurmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] toqumiciliq sana’itide ximiyiwi toqulma, talaliq toqulma buyumlar köpiyip, aptonom rayonimizning bu jehettiki kem orni tolduruldi.
|
|
tolghatmaq |
|
|
|
tolghash |
|
|
|
tolghashmaq |
|
tolghashmaq[yeshmisi:] ① «tolghimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular perwasiz, hedep bellirini tolghishatti.[yeshmisi:] ② tolghimac haletke këlip qalmaq, tolghimac bolup qalmaq:[misal:] oshuqidin boghuwalghan kona qoncluq coruqining ucluq tumshuqi uning qonaqtek shalang, uzun tükler tolghiship turghan ëngikige qarap turatti.
|
|
tolghaq |
|
tolghaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tughush aldida tutidighan qattiq aghriq:[misal:] birküni kecte ayalimni tolghaq tutup qaldi, tughut anisini caqirip kirdim.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] ücey yollirining yallughlinishi bilen ipadilinidighan yuqumluq kësel. kësel peyda qilghucisining oxshimasliqigha qarap baktëriyilik tolghaq we amyobaliq tolghaq dep ikki xil bolidu.
|
|
tolgham |
|
|
|
tolghanmaq |
|
tolghanmaq[yeshmisi:] ① «tolghimaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] öyning otturisida tolghinip ikki ejdiha yatqaniken.[yeshmisi:] ② «tolghimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] sim tolghandi. jümek tolghandi.[yeshmisi:] ③ ikki terepke tewrinip, yögilip heriket qilmaq:[misal:] anar qedimini yötkigende, uning tëqimigha cüshüp turghan bilektek tom, qapqara cacliri yilandek tolghinip turatti.[yeshmisi:] ④ özini ixtiyarsiz halda u yan-bu yan tashlimaq, burulmaq:[misal:] ekber ular herbir tepkinide bir tolghinatti.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq azablanmaq؛ derd-elem cekmek:[misal:] akisi ësige kelsila, hëlim’axunning öpkisi örleytti. biraw yürek-baghrini sughurup tashlighandek tolghinatti.
|
|
tolghima |
|
|
|
tolghimac |
|
|
|
tolghimaq |
|
tolghimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir teripi, bir bëshidin tutup aylandurmaq, burimaq:[misal:] hëkayini bashlashtin awwalqi sözümni mushundaq bashliwidim, shopurum qaqaqlap külüp, rolni tetür tolghiwetkili tas qaldi.[yeshmisi:] ② eshmek, tutup bir terepke aylandurmaq, tolimaq:[misal:] umac icip cish kolaptu, muz yalap burut tolghaptu (maqal).[yeshmisi:] ③ u yan-bu yangha ëgip, aylandurup heriketlendürmek:[misal:] neghme-nawa dëgen bolup turghan, ussulcilar bëlini tolghap oynap turghan.[yeshmisi:] ④ melum bir terepke aylandurup qaratmaq, cörimek:[misal:] doxturning sözini anglap lutpulla bilen bille kelgen hëliqi «ziyaliy» boynini tolghidi-de, nëri ketti.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq mujup aghrimaq (qorsaq heqqide):[misal:] qorsiqim pat-patla tolghap aghrip qalatti.
|
|
tolmaq |
|
tolmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① köl, taghar, qaca qatarliqlarning icige bosh yëri qalmay qacilanmaq, toshquzulmaq:[misal:] «qizil burun» yancuqining taraqlap turghan pullar bilen liq tolushini arzu qilatti.[yeshmisi:] ② orun, meydan qatarliqlarning hemme yëri toluq igilenmek, toshup ketmek:[misal:] ishxana aldi bu ishqa qiziqqan ezalar bilen toldi.[yeshmisi:] ③ orun, boshluq qatarliqlar melum bir xil halet bilen pürkelmek, qaplanmaq:[misal:] metkërem dilberning ismini caqirghanda, zal ici birpes jimipla yene picirlashlar bilen toldi.[yeshmisi:] ④ yighilip tashmaq, toshup ketmek:[misal:] uning ajizlarning közige oxshap këtidighan közliri liqqide yashqa tolghanidi.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hës-tuyghu, ghem-qayghu, ümid qatarliqlar ulghiyip tashmaq:[misal:] men ünsiz yash tökettim, könglümge bihësab derd-elem tolghanidi.[yeshmisi:] ⑥ toluq, yëterlik derijide ige bolmaq, yëtishmek:[misal:] adem 30 yashqa kirgende eqilge tolup, tülkige oxshash herqandaq nersini bilidu.[yeshmisi:] ⑦ ösüp melum yashqa yetmek:[misal:] qanunda, siyasiy hoquqtin mehrum qilinghan kishilerdin bashqa, yëshi 18 ge tolghan hemme puqraning saylash, saylinish hoquqigha ige ikenliki belgilengen.[yeshmisi:] ⑧ toluqlanmaq, toshmaq:[misal:] sonur xiyal sürüp qaldi:[misal:] «nahayiti on künla qomush satsa, kem aqcisi tolatti, xep, munu ayalning beslishiwatqinini qarimamdighan».
|
|
toluq |
|
toluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tolghan, bosh orun qalmighan:[misal:] negila baqsam zira’etler belen, boluq iken. jüp bashaq her tüp qonaqta, danliri toluq iken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] semrip toshqan, yëtishken:[misal:] uning ap’aq yüzi we toluq kelgen qamiti yëngi ëcil?膣※锄铭※?bir tal ghuncini eslitetti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yëterlik, mukemmel, kem emes:[misal:] u hazir xëli toluq matëriyallargha we asaslargha ige.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] etrapliq, tamamen:[misal:] sen toluq heqliqsen, kecürgin mëni, kate.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kem-kütisiz, birer böliki cüshüp qalmighan yaki qisqarmighan halda:[misal:] zunun qadirning bedi’iy teswirliride bu xil xususiyetler toluq tëpilidu.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] birimu qalmay, hemmeylen:[misal:] düshmen saygha toluq kirip bolmighuce oq ciqirishqa ruxset yoq. hujum buyruq bilen bashlinidu[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] mukemmel, yuqiri derijilik:[misal:] gülsümxan acining oghli bolsa toluq ottura melumatqa ige dëhqan yigit idi.
|
|
toluq ottura mektep |
|
|
|
toluqsiz |
|
toluqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toluq, mukemmel, bir pütün bolmighan؛ toluq emes:[misal:] ot qoydi shu cagh biri tuyuqsiz, bildim, carlishim iken toluqsiz.
|
|
toluqsiz ottura mektep |
|
|
|
toluqlatmaq |
|
|
|
toluqlashmaq |
|
|
|
toluqlanma |
|
|
|
toluqlanmaq |
|
|
|
toluqlighuci |
|
toluqlighuci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toluqlaydighan, toluqlash rolini oynaydighan:[misal:] ular dölet sodisining küclük yardemcisi we muhim toluqlighuci amili bolidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] antitëlalarning kësel mikroblirini öltürüshige yardem bëridighan qan zerdabidiki ximiyiwi madda.
|
|
toluqlima |
|
toluqlima[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toluqlash, toldurush ücün ishlitilidighan, serp qilinidighan:[misal:] bezi mehsulatlarni qërindash ölke, sheher, aptonom rayonlar bilen, hetta cet eller bilen toluqlima soda qilishqa, shërikliship bashqurushqa bolidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] toluqlash ücün ishlitilgen nerse:[misal:] dëhqanlarning a’ile igiliki kollëktip igilikining toluqlimisi.
|
|
toluqlimaq |
|
toluqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] toluq, mukemmel, pütün haletke keltürmek؛ toldurmaq, mukemmelleshtürmek:[misal:] seydixan aca ance-munce gep qisturup, bowiyining gëpini toluqlap turdi.
|
|
tolun |
|
|
|
tolu’ol |
|
tolu’ol[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme. molëkula formulisi C6 H5 CH3. rengsiz suyuqluq, tashkömür mëyidin ajritip ëlinidu. partlighuc dora, boyaq, puraqliq matëriyal we saxarin qatarliqlarni ishleshke matëriyal qilinidu. u mëtal bënzol depmu atilidu.
|
|
tolwur |
|
|
|
toliliq |
|
|
|
tolilimaq |
|
|
|
tolima |
|
|
|
tolimaq |
|
|
|
tom (Ⅰ) |
|
tom (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① toghra kesmisi, aylanmisi cong (yaghac, arghamca, yip qatarliq boylam nersiler heqqide):[misal:] dërizining sirtigha tom polat zixcilardin qilingha penjire qoyulghan bolup, hazir hëc nerse buzulmighanidi.[yeshmisi:] ② qëlin, cong:[misal:] tom kitab. tom nan. ＊ u yürikini tom qilip, asta közini acti.[yeshmisi:] ③ küclük, yoghan (awaz heqqide):[misal:] tom awaz.
|
|
tom (Ⅱ) |
|
tom (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] birqance kitab qilip tüplengen eser, höjjet, matëriyallarning herbir kitabi, jild.
|
|
toma |
|
|
|
tomatqu |
|
|
|
tombalqa |
|
|
|
tombalqiliq |
|
|
|
tombuk |
|
|
|
tombulaq |
|
|
|
tompay |
|
tompay[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qorsaq, bedenliri tompayghan, semrip ketken:[misal:] mëni dessimekci bolghan shap burut, qapqara, tompay bir kishini bölek ikki ademning cing qucaqlap tutuwalghanliqini kördüm.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qara qorsaq, sawatsiz, bilimsiz:[misal:] biz addiy, tompay ademler, geplirimizni ëghir almisila. ∥ tëxi ularning tilining qopalliqicu dep söz qisturdi ikkincisi, nediki sehraliq tompaylarning gepliri.
|
|
tompaytmaq |
|
|
|
tompayliq |
|
|
|
tompaymaq |
|
tompaymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ishship, kötürülüp ciqmaq؛ dombaymaq؛ yoghinimaq:[misal:] shewket duduqlighinice anisining tompiyip turghan qorsiqigha birdem tikilip turdi-de, xijaletmen qiyapette yerge qaridi.
|
|
tompucka |
|
|
|
tompur |
|
|
|
tompiyishmaq |
|
|
|
tomtaq |
|
tomtaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qisqa we tom:[misal:] nasir aq dakida qattiq orap tëngilghan bëshini ëyiqning tapinigha oxshaydighan tomtaq aliqanliri bilen awaylap silap qoydi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bash-ayighi yoq, müjmel, cüshiniksiz:[misal:] dada toxtighina, metwaqi shuji tomtaqla undaq dëmigendu?
|
|
tomtaqliq |
|
|
|
tomtayaq |
|
tomtayaq[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］tom+tayaq［[yeshmisi:] yaramsiz, këreksiz؛ menpe’etsiz:[misal:] ong ayagh, sol ayagh, bizni qilding tomtayaq (maqal).
|
|
tomlashmaq |
|
|
|
tomluq (Ⅰ) |
|
|
|
tomluq (Ⅱ) |
|
|
|
tomlimaq |
|
|
|
tomnan |
|
|
|
tomur |
|
tomur[söz türkümi:] pë’il. [yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] qan suyuqluqi adem bedinide aylinish dawamida ötidighan neycisiman toqulma, organ. u artëriye, wëna, qil qan tomur qatarliqlargha bölünidu:[misal:] örlep ciqqan cëke tomurliri uning acciqi kelgenlikini körsitetti.[yeshmisi:] ② yürek herikitining netijiside qanning tëpishi, tomurning soqushi:[misal:] tomuri pes.[yeshmisi:] ③ ösümlüklerning yopurmiqi we hasharatlarning qanitidiki shaxsiman toqulmilar:[misal:] yopurmaqning tomuri.[yeshmisi:] ④ tagh we yer asti kanliridiki, yer qatlam yönilishlirining gireliship tutishishidin hasil bolghan ghol siziq:[misal:] lëkin biz tëxnikini yaxshi igilep alalmiduqmu yaki kanning tomurini tapalmiduqmu, hëckimge birnerse ucrimidi.[yeshmisi:] ⑤ esli, yiltiz:[misal:] yiltizliri bir, tomurliri bir, taghlarda ösken milyon derexning؛ tëpishliri bir, soqushliri bir quyashqa baqqan milyon yürekning.[yeshmisi:] ⑥ asas, ghol:[misal:] sansiz tagh jilghiliridiki su derya, ëriq-östeng arqiliq payansiz baghubostanliq yëzilarning tomurlirigha quyulidu.[yeshmisi:] ⑦ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] sözning yiltiz qismi, asasiy qismi:[misal:] söz tomuri.
|
|
tomurci |
|
tomurci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tomur tutush arqiliq këselni tekshürüp dawalighuci tëwip, doxtur:[misal:] bizning mehellide bir tomurci bar idi, tomurni tutup, köz-qulaqqa qarapla këselni tapatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishilerning mijezi, pozitsiyisige qarap ish qilghuci:[misal:] lëkin oqughucilarning icide nahayiti tomurci balilar bar idi.
|
|
tomurciliq |
|
|
|
tomurdash |
|
tomurdash[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yiltizi, tomuri tutash؛ tomuri bir:[misal:] ömürning qimmiti mëhnet, ijad mëhnetke yoldashtur. pëshanengdin tökülgen ter, yürek birle tomurdashtur. ＊ hemmimiz tomurdash, qan-qërindashmiz.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yiltizdash, bir yiltizdin yasalghan:[misal:] tomurdash söz.
|
|
tomurdashliq |
|
|
|
tomurdan |
|
tomurdan[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. güli sëriq, mëwisining renggi qara bolup, pütün ösümlük tëni dora qilinidu, nemlikni heydesh, qan bësimini cüshürüsh roligha ige.
|
|
tomurluq |
|
|
|
tomuz |
|
tomuz[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① eng issiq bolghan 6-we 8-ay ariliqidiki mezgil.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞mëtë’orologiye＜[yeshmisi:] 24 mewsumning biri bolup, 7-ayning 22-, 23-yaki 24-künliri.
|
|
tomuzgha |
|
tomuzgha[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat. türi köp, erkikining qorsaq qismida awaz ciqirish orgini bolup, shu organ arqiliq dawamliq incike, yuqiri awaz ciqirip, cirildap turidu؛ cishisi awaz ciqarmaydu, lëkin qorsaq qismida anglash orgini bolidu؛ topining astida yashaydu, ösümlüklerning yiltizidin ozuqlinidu.
|
|
tomilimaq |
|
|
|
ton (Ⅰ) |
|
|
|
ton belgisi |
|
ton belgisi[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] boghumning ton türini bildürgüci belge. «xenzu tili pinyin layihisi»de" - , /, v , \" ci din ibaret ton belgiliri körsitilgen. «-» yuqiri tüz tonni, «／» yuqiri örligüci tonni, «v» töwenlep örligüci tonni, «＼» töwenligüci tonni bildüridu. yënik tongha belge qoyulmaydu.
|
|
ton (Ⅱ) |
|
|
|
tona |
|
|
|
tonce |
|
tonce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaqisi tongha oxshash oyulup, tüz tikilgen:[misal:] tonce capan, tonce juwa. tonce yaqa.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mushundaq shekilde tikilgen capan.
|
|
tonsiz (Ⅰ) |
|
|
|
tonsiz (Ⅱ) |
|
|
|
tonluq |
|
tonluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① toni bar, ton kiygen:[misal:] del shu caghda aq tumaq kiygen, beqesem tonluq bir adem meydangha sekrep cüshüptu. ∥ toy-tonluqning, hëyt-atliqning (maqal).[yeshmisi:] ② ton tikishke bab, layiq, yëterlik:[misal:] men ikki tonluq rext sëtiwaldim.
|
|
tonna |
|
|
|
tonnazh |
|
|
|
tonnazhliq |
|
|
|
tonniliq |
|
|
|
tonnilimaq |
|
|
|
tonutmaq |
|
tonutmaq[yeshmisi:] ① «tonumaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qatnashqining yaxshi boldi. sanga hemmini tonutmaqci bolghan perizatnimu kördüng.[yeshmisi:] ② qandaqliqini körsetmek, tëtitmaq:[misal:] bir herbiyge mepining bir ëtini sëtiwëdim. ya pulni bërey dëmeydu, emdi bermeydighan bolsa, özümni bir tonutup qoymisam.
|
|
tonur |
|
tonur[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] icige ot yëqip qizdurup, nan yaqidighan, shor yaki otqa cidamliq sëghiz, xishtin yërim shar sheklide yasalghan ocaq.
|
|
tonush |
|
tonush[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bilish, cüshinish:[misal:] bu balining herplerni tonushi we köcürüp yëzishi yaxshi iken.[yeshmisi:] ② eslesh, yadigha keltürüsh:[misal:] men uninggha sincilap qarap emdila tonushumgha, u heyranliq bilen mëning ismimni atidi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] burundin tartip bilidighan, körgen؛ uninggha burundin melum bolghan:[misal:] uning sözi tügimeyla, ikkinci tonush kishi qolumni qisti.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum bir shey’i yaki mesilige qarita shekillendürgen mu’eyyen qarash, pikir, oy:[misal:] zawut partkomining ezaliri estayidil muzakire qilish arqiliq, axiri tonushni birlikke keltürdi.
|
|
tonush-bilish |
|
|
|
tonushturghuci |
|
|
|
tonushturmaq |
|
tonushturmaq[yeshmisi:] ① «tonushmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] lutpulla eghzemni turghangha tonushturdi.[yeshmisi:] ② melum bir kishi yaki melum bir ish toghrisidiki tesirati, qarishini sözlep bermek yaki yazma ipadilimek:[misal:] agranom dëhqanlargha her xil oghutning xususiyiti we uni ishlitish usullirini tonushturdi.[yeshmisi:] ③ birawni birer teshkilat yaki melum bir kishige layaqetlik dep melum qilmaq:[misal:] yer islahatida ebeydulla ayshemxan hedining yoldishi sabirni partiyige tonushturghanidi.
|
|
tonushturush |
|
tonushturush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer kishi yaki nersining ehwali heqqidiki qisqice bayan, izahat:[misal:] bu tonushturushni anglighandin këyin, yolucilar bu uyghur qizigha congqur hörmet bilen qarashti.[yeshmisi:] ② melum bir kishining qaysi orundin ikenliki we salahiyiti tonushturulup yëzilghan ispat xet:[misal:] tonushturush almaq. tonushturush yazdurmaq.
|
|
tonushturulma |
|
tonushturulma[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] melum bir shexs yaki uning kitabi tonushturup yëzilghan maqale, eser:[misal:] bezi alimlar farabi eserlirining her xil yëziqtiki nusxiliri, saqlanghan orni we mezmunining resmiy tonushturulmisini ishlep ciqti.
|
|
tonushturulmaq |
|
|
|
tonushsiz |
|
|
|
tonushluq |
|
tonushluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tonuydighan, bilidighan, tonush:[misal:] zeytunining atisi mushu etrapta, hemmige tonushluq, mahir xalwaplarning biri idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tonush-bilishlerning öz’ara yëqinliq munasiwiti:[misal:] ularning tonushluqi ene shuncilikla idi.
|
|
tonushmaq |
|
tonushmaq[yeshmisi:] ① «tonumaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] buningdin 30 yil ilgiri sirtqi yurtqa ketken tughqanlirimiz mëni bir qarash bilenla tonushmidi.[yeshmisi:] ② birer kishi bilen öz’ara tonush bolmaq, bir-birini tonuwalmaq, biliwalmaq:[misal:] biz shu sa’ettin bashlap bir-birimiz bilen tonushup, goya bir anidin toghulghan qërindashlardek bolup kettuq.[yeshmisi:] ③ bilmek, cüshenmek, xewerdar bolmaq:[misal:] ependim zawut ishciliri bilen ucriship, ularning hayati bilen tonushti.[yeshmisi:] ④ tepsiliy körüp ciqmaq, ögenmek:[misal:] lutpulla bir qisim uyghur, tatar yazghucilirining eserliri bilenmu tonushup ciqti.
|
|
tonughusiz |
|
|
|
tonulmaq |
|
tonulmaq[yeshmisi:] ① «tonumaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] herqance girim qilsimu, pëshanisidiki tartuqtin tonulup qaptu.[yeshmisi:] ② nam ciqarmaq, meshhur bolup qalmaq:[misal:] u doxturxanigha këlip, bir hepte öte-ötmeyla birer yüz kishining hemmisige tonuldi.
|
|
tonumaq |
|
tonumaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① özige tonushluq kishi yaki nersini körünüshidin yaki melum belgisidin biliwalmaq:[misal:] bëxil bay bolsa, anisini tonumas (maqal). ＊ siz pristandikilerning hemmisini tonuysiz.[yeshmisi:] ② bilmek, uqmaq:[misal:] biz tejribe-sawaqlardin birlik mehsulatini ashurush bilen tërilghu yer kölimini këngeytishni birleshtürüsh zörürlükini tonup yettuq.[yeshmisi:] ③ öz üstige almaq, iqrar qilmaq:[misal:] siz derhal xataliqingizni tonup, sulayman bilen namanni pash qiling, mesilingizni toluq tapshurup, xataliqingizni tonusingizla boldi.[yeshmisi:] ④ bilmek, perqlendürmek:[misal:] yaxshi malni tonushqa köz kërek, nacar malni sëtishqa söz kërek (maqal). ＊ abidem bosughida turghan bu ademning cirayini perq ëtelmigen bolsimu, awazidin uning sabir ikenlikini tonudi.
|
|
tonil |
|
|
|
towa |
|
towa[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qilmishigha pushayman qilip, uni tekrarlimasliq ücün bërilgen wede yaki soralghan özre:[misal:] sediqe balani yer towa gunahni yer. (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]imliq söz.[yeshmisi:] te’ejjüplinish, heyran qëlishni ipadileydu:[misal:] towa dëdi xelcem ghudurap, nëmance xuylinish, bir öy dëgende herküni bette polu qaynawermeydu.
|
|
towa-istighpar |
|
|
|
towra |
|
|
|
towlatmaq |
|
|
|
towlashmaq |
|
towlashmaq[yeshmisi:] ① «towlimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] cërikler yalang qilicning payniki bilen sol bilikidiki qalqanni urup:[misal:] aman-aman dep teng awaz bilen towlishatti.[yeshmisi:] ② warqirap-jarqirap jëdelleshmek, jangjallashmaq, urushmaq:[misal:] shundaq qilip, ular bir-biri bilen towliship qaldi.
|
|
towlanmaq |
|
|
|
towlimaq |
|
towlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① xëli yiraqtiki kishilermu anglighudek qilip yuqiri awaz bilen ëytmaq؛ warqirimaq:[misal:] sawaqdishi muxter uning yënigha yügürüp keldi-de: mëning, mëning pulum cüshüp qaptu, dep towlidi. ＊ u, özidin barghansëri yiraqliship këtiwatqan selimining arqisidin qarap, birdinla ornidin turup ketti-de: selime, selime, dep towlidi.[yeshmisi:] ② dad-peryad salmaq, warqirimaq:[misal:] bay shotidin yiqilghili tas qaptu we özini aran tutup towlaptu.
|
|
towiname |
|
towiname[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］towa+name［[yeshmisi:] qilmishigha wegunahigha pushayman yaki towa qilip, qaytilimasliq ücün wede bërip yëzilghan tilxet:[misal:] bu artur tughulushidin töt ay ilgiri yëzilghan, anisining ërige yazghan towinamisi bolup, astida ikki kishining imzasi bar idi.
|
|
toy |
|
toy[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① turmush qurghanlar sheripige mëhman caqirip, ziyapet we köngül ëcish arqiliq ëlip bërilidighan tebriklesh murasimi:[misal:] toydin yamanlisang, toy qilip kör (maqal). ＊ toy dëgen bizde xushalliq, xatirjemlik, bext-asayishliqning belgisi.[yeshmisi:] ② birer tarixiy weqe yaki xatire künge bëghishlap ötküzülgen ziyapet, tentenilik murasim:[misal:] ulughwar sen batur armiyem, tebrikleymen qutluq toyungni. ceksiz hörmet iptixar bilen, teqdim ettim mushu küyümni.[yeshmisi:] ③ shad-xuramliqqa tolghan merike, bezme:[misal:] «atning ölümi itqa toy» dëgen shu iken-de, sen heyder’aka besh küngice yëngi öyge köcisen
|
|
toy-tamasha |
|
|
|
toy-tökün |
|
|
|
toyci |
|
toyci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toy qilghuci, toy ötküzgüci:[misal:] owni owla owci bilen, toyni oyna toyci bilen (maqal).[yeshmisi:] ② toygha qatnashquci, mëhman:[misal:] toycilar tün boyi ussul oynap, naxsha ëytip, toy shadliqigha cömüldi.
|
|
toydurmaq |
|
|
|
toydurulmaq |
|
|
|
toyghuluq |
|
toyghuluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qorsaqni toyghuzushqa yëterlik nerse, yëmeklik:[misal:] ikki muzqent dëgining, bolmas bizge toyghuluq. dostum bizge këriki, cin niyetlik, toghriliq.
|
|
toyghuce |
|
toyghuce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] toyghanliq hës qilghuce, qanghuce؛ boldi dëgüce:[misal:] toyghuce yëmek. ＊ u «yene shularning yënigha bërip, toyghuce parang sëliship, caqcaq qiliship, bille ishlisem qandaq yaxshi» dep oylidi.
|
|
toylatmaq |
|
|
|
toylashmaq |
|
|
|
toyluq |
|
toyluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qudilar otturisidiki këlishishke asasen, oghul terep qiz we qiz terepke bëridighan kiyim-këcek, zinnet buyumliri, pul qatarliq nersiler:[misal:] u tëxi sanga nahayiti köp toyluq aptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qizning toyi ücün teyyarlanghan:[misal:] shunga, këlinge alghan toyluq halqa bilen ëlëktronluq sa’etni bermiduq[yeshmisi:] ③ toyda kiyidighan؛ yëngi:[misal:] her xil, her rengdiki cirayliq toyluq kiyimlirini kiygen qiz-yigitler bir-birige caqcaq qilishatti.
|
|
toylimaq |
|
toylimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① toyini qilmaq:[misal:] toylimighan qiz ücün bu bek set ish, shunga aldirap «bolidu, bolmaydu» dëmisek.[yeshmisi:] ② tentene qilmaq, tebriklimek:[misal:] sa’adet sirdishi bu wada boylap, jaranglap anglinar mëhnet qoshiqi. barmaqta baharning toyini toylap, eng güzel keshtiler sizip, qelbide quyash yanghan ademler sëpi.
|
|
toymas |
|
toymas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toymaydighan, qarni yaman:[misal:] u caghda naman heddi-hësabsiz ac köz, bighemliki, yep toymas, sëmiz, teyyartapliqi bilen dang ciqarghanidi.
|
|
toymasliq |
|
toymasliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer nersige razi bolmasliq, qana’et qilmasliq, acliq, ac közlük:[misal:] toymasliq kësilige gëriptar bolmaq.
|
|
toymaq |
|
toymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yep-icip, ghizalinip, ghiza we sugha bolghan telipini qandurmaq:[misal:] toymisang toyungda toyarsen (maqal). ＊ u herqance yësimu hergiz toymidi.[yeshmisi:] ② qanmaq, qana’et hasil qilmaq:[misal:] ular uyqugha toymighan ishcilarning harghin yüzige shox we meghrur nezer bilen qarap turatti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zërikmek, bizar bolmaq, bezmek:[misal:] dunyadin toymaq. jandin jaq toymaq. ＊ men uning gëpidin toyup kettim.
|
|
toy-merike |
|
|
|
toymighur |
|
toymighur[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toymaydighan, shükür qilmaydighan, ac köz:[misal:] abduqëyum’axun, emdi toymighur nepsimizni yügenleydighan waqit keldi.
|
|
toymighurluq |
|
|
|
toyushmaq |
|
|
|
toyundurmaq |
|
toyundurmaq[yeshmisi:] «toyunmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] dëmek, ular pishshiq xishni bënzingha cilap toyundurup, yandurghaniken, ular ishletken bu amalni biz nëmishqa ishletmeydikenmiz
|
|
toyunmaq |
|
toyunmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① obdan, yëterlik toymaq:[misal:] u töt dane göshgirde sëtiwaldi-de, qëniq demlengen bir ceynek cay bilen yep toyunuwaldi.[yeshmisi:] ② yëterlik, derijide özige almaq, singdürmek, ëritmek:[misal:] toyunghan ëritme. ＊ shimaliy tamgha qoyulghan bir jüp penjiridin baghdiki alma puraqlirigha tuyunghan salqin shamal urup turatti.
|
|
toyun’örük |
|
|
|
tuen |
|
|
|
tuenjang |
|
|
|
tuenjangliq |
|
|
|
tuba |
|
tuba[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] mistin yasalghan duxowoy calghu. ëghizi cine sheklide, qalghan yëri tom we yoghan këlidu؛ uninggha töt yaki besh dane porshën ornitilghan bolidu. adette duxowoy orkëstir yaki herbiy orkëstirlarda ishlitilidu.
|
|
tubërkulyoz |
|
|
|
tupraq |
|
tupraq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kolash, heydesh, cëpish netijiside, cëcilghan halette kelgen yer qatlimi:[misal:] u padishahliq textini tashlap, hammamning küllirige bulinip, saranglardek bëshigha kül, tupraqlarni cëcishqa bashlaptu.[yeshmisi:] ② yer sharining üstidiki ösümlük öseleydighan qatlimi. u her xil danice shekillik minëral maddilar, organik maddilar, su, hawa, mikro’organizm qatarliqlardin tüzülgen:[misal:] shinjangda ëdirliqlarda su we tupraqning ëqip këtishi ëghir bolupla qalmastin, belki tüzlengliklerdimu su we tupraqning ëqip këtishi ëghir.[yeshmisi:] ③ mëyit kömülgen görning üstidiki qirgha oxshash uzuncaq yasalghan topa döwisi؛ qebre:[misal:] u her peyshenbe mazargha bërip, anisining tupriqigha bash qoyatti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yurt, zëmin؛ weten:[misal:] ölsem ular tënimni yuyup, jinazamni kötürüp, mushu ulugh tupraqqa kömidu.
|
|
tupraqciliq |
|
|
|
tupraqshunas |
|
|
|
tupraqshunasliq |
|
|
|
tupraqliq |
|
tupraqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tupriqi, topisi bar:[misal:] bu munbet tupraqliq yerdin döletke, xelqqe qancilik töhpe artuq qoshulidu-he[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mazar, göristan:[misal:] mana tupraqliqqa yëtip kelduq.
|
|
tut |
|
|
|
tutatqu |
|
|
|
tutash |
|
tutash[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① bir-birige ulashqan, tutiship ketken, üzülüp qalmighan:[misal:] mahire mektepning bir cëtige tutash qilip sëlinghan öylerning icidiki kicikkine bir öyni yataq qiliwalghanidi.[yeshmisi:] ② yanmuyan jaylashqan, yandash:[misal:] shu hoyligha tutash yene bir kicikrek hoyligha seperqullar jaylashqanidi.[yeshmisi:] ③ babbarawer, tengmuteng, oxshash:[misal:] bir tutash tarqatmaq.
|
|
tutashturma |
|
|
|
tutashturmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tutashturmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tutashturulmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tutashturulmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tutashmaq (Ⅰ) |
|
tutashmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir-birige ulashmaq, uliship ketmek؛ bir-birige tëgiship turmaq:[misal:] dönglükning bir teripi derya qirghiqigha tutishatti.[yeshmisi:] ② bir-birige baghlanmaq, alaqidar bolmaq, munasiwetlik bolmaq:[misal:] yurt-jama’etke ëniq, emma kitabxanlirimizgha namelum bolghan hëkayimizning esliy tügüni xëli uzaqqa tutishidu.[yeshmisi:] ③ bir-birining icige kirip, jipsiliship ketmek, yëpiship turmaq:[misal:] cang qonghan cacliri tëqimlirigha, tashlinip turatti yëpip bëlini. hey, ötti qancilap bahar acalmay, bergi cing tutashqan ghunce lëwini.
|
|
tutashmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tutaq |
|
|
|
tutal (Ⅰ) |
|
|
|
tutal (Ⅱ) |
|
tutal (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] «bolmaq» pë’ili bilen këlip: 1)esqatmaq, dal bolmaq, muhim rol oynimaq.[yeshmisi:] 2) baliyatquda törelme peyda bolmaq (at, kala, qoy qatarliq haywanlar heqqide).
|
|
tutam |
|
tutam[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning tutamlap ayrilghan böliki, siqim:[misal:] herqance qilip baqsimu, nahayiti pes ösken ot uning tutamigha ciqmidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip tutamlighili bolidighan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir tutam kök osma.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kicikkine, az, qisqa:[misal:] «qish küni bir tutam» dëgendek, seher turup jiddiy heriket qilmisa birdemdila qarangghu cüshüp këtetti.
|
|
tutamgha ciqqudek |
|
tutamgha ciqqudek[yeshmisi:] xëli salmiqi bar, muhim, ehmiyetlik:[misal:] adwokat yüsüpjan birdem duduqlap ezmisini ezsimu, lëkin tutamgha ciqqudek birer ehmiyetlik söz ëytalmidi.
|
|
tutami bar |
|
tutami bar[yeshmisi:] ① ehmiyetlik, menilik:[misal:] ukam, bu yashqa kirgende hereng-sereng gep qilmay, tutami bar gep qil jumu dëdi u, hemrahi ablizgha qarap.[yeshmisi:] ② gëpide turidighan, rast gep qilidighan:[misal:] gëpining tutami bar adem.
|
|
tutami yoq |
|
tutami yoq[yeshmisi:] ① ehmiyetsiz, bihude:[misal:] uning gëpining tutami yoq.[yeshmisi:] ② gëpide turmaydighan, ishencsiz, turaqsiz:[misal:] mang, bayqush tutami yoq er ikensen.
|
|
tutamsiz |
|
tutamsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ehmiyetsiz, menisiz:[misal:] exmeqning aghzi bosh, sözi köp bolur؛ menisi tutamsiz, tuzsiz, maz bolur.[yeshmisi:] ② meydansiz, özgirishcan, turaqsiz:[misal:] mëni ajiz, tutamsiz dep oylimaydighansiz meyli, nëmidep oylisingiz emdi men ücün beribir.
|
|
tutamsizliq |
|
tutamsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] menisizlik, tayini yoqluq:[misal:] bu nëmidëgen tutamsizliq, tünügen bashqa birnëme dëse, bügün yene bashqa birnëme dewatqan, dep qattiq xapa boldi bashliq.
|
|
tutamlatmaq |
|
|
|
tutamlashmaq |
|
|
|
tutamliq |
|
|
|
tutamlimaq |
|
tutamlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] aliqan arisigha ëlip, barmaqliri bilen tutmaq:[misal:] estaghpurulla, estaghpurulla minup mezin saqilini tutamlap, goya qaqqan qozuqtek turupla qaldi.
|
|
tut-tut qilmaq |
|
|
|
tutqa |
|
tutqa[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nersilerning qol bilen tutush ücün ornitilghan qismi, tutquc:[misal:] ishikning tutqisi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asas, muhim nuqta:[misal:] tutqini tutmaq.
|
|
tutqaq |
|
|
|
tutqaqliq |
|
|
|
tutqamish |
|
|
|
tutqan-pütkini |
|
|
|
tutqawul |
|
|
|
tutqawulluq |
|
|
|
tutquc |
|
|
|
tutqucluq |
|
|
|
tutquzmaq |
|
tutquzmaq[yeshmisi:] ① «tutmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] hazir ürümci shehiride az-tola qarighay tikilip, uni tutquzghili bolidighanliqi ispatlandi.[yeshmisi:] ② bashqurushqa, xewer ëlishqa, terbiyileshke bermek, tapshurmaq:[misal:] u yolgha ciqip ketken künning etisila momay newrisini yëtilep apirip, mollamgha tutquzdi.
|
|
tutqun |
|
tutqun[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tutulghan, qamalghan, öz erkidin, ixtiyarliqidin mehrum qilinghan:[misal:] men hazir qepestiki bicare tutqun qushlargha oxshap qaldim.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersige yaki kishige bërilip ketken, meptun bolghan, bend qilinghan:[misal:] daniyar derwazisini tingshighansëri, ghezelge shuncilik bolmaqta tutqun. harghinliq ësidin ciqqan tamamen, ëcilghan közliri cacmaqta ucqun.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qolgha ëlish, tutush, qamash ishliri:[misal:] yunusning ëytishice, cong tutqun emdi bashlanghudekmish.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] solaq, qamaq:[misal:] yëtip tutqunda, zindanda, köyüp, ateshte hijranda, wetenning qayghusi birle, dili ghemxanini kördüm.
|
|
tutqunluq |
|
tutqunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tutqun halet, ehwal:[misal:] hey, hatem dëdi jaduger, ay perining möhirini manga bergin, men sëni bu tutqunluqtin azad qiliwëtey.
|
|
tutqisiz |
|
tutqisiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tutqusi yoq, tutqisi bëkitilmigen:[misal:] tutqisiz cögün.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asasi yoq, ehmiyetsiz, put tirep turalmaydighan:[misal:] uning dëgenliri yalghan-yawidaq, tutqisiz gepler bolghacqa, birerimizmu uninggha diqqet qilip ketmiduq.
|
|
tutqiliq |
|
tutqiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tutqisi bar, tutqa bëkitilgen:[misal:] tutqiliq istakan. tutqiliq petnus.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] asasliq, muhim, nuqtiliq:[misal:] klassik edebiyatini ögengende, bizning tutqiliq öginidighan nuqtilirimiz bolushi kërek.
|
|
tutmaq |
|
tutmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qoli bilen siqimdimaq, siqimdap turmaq؛ ikki qoli arisida toxtatmaq:[misal:] tutqucni tutmaq. topni tutmaq.[yeshmisi:] ② qoligha almaq, qolida kötürmek:[misal:] mashinida pilimot we besh’atar miltiq tutqan, yanlirigha bombilar asqan yüzce esker bar idi.[yeshmisi:] ③ qoghlap, owlap, izlap, qolgha cüshürmek؛ qismaq, qiltaq, qapqan qatarliqlargha cüshürmek:[misal:] kishining qoli bilen yilan tut (maqal).[yeshmisi:] ④ birer terizde ishletmek, qollanmaq:[misal:] ëytinga aka, mesh qoyush, munu qum cögün ornigha qeley ceynek tutush sizge yat bilinemdu[yeshmisi:] ⑤ hörmet yüzisidin birer nersidin paydilinishqa teklip qilmaq, paydilinishqa bermek, teqdim qilmaq, sunmaq:[misal:] yëngi piyale ekeldürüp, köpük ciqarmay, pem bilen cay quyup, mëhmangha edep bilen tuttum.[yeshmisi:] ⑥ yëzip melum qilmaq؛ sunmaq:[misal:] xet tutmaq. ezr tutmaq.[yeshmisi:] ⑦ bashqa bir nersige udullap yëqin ekelmek, tenglimek:[misal:] kitabni ciraghqa tutup oqumaq. picaqni caqqa tutmaq.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] öz qolida saqlimaq, idare qilmaq, igilimek, bashqurmaq:[misal:] bizde yëza su hoquqini tutqan birla qasim barghu dëdi turaxun.[yeshmisi:] ⑨ perdilesh, dalda qilish meqsitide tosmaq:[misal:] dërizige perde tutmaq. tamgha zediwal tutmaq.[yeshmisi:] 01 cörisige, etrapigha ornatmaq, tikmek:[misal:] doppigha jiyek tutmaq. körpige qara tutmaq.[yeshmisi:] 11 öz da’iriside turghuzmaq, saqlap qalmaq:[misal:] tëre adem bedinidiki aqsilni tutup turidu.[yeshmisi:] 21 tosup toxtatmaq, torimaq:[misal:] u: qëyiqni ademliri bilen tutup qalghininglar nëmisi biz xelqqe nëmidep jawab qilimiz dëdi.[yeshmisi:] 31 bërishni men’i qilmaq, toxtitip qoymaq:[misal:] ma’ashni tutmaq.[yeshmisi:] 41 bosh qoyuwetmey, ünümlük ötküzmek, paydilanmaq (waqit, peyt heqqide):[misal:] bir künlük waqitni cing tutush-tutmasliq bir shopurning yilliq ishidiki eng muhim mesile.[yeshmisi:] 51 jawabkarliqqa tartmaq, qistimaq:[misal:] pulni tonglatqan cin bujang bilen tursun shëjang, shularni tutunglar.[yeshmisi:] 61 öz pa’aliyitide melum tertip-qa’ide bilen ish ëlip barmaq, bëjirmek:[misal:] bashqice yol tutmaq.[yeshmisi:] 71 hay bermek, tosmaq, toxtatmaq:[misal:] ölümdin qorqsang özüngni tt, halawet, bext toghrisida oylima.[yeshmisi:] 81 bashlimaq, sugharmaq (su heqqide):[misal:] supitay ömride birinci qëtim, özi qilghan dëhqanciliqning mehsulati bolghan bughdaygha ikkinci qëtim su tutmaqta idi.[yeshmisi:] 91 saqlimaq, qaldurmaq:[misal:] siz bashqilarning közide ikenlikingizni yadingizda tutung.[yeshmisi:] 02 hësablimaq, sanimaq, ... dep bilmek:[misal:] tashwayni izlep këlidighan muzikantlar, muzika xumarlar, tashwayni ustaz tutqan shagirtlar tolimu köp idi.[yeshmisi:] 12 bashlanmaq, peyda bolmaq, qozghalmaq؛ basmaq, öz ilkige almaq:[misal:] tolghaq tutmaq. aghriq tutmaq. shoxluqi tutmaq. xumari tutmaq. ghezipi tutmaq. acciqi tutmaq.[yeshmisi:] 22 paydilinish ücün ishghal qilmaq, igilimek:[misal:] u qumulgha kelgendin këyin, niyaz palwanning öyini makan tutti.[yeshmisi:] 32 bir ezasi yaki ishtirakci süpitide qurmaq:[misal:] shundaq qilip, a’ilimizde anamning tutqan jahanigha bir iz basquci peyda boldi.[yeshmisi:] 42 rawajlinip, ösüp, yaxshilinip resmiy toluq haletke kelmek:[misal:] boyni tutmaq. sunghan qoli tutmaq.[yeshmisi:] 52 melum haletni saqlimaq, melum haletke keltürmek, dawamlashturmaq:[misal:] cën emir këmige cüshüp, özini meghrur tutup, hëckimni közge ilmay otturida olturdi.[yeshmisi:] 62 melike qilmaq, bend qilmaq, ketküzmey tosup qalmaq, aware qilmaq:[misal:] ghalib kësel bolghacqa, köp gepke tutsa bolmaytti.[yeshmisi:] 72 birawning yoluqqan, ucrighan ongushsizliqliri shuninggha munasiwetlik yene birining bëshigha kelmek, üstige cüshmek:[misal:] bashqilarning qisasi tutmaq. ＊ ah urarmen, ah urarmen, ahlirim tutqay sëni, köz yëshim derya bolup, bëliqlirim yutqay sëni.[yeshmisi:] 82 ipadilimek, körsetmek:[misal:] mëni bu yerge yëngi ekelgen waqitlarni, ularning manga tutqan pozitsiyilirini birmubir eslidim.[yeshmisi:] 92 melum da’ire icide dep qarap, diqqet qilmaq, agah bolmaq:[misal:] biz her ëhtimalgha qarshi, aldimizni cong qoram tashlarning tosuwëlish mumkinlikini nezerde tutushimiz, teyyarlinip qoyushimiz lazim.[yeshmisi:] 03 qëtip, qoyuqliship melum shekil we haletke kelmek:[misal:] qaymaq tutmaq. muz tutmaq.[yeshmisi:] 13 atmaq, yaghdurmaq:[misal:] oqqa tutmaq. pilimotqa tutmaq.[yeshmisi:] 23 melum halette saqlimaq, yoshurmaq:[misal:]?sirimni men sendin mexpiy tutattim.[yeshmisi:] 33 tallimaq, tallap almaq:[misal:] këler qëtim gilemlerdin birini tutqin, shuni ëlip qal.[yeshmisi:] 43 mejburiy halda almaq:[misal:] uni eskerlikke tutup, altaygha eketken.[yeshmisi:] 53 melum cëgra, da’irini shekillendürmek, qurmaq:[misal:] tamning ulini tutmaq. xumdanning tawisini tutmaq. hoyligha supa tutmaq.[yeshmisi:] 63 taralmaq, qaplimaq, bir’almaq:[misal:] ay keynidin balqip ciqti colpanmu, yërip qoyuq bulutlarning baghrini. cacrap ketti shamal tegken ot kebi, yerukökni tutti ap’aq yanghini.[yeshmisi:] 73 yughurmaq:[misal:] balam, mawu cekni gühernisaxan acangnikige apirip bergin, men baray dësem, xëmir tutup qoyuptimen, sen kelgice nënimni yëqiwalay.
|
|
tuturuq (Ⅰ) |
|
tuturuq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ot aldurush ücün, ushshaq qilip teyyarlanghan quruq otun yaki qomush, tarisha qatarliqlar:[misal:] amine teyyar tuturuqni ocaqqa tizdi-de, kömür sëlip ot yaqti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qozghatquci, sewebci, zoraytquci:[misal:] er-xotunning bir-birige yol qoymasliqi, detalashning axirining jëdel-majiragha aylinishigha tuturuq boldi.
|
|
tuturuq (Ⅱ) |
|
|
|
tuturuqsiz |
|
tuturuqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① sözide, lewzide turmaydighan؛ tayini yoq:[misal:] sizni köp waqitqice hëcnëmidin tep tartmaydighan, baghri tash, tuturuqsiz adem dep hësablap keldim.[yeshmisi:] ② menisiz, cuwalcaq:[misal:] ular shu caghdimu ashundaq tuturuqsiz sözlerni tarqatqanidi.
|
|
tuturuqsizliq |
|
tuturuqsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① sözide turmasliq, tayini yoqluq:[misal:] tuturuqsizliq xelq oqutqucisining namigha yat.[yeshmisi:] ② menisizlik, cuwalcaqliq:[misal:] sen bundaq tuturuqsizliqingni xaminingda qil, mëning qëshimda töhmetke jay tëpilmaydu
|
|
tuturuqluq |
|
|
|
tutushturmaq |
|
|
|
tutushmaq |
|
tutushmaq[yeshmisi:] ① «tutmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] balilar sugha cömülüwatatti, beziliri bëliq tutushuwatatti.[yeshmisi:] ② bir-biri bilen ëlishmaq؛ urushmaq:[misal:] meydanda birnecce dangdar cëlishci bir-biri bilen tutushuwatatti.[yeshmisi:] ③ kirishmek:[misal:] tutushtuq yol buzmaqqa, yaw kelmisun bu yaqqa.
|
|
tutuq (Ⅰ) |
|
tutuq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëniq körünüp turmaydighan, ucuq emes:[misal:] asman yenila tutuq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ëniq emes, müjmel:[misal:] bu arilash we tutuq sadalarning zadi nëme ish ikenlikini umu ëniq cüshinelmeytti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] xushalliq alametliri bilinmeydighan؛ ghemkin:[misal:] emma uning pütkül cirayi xiyalcan, tutuq idi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] juwining yeng we peshlirining cörisige tutulidighan körpe.
|
|
tutuq bermeslik |
|
tutuq bermeslik[yeshmisi:] ① tutush, qolgha cüshürüsh ücün heriket qilghanlarning qoligha cüshmeslik:[misal:] nuzugum alte ayghice jallatlargha tutuq bermidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqurush, tizginleshtin özini cetke almaq, boysunmasliq.
|
|
tutuq (Ⅱ) |
|
|
|
tutuqbeg |
|
tutuqbeg[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tutuq+beg［[qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] dölitimizde jengo dewride tesis qilinghan emel nami, yeni jyangjündin töwenrek herbiy emeldar, buni xen, tang, cing sulalirimu qollanghan.
|
|
tutuqsiz |
|
|
|
tutuqhirawul |
|
|
|
tutuqlashturmaq |
|
|
|
tutuqlashturushmaq |
|
|
|
tutuqlashturulmaq |
|
|
|
tutuqlashmaq |
|
tutuqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tutuq, ghuwa, ëniqsiz bolup körünmek؛ ghuwalashmaq:[misal:] xasiyetning köz aldi tutuqlashti.[yeshmisi:] ② xushallq alamiti yoqalmaq, türülmek (yüz heqqide):[misal:] shuningdin këyin uning xushxuy cirayi tutuqlashti.
|
|
tutuqluq (Ⅰ) |
|
|
|
tutuqluq (Ⅱ) |
|
|
|
tutulmaq |
|
tutulmaq[yeshmisi:] ① «tutmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] köp sözligen tutular, az sözligen qutular (maqal).[yeshmisi:] ② geptin, sözdin qalmaq:[misal:] mawu bir nëmengning zuwani tutulup qalghanmidi.[yeshmisi:] ③ gep-sözde ilinip qalmaq, jawab bërelmey qalmaq؛ ten almaq:[misal:] zeynep bu so’alning jawabigha qalghanda bir az tutuldi.[yeshmisi:] ④ bashqa nersiler yaki uning sayisi bilen qarangghuliship qalmaq:[misal:] hawa yene tutuldi.[yeshmisi:] ⑤ perdilenmek, körelmes bolup qalmaq (köz heqqide):[misal:] közi tutulmaq.[yeshmisi:] ⑥ qisilmaq:[misal:] gahi yamghur, gahi bek issiq, tutulidu kishining dëmi. lëkin unda toxtimaydu ish, kötürüler binaning tëmi.[yeshmisi:] ⑦ türülmek, sürleshmek, özgermek:[misal:] da’im xushxuy yüridighan ayalimning bügün cirayi tutulup qalghanliqini körüp qaldim.[yeshmisi:] ⑧ këmeymek, peslimek, azaymaq:[misal:] bügün uning ishtihasimu tutuldi, uyqusimu qacti.
|
|
tutunmaq |
|
tutunmaq[yeshmisi:] ① «tutmaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] emdi sen tutunamsen, jëningni yaqigha alamsen, özüng belgile-he[yeshmisi:] ② kirishmek, birer ishni qilishqa bashlimaq:[misal:] gezmalci bir cokangha shipun duxawa satqili tutundi.
|
|
tuti |
|
tuti[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] shatuti, tuti qush.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] atning tëni kicik, pakar bir xili, adette boyi bir mëtirdin ëgiz bolmaydu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] pakar, pes.
|
|
tutiqmaq |
|
|
|
tutiya |
|
tutiya[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① köz aghriqini saqaytish yaki közni roshenleshtürüsh ücün közge sürtidighan, burun ishlitilgen bir xil dora.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tëpilmaydighan, qimmet bahaliq nerse:[misal:] u nersilerning hemmisi ular ücün emdi zadila qol yetmes tutiyagha aylinip qaldi.
|
|
tuja |
|
|
|
tujace |
|
|
|
tujurka |
|
|
|
tujurkiliq |
|
tujurkiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tujurkisi bar, tujurka kiygen:[misal:] tujurkiliq adem.[yeshmisi:] ② tujurka tikishke layiq, bab yaki yëtidighan:[misal:] ikki tujurkiliq sarja. bir tujurkiliq rext.
|
|
tuc |
|
tuc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mis bilen qeleyning arilashmisi. sarghuc yaki köküc sarghuc bolidu, sürkilishke, cirishke cidamliq, qattiq këlidu؛ dëtallarni quyush, prëslashta ishlitilidu.
|
|
tuxaw |
|
|
|
tuxaw-lëyshën |
|
|
|
tuxum |
|
tuxum[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① cishi qushlar we bezi haywanlarning bala ciqirish ücün tughidighan, üsti shakal bilen oralghan jinsiy uruqi.[yeshmisi:] ② yëmeklik süpitide ishlitilidighan, toxu, ördek qatarliq qushlarning tuxumi.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] haywan we ösümlüklerning aniliq hüjeyrisi. u uruq bilen qoshulghandin këyin ikkinci ewladni hasil qilidu.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] hasharatshunasliq ilmide, uruqlanghan tuxumgha qaritilghan bolup, hasharatlar hayatliq dewrining birinci yëtilish basquci közde tutilidu.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] nesil, ewlad:[misal:] tuxumini qurutmaq.
|
|
tuxumek |
|
tuxumek[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] purcaq a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. tuxumek derixi. güli we uruqidin sëriq boyaq ëlinidu. güli, mëwisi we yiltiz posti dora qilinidu, qanni sowutush, qan toxtitish roligha ige.
|
|
tuxumeklik |
|
|
|
tuxumci |
|
|
|
tuxumciliq |
|
|
|
tuxumcilik |
|
|
|
tuxumdan |
|
tuxumdan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] ayallarning we cishi haywanlarning köpiyish bëzi. ademlerning tuxumdëni qorsaq boshluqining astinqi qismidiki das söngikining icki teripige jaylashqan bolidu.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞dëhqanciliq＜[yeshmisi:] muxlar, paportniklar we yalingac uruqluq ösümlüklerning aniliq köpiyish ezasi. köp hüjeyridin tüzülidu, shekli botulkigha oxshaydu, qorsaq qismi we boyun qismi dep ikki qisimgha bölünidu. qorsaq qismida bir dane tuxum hüjeyrisi bolidu.
|
|
tuxumsiman |
|
tuxumsiman[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tuxumgha oxshash, tuxum shekillik:[misal:] dil közide-ötkür közümde, baqtim anga yënish-yënishlap. tuxumsiman süzük eptidin, yandi parlap küclük nur-aptap.
|
|
tuxumlatmaq |
|
|
|
tuxumluq |
|
|
|
tuxumlimaq |
|
tuxumlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tuxum salmaq, tuxum tughmaq:[misal:] yatar jayi karizda, tuxumlaydu, jiqlaydu. biri bir dan coqusa, hosulimiz kemleydu.
|
|
tur (Ⅰ) |
|
|
|
tur (Ⅱ) |
|
|
|
tura (Ⅰ) |
|
|
|
tura (Ⅱ) |
|
tura (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum ëgizliktiki, etrapi qorshilip mudapi’e qilinghan we turush, hayat kecürüsh ücün teyyarlanghan jay.[yeshmisi:] ② ëgiz boy, qamet:[misal:] uzun tura.
|
|
turabëgi |
|
|
|
turar |
|
|
|
turarliq |
|
|
|
turaq |
|
turaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toxtash, turush haliti:[misal:] i köngül hoshyari bol bixud turaqtin payda yoq, bolmisa baghingda gül yantaq-shiwaqtin payda yoq.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] barmaq weznide yëzilghan shë’ir misraliridiki bughumlarning melum tertipte guruppilinishi.
|
|
turaqsiz |
|
|
|
turaqsizlandurmaq |
|
|
|
turaqsizlandurushmaq |
|
|
|
turaqsizlandurulmaq |
|
|
|
turaqsizlanmaq |
|
turaqsizlanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] turaqsiz, özgirishcan bolup qalmaq؛ ikkilenmek:[misal:] qizning bu sözidinla a’ilisidikilerning toy ishida ikkilinip, meslihetning turaqsizlinip qalghanliqi bilinetti.
|
|
turaqsizliq |
|
|
|
turaqlashturmaq |
|
|
|
turaqlashturulmaq |
|
|
|
turaqlashmaq |
|
turaqlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① turaqliq, muqim haletke kelmek:[misal:] mal bahasi turaqlashti.[yeshmisi:] ② birer jayda yashap, orunliship turup qalmaq:[misal:] nurghun dëhqanlar sheherlerge bir ikki yildila turaqliship qaldi.
|
|
turaqlanmaq |
|
|
|
turaqliq |
|
turaqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① özgermeydighan, muqim:[misal:] aptonom rayonimizning turaqliq, mustehkem siyasiy weziyitini axirighice dawamlashturush kërek.[yeshmisi:] ② melum turaqlargha ige bolghan, turaqlargha bölüngen:[misal:] turaqliq bërikme.
|
|
turaqliq söz birikmisi |
|
turaqliq söz birikmisi[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] ikki yaki uningdin artuq sözining sintaksisliq yol bilen zic birikishidin hasil bolghan, birikish shekli we mene jehettin turaqlashqan, bir söz ornida qollinilidighan birikme. turaqliq söz birikmisining terkibidiki sözler shu birikmidin ayrilsa yaki ornigha bashqa söz almashturulsa, turaqliq söz birikmisining mezmunigha dexli yëtidu. turaqliq söz birikmisi adette udul mene bëridighan turaqliq söz birikmisi we idi’om dëgen ikki türge ayrilidu.
|
|
turaqliq ibare |
|
turaqliq ibare[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] fonëtikiliq qurulmisi, menisi turaqlashqan söz birikmiliri we jümliler omumlashturulup «turaqliq ibare» dep atilidu. u adette insanlar uzundin buyan izcil qollinip kelgen, idi’omluq mene bëridighan turaqliq söz birikmiliri, maqal-temsil, shundaqla shekil we mene jehettin turaqlashqan söz birikmiliri we bezi jümlilerni öz icige alidu.
|
|
turalghu |
|
turalghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yëtip-qopup turmush kecürüsh ücün teyyarlangha jay, öy imaret:[misal:] bu jay qasimjan qembirining yëtip-qopushi ücün talliwëlinghan waqitliq turalghu binasi idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] muqimliq, turaqliq؛ tutam:[misal:] adem könglikining turalghusi yoq.
|
|
turalghusiz |
|
turalghusiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① turidighan jay (turalghusi) yoq:[misal:] turalghusiz adem.[yeshmisi:] ② muqimliqi, turaqliqi bolmighan, özgirip turighan, tuturuqsiz:[misal:] bir rehberning qilghan gëpi turalghusiz bolsa, uning ziyini cong bolidiken.
|
|
turbina |
|
|
|
turbiniliq |
|
|
|
turpi |
|
|
|
tur-tur |
|
|
|
turxun |
|
|
|
turxunluq |
|
|
|
tursa-qopsa |
|
tursa-qopsa[yeshmisi:] da’im, hemishe:[misal:] qaraqcining keypi, rohiy haliti, tursa-qopsa uning köz aldidin ketmeytti.
|
|
turshawul |
|
|
|
turshawulluq |
|
|
|
turghaq |
|
|
|
turghan-pütkini |
|
|
|
turghuc |
|
turghuc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qur’an we heptiyeklerdiki herbir ayettin këyin, toxtap oqush ücün qoyulghan yumilaq, güllük belge.[yeshmisi:] ② gepning axirliship, toxtaydighan jayi, toxtaydighan nuqta:[misal:] gep dëgenning turghuci bar (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] meydan, mewqe, turaq:[misal:] buni az dep yene singlim, tëpilmas sizde bir turghuc. qayaqqa burisa eplik, ucarsiz eyni pirqirighuc.
|
|
turghucluq |
|
|
|
turghuzmaq |
|
turghuzmaq[yeshmisi:] ① «turmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] bir axshimi abliz mëhrini oyghitip, ornidin turghuzdi.[yeshmisi:] ② bëkitmek, belgilimek:[misal:] biz zakirning matëriyalini retlep, uninggha enze turghuzduq.[yeshmisi:] ③ orunlashturmaq, tikmek:[misal:] bashqa hoylilargha oxshash, bu hoylining aldighimu bir jüp tash shir turghuzup qoyulghan.
|
|
turghuzulmaq |
|
|
|
turghusiz |
|
|
|
turghun |
|
turghun[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer jayda turup adetlinip qalghan, orunlashqan, makanlashqan:[misal:] turghun qushlar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] özgermes, muqim, turaqliq:[misal:] turghun halet.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] heriket qilmaydighan, toxtap qalghan:[misal:] turghun su.[yeshmisi:] ④ köktoqay nahiyisidiki bir yëzining nami.[yeshmisi:] ⑤ erlerning ismi.
|
|
turghun söz |
|
turghun söz[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] musteqil sözler türkümidiki pë’ildin bashqa isim, süpet, almash, rewish, san we miqdarlarning omumlashturulup atilishi. bularning ortaq grammatikiliq shekiller bilen türlinidighanliqi nezerge ëlinghan.
|
|
turghunluq |
|
turghunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① turghun halet:[misal:] suning turghunluqi.[yeshmisi:] ② özgermeslik, muqimliq, heriketsizlik:[misal:] shu sewebtin bu hakimiyetning siyasiy hayati uzaqqice muqim, turghunluqqa ige bolghan.
|
|
turq |
|
turq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tashqi qiyapet, körünüsh, halet:[misal:] uning turqi ejeb dadisining yashliq waqtigha oxshaydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyt, waqit, mezgil:[misal:] mushu turqida tirnaqcilik bir yer tëshilsidi, rasa dash qazangha cüshken bolattuq.
|
|
turmaq |
|
turmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ayighigha tayinip tik halette bolmaq:[misal:] tiz püküp yashighandin tik turup ölgen yaxshi (maqal).[yeshmisi:] ② herikettin toxtap qalmaq:[misal:] shundaq tëz këliwatqan rustem köl boyidiki aynisani körüpla turup qaldi.[yeshmisi:] ③ yatqan, olturghan jayidin qozghilip tik bolmaq, qopmaq:[misal:] ishikni cekmeyla öyige biri kirip kelgendin këyinla, u cöcüp ornidin turdi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] oyghanmaq, uyqudin qopmaq:[misal:] etisi men signal cëlishtin burunraq turdum. qarisam, tursun bilen mu’awin benjang ornida yoq idi.[yeshmisi:] ⑤ birer weziyet, halet, mewqeni igilimek:[misal:] amma terepte turmaq. ilgharlar qatarida turmaq.[yeshmisi:] ⑥ jaylashmaq, orunlashmaq:[misal:] kitab joza üstide turatti.[yeshmisi:] ⑦ birer orun, birer jayni makan tutup yashimaq, turmush kecürmek:[misal:] bu, burun biz turghan mehelle.[yeshmisi:] ⑧ melum halette körünmek:[misal:] metbaqi yëtip kelgende, ishikler daghdam ëciqliq turatti.[yeshmisi:] ⑨ qalmaq, saqlanmaq:[misal:] u kelgen küni magizin we ambarda turup ketken döwe-döwe kitablarni kördi.[yeshmisi:] 01 kütmek, saqlimaq:[misal:] bir’az turayli, magizin ëcilip qalar.[yeshmisi:] 11 yashimaq, turmush kecürmek:[misal:] uning bilen bir öyde turushni arzu qilimen.[yeshmisi:] 21 tirik qalmaq, ömür körmek:[misal:] anam rehmiti 14 perzent körgenidi, lëkin turghini biz tötimiz ikenmiz.[yeshmisi:] 31 özgermey, tesirige ucrimay, öz haliti we eslini saqlimaq:[misal:] jumatay öz pikride qattiq turuwaldi.[yeshmisi:] 41 buzulmay, özgermey saqlanmaq:[misal:] peyziwatning qarikösey qoghuni qish we etiyazda buzulmay, xëli uzun turidu.[yeshmisi:] 51 kepleshmek, kirmey yaki ciqmay, melum bir jayda toxtap qalmaq:[misal:] galda nan tursa, sugha yügür, galda su tursa, görge yügür (maqal).[yeshmisi:] 61 melum haletni saqlimaq, dawamlashturmaq:[misal:] jim turmaq.[yeshmisi:] 71 özini melum birnerse terepte qoyushni yaki bir ishni qilishni tallimaq:[misal:] sen yaki bërishqa tur, yaki qëlishqa tur.[yeshmisi:] 81 mewjut bolmaq, bar bolmaq؛ ucrimaq:[misal:] gülxanning aliqinida özi özige tonush bolghan ikki nerse turatti.[yeshmisi:] 91 tutmaq, cüshüp ketmey capliship qalmaq:[misal:] arimamdila hede, mawu nan tonurda hëc turmaydughu-tang[yeshmisi:] 02 «u yaqta tursun, tügül» dëgen inkar meniside yüklime rolida këlidu:[misal:] biraq abdullaning öyi turmaq, panahlanghudek birer yërimu yoq.[yeshmisi:] 12 turghun söz yaki turghun söz birikmilirige qoshulup, baghlamciliq rol artquridu we turghun söz yaki turghun söz birikmisi ipadiligen pakitning melum ishqa qarshi halda mewjutluqini bildüridu:[misal:] qar yaghqan tursa, ot qalimisa qandaq bolidu[yeshmisi:] 22 «-ghili, -qili, -gili, -kili» bilen ipadilengen rewishdash sheklige qoshulup, pë’ilning bashlanma tüsini yasaydu:[misal:] jandin eziz köridighan kitablar otta köygili turdi.[yeshmisi:] 32 rewishdashlargha qoshulup, tüs yardemcisi rolida töwendiki menilerde këlidu: 1) heriketning da’im tekrarlinishini bildüridu:[misal:] u bizningkige këlip turidu. untup qalmay xet yëzip turidu.[yeshmisi:] 2) heriketning waqitliq bolidighanliqini bildüridu:[misal:] xanqiz ana adil sunghan qacini emdila qoligha ëlip turushigha, mektepning ishcisi metrëhim baghwen yataqqa kirip keldi.[yeshmisi:] 3) «... dep» rewishdishi bilen qoshulup këlip, ish heriketning teyyarliq halitide ikenlikini bildüridu:[misal:] harwa yallay dësem, hëc yerde harwa yoq, sizningkini alsammikin dep turuptiken.[yeshmisi:] 42 «... dek» bilen kelgen süpetdashqa qoshulup këlip, ish heriketning orundalghan halitidin dërek bëridighan birer alametning mewjutluqini bildüridu:[misal:] ular qaytip kelgendek turidu, qarap baqayli.[yeshmisi:] 52 rewishdash sheklide aldidiki rewishdashqa qoshulup, heriketning eyni waqitta dawam qiliwatqanliqini bildüridu:[misal:] ishlep turup oqumaq. ＊ mëngip turup kitab oqush ziyanliq.[yeshmisi:] 62 bezi isimlargha qoshulup, isimlarni pë’illashturidu:[misal:] qarshi turmaq. taqabil turmaq.[yeshmisi:] 72 süpetdash sheklide orun këlishte këlip «bar bolmaq, mewjut bolmaq» dëgen menide këlidu:[misal:] ash turghanda, nanning nëme hajiti. ＊ mashina turghinida piyade yürimizmu[yeshmisi:] 82 (Ⅱ)shexs birlik san buyruq meyl sheklide këlip «ket» dëgen menide këlidu:[misal:] tola aware qilmay, nëri ture
|
|
turmalin |
|
turmalin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞nëmisce［[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil minëral, yeni terkibi murekkep bolghan borluq silikat bolup, qara, yëshil, kök, qizil qatarliq renglerde we eynek parqiraqliqida bolidu. u renggi cirayliq süzük kristal bolup, adette uningdin zinnet buyumliri yasilidu. u yene fizi’o’ëlëktrik xususiyetke ige bolghacqa, simsiz radi’o sana’itidimu ishlitilidu.
|
|
turmush |
|
turmush[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① insanning yashash, tereqqiy qilish we tirikcilik ücün ëlip barghan xilmuxil pa’aliyiti:[misal:] turmush — bextning böshüki, turmush — bextning munbet tupriqi.[yeshmisi:] ② yashash, tirikcilik qilishta zörür bolghan kiyim-këcek, ozuq qatarliq wasitilerge ërishish ehwali؛ me’ishet:[misal:] ikki orunning ishlepciqirishi rawajlinip, ammining turmush sewiyisi ösüp, milletler ittipaqliqi kündin-künge küceydi.[yeshmisi:] ③ toy qilish asasida shekillengen er-xotunluq:[misal:] turmush qurmaq. turmushqa ciqmaq.
|
|
turmushluq |
|
|
|
turna |
|
turna[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. bëshi kicik, boyni uzun, tumshuqi uzun we tüz, puti uzun hem incike, pey, tükliri aq yaki kül reng këlidu؛ da’im derya boyliri yaki dëngiz qirghaqlirida bëliq we hasharat tutup yeydu, adette aq turna, kül reng turna qatarliq türliri köp ucraydu.
|
|
turuba |
|
turuba[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞sana’et＜[yeshmisi:] suyuqluq, gaz, par we shu qatarliqlarni ötküzüsh ücün, mëtal yaki sapaldin yasalghan nor.[yeshmisi:] ② shu xil nor arqiliq keltürülgen su bilen kishilerni teminlesh meqsitide a’ile, zawut, kan-karxana qatarliq orunlargha ornitilghan qurulma:[misal:] turuba süyi. turuba ornatmaq.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] mistin yasalghan duxowoy calghu. ëghizi cine sheklide bolidu. adette porshën ornitilghan bolup, calghanda yangraq awaz ciqiridu.
|
|
turubiliq |
|
|
|
turup (Ⅰ) |
|
|
|
turup (Ⅱ) |
|
|
|
turup-turup |
|
|
|
turupka |
|
|
|
turupkiliq |
|
|
|
turupluq |
|
|
|
turushluq |
|
|
|
turushmaq |
|
|
|
turuqluq |
|
turuqluq[söz türkümi:] tirkelme.[yeshmisi:] ① isim yaki isim birikmisi, süpet yaki süpet birikmisi we rewishdash yaki süpetdashlar bilen këlip, ular ipadiligen pakitning melum ishqa qarshi halda mewjutluqini bildüridighan qarshiliq haliti bolup këlidu:[misal:] aldimizda hemme imkaniyet bar turuqluq, biz nëmishqa köprek töhpe qoshushqa tutush qilmaymiz[yeshmisi:] ② «shundaq» dëgen almash bilen birikip, aldinqi jümlidiki uqumning këyinki jümlidiki oqumgha qarimuqarshi halda mewjutluqini bildüridighan qarshiliq haliti bolup këlidu:[misal:] xalmurat xalidemdin ikki yash cong, shundaq turuqluq, uning bilen bir sinipta oquydu.
|
|
turulgha |
|
|
|
turulmaq |
|
turulmaq[yeshmisi:] «turmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] uzun ötmey dastixan sëlindi. kawap demsiz, mey demsiz, mëwe-cëwe demsiz, üzülmey ekirip turuldi.
|
|
turum |
|
|
|
turumtay |
|
turumtay[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] shungqar a’ilisige kiridighan yirtquc qush. tëni 30 santimëtir etrapida, erkikining arqa teripi ac yëshil, pokini sëriq؛ cishisining arqa teripi qongur këlidu. adette qushqac qatarliq kicik qushlarni tutup yeydu, ziyini yoq, qoghdilidighan qush.
|
|
turunj |
|
|
|
tuz (Ⅰ) |
|
tuz (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ash tuzining omumiy atilishi:[misal:] ademning temi söz bilen, ashning temi tuz bilen (maqal).[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal i’oni bilen kislata qalduq i’onidin tüzülgen birikme.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ash-tamaq, ghiza, yëmeklik:[misal:] tuzungni yep, tuzluqunggha cicay (maqal).
|
|
tuzini yep tuzluqini caqmaq |
|
|
|
tuz (Ⅱ) |
|
|
|
tuzaq |
|
tuzaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① haywan we qushlarni tutush ücün, tömür we yaghactin yasalghan bir xil qismaqqa oxshash qurulma, qapqan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birawni qolgha keltürüsh yaki özige tartish ücün qollanghan tedbir, ishlitilgen wasite؛ hiyle-mikir:[misal:] tuzaq qurmaq. tuzaqqa cüshmek.
|
|
tuzaqci |
|
|
|
tuzaqciliq |
|
tuzaqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tuzaq yasash bilen shughullinish؛ tuzaq bilen ow qilish:[misal:] tuzaqciliq qilmaq.[yeshmisi:] ② kishilerni tuziqigha cüshürüsh, dessitish ishi, kespi:[misal:] sen qacanghice tuzaqciliq bilen shughullinisen?
|
|
tuz-ta’am |
|
|
|
tuz-tamaq |
|
|
|
tuz-tem |
|
|
|
tuzci |
|
|
|
tuzciliq |
|
|
|
tuzdan |
|
|
|
tuzsiratmaq |
|
|
|
tuzsirashmaq |
|
|
|
tuzsirimaq |
|
tuzsirimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] organizmda tuz yëtishmey qalmaq, tuzgha bolghan telep qanmay qalmaq, tuzni xalap qalmaq:[misal:] qoylar yazliq yaylaqqa yötkilish jeryanida tuzsirap ketkenidi.
|
|
tuzsiz |
|
tuzsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tuzi tëtimighan, tuzi kem:[misal:] tuzsiz ghiza. tuzsiz polu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mezmuni yoq, menisiz, tuturuqsiz:[misal:] sha’irning nepis shë’irliri hazir, uning ücün tuzsiz sözlerning yighindisidin bashqa hëc nerse emes idi.
|
|
tuzsizliq |
|
tuzsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tuzi kem, yëterlik bolmighan halet, tuzi yëtersizlik:[misal:] bügünki showigürücning tuzsizliqidin, aghzimghimu alalmidim.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mezmunsizliq, tuturuqsizliq, qopalliq:[misal:] özining këlengsizlikige qarimay, gëpining tuzsizliqicu
|
|
tuzkor |
|
tuzkor[söz türkümi:] süpet.[qurulmisi:]］tuz+kor［[qollinilish da’isrisi:] til haqaret.[yeshmisi:] yaxshiliqning qedrini bilmeydighan, yaxshzish ehwali؛ me’ishet:[misal:] ikki orunning ishleluqini caqidighan, nankor:[misal:] ëyte, tuzkor buzuq. sen nëmini bilisen ∥ men ëshini yep, qazinini caqidighan tuzkorlardin emesmen.
|
|
tuzkorluq |
|
|
|
tuzlatmaq |
|
|
|
tuzlashmaq |
|
|
|
tuzlanmaq |
|
tuzlanmaq[yeshmisi:] «tuzlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] birdemdila xuajer, qazan nëni, pishshiq tuxum, tuzlanghan ördek tuxumi partizanlarning ëtikige tolup ketti.
|
|
tuzluq (Ⅰ) |
|
|
|
tuzluq (Ⅱ) |
|
|
|
tuzlimaq |
|
|
|
tuzu |
|
|
|
tuzuce |
|
|
|
tush (Ⅰ) |
|
|
|
tush (Ⅱ) |
|
|
|
tushluq |
|
tushluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① barawer këlidighan, munasip:[misal:] isit, mushu tartqan japalirimgha tushluq, öyge këlip qorsaq toyghudek tamaqliniwalghan bolsamcu, kashki.[yeshmisi:] ② layiq, muwapiq, yarisha:[misal:] uningmu özige tushluq qiyinciliqi bar, biz bu terepnimu körüshimiz kërek.[yeshmisi:] ③ sighidighan, patidighan:[misal:] ikki kariwatqa tushluq öy. putumgha tushluq ayagh.[yeshmisi:] ④ yëtidighan:[misal:] shu caghda bir toghram nangha tushluqmu pulum yoq, ac qaldim.
|
|
tushmutushtin |
|
|
|
tugh (Ⅰ) |
|
tugh (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① bayraq, elem:[misal:] qoshun bëshida bashqilardin puzurraq kiyingen üc atliq cërik qiz bir tughni tik tutup turatti.[yeshmisi:] ② tupraq bëshidiki xadilargha ësilghan qotazning quyruqliri we aq, qizil, sëriq latilar.[yeshmisi:] ③ daxanlarning bir ucini öyning torisigha, bir ucini yerge mehkem qilip ornatqan arqini we shu arqangha baghlanghan her xil rengdiki latilar.
|
|
tugh (Ⅱ) |
|
|
|
tughan |
|
|
|
tugh-elem |
|
tugh-elem[yeshmisi:] ① cong-kicik, renggareng, her xil shekildiki bayraqlar:[misal:] közümde uyqa yoq, xiyalim shu tugh-elem kötürgen balilarda bolup qaldi.[yeshmisi:] ② mazarda xadilargha ësilghan qotaz quyruqliri, tugh we her xil bayraqcilar:[misal:] hezsultanda tugh-elem, qolida qilic-qelem. yighlimanglar yash balla, ötüp këtidu alem.
|
|
tughci |
|
tughci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tugh, bayraq kötürüp mangghuci؛ bayraqci.[yeshmisi:] ② [qollinilish da’isrisi:] tarixiy söz.[yeshmisi:] wang ordisining katipi. wangning ikki katipi bolidu, biri wangning yënida, ickiriside bolidu؛ yene biri ordida bolidu.[yeshmisi:] ③ poskam nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
tughdurmaq |
|
tughdurmaq[yeshmisi:] ① «tughmaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] uning ikki baytili bolup, at qëciri tughdurup, uni bëqip kün kecüretti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] meydangha keltürmek, peyda qilmaq:[misal:] guman tughdurmaq. weqe tughdurmaq. enze tughdurmaq.
|
|
tugh-shedde |
|
|
|
tughqan |
|
tughqan[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] özliri yaki ata-bowiliri bir ata-anidin tughulghan kishi, qërindash:[misal:] uning tughqanliridin biri milliy armiye sëpide idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qërindashliqi bolghan, bir menbelik:[misal:] tughqan tillar.
|
|
tughqanciliq |
|
|
|
tughqandarciliq |
|
|
|
tughqanlashmaq |
|
tughqanlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tughqan dep bilmek, qërindashlarce mu’amile qilishmaq:[misal:] pütün millet qol tutushup, tughqanliship, milliy zitliq, milliy ghowgha yoqalghanidi.
|
|
tughqanliq |
|
|
|
tughluq |
|
|
|
tughma |
|
tughma[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① kishi tughulghandila özide mewjut bolghan, tebi’iy:[misal:] tughma qarighu. ＊ bu xil tughma mijezni sün’iy usul yaki bashqa birer wasite arqiliq özgertishke bolmaydu.[yeshmisi:] ② kicik cëghidila shu nersini bilip bolghan, tughulghandin bashlap shu ishqa adetlengen:[misal:] ular tughma mergenler bolup, milliy armiyining bayni azad qilghanliqini anglap bu yerge kelgenidi.[yeshmisi:] ③ yalingac, kiyim-këceksiz:[misal:] hoylida töt-besh yashliq birqance bala anidin tughma oynap yüretti.
|
|
tughmas |
|
tughmas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tughmaydighan:[misal:] tughmas kala. tughmas qoy. ＊ tughmas xotun shümek yighiptu (maqal).[yeshmisi:] ② bala tapalmaydighan, uruqi ölük (er heqqide):[misal:] tughmas sili emes, erlirimikin deymina
|
|
tughmaq |
|
tughmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① baliyatqudiki balini waqti-sa’itide dunyagha köz acturmaq:[misal:] sëtiwalmighuce, kala bolmas؛ tughuwalmighuce, bala bolmas (maqal). ＊ bu xotun el ömride tötni tughdi.[yeshmisi:] ② balilimaq, mozaylimaq (kala heqqide)؛ texeylimek (ëshek heqqide)؛ kücüklimek (it heqqide)؛ taylaqlimaq (töge heqqide):[misal:] exmet akamning iniki ikkini tughuptu.[yeshmisi:] ③ tuxum salmaq:[misal:] toxu semrise, tughmiqi tes؛ adem semrise, qopmiqi tes (maqal).[yeshmisi:] ④ körünmek, ciqmaq:[misal:] ay tughqanda tughqanmidi meshuqum sizni, kün patqanda tewretkenmu böshükingizni.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaratmaq, yëtishtürmek, peyda qilmaq:[misal:] bu ish uningda bashqice gumanni tughdurup qoyarmikin[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] hessilep köpeymek, ashmaq:[misal:] sizning bir tenggingiz yiligha on qëtim tughsa gep yoq, bizning taghar ömride bir qëtim tughsa bolmamdiken
|
|
tughut |
|
tughut[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① hamilidar ayallarning tughush jeryani, tughush pa’aliyiti:[misal:] bu yaqupjanning ayali bolup, ikkinci tughutning tolghiqini pishuruwatatti.[yeshmisi:] ② balilash, tughush iqtidarigha ige bolush mezgili (haywanlar heqqide).
|
|
tughutxana |
|
|
|
tughutliq |
|
|
|
tughucek |
|
|
|
tughur |
|
|
|
tughush |
|
|
|
tughushluq (Ⅰ) |
|
|
|
tughushluq (Ⅱ) |
|
|
|
tughushmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tughushmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tughulmaq |
|
|
|
tughumcan |
|
|
|
tughumcanliq |
|
|
|
tughundi |
|
tughundi[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① uzun turghan, hemmidin kona kishi:[misal:] u mushu zawuttiki tëxnika bölümining tughundisi idi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] birqeder addiy bolghan birikme terkibidiki atom yaki atomlar guruppisining bashqa atom yaki atomlar guruppisi bilen almishishi netijiside këlip ciqqan murekkep birikme. «hasile» depmu atilidu.
|
|
tughwëgi |
|
|
|
tughyan |
|
tughyan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① tashqin:[misal:] shi’ër-gülcembirek xuddi, kishiler ëqini tughyan. yürekning sap qëni rengdar, goya qeghez bu keng meydan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] icki tuyghu dolqunliri, hayajan.[yeshmisi:] ③ isyan:[misal:] tughyan kötürmek.
|
|
tuf |
|
|
|
tufëlka |
|
tufëlka[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] addiy haywan. ten shekli paxal keshning tëgige oxshaydu. toxtam suda yashaydu, baktëriye we su otliri bilen ozuqlinidu, tënining cöriside kirpiksiman tükciliri bolidu.
|
|
tung |
|
tung[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[yeshmisi:] suyuq nersilerni qacilaydighan, yaghac, qangaltir, sulyaw qatarliqlardin yasalghan qaca:[misal:] may tungi.
|
|
tungci |
|
|
|
tungciliq |
|
|
|
tungxaw |
|
|
|
tunggo |
|
tunggo[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］xenzuce［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] sütlük ot a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. mëwisi yëshil, soqicaq we ucluq këlidu, uruqidin may ëlinidu؛ yaghici yumshaq we yenggil bolup, öy jabduqlirini yasashqa ishlitilidu.
|
|
tunggus |
|
tunggus[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] yawropa alimliri qoyghan altay tilliri türkümige tewe bir qisim xelqlerning ortaq nami. buninggha memlikitimizdiki manjular, xëjëlar, ëlüncün, ëwënkë qatarliq milletler kiridu.
|
|
tul |
|
|
|
tulpar |
|
tulpar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nesli yaxshi, capqur, yügürük at؛ arghimaq:[misal:] u sirtqa ciqiptu-de, oghlining altun-kümüsh bilen ëgerlengen tulparini minip, hemmini tashlap, yolgha rawan boptu.[yeshmisi:] ② epsanilerdiki qanatliq, ucidighan at.
|
|
tulgha |
|
|
|
tulluq |
|
|
|
tuluq |
|
|
|
tuluqci |
|
|
|
toluqciqongghuz |
|
toluqciqongghuz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］toluqci+qongghuz［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil hasharat, pütün tëni qara, meydisi we putida qara qongur renglik uzun tükliri bolidu, tap we tëzek yeydu, tëzeklerni dumilitip toluq sheklige keltürüp qoyidu.
|
|
tuluqluq |
|
tuluqluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① toluqi bar, tuluq ornitilghan:[misal:] toluqluq tapanca.[yeshmisi:] ② tuluq yasashqa bab, muwapiq këlidighan yaki tuluq yasashqa yëtidighan:[misal:] öyimizning aldida ikki tuluqluq üjme kötiki bar idi.
|
|
tulum |
|
tulum[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qorsiqini yarmay soyghan kala, qoy, öcke qatarliqlarning tërisi.[yeshmisi:] ② qorsiqini yarmay soyghan kala, qoy, öcke tërisidin pishshiqlap teyyarlanghan xalta. adette icige ashliq, su qatarliq nersilerni ëlip, taghar we su qacisi ornida ishletkili hem icige hawa toshquzup, su üzüshte paydilanghili bolidu.
|
|
tulumcashqan |
|
tulumcashqan[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tulum+cashqan［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] öy cashqinining bir xili. tëni adettiki cashqandin cong, renggi qongur yaki toq qongur, qorsiqi ac kül reng, quyruqi uzun bolidu, töshük tëshishqa mahir bolup, ziyandash hësablinidu.
|
|
tulumce |
|
tulumce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tulum sheklide, tulumdek qilip:[misal:] tulumce soymaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kicik tulum:[misal:] tulumcilargha hawa tiqildi, aghzi baghlinip, jüp-jüp cëtildi.
|
|
tulumcilatmaq |
|
|
|
tulumcilashmaq |
|
|
|
tulumcilimaq |
|
|
|
tulumsiman |
|
|
|
tuliy |
|
|
|
tum |
|
|
|
tumar |
|
tumar[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kona adet boyice köz tëgishtin, balayi’apet we jindin saqlaydu dep qaralghan, icige du’a pütülgen qeghez orunlashturulghan üc burjek rext. adette kishiler boynigha, cacqa ësiwalidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] dawamliq yënida saqlaydighan, közge tashlinip turidighan etiwarliq nerse؛ yadname.
|
|
tumarce |
|
|
|
tumarcilimaq |
|
|
|
tumarliq |
|
tumarliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tumari bar, tumar asqan.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] etiwarliq, qimmetlik:[misal:] bille ketmey qëpqalding, xumarliqim, yaxshi qal. hayatimning bahari, tumarliqim yaxshi qal.
|
|
tumagha |
|
|
|
tumaq |
|
|
|
tumaqci |
|
|
|
tumaqciliq |
|
|
|
tumaqliq |
|
tumaqliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tumiqi bar, tumaq kiygen:[misal:] tumaqliq adem.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tumaq kiygen adem:[misal:] cünki u hëliqi salwar tumaqliqning cirayigha qarashqimu ülgürmigenidi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tumaq tikishke bolidighan, tumaqqa bab:[misal:] öyde bir tumaqliq körpe bar idi.
|
|
tuman |
|
tuman[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tëmpëratura töwenligende atmosfëraning töwen qatlimida hasil bolghan su yaki muz zerriciliri:[misal:] tuman basqan taghlar.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghemkinlik؛ gheshlik:[misal:] buningdin her ikkiylenning arisidiki tartinish, könglidiki tumanlar bir’az kötürülgendek bolup qaldi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qarangghuluq, zulmet, zulum:[misal:] shu caghlarda shinjang asminini tuman qaplighanidi.[yeshmisi:] ④ topa-cang:[misal:] u turdi akamning gëpidin këyin, cirayidiki topa-tumanlarni süpürüwetmekci bolghandek, aliqini bilen yüzini sürtti-de, maqul boldi.
|
|
tumansiz |
|
tumansiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tumini yoq, tuman bilen qaplanmighan, ocuq:[misal:] taghlar bëshi tumansiz, köyüp ketmeng tuymaysiz. bizni yargha qoshmighan, düshmen dëgen imansiz.
|
|
tumanlashturmaq |
|
|
|
tumanlashturulmaq |
|
|
|
tumanlashmaq |
|
tumanlashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tuman peyda bolmaq, tuman bilen qaplanmaq:[misal:] shiwirghan barghansëri küciyip ketti, hawa tumanliship, ularni biz ocuq körelmey qalduq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ghuwalashmaq, tutuqlashmaq, xireleshmek:[misal:] u qance oylisimu buning tëgige yëtelmidi. yëtelmigensëri uning qelbi shunce tumanlashti.
|
|
tumanliq |
|
tumanliq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tumani bar, tuman bilen qaplanghan:[misal:] tumanliq hawa we yëpishqaq patqaqlar kishiler könglini bizar qilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] zulmetlik, ëcinishliq:[misal:] u yëshini ëytqance közini bir tockigha tikti. uning köz aldida ötmüshning tumanliq, cigish kartinisi eks ëtetti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] ghuwa, tutuq, ëniq emes:[misal:] uning xiyallirimu bëshi üstide leylep yürgen ashu tamaka isidek tumanliq idi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞astronomiye＜[yeshmisi:] tumangha oxshash körünidighan bir xil asman jisimi. samanyoli sistëmisi icidikisi galaktika icidiki tumanliq, sirtidikisi bolsa galaktika sirtidiki tumanliq yaki galaktika sirtidiki yultuzlar sistëmisi dep atilidu.
|
|
tumshuq |
|
tumshuq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qushlarning ëghizigha tutash astin-üstün bir jüp jagh ornidiki sozuncaq, münggüzsiman eza. qushlar uning bilen ozuqluqni coqup yeydu, özini mudapi’e qilidu we cüjilirini ozuqlanduridu:[misal:] ördekning tumshuqi.[yeshmisi:] ② haywanlarning bëshining burun etrapi qismi:[misal:] ëshekning tumshuqi. atning tumshuqi.[yeshmisi:] ③ lew we burun etrapi (ademler heqqide):[misal:] tumshuqini uclimaq. tumshuqini sozmaq. ＊ jan tumshuqqa kelgüce jan berme (maqal).[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nersining aldigha ciqip turghan qismi, burni:[misal:] taghning tumshuqi. ＊ almas uzun xadini su astigha qattiq bësip, këme tumshuqini deryagha buridi.[yeshmisi:] ⑤ aqsuning konisheher nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
tumshuq burimaq |
|
|
|
tumshuq tërep |
|
|
|
tumshuqini türmek |
|
tumshuqini türmek[yeshmisi:] yaqturmasliq, ret qilish imasini bildüridu:[misal:] u tumshuqini türdi-de, bëshini töwen qilip, sel-pel sirqirap turghan kicik putlirini uwulap qoydi.
|
|
tumshuqini sozmaq |
|
tumshuqini sozmaq[yeshmisi:] ① melum bir terepni körsitish imasini bildüridu:[misal:] ular bu ishni qandaq bilip qaptu u bowisining öyi terepke qarap tumshuqini sozup qoydi.[yeshmisi:] ② yëqinlishishqa, canggal sëlishqa urunmaq:[misal:] nizam: qozicaqni börining yënida qoyghili bolmaydu, men ketsemla, bay iplas tumshuqini qembernisaxangha yene sozidu, dëdi.[yeshmisi:] ③ domsaymaq, may tartmaq؛ yamanlimaq:[misal:] hëlimixan ejeb tumshuqini sozup qaptughu?
|
|
tumshuqini uclimaq |
|
tumshuqini uclimaq[yeshmisi:] ① yaqturmasliq, qarshiliq, heset qilish imasini bildüridu:[misal:] nëme dëdi ayalim tumshuqini uclap, hazir qaysi waqit özimiz bolsaq, toluq ottura mektepni pütküzgen ziyaliy.[yeshmisi:] ② ümidsizlengen, qayghurghan qiyapetni ipadileydu:[misal:] nëme boldi, tumshuqliring ëshek baghlighudekla uclinip këtiptighu[yeshmisi:] ③ külümsiresh qiyapitini ipadileydu:[misal:] sen, dëdi xasiyet tumshuqlirini uclap shoxluq bilen, ömrüngde bir qëtim yaxshi teklip berding.
|
|
tumshuqi uzun |
|
tumshuqi uzun[yeshmisi:] ① ongayla xuylinidighan, he dëse bashqilargha daritip gep qilidighan, bashqilargha til tegküzidighan, jëdelxor:[misal:] aminddaq ish bizmu anglap baqayli deydu ishiktin kiripla tumshuqi uzun patemxan watildap.[yeshmisi:] ② herqandaq yerge üsüp kiriwëridighan.
|
|
tumshuq yalashmaq |
|
tumshuq yalashmaq [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] nahayiti yëqin bolushup ketmek, tëpishmaq؛ söyüshmek:[misal:] nomus numusni bilishse, küpkündüzde, xelqi’alem aldida tumshuq yalishamdu
|
|
tumshuqdimaq |
|
|
|
tumshuqluq |
|
tumshuqluq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tumshuqi bar:[misal:] uzun tumshuqluq qushlar.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xamanda at, ëshek we kala qatarliqlarning tumshuqigha kiydürülidighan kicik sëwet, sim tor.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] noxta, yügen qatarliqlarning at, ëshekning tumshuqigha kiydürülidighan qismi.
|
|
tumu |
|
|
|
tumuqimaq |
|
tumuqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] zukamdimaq, zukam tegmek:[misal:] akam qattiq tumuqaptiken, bügün üc kün boldi, midirliyalmay yatidu.
|
|
tumucuq |
|
tumucuq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. tëni qushqac congluqida bolidu, tumshuqi qisqa, uci qizil, tükliri siliq we ac qongur këlidu؛ jenubiy shinjanggha keng taralghan bolup, intayin cirayliq sayraydu. bezi kishiler uni qepeste baqidu.
|
|
tunja |
|
|
|
tunjuqturmaq |
|
|
|
tunjuqturulmaq |
|
|
|
tunjuqmaq |
|
tunjuqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① hawaning yëtishmesliki yaki tosulup qëlishidin nepes alalmay qiynalmaq, bughulmaq:[misal:] kicikimde kölde tunjuqup ölgili az qalghanda, hesen akam qutquzuwaptiken.[yeshmisi:] ② yoqalmaq, ölmek:[misal:] «güp» qilghan awaz bilen teng bayidin bëri yighlap turghan bala birdinla tunjuqti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] erkin sözliyelmey, heriket qilalmay bësilip ketmek:[misal:] shu waqitning özide bizning adettiki yürüsh-turush erkinlikimiz dimiq icide tunjuqqandek sëziletti.
|
|
tunjuqushmaq |
|
|
|
tunji |
|
tunji[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] deslepki, baldurqi, awwalqi, birinci, birinci qëtimqi:[misal:] tunji bala. tunji qoghun. tunji muzay. tunji küni. ∥ shewket ularning tunjisi, shundaqla birdinbir oghli.
|
|
tundra |
|
tundra[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] shimaliy muz okyan qirghiqidiki jaylar. kilimati yil boyi soghuq bolidu, yaz peslide yer yüzidiki muzlar ërigen waqitta mux, lishaynik qatarliq töwen derijilik ösümlükler ünüp ciqidu, bashqa ösümlükler ösmeydu.
|
|
tuns |
|
tuns[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] tuns jumhuriyiti afriqining shimaligha jaylashqan. yer meydani 164 ming 150 kwadrat kilomëtr, ahalisining 09% tin artuqraqini erebler, qalghan qismini parpalar we yehudiylar teshkil qilidu. ereb tili dölet tili bolup, fransuz tili omumyüzlük qollinilidu. köp qisim ahalisi islam dinigha, az bir qismi katolik dinigha ëtiqad qilidu. tunsning tarixi uzun bolup, miladidin burunqi Ⅸ esirdin miladidin burunqi Ⅲ esirgice finkiyilikler qulluq tuzümdiki karfagin dölitini qurghan. miladi Ⅶ esirde erebler bësip kirip, tedrijiy halda ereblerning döliti bolghan. 1574-yili osman türk impiriyisining bir ölkisi bolghan. 1881-yili iransiyining mustemlikisi bolup, 1956-yili 3-ayning 20-küni musteqil bolghan. 1957-yili padishahni bikar qiliwëtip, jumhuriyet qurghan. 1964-yili 1-ayning 10-küni dölitimiz bilen diplomatik munasiwet ornatqan. tuns ahalisining yërimidin köprekini yëza nopusi igileydu. ashliqta özini teminliyelmeydu. zeytunning tunistiki tarixi 2000 yildin artuq bolup, zeytun mëyi ishlepciqirishi dunyaning aldinqi qatarida turidu. sulfat kislata tuzi, nëfit we zeytun mëyi dölet ëkisportining üc cong tüwriki hësablinidu. sayahetciliki dunya miqyasida yuqiri inawetke ige bolup, dölet kirimining [SX(]1[]3[SX)] qismi sayahetciliktin kiridu. asasliq shehiri paytext tuns shehiri bolup, döletning siyasiy, iqtisadi, medeniyet we qatnash merkizi. yene meshhur sayahet shehiri. nurghun xelq’araliq yighinlar da’im mushu sheherde ëcilidu. sheherde mëwilik derexler intayin köp bolup, zeytun eng köp, shunga uning «zeytun paytexti» dëgen nami bar, ahalisi bir milyon 180 ming.
|
|
tunnus |
|
tunnus[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil bëliq. tëni urcuq sheklide, uzunluqi bir mëtir etrapida këlidu؛ bëshi ucluq, qasiriqi incike bolidu؛ dëngiz okyanlarda yashaydu؛ göshini istëmal qilishqa bolidu.
|
|
tuwaq |
|
|
|
tuwaqlatmaq |
|
|
|
tuwaqlashmaq |
|
|
|
tuwaqlanmaq |
|
|
|
tuwaqliq |
|
|
|
tuwaqlimaq |
|
tuwaqlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① üstige tuwiqini yapmaq, etmek:[misal:] qazanni tuwaqlimaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] reddiye bilen, gep qilishtin toxtatmaq, gep qilalmighudek qilip qoymaq:[misal:] aghzimgha keldi dep dewermenglar, dep leyligülning aghzini tuwaqlidi u.
|
|
tuyaq |
|
tuyaq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bezi süt emgüci haywanlarning ayaghlirining ucidiki münggüzsiman qattiq qismi:[misal:] aca tuyaq. tom tuyaq. ＊ adem qulaqtin semriydu, haywan tuyaqtin (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip «dane, bash» dëgen menide miqdar bolup këlidu:[misal:] bir tuyaq kala.
|
|
tuyiqi sëlikmek |
|
|
|
tuyiqi sirqirimaq |
|
|
|
tuyaqliq |
|
|
|
tuyaqliqlar |
|
tuyaqliqlar[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywanlarning bir türi, köpincisining tëni xëli cong, töt ayighi incike we uzun, barmaq ucida münggüzleshken tuyaqliri bolidu, tuyaqlirining sani oxshash emes؛tom tuyaqliqlar we aca tuyaqliqlar dep bölünidu.
|
|
tuydurmaq |
|
|
|
tuyghaq |
|
tuyghaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asan tuyidighan, bayqiyalaydighan, sezgür, tuyghun:[misal:] cacqan dëgen bu apet bekmu tuyghaq.
|
|
tuyghu |
|
tuyghu[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tashqi tesirni sëzish, hës qilish qabiliyiti؛ sezgü:[misal:] ac közüngni el süzülmekte tang... yuqiri bolsun, toghra tuyghu ang![yeshmisi:] ② rohiy, jismaniy kecürmish, tesirat, hëssiyat:[misal:] uning qelbi ajayip sirliq we bekmu tatliq bir tuyghuning dolqunigha cömgenidi.
|
|
tuyghudash |
|
tuyghudash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tuyghu, hëssiyat, tesirat jehettin oxshash, ortaqliqi bar kishi.
|
|
tuyghuluq |
|
tuyghuluq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] melum hës-tuyghu hasil bolghan, tuyghugha ige:[misal:] sen kamranning qancilik nazuk, tuyghuluq, mulayim ikenlikini bilisen.
|
|
tuyghun (Ⅰ) |
|
tuyghun (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asan tuyidighan, tëz sëzip, pemlep, bayqiyalaydighan؛ sezgür:[misal:] bugha dëgen bu janiwar bekmu tuyghun, hawani purap, shepini tingshaydu.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
tuyghun (Ⅱ) |
|
|
|
tuyghunluq |
|
tuyghunluq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] asan tuyuwalidighan, tëz sëziwalidighan xaraktër:[misal:] u, yene shundaq tuyghunluqi we ayighining yenggilliki bilen idare bashliqi nemetni özige ram qiliwalghanidi.
|
|
tuymaq |
|
|
|
tuyushmaq |
|
|
|
tuyuq (Ⅰ) |
|
|
|
tuyuq yolgha kirip qalmaq |
|
tuyuq yolgha kirip qalmaq[yeshmisi:] ishini toghra mölcerliyelmey, dawamlashturalmay qalmaq؛ temtirep qalmaq, qiyin ehwalda qalmaq:[misal:] peqet özimizningla bashqilarni cüshenmeslikimizdin, tuyuq yolgha kirip qëlishimizdin saqlinishimiz kërek.
|
|
tuyuq (Ⅱ) |
|
|
|
tuyuqⅢ |
|
tuyuqⅢ[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] 1-, 2-, 4-misraliri shekildash sözlerdin qapiyiliship kelgen söz oyuni sheklidiki, toluq ayaghlashqan oy-pikirge ige töt misraliq shë’ir.
|
|
tuyuqsiz |
|
|
|
tuyuqsizliq |
|
|
|
tuyulmaq |
|
tuyulmaq[yeshmisi:] ① «tuymaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] zöhre büwining külüp ciqishi, abduraxmangha he dëgende heyran qalarliq tuyuldi.[yeshmisi:] ② oxshap qalmaq, oxshash körünmek:[misal:] mushu xil qanlar we qanliq yashlar qoshulup, tümen deryasining munglirini tëximu ulghaytiwekendek tuyulatti.
|
|
töpe (Ⅰ) |
|
töpe (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yer yüzidin yaki melum bir jaydin ëgiz, yuqiri bolghan jay, döng:[misal:] töpidin tonush bir adem cüshüp keldi.[yeshmisi:] ② birer nersining yuqiri qismi, üsti:[misal:] mamut zor shu haman uning keynidin tam töpisige ciqti.[yeshmisi:] ③ melum birnersining üstidiki boshluq؛ kök, asman:[misal:] ëgiz binaning töpiside qushlar ucup yüretti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum bir ish boluwatqan jay, neq meydan:[misal:] mamut oghriliqce tamaka cëkip turghanning töpisige dadisi kirip qaldi.[yeshmisi:] ⑤ bërish këlish qoshumcisi bilen këlip, «bëshigha, yënigha, qëshigha» dëgen menide këlidu:[misal:] dëwe köl töpisige këlip bëliqcini qicqiriptu.
|
|
töpe (Ⅱ) |
|
töpe (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëridin tikilgen, posmigha oxshash tashlanmighan, sirti aq bash kiyimi:[yeshmisi:] balilarning beziliri aldirashliqta dadisining töpe we qulaqcilirini közlirige cökürüp kiyiwalghanidi.
|
|
töpe-töpisige |
|
|
|
töpe-töpilep |
|
töpe-töpilep[yeshmisi:] ① birining üstige biri, üsti-üstilep:[misal:] u egri-bügri badrilarni tizip, üstige tëre, kigiz parcilirini töpe-töpilep tashlap qoyghaniken.[yeshmisi:] ② arqa-arqidin, barghansëri küceygen halda: u men jawab bërip bolghuce töpe-töpilep so’al sorawerdi.
|
|
töpilep |
|
|
|
töpilik |
|
töpilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yuqiri kötürülgen, ëgiz jay؛ ëgizlik:[misal:] mektepning a’ililikler binasi sel yuqiridiki bir töpilikke sëlinghan bolup, xëli yiraqtin közge ëniq tashlinip turatti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞kiyim-këcek＜[yeshmisi:] doppining üsti qismi.
|
|
töt |
|
|
|
töt emel |
|
töt emel[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] qoshush, ëlish, köpeytish, bölüshtin ibaret matëmatika emilining omumiy atilishi.
|
|
töt puti öre qalmaq |
|
|
|
töt köz bilen kütmek |
|
|
|
tötning biri |
|
|
|
töteylen |
|
|
|
tötleshtürmek |
|
tötleshtürmek[yeshmisi:] «tötleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qattiq ishlep ter töküp, mangduq, zamaniy pellige. yëtimiz nishangha biz, tötleshtürüshte ghelbige.
|
|
tötleshmek |
|
|
|
tötlik |
|
tötlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① murebbe:[misal:] sutuq ilikning aldidiki qeghezni ëlip, munu tötlikni oqudi.[yeshmisi:] ② töt dane belge bolghan, töt reqimi cüshürülgen qarta:[misal:] qaghining tötliki.
|
|
tötöt |
|
|
|
tötötleshmek |
|
|
|
tötötlimek |
|
|
|
tötinci |
|
tötinci[söz türkümi:] san.[yeshmisi:] ① tertipi 4 reqimi bilen belgilengen, ücincidin këyin, beshincidin ilgiri bolghan, 4-nomurluq:[misal:] tötinci öy. tötinci sinip. tötinci tom.[yeshmisi:] ② kiyim we nersilerning cong-kiciklik ayrilishini bildüridighan, ücincidin cong, beshincidin kicik nomur:[misal:] tötinci kalac. tötinci kuluc.
|
|
tötincilik |
|
|
|
tör |
|
tör[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pegahqa nisbeten yuqiridiki jay, hörmetlik orun:[misal:] uni mudir bilen boghaltir adettin tashqiri tekellup bilen törge ciqirishti.[yeshmisi:] ② kirish ëghizigha nisbeten eng icidiki jay:[misal:] ularning gharning törige heqiqiy yetken-yetmigenliki we gharning icidin nëmilerni eketkenliki kishilerge ëniq emes.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] congqur qatlam:[misal:] teliyim barki, tughuldum shu sheherning qoynida, tün we kün könglüm töride ber qarardur kashigher.
|
|
töre |
|
töre[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① xanliq tüzümidiki yuqiri derijilik emeldar:[misal:] ular tentenilik mëngip shipang aldigha kelgende, wezirler we bashqa bir qisim beg-töriler ularni hörmet bilen qarshi aldi.[yeshmisi:] ② hörmet yüzisidin kishilerning namigha, mensipige qoshulup këlidu yaki ismining ornida ëytilidu:[misal:] men aghicilirimiz bilen kicik töremni izlep yürüp arqida qaldim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] byurokrat:[misal:] u ghemsiz töriler ammining haligha yetmeydu.[yeshmisi:] ④ erlerning ismi.
|
|
törel |
|
|
|
töreldürmek |
|
|
|
töreldürülmek |
|
|
|
törelme |
|
|
|
törelmek |
|
törelmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① aniliq tende törelme hasil bolmaq:[misal:] lëkin u balining qaysi küni törelgenlikini perq qilalmaptu.[yeshmisi:] ② tughulmaq, dunyagha köz acmaq:[misal:] künlerning biride u yoruq dunyagha törilip cüshermu[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda bolmaq, hasil bolmaq:[misal:] mana aldida tizilghan bette, külüp turidu yëngi qehriman. kirip baridu otluq yürekke, ashu betlerdin törelgen roman.
|
|
törelmishunas |
|
|
|
törelmishunasliq |
|
|
|
törpe |
|
törpe[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ajayip etiwarliq:[misal:] 40 ming at bërimen tilla ëgerlik, 40 ming qul bërimen zerin kemerlik, 40 qush bërimen törpe jigerlik, bügün bizge nikah bolsun dëgeysen.
|
|
törci |
|
|
|
törük (Ⅰ) |
|
|
|
törük (Ⅱ) |
|
törük (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] yol uqmaydighan, qa’ide cüshenmeydighan, kaj, giri, jahil.
|
|
töricilik |
|
töricilik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xizmettiki we öz wezipisini ada qilishtiki quruq resmiyetcilik, byurokratliq:[misal:] bilimi qance töwen adem mensepke ërishse, kibir peyda qilip, töricilik bixlirini yashartidiken.
|
|
törilerce |
|
törilerce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] törilerge xas rewishte:[misal:] u ikki mürisige pagon taqighan, törilerce kiyingen, ëgiz, yëshi 30 largha yetken kishi idi.
|
|
törilik |
|
|
|
törimek |
|
|
|
tözdürmek |
|
|
|
tözmek (Ⅰ) |
|
tözmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] berdashliq bermek, cidimaq:[misal:] söygen yaring bundaq qëlip, cetni közligen. jahilliqing shu emesmu, birge tözmigen.
|
|
tözmek (Ⅱ) |
|
|
|
tösh |
|
|
|
töshek |
|
|
|
tösheklik |
|
|
|
töshtartqu |
|
|
|
töshleng |
|
|
|
töshlük |
|
|
|
töshlimek |
|
|
|
töshük (Ⅰ) |
|
töshük (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëshilgen jay, yëriq؛ kamar:[misal:] yingnining töshüki. kemerning töshüki. ＊ yirtiq töshüktin küler, cömüc qazandin küler (maqal). ∥ töshük muncaq yerde yatmas, yerde yatsa topa basmas (maqal). ＊ töshük qulaq nëmini anglimas (maqal).
|
|
töshük (Ⅱ) |
|
töshük (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① öyning supra, taxta qatarliq tamaq saymanliri orunlashqan jayi:[misal:] axiri uning közi töshük tereptiki tamgha yandap sëlinghan kona palasta toxtidi.[yeshmisi:] ② ash-tamaq ëtish ishi we mahariti:[misal:] töshüki yoq. ＊ rabixan uni töt-besh yëshidin bashlapla töshükke ögetken, herqandaq tamaqning höddisidin ciqalaydu.
|
|
töshükce |
|
|
|
töshüklük |
|
|
|
töshwagh |
|
töshwagh[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tösh+bagh［[yeshmisi:] ëger, toqum, mölini toqighanda, harwini qatqanda haywanlarning töshidin tartip cingitidighan tasma yaki arghamca.
|
|
töshwaghliq |
|
|
|
töktürmek |
|
|
|
tökme |
|
|
|
tökmek |
|
tökmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① suyuq yaki cëcilidighan nersilerni bashqa nersige cüshürmek, aghdurmaq:[misal:] qiz öyni süpürüp, exletni hoylidiki origha töküptu.[yeshmisi:] ② cüshürmek, tashlimaq:[misal:] yulghunlar cëceklep küldi u këce, bu këce sarghiyip tökti yopurmaq. ötken yil bir momay köz yumghan öyde, köz acti dunyagha bu yil bir bowaq.[yeshmisi:] ③ (xish, kësek qatarliqlarni) quymaq:[misal:] kësek lazim dëdilima, kësek dëgenni bizdek oghul bala tökmey kim tökidu.[yeshmisi:] ④ kengtasha serp qilmaq:[misal:] aldimizgha mëwe-cëwe, yëmek-icmek dëgenni töküwetti.[yeshmisi:] ⑤ aqturmaq, ëqitmaq (köz yëshi, qan, ter heqqide):[misal:] u yenila ünsiz yash tökmekte idi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] cacmaq, pürkümek, yaghdurmaq:[misal:] quyash pütün etrapqa yilliq nur töküp turatti.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngüldikilirini ëytmaq, ëytip könglini boshatmaq:[misal:] u litip’axunni tëpip, könglidiki hesritini töküp, boluwatqan bu qalaymiqanciliqlarning sewebini bilmekci idi.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yoq qilmaq, cüshürmek:[misal:] abruyini tökmek.
|
|
töküshmek |
|
|
|
tökülmek |
|
tökülmek[yeshmisi:] ① «tökmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] qoynungdin tökülse, qoncunggha (maqal).[yeshmisi:] ② tozup cüshmek, cüshüp ketmek:[misal:] u bu enjürdin bir tal üzüp yëgeniken, shu zamanla uning saqalliri tökülüp, yash yigitke ayliniptu.
|
|
töge |
|
töge[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tëni ëgiz we cong, dümbiside lokkisi bolidu؛ tapini tekshi we yapilaq bolup, astida göshlük yatmisi bolidu؛qumluqta mëngishqa maslashqan, kösheydu؛ acliqqa cidamliq, purash sëzimi ötkür, yiraqtiki su menbesini bayqiyalaydu؛ minishke, yük toshushqa ishlitilidu.
|
|
tögürtmek |
|
|
|
tögürmek |
|
|
|
tögürüshmek |
|
|
|
tögürülmek |
|
|
|
tögitapan (Ⅰ) |
|
tögitapan (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+tapan［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] oghritiken a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. ghoza mëwisi tüwrüksiman, shekli soqicaq bolidu؛ üsti qismi dora qilinidu, aghriq peseytish roligha ige.
|
|
tögitapan (Ⅱ) |
|
tögitapan (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+tapan［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] putning normal üzenggilik egmisining töwenlishishi yaki tüzlinip këtishini körsitidu. bu kësel putning tireklik roligha tesir qilip, mangghanda ongay carcaydighan, aghriydighan؛ öre turghanda eplishelmeydighan qilip qoyidu.
|
|
tögitaz |
|
|
|
tögitiken |
|
tögitiken[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+tiken［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] catqal tipidiki bir xil tagh ösümlüki. gholi incike, tal-tal ösidu, sëriq cëcekleydu, uruqi purcaqtek ushshaq we köküc bolidu.
|
|
tögici |
|
|
|
tögicilep |
|
|
|
tögicilik |
|
tögicilik[yeshmisi:] ① töge bilen mal toshush ishi:[misal:] dadam burun naman bayning öyide tögicilik qilghaniken.[yeshmisi:] ② carwiciliqning töge bëqish, östürüsh, nesillendürüsh ishi bilen shughullinidighan sahesi:[misal:] tögicilik meydani. tögicilik fërmisi.
|
|
tögisingir |
|
tögisingir[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+singir［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] catqal tipidiki tagh ösümlüki, gholi yëyilip ösidu, ushshaq, qizil cëcekleydu.
|
|
tögiqush |
|
tögiqush[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+qush［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] hazirqi zamandiki eng cong qushlarning biri. ëgizliki üc mëtir këlidu, boyni uzun, bëshi kicik, tumshuqi yapilaq, qaniti qisqa we kicik, ucalmaydu؛ puti uzun we küclük, mëngishqa, yügürüshke bab؛ afriqining yaylaq we qumluqlirida yashaydu.
|
|
tögiqulaq |
|
tögiqulaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］töge+qulaq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] qamci’ot a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. gholi yalghuz, tik ösidu, yiltizi bilen gholi dorigha ishlitilidu, temi qëriq, zehersiz, issiqliqni qayturidu, cong teretni rawan qilidu, tosalghularni buzup uyup qalghan qanlarni tarqitidu, ghelwirekni saqaytidu.
|
|
tögilik |
|
tögilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① töge mingen:[misal:] yiraqtin yëshil kiyim kiygen tögilik bir kishi këliwatatti.[yeshmisi:] ② tögisi bar, tögige ige:[misal:] shundaq qilip, yer islahatida bizge töt töge bërildi. bizmu tögilik bolup qalduq.
|
|
töngge |
|
|
|
tönggilek |
|
|
|
tönggileklimek |
|
tönggileklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] halqa sheklide yögimek, tönggilek qilmaq:[misal:] mëhri ikkilinip turmay uzun caclirini tönggileklep cigip qoyup, bihosh yatqan yashni teslikte hapash qildi.
|
|
töl |
|
|
|
töletmek |
|
töletmek[yeshmisi:] «tölimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] adil, qac qarighina, sa’etni sundurdung, tölitidu, dep curqurashti tengtushliri.
|
|
töleshmek |
|
|
|
töleng |
|
|
|
tölem |
|
|
|
tölenmek |
|
|
|
tölletmek |
|
tölletmek[yeshmisi:] «töllimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] qoyni qoshlap tölletken, körsetkücni örletken, carwa malni kökletken, aghriqqa hem shipa qiz.
|
|
tölleshmek |
|
|
|
töllimek |
|
|
|
tölimek |
|
tölimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëlinghan, serp qilinghan, paydilanghan nersiler ücün heq yaki pul qayturmaq, bermek:[misal:] kira heqqini tölimek.[yeshmisi:] ② qerzini qayturmaq, zimmisidiki mejburiyetni ada qilmaq:[misal:] ezaliq bedilini tölimek. qerzni tölimek. xiyanetni tölimek. baj tölimek.[yeshmisi:] ③ yetküzgen ziyanning ornini toldurmaq, heqqini bermek:[misal:] qan tölimek.
|
|
tömür |
|
tömür[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] kül reng yaki aquc kümüsh reng, sozulushcan, sümürüshcan mëtal ëlëmënt. ximiyiwi belgisi Fe. sana’ette qara renglik mëtal dep atilidu؛ polat tawlashning muhim matëriyali, shundaqla hayatliqlar tënide kem bolsa bolmaydighan bir xil madda.[yeshmisi:] ② erlerning ismi.
|
|
tömür tawaq |
|
tömür tawaq[yeshmisi:] menggü mehrum bolmaydighan, baqimende imtiyaz:[misal:] xizmette yaxshilarmu, nacarlarmu oxshashla tömür tawaqqa ige boliwerdi, kirishla bar, ciqish yoq؛ örleshla bar, cüshüsh yoq bolup qaldi.
|
|
tömür xoraz |
|
tömür xoraz[yeshmisi:] ① [qollinilish da’isrisi:] selbiy menidiki söz.[yeshmisi:] bashqilargha nep bermeydighan, pishshiq:[misal:] toxtash taza bir tömür xoraz tursa, uning öyige ete mëhmangha barimiz dëgininglar ishencisiz bir gep boptu. [yeshmisi:] ② iqtisadcil, tëjeshlik bilen ish köridighan:[misal:] tömür xoraz rohini jari qildurup, ishlepciqirishni her tereplime yaxshi ëlipbarayli.
|
|
tömür-tersek |
|
|
|
tömürtumshuq |
|
tömürtumshuq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tömür+tumshuq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil qush. puti qisqa, barmaq uclirida ötkür tirnaqliri bolidu, derexqe yamishishqa mahir këlidu؛ tumshuqi tüz we ucluq, tili incike, uzun we ilmek bolup, derex qowzaqlirini coqulap, qurtlarni ëlip yeydu؛ quyruqi qattiq bolup, derexni coqulighanda tënini tiresh rolini öteydu. u bir xil paydiliq qush bolup, «janggal dumbaqcisi», «toqicaq» depmu atilidu.
|
|
tömürtirnaq |
|
tömürtirnaq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tömür+tirnaq［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bürkütning bir xili. köksi aq, dümbisi qara, bëshida tüki yoq, boyni aq këlidu؛ puti qarighujiningkidek ötkür tirnaqliq we küclük bolidu.
|
|
tömürtiken |
|
|
|
tömürci |
|
|
|
tömürcilik |
|
|
|
tömürderex |
|
|
|
tömürqalpaq |
|
|
|
tömürlük |
|
|
|
tömüryol |
|
|
|
tömüryolci |
|
|
|
tömüne |
|
tömüne[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] möle, toqum tikishke ishlitidighan, uci neyzisiman, ötkür këlidighan, yipni ilip tartidighan töshükcisi bar, tutqucluq cong juwalduruz:[misal:] on tal yingnini soqsa, bir tal tömüne bolmas (maqal).
|
|
tömünisiman |
|
|
|
tömünilik |
|
tömünilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tömünisi bar, tömünige ige.[yeshmisi:] ② tömüne yasashqa bolidighan, tömüne yasash ücün teyyarlanghan, tömünige layiq:[misal:] bir tömünilik tömür.
|
|
tönetmek |
|
|
|
töneshmek |
|
|
|
tönelmek |
|
|
|
tönimek |
|
|
|
töhpe |
|
töhpe[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] weten we xelq ücün körsetken, maxtashqa layiq, pexirlinerlik ish؛ singdürgen ejir, xizmet we shu xizmette körülgen netije:[misal:] töhpe qoshmaq. töhpe yaratmaq.
|
|
töhpisiz |
|
|
|
töhpikar |
|
|
|
töhpikarliq |
|
|
|
töhmet |
|
töhmet[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] bashqilarni qarilash, eyiblesh meqsitide oylap ciqirilghan asassiz gep-söz؛ betnam, bohtan, yala:[misal:] töhmet qilmaq. ＊ töhmet tash yaridu, bayqimisang bash yaridu (maqal).
|
|
töhmet yëshi |
|
|
|
töhmetci |
|
|
|
töhmetxor |
|
|
|
töhmetxorluq |
|
|
|
töhmetname |
|
|
|
töwen |
|
töwen[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pes, ast:[misal:] mëwilik derexning bëshi töwen (maqal). ＊ gundipay közlirige yash ëlip, bëshini töwen saldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] melum bir nersining pes, ayagh teripi:[misal:] bu bulaq ëgiz ëtiz qirining töwinide bolghacqa, yëza tereptin qarighanda, bu yer körünmeytti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] netije, süpet jehettin nacar, derijisi këyin:[misal:] ötken qëtimliq imtihangha ayalim qatnashqan, netijisi bek töwen ciqip qaldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] derije jehettin nisbeten keynide turidighan, yuqiri emes:[misal:] shu caghda ong tereptiki qoshnining ishiki ëcilip, töwen sinipta oquydighan dilshat boghcisini ësip ciqip keldi.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] az, kem؛ qimmet emes:[misal:] dëmek, öy bu ehwalda iken, uning ijarisimu töwen bolushi kërek dep oyliduq.[yeshmisi:] ⑥ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] pes, kücsiz؛ asta:[misal:] töwen awaz. ＊ ishning sür’iti mölcerdikidin xëli töwenidi.[yeshmisi:] ⑦ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] töwen derijilik orun, teshkilat:[misal:] shumu ma’arip idarisining bir bashliqi qilidighan ishmu? mëning birnecce kün töwenge ketken waqtimdin paydilinip-he?
|
|
töwenge cökmek |
|
|
|
töwencilik |
|
|
|
töwende |
|
töwende[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] buning keynidin, buninggha ulapla, peste, axirida:[misal:] töwende bërilgen misallarni yëshing. ＊ yene bezi ishlarni tekshürgeniduq, ularnimu töwende oqup ötimen.
|
|
töwendikice |
|
|
|
töwendikidek |
|
|
|
töwenki |
|
|
|
töwenletmek |
|
|
|
töwenleshtürmek |
|
|
|
töwenleshtürüshmek |
|
|
|
töwenleshtürülmek |
|
|
|
töwenleshmek |
|
töwenleshmek[yeshmisi:] ① «töwenlimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] dadüy kadirliri boz yerge barmaqci bolup, ëgiz-pes ëlinghan yolni boylap töwenleshti.[yeshmisi:] ② töwen halet, derijide bolmaq؛ töwenrek, pesrek cüshmek:[misal:] nëmishqa xanidanliqni tiklesh yolida xanimizgha hemdem bolmay, töwenliship, bash wezir sariyining bir xizmetcisi boluwaldila
|
|
töwenlitilmek |
|
|
|
töwenlik |
|
töwenlik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① pes, töwen jay:[misal:] töwenliktiki öyning aldida su turubisining sëmontlanghan meydancisi bar idi.[yeshmisi:] ② derije, orun jehette bashqilardin töwen turidighan halet؛ azliq, kemlik:[misal:] u istratëgiye jehettiki töwenlikni üstünlükke aylandurush kërek.
|
|
töwenlimek |
|
töwenlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① pes terepke qarap cüshmek, peslimek:[misal:] kelkün ëhtiyat siziqidin bir mëtir töwenlidi.[yeshmisi:] ② pes, töwen terepke qarap ilgirilimek, yürüsh qilmaq:[misal:] biz bowaygha egiship, birdem yuqirilap, birdem töwenlep dëgüdek mëngip, qarangghu cüshkende dawangha ciqip bolduq.[yeshmisi:] ③ yol, deryaning axirlishish teripige, ayighigha qarap mangmaq:[misal:] aq saqalliq, cebdes ustam at bilen qoghan yëzisidin tümen deryasini boylap töwenlimekte.[yeshmisi:] ④ netijisi, miqdari azaymaq, kemlimek:[misal:] eziz bu qëtimqi imtihan nomurini 90 pirsenttin töwenlep ketmeydu dep ishenc qilip olturghanidi.[yeshmisi:] ⑤ xizmet, ish orni, emel derijisi kiciklimek, peslimek:[misal:] uning derijisining töwenligenlikining sewebi heqqide herkim hernëme dep baqti.[yeshmisi:] ⑥ süpiti, ünümi yaman terepke qarap yüzlenmek, nacarlashmaq:[misal:] nëme ücün öginish waqti uzartilsa, öginish ünümi eksice töwenlep këtidu[yeshmisi:] ⑦ ajizlashmaq, kücsizleshmek, peslimek:[misal:] awazi töwenlimek. harariti töwenlimek.
|
|
töweyni |
|
|
|
tübüt |
|
|
|
tüp (Ⅰ) |
|
tüp (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asasiy؛ nëgizlik:[misal:] tüp seweb. tüp prinsip. tüp menpe’et. tüp ziddiyet. tüp meqset.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] esliy, eslidiki:[misal:] tüp söz.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, üzül-kësil:[misal:] hazir biz üc jehettiki mesilide tüp yaxshilinish hasil qilalighinimiz yoq.
|
|
tüp san |
|
tüp san[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] 1 ge we özige pütün bölünidighan pütün san. mesilen, 2, 3, 5, 7, 11 qatarliqlar.
|
|
tüp söz |
|
|
|
tüp |
|
|
|
tüpeyli |
|
|
|
tüpeylidin |
|
|
|
tüptalas |
|
|
|
tüptin |
|
|
|
tüpcek |
|
|
|
tüpki |
|
|
|
tüpletmek |
|
|
|
tüpleshmek |
|
|
|
tüplenme |
|
|
|
tüplenmek |
|
|
|
tüplük |
|
|
|
tüplimek |
|
tüplimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bughday, shal qatarliq zira’etler yiltizining tereqqiy qilishigha egiship asasiy gholining yënidin qoshumce ghol, shaxlarni ciqarmaq, shaxlimaq:[misal:] qaramtul bolup tüplewatqan küzgi bughday bu yil nahayiti tekshi boluq idi.[yeshmisi:] ② kitab betlirini, gëzit-zhurnal qatarliqlarni ret tertipi boyice birleshtürüp tikmek, mixlimaq:[misal:] u xilmuxil zhurnallarni bashqidin türge ayrip, toplam qilip tüplep ciqqanidi.
|
|
tüpük |
|
|
|
tüp-yiltiz |
|
|
|
tütetmek |
|
|
|
tüteshmek |
|
|
|
tütek |
|
tütek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ot yalqunliridin kötürülgen is, tütün:[misal:] pütün etrapni tütek basqan bolup, bir mangdam yerdiki ademni körgili bolmaytti.[yeshmisi:] ② hawaning töwen qatlimidiki tuman:[misal:] tün özining qara perdisini yëpip, etrapni tëximu qoyuq tütek basti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zulmet, ghezep, wehimini bildüridighan alamet؛ körünüsh:[misal:] kishilerning cirayidiki ghezeplik tütek alliqacan ghayib bolghanidi.
|
|
tütekleshmek |
|
|
|
tüteklik |
|
|
|
tütü |
|
tütü[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] toxularni caqirish ücün qollinilidu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] tütümedde këselliki:[misal:] bala uxlawëtip kassini qashlisa, songi etrapida kicik qurtlarning yürgenliki körülse, bu bala tütü bolup qalghan bolidu.
|
|
tütük |
|
|
|
tütümedde |
|
tütümedde[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tütü+medde［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil parazit qurut, tëni nahayiti kicik bolup, aquc rengde yip ucigha oxshaydu, ademning kicik üciyi astida we cong üceyda yashaydu, cishisi da’im meq’ettin ömilep tuxum salidu, këselning meq’iti qicishidu, oruqlap këtidu, ishtihasi tutulup qalidu.
|
|
tütün |
|
tütün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① maddilar köygende hawagha ajrilip ciqidighan, ushshaq zerricilerdin ibaret bolghan gazsiman jisimlar yighindisi, is:[misal:] tütünning acciqini mora biler (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] a’ile:[misal:] bilemsen, bashliq oghlum. bizning bu nahiyide 10 minggha yëqin tütün bar.
|
|
tütünsiz |
|
|
|
tütünlük |
|
|
|
tütimek |
|
|
|
tüjüpiletmek |
|
|
|
tüjüpileshmek |
|
|
|
tüjüpilenmek |
|
|
|
tüjüpilimek |
|
tüjüpilimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hemme tereplerge köngül qoyup, incike, puxta ishlimek:[misal:] dadam kicikkine saqal targhiqi bilen sëriq saqilini tüjüpilep tarighandin këyin, sellisini bashqidin oridi.
|
|
tür |
|
tür[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① belgiliri, xususiyetliri, roli jehettin melum omumluqqa ige bolghan nersiler guruppisi, ayrimisi:[misal:] shundaq, dëdi gëpini dawam qilip cong közeynek, közeyneklerning türi bek köp, sen bilmeysen.[yeshmisi:] ② bir pütün nersining alahidilik, perq jehettin ayrilghan, bölüngen bölünmisi:[misal:] mehsulat türliri. almash we ularning türliri.[yeshmisi:] ③ orun këlish qoshumcisi «-de» bilen këlip, ish-heriket, pa’aliyet, yürüsh-turushning melum «rewishte», «terizde», «halette» ëlip bërilishini bildüridu:[misal:] ziyaliylar siyasitini dawamliq türde tëriship emeliyleshtürüshimiz lazim.
|
|
türtek |
|
türtek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning oralghan, türteklengen bölüki؛ oram, bolaq:[misal:] uning herbir türtikide besh-alte parcidin bora bar iken.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, türteklengen nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir türtek yip. bir türtek qeghez.
|
|
türtekletmek |
|
|
|
türtekleshmek |
|
|
|
türteklenmek |
|
|
|
türteklimek |
|
|
|
türtke |
|
türtke[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer ish-heriketning bashlinish, yüz bërish we emelge ëshishigha seweb bolghan nerse؛ medet, ilham:[misal:] u shërin muradi hasil bolmighan bir cüshning türtkisi bilen tünde oyghandi.
|
|
türtküzmek |
|
|
|
türtkilik |
|
türtkilik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birer ishning yüz bërishi, emelge ëshishigha seweb, ilham bolidighan؛ medet bëridighan:[misal:] bu adilgha yene bir jehettin ishni tëzrek tügitish ücün türtkilik rolnimu oynidi.
|
|
türtmek |
|
türtmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qattiq ittermek, sürmek:[misal:] shu peytte türtüp kelgen su sabirni birnecce mëtir keynige dajitiwetti.[yeshmisi:] ② tëz we qattiq noqumaq:[misal:] këyin u jeyniki bilen yigitni türtüp, hëytemni körsitip qoydi.
|
|
türtüshmek |
|
|
|
türtülmek |
|
|
|
türtüm |
|
|
|
türtümci |
|
|
|
türdash |
|
|
|
türdashliq |
|
|
|
türk |
|
türk[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi, türkler asasen türkiyige jaylashqan bolup, türkiyining asasiy ahalisini teshkil qilidu.
|
|
türkce |
|
türkce[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] türklerge we ularning tili, yëziqi, medeniyitige te’elluq bolghan:[misal:] türkce kitab. türkce yëziq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türk tili:[misal:] men türkcini ögendim.
|
|
türkshunas |
|
|
|
türkshunasliq |
|
|
|
türkmen |
|
türkmen[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞iriqshunasliq＜[yeshmisi:] mushu nam bilen atalghan millet we bu milletke mensup kishi. ular asasen türkmenistan jumhuriyetige, azraq qismi iran, afghanistan we türkiye qatarliq döletlerge olturaqlashqan.
|
|
türkmence |
|
türkmence[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] türkmenler we türkmen xelqige xas bolghan, ularning tili, edebiyati, medeniyitige te’elluq bolghan:[misal:] türkmence ussul. türkmence kitab.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türkmen tili:[misal:] siz türkmencini bilersiz
|
|
türkolog |
|
|
|
türkologiye |
|
|
|
türküm |
|
türküm[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① top, guruppa:[misal:] birinci türkümdiki balilarni dadam özi bashlap mangghudek.[yeshmisi:] ② bir-birige, baghliq bolghan pütünlükning tarmiqi, bölüki:[misal:] til türkümi. söz türkümi. türkümge ayrimaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] basquc, qedem:[misal:] shundaq qilip, «xizmet tekshürüsh etriti» hüsiyin abbas oghlining mesilisini birinci türkümde hel qildi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] köp xaniliq sanlarda her üc xanini bir qilip ayrighan bölek.
|
|
türküm-türküm |
|
|
|
türküm-türkümlep |
|
|
|
türkümlep |
|
|
|
türkümlep-türkümlep |
|
|
|
türkümleshmek |
|
|
|
türkümlenmek |
|
|
|
türkümlimek |
|
|
|
türkiy |
|
|
|
türkiy tillar |
|
|
|
türkiy tillar türkümi |
|
türkiy tillar türkümi[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] altay tili sistëmisidiki til türkümlirining biri. bu til türkümige tewe tillar asasen ottura asiya we sherqiy yawropaning bezi jaylirigha taralghan. bu til türkümige uyghur tili, qazaq tili, qirghiz tili, özbëk tili, tatar tili, türkmen tili, ezerbeyjan tili, bashqirt tili, yaqut tili, noghay tili, gagawuz tili, xakas tili, qara qalpaq tili, cuwash tili, türk tili, salar tili, yughur tili (sunen yughur aptonom nahiyisining gherbiy qismidiki yughurlarning tilini körsitidu) qatarliqlarkiridu.
|
|
türge |
|
türge[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① toqulghan mata, etles qatarliqlar yögilip, türülüp turidighan toghra qirliq yaghac:[misal:] türge qozuq. türge puti.[yeshmisi:] ② tikish mashinisining nacigha yip türidighan zapcisi.[yeshmisi:] ③ topa, qar qatarliq nersilerni ittirip, türtüp biryerge döwilep yaki yötkeshte ishlitidighan tutqucluq taxta (haywanlargha söritidighanlirimu bolidu).
|
|
türgüc (Ⅰ) |
|
|
|
türgüc (Ⅱ) |
|
|
|
türgün |
|
türgün[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] qorqmas, yüreklik, jür’etlik, dadil:[misal:] ashpez yolwastek türgün adem bulghini bilen, köngli paxtidek yumshaq idi. ∥ ürümcilik nüjüp dëgen men bolimen dëdi u türgün sözlep.
|
|
türgünlük |
|
|
|
türgilimek |
|
|
|
türletmek |
|
|
|
türleshmek |
|
|
|
türlenme |
|
türlenme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] türlinishtin këlip ciqqan, türlendürülgen nerse:[misal:] meniwi medeniyet mu’eyyen maddiy shara’ittin ayrilip këtelmeydu, lëkin u maddiy medeniyetning türlenmisi yaki qoshumcisi emes.
|
|
türlenmek |
|
|
|
türlük |
|
türlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum tür, tarmaq, xilgha ige bolghan:[misal:] erkishige yetmish türlük hüner az (maqal).[yeshmisi:] ② bir-birige oxshimaydighan, her xil, xilmuxil:[misal:] ular yurtigha bëriwalsila türlük endishilerdin xaliy bolmaq asan.
|
|
türlük-türlük |
|
|
|
türlük-tümen |
|
|
|
türlükce |
|
|
|
türlimek |
|
|
|
türme |
|
|
|
türmek (Ⅰ) |
|
|
|
türmek (Ⅱ) |
|
türmek (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëgirilgen, tolanghan yipni naca yaki qomushqa yögimek.[yeshmisi:] ② yeng, pucqaq qatarliqlarni sirtigha örüp, yuqirigha qaritip qatlimaq:[misal:] yëngini türmek.[yeshmisi:] ③ yüz, cirayning tëre muskullirini pürüshtürmek:[misal:] qoshumisini türmek. teletini türmek.[yeshmisi:] ④ tügmek (musht heqqide):[misal:] mushtumini türmek.
|
|
türmeklenmek |
|
|
|
türmeklimek |
|
|
|
türmel |
|
türmel[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qolashqan, [yeshmisi:] türülgen, qatlanghan jay, qoruq:[misal:] qëriliqtin uning boyunliri türmel bolup këtiptu.[yeshmisi:] ② icige tash ëlip, shax-shumba we ösümlüklerning gholini yögep baghlighan, suni tosushqa ishlitilidighan cong baghlam.[yeshmisi:] ③ arisigha köktat ëlip, türmellep, jimbilda pishurulidighan bir xil hornan.
|
|
türmellik |
|
|
|
türmellimek |
|
türmellimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yögep, türüp türmel haletke keltürmek؛ türmeklimek:[misal:] u cëcini bëshigha türmellep, üstidin nawat reng hilhile yaghliqini cigiwalghanidi.[yeshmisi:] ② tashqinni yaki buzulghan qashni türmel bilen etmek:[misal:] kishiler etisi deryagha yette buqini ornitip türmellidi.
|
|
türmüze |
|
|
|
türmidash |
|
|
|
türmidashliq |
|
|
|
türüshtürmek |
|
|
|
türüshmek |
|
|
|
türük (Ⅰ) |
|
|
|
türük (Ⅱ) |
|
türük (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] xet-sawati yoq, oqumighan, bilimsiz:[misal:] nesebdin gep acqanda, men esliy adettiki bir türükmen, yashliqimdin sazgha ishtiyaqim bar idi.
|
|
türüklük (Ⅰ) |
|
|
|
türüklük (Ⅱ) |
|
|
|
türülmek |
|
türülmek[yeshmisi:] ① «türmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] ularning yënigha pucqaqliri türülgen exmetjan keldi we aldirap sözleshke bashlidi.[yeshmisi:] ② yighilip, üsti-üstige döwilenmek:[misal:] shu peytte, gherbiy shimaldin qara bulut türülüp këlishke bashlidi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] acciqlinip qalmaq؛ ghezipi kelmek:[misal:] bu sözni anglighac se’idin türüldi, aran turghan dili qattiq buzuldi.
|
|
türüm |
|
|
|
türüm-türüm |
|
|
|
tüz |
|
tüz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] egri emes, rus:[misal:] tüz ösken derex kökke ciqalaydu (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] ëgiz-pes emes, tekshi:[misal:] tüz ëtiz. tüz yer. tüz meydan.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] keng ketken tekshi yer:[misal:] ëgiz-ëgiz tagh bëshidin siyrildim tüzge, qizil gülning ghuncisidek ëgildim sizge.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ocuq-yoruq؛ bashqilargha yamanliq qilmaydighan, haramzadilikni bilmeydighan, aq köngül:[misal:] biz tüzla öginip qalghan adem, tolimu köp ëzilenggü tekellupni bilmeymiz.
|
|
tüzetmek |
|
tüzetmek[yeshmisi:] «tüzimek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] tömür xelpe dömbisidiki miltiqni tüzitip qoyup, gep bashlidi. ＊ abdukërim akam xetni yëzip bolup bezi jümlilerni yëngiwashtin tüzitip, konwërtqa saldi.
|
|
tüzeshtürmek |
|
tüzeshtürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① icidiki, üstidiki qalaymiqan nersilerni, tekshi, tertiplik haletke keltürmek, retlimek:[misal:] qadir bilen asimgül paypëtek bolup, dastixanni bashqidin tüzeshtürdi.[yeshmisi:] ② buzulghan, qalaymiqan nersini yaxshi haletke keltürmek:[misal:] ular necce onlighan sëyalka, sapan, harwa qatarliqlarni tüzeshtürüp, texlep qoydi.[yeshmisi:] ③ pürleshken, türtülgen nersilerni siliq, tekshi haletke keltürmek:[misal:] himit sapaning yölencükidiki torni tüzeshtürüp qoydi.[yeshmisi:] ④ kiyim-këcek we üstwëshini retlik qilip, turqini onglimaq, yasanmaq:[misal:] u sellisini tüzeshtürgec derwaza terepke mangdi.
|
|
tüzeshtürüshmek |
|
|
|
tüzeshtürülmek |
|
|
|
tüzeshmek |
|
|
|
tüzelmek |
|
tüzelmek[yeshmisi:] ① «tüzimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] hazir ishlar onglinip, retke cüshüp, yurtimiz tüzeldi.[yeshmisi:] ② kësel, aghriqtin qutulmaq, saqaymaq:[misal:] − hëliqi zukam dorangdin bergine, qizim, − dëdi maysixan aca bëshini yastuqqa qoyuwëtip, − bir tal icsemla tüzilip këtimen.[yeshmisi:] ③ yaman, natoghra, jinayi yoldin qaytmaq, yaxshilanmaq:[misal:] balining u xil yaman adetliri jiq tüzeldi.
|
|
tüzdürmek |
|
|
|
tüzgüci |
|
tüzgüci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tüziydighan:[misal:] tüzgüci gën.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tüzidighan adem:[misal:] sulayman yënice bolup ghanjughisidiki xurjunning izmilirini yëship, toxtam tüzgücilerge ëliwalghan yaghliq toqaclirini aldi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] matëriyal, melumatlarni retlep, yighip, eser qilip shekillendürgüci:[misal:] bu lughetni tüzgüciler kimler iken
|
|
tüzletmek |
|
|
|
tüzleshmek |
|
|
|
tüzleng |
|
|
|
tüzlenglik |
|
tüzlenglik[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ëgiz-pes emes, tüz ketken bipayan keng jay:[misal:] dawandin peslep, oqtek tëz mangghan harwa birhazadin këyin keng tüzlenglikke ciqti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] dëngiz yüzidin töwen keng tekshilik:[misal:] ottura tüzlenglik.
|
|
tüzlenmek |
|
|
|
tüzlük |
|
tüzlük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tüz halet:[misal:] uning coghdek yënip turghan mulayim közliridin haman tüzlüki, semimiyliki, zërekliki mana men depla ciqip turatti.[yeshmisi:] ② tüz yer:[misal:] tagh jilghiliri tügigendin këyin, yol sel tüzlükke ciqti.
|
|
tüzlimek |
|
tüzlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ëgiz-pes, egri-bügrisini yoqitip tüz, rus haletke keltürmek, tüz qilmaq:[misal:] qirni tüzlimek. yolni tüzlimek.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] yiqitmaq, cuwumaq:[misal:] − yene on barawer köpeytip altun kümüsh bërisen, bolmisa ordini tüzliwëtimiz![yeshmisi:] ③ pürleshken, türülgen jaylirini tekshi, siliq haletke keltürmek:[misal:] u izahname yëzilghan qeghezlerni bir cetke ëlip qoyup, cërtyozhning yögikini yëyip tüzlidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yaman oy-xiyal, eyiblerdin xaliy qilmaq؛ yaxshilimaq:[misal:] eng yaxshisi, qolungdiki shaxni qoyup bërip, öyüngge ket, özüngni tüzle we balangnimu asrighin, dëdi boway gëpimni tartiwëlip.
|
|
tüzme |
|
|
|
tüzmek |
|
tüzmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① wujudqa ciqarmaq, yaratmaq, berpa qilmaq؛ turghuzmaq, belgilimek:[misal:] ehdiname tüzmek. layihe tüzmek. pilan tüzmek. këlishim tüzmek.[yeshmisi:] ② melum shekilge keltürmek, yasimaq:[misal:] hatem xudagha ming shükürler ëytip, hëliqi giyahtin güldeste tüzüp, arqisigha yandi.[yeshmisi:] ③ melum uslub, shekilge keltürüp yëzip ciqmaq:[misal:] jümle tüzmek. lughet tüzmek.[yeshmisi:] ④ calghu eswablirini melum pede, ahanggha toghrilap tengshimek:[misal:] dutarni tüzmek.[yeshmisi:] ⑤ teshkillimek, uyushturmaq:[misal:] u, etrapigha bir qisim ëghiz palwanlirini toplap, hakim mesum’axun we mu’awin hakim hashim’axungha qarshi «ittipaq» tüzdi.
|
|
tüzüt |
|
|
|
tüzütlük |
|
|
|
tüzük |
|
tüzük[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] buzulghan yëri yoq, saq:[misal:] u tüzük mashinini buzuq dep yërim kün kocilidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yaramliq, yaxshi:[misal:] këyin tömür shu ayalgha öylensem dep turuwaldi. qarisam umu tüzükla bir ayal.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] muwapiq, layiqida:[misal:] hoy, tüzük gep qiling, mozduz hakimning ayighini tashlap berdi-de, sözge ariliship caqcaq qildi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] qamlashturup, del, jayida:[misal:] bu nëme qilghining özüng tüzük atmaysen, emdi mënimu atqili qoymaysen dëdi tömür xelpe acciqi bilen.
|
|
tüzülme |
|
tüzülme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① terkibiy qisimlarning öz’ara qoshulushidin hasil bolghan bir pütünlük:[misal:] uning tüzülmisi bekmu murekkep bolghacqa, uningdin nahayiti ongayla «cataq» ciqip, hayatqa xewp yetküzidu.[yeshmisi:] ② dölet organliri, karxana, kespiy orun qatarliqlarning teshkiliy qurulmisi:[misal:] ma’arip tüzülmisi.
|
|
tüzülmek |
|
|
|
tüzülmilik |
|
|
|
tüzüm |
|
|
|
tüzümsiz |
|
tüzümsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tüzüm ornitilmighan, tüzüm bikar qilinghan, tüzümni kërek qilmaydighan:[misal:] ular xëli uzun waqitni bashbashtaq, tüzümsiz, qalaymighan ötküzdi.
|
|
tüzümsizlik |
|
|
|
tüzümleshtürmek |
|
|
|
tüzümleshtürüshmek |
|
|
|
tüzümleshtürülmek |
|
|
|
tüzümleshmek |
|
|
|
tüzümlük |
|
tüzümlük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tüzümi bar, tüzüm ornitilghan:[misal:] semet nurghun tedbir we cariler arqiliq karxanini pilanliq, tüzümlük, retlik bashqurdi.
|
|
tüzimek |
|
tüzimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kiyim-këcek we üstwëshini retlik qilip turqini onglimaq, yasanmaq:[misal:] yaqisini tüzimek. könglikini tüzimek.[yeshmisi:] ② buzulghan, ishtin ciqqan nersilerni rëmont qilmaq, paydiliq haletke keltürmek:[misal:] ketmen-gürjek, soqa-saymanlarni bizning tömürcilirimizmu özi yasap, özi tüzeleydu.[yeshmisi:] ③ tüz, tik, rus haletke keltürmek:[misal:] yaghacni rende tüzeydu, ademni terbiye tüzeydu (maqal). ＊ u qeddini tüzep, yene deryaning nëriqi qirghiqini közliri bilen axturushqa bashlidi.[yeshmisi:] ④ tertiplik, normal, yaxshi haletke keltürmek؛ yaxshilimaq:[misal:] jahanni biraw tüzep bermeydu, uni tüzeydighan sëning bilen biz.[yeshmisi:] ⑤ eyib, nuqsan we yaman adetlerni yoqitip, yaxshi halet, yaxshi adetni shekillendürmek:[misal:] qaysi guruppa tëxnik ölcimini buzsa, xatasini özi tüzishi kërek.[yeshmisi:] ⑥ kirgüzmek, yaxshilimaq (tem heqqide):[misal:] baghda örükler mey bolup piship, teklerde sanggilap ketken sanjaq-sanjaq üzümler tem tüzewatqan yaz pesli idi.
|
|
tüs |
|
tüs[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① reng boyaqlarning bir-biridin perqlinidighan ayrim türi؛ reng:[misal:] u qolini bëshigha tirep köpkük tüs alghan dërizige, asmandiki yultuzlargha uzaq qarap olturdi.[yeshmisi:] ② tashqi körünüsh, qiyapet, teqi-turqi:[misal:] sürlük bir tüste xiyal qilip turghan nizamidin keynige burulup, mushtumlirini tügüp turghan enwerge qaridi.[yeshmisi:] ③ xaraktër:[misal:] yighinning tüsi özgirip, pipenge aylinip ketti.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] pë’ilda ipadilinidighan grammatikiliq katëgoriyilerning biri. birqeder köprek ucraydighan tüslerdin izcil tüs, imkan tüs, ceklimisiz tüs, sinaq tüs, temshelme tüs qatarliqlar bar.
|
|
tüslendürmek |
|
|
|
tüslenmek |
|
tüslenmek[yeshmisi:] tüske ige bolmaq, tüslük üzek sheklige kelmek, mesilen: «yazalaydu, yëziwëridu, yëzip qoyidu, yëzip bëridu» dëgenlirimiz «yazmaq» pë’ilining tüslinishi.
|
|
tüslük |
|
|
|
tüf |
|
tüf[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] tükürgende hasil bolidighan awaz:[misal:] tüf dëmek. ＊ u «tüf» dep qashqir baygha qattiq tükürdi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]imliq söz.[yeshmisi:] yirginish, nepretlinish imasini bildüridu:[misal:] yüzüngge tüf sëning ey cerx mekkar, ëcinmay ketting ashiqlargha zinhar.
|
|
tüfi |
|
|
|
tük |
|
|
|
tükce |
|
|
|
tüksiz |
|
|
|
tüklük |
|
|
|
tüküc |
|
|
|
tükürtmek |
|
|
|
tükürmek |
|
tükürmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] aghzidin tükürük, shölgey, belghem qatarliqlarni sirtqa ciqiriwetmek:[misal:] köp tükürse, köl tolur (maqal).
|
|
tükürüshmek |
|
|
|
tükürük |
|
tükürük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ëghiz boshluqidiki shölgey bezliri ishlepciqarghan, tamaq hezim qilish ücün xizmet qilidighan suyuqluq:[misal:] u goya jëni gëligha qapliship qalghandek, tatarghinice tükürükini yutushqa bashlidi.
|
|
tükürükdan |
|
tükürükdan[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tükürüsh ücün ishlitilidighan, aghzi yalpaq, qorsiqi cong, yumilaq qaca. u köpince tünike yaki sulyawdin yasilidu.
|
|
tükürülmek |
|
|
|
tükwash |
|
|
|
tüge |
|
|
|
tügetküsiz |
|
|
|
tügetmek |
|
|
|
tügeshtürmek |
|
|
|
tügeshtürüshmek |
|
|
|
tügeshtürülmek |
|
|
|
tügeshmek |
|
tügeshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ongushsizliqqa ucrimaq, qiyin ehwalgha duc kelmek:[misal:] hazir buni ëcip yürsek, nawada tuyuqsiz biraw körüp qalsa tügishimiz.[yeshmisi:] ② halak bolmaq, yoqalmaq, ölmek:[misal:] xalidem, siz bolmighan bolsingiz, mëning hayatim tügeshken bolatti.[yeshmisi:] ③ halidin ketmek, ajizlashmaq:[misal:] ayimnisa acam kamilning derdide barghansëri tügiship këtiptu.[yeshmisi:] ④ hësab-kitab, mu’amile, munasiwetni üzmek؛ ada-juda bolmaq:[misal:] ular axir xëtini ëlip tügeshti.
|
|
tügel |
|
tügel[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] toluq, yëterlik:[misal:] boway öz igilikide hemme nerse tügel bolsimu, peqet birla nersining kem ikenlikini da’im hës qilatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] pütünley, tamamen, hemme:[misal:] uning cacliri tügel aqarghan bolup, qarimaqqa 60 yashlardiki kishidek körünetti.
|
|
tügelletmek |
|
|
|
tügelleshmek |
|
|
|
tügellenmek |
|
|
|
tügellimek |
|
tügellimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] axirigha yetküzmek, toluqlimaq, pütküzmek, tamamlimaq:[misal:] kem-kütengni tügellep, kelgüsingge yol acti, baharning shamilimu sanga etir buy cacti.
|
|
tügence |
|
tügence[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tügeydighan, axirlishidighan jay, axiri:[misal:] sherqiy azad kocisining tügenciside, bir ayal salmaq qedem tashlap, yalghuz qebre terepke këtiwatatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] tügeydighan, axirlishidighan, axirqi:[misal:] tügence ëtiz.
|
|
tügdürmek |
|
|
|
tügdürüshmek |
|
|
|
tügdürülmek |
|
|
|
tügrik |
|
|
|
tügken-pükken |
|
|
|
tügme |
|
tügme[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kiyimning yaqa, pesh we yancuqlirini ëtish ücün qadilidighan, köpince yumilaq këlidighan nerse؛ topce:[misal:] sedep tügme. qara tügme.[yeshmisi:] ② emcekning topcisi:[misal:] eger kalining emciki yaki tügmiside zexim bolsa, saghmasliq lazim.[yeshmisi:] ③ tügmidek gül ghuncisi؛ tügüm:[misal:] baghda bir gül bar idi, altun bahaliq gül idi. tügmisi ëcilmighan, yarimgha layiq gül idi.[yeshmisi:] ④ pi’anino, garmon, xet bësish mashinisi qatarliqlarning barmaq bilen basidighan yumilaq kunupkisi:[misal:] barmaqliri pi’anino tügmiliri üstide oynashqa bashlidi.
|
|
tügmek |
|
tügmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① orap, cigip tügünce sheklige keltürmek:[misal:] këyin petnusning ornigha qol yaghliqni örüme sheklide tügüp, pota sëlish bashlandi.[yeshmisi:] ② pota yaki rext bilen belge yaki melum bir jaygha tangmaq, baghlimaq:[misal:] öyge këlip, anam bergen mushu nanni we ikki tenggini ëlip, bëlimge tügdüm-de, aldirap yolgha ciqtim.[yeshmisi:] ③ cetlirini qatlap, pürüp qiymini icige almaq:[misal:] manta tügmek. cöcüre tügmek. samsa tügmek.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qararlashturmaq, bëkitmek:[misal:] mejlis qatnashciliri etidin bashlap ishciliqqa kimlerning balilirini alimiz dëgen meslihetlerni bir jaygha tügdi.[yeshmisi:] ⑤ yighmaq, pürüshtürmek:[misal:] almas qoshumisini cing tügken halda jür’et bilen ëytti.
|
|
tügmen |
|
tügmen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ashliqtin un tartish qurulmisi, ikki dane yumilaq, yëssi tashtin ibaret bolup, astinqi tëshi heriketlenmeydu, üstünkisi su küci bilen yaki shamal küci we tok bilen heriketlinidu. su küci bilen heriketlinidighi su tügmini؛ shamal küci bilen heriketlinidighini shamal tügmini؛ tok bilen heriketlinidighini tok tügmini dep atilidu.
|
|
tügmenning koylisidin tirik ciqidighan |
|
|
|
tügminige su quymaq |
|
tügminige su quymaq[yeshmisi:] öz ishi, herikiti, gëpi bilen bashqilarning herikitini ulghaytmaq, qozghimaq:[misal:] biraq, etisi teshme icide yüz bergen weqe qasimning tewrep turghan pikir tügminige su quyghandek boldi.
|
|
tügmen-tësek |
|
|
|
tügmenci |
|
|
|
tügmencilik |
|
|
|
tügmigül |
|
tügmigül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tügme+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tügmigül a’ilisidiki ikki yaki köp yilliq ösümlük. yopurmiqi yumilaq yaki börek sheklide këlidu, girwikide dolqunsiman cishliri bolidu؛ güli sösün qizil bolup, yazda ëcilidu, adette, menzire ösümlüki qilinidu.
|
|
tügmiletmek |
|
|
|
tügmileshmek |
|
|
|
tügmilenmek |
|
|
|
tügmilik |
|
|
|
tügmilimek |
|
|
|
tügüc |
|
tügüc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yip, rext qatarliqlarning tügülgen, cigilgen jayi:[misal:] aydin ependi qizimgha burulup, uning galstukining tügücini aliqinigha aldi.[yeshmisi:] ② rext bilen orap, cigip tügülgen nerse:[misal:] doxtur tösh yancuqidin qipqizil tawargha oralghan kicikkine tügücni sughuwaldi-de, hëpizemge uzatti.[yeshmisi:] ③ weqe-hadise we oy-pikirning hemmige cëtilidighan, birlikke këlingen muhim nuqtisi:[misal:] xushalliqimiz bilen xapiliqimiz bir tügücke kelmigendikin, mëning rast gëpimning adawet bolup tuyulushi turghanla gep[yeshmisi:] ④ [yeshmisi:] köngülde saqlanghan gumanliq, sirliq ehwal:[misal:] ayighi üzülmeydighan kona-yëngi dostlirining cirayliq gep, maxtashlirimu bu dëhqanning könglidiki tügücni tëxicila yëshelmigenmidur-he ∥ salci yol boyi parang qilmay këliwatqan hemrahlirining bu parangliridin, bayatin bëriqi tügüc xiyallirining yip uci ciqiwatqandek hës qildi.
|
|
tügür (Ⅰ) |
|
|
|
tügür (Ⅱ) |
|
|
|
tügürek |
|
tügürek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] aylanma, da’ire sheklidiki, yumilaq:[misal:] ular kishiler boshitip bergen yol bilen oynap, meydanning otturisida tügürek da’ire icide ussul oyanwatqanlar topigha qoshulup ketti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] uyushma, top:[misal:] yoldash mamut shu waqittiki inqilabiy tügürekning rehberliridin biri.
|
|
tügür-tügür |
|
|
|
tügürcek |
|
|
|
tügürleshtürmek |
|
tügürleshtürmek[yeshmisi:] «tügürleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] kec küzde bërilgen oghut yaxshi cirip, tupraqqa ariliship, tupraqni tügürleshtürüsh bilen mëwilik derexlerge yaxshi menpe’et qilidu.
|
|
tügürleshmek |
|
|
|
tügük |
|
|
|
tügüklük |
|
|
|
tügül |
|
tügül[söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «...la emes, belki...», «... uyaqta tursun, hetta...» dëgen menide aldidiki uqumni inkar qilishni bildüridu:[misal:] ögünmu we uning keynidin yene bir künmu ötüp ketti, hëkim’axunning özi tügül, qarisimu körünmidi.
|
|
tügülmek |
|
|
|
tügülüshmek |
|
|
|
tügüm |
|
tügüm[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning bir qëtim tügüshke bolidighan yaki bir qëtim tügülgen qismi:[misal:] balining mushtining tügümi ance cong emes idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip tügüshke bolidighan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] ësil zer halqisi caqnar, kicik boghjuma bëshida. cirayliq bir tügüm ghunce, qisiptu cëke-bëshigha.
|
|
tügün |
|
tügün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① arghamca, yip, lënta, tasma qatarliqlarning baghlap ulanghan yaki sirtmaq qilip cigilgen yëri:[misal:] bizning zawuttiki ayal ishcilarning hemmisi tügün tügüshni meshiq qiliwatidu.[yeshmisi:] ② baghlap, orap, boghcilap cigilgen nerse؛ bagh, boghca:[misal:] u qizil yipek yip bilen baghlanghan bu tügünni yëship, icidiki cong aq shayi yaghliqni ëcip qaridi.[yeshmisi:] ③ yighish we türüshtin hasil bolghan, tompiyip ciqqan jay:[misal:] batur ciqip ketkendin këyin, wangning qoyuq qashliri otturisida bir tügün peyda bolup, sel türüldi.[yeshmisi:] ④ asasiy yol we liniyilerning tutashqan ëghizi:[misal:] qutubi ormanciliq meydani qatnash tügüni bolghacqa, bu yerdin aptomobillar köp ötüp turidu.[yeshmisi:] ⑤ weiereleshken, yighilghan muhim nuqtisi:[misal:] mesilining tügüni. küreshning tügüni.[yeshmisi:] ⑥ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] bedi’iy eserdiki asasiy weqening bashlinish nuqtisi:[misal:] tügün yëshilse, eserdiki asasiy tëma pütünley ëcilidu.[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngülde saqlanghan, yëshilmigen, gumanliq, sirliq ehwal, nerse:[misal:] qandaqtur bir tügün könglümni bi’aram qilishqa bashlidi.[yeshmisi:] ⑧ birlikke kelgen pikir:[misal:] epcilem ëtiz yollirida aghiniliri bilen tëpiship, bir tügünge këliship, köngli aman boptu.
|
|
tügünek |
|
|
|
tügünce |
|
tügünce[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kicik tügün, boghca:[misal:] u qoynidin yaghliqqa cigilgen bir tügünce pulni aldi.[yeshmisi:] ② yipning ulanghan jayi, tügün:[misal:] yipning tügüncisi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köngülde yëshilmigen guman:[misal:] heqiqeten bu parakendicilik hemme ademning könglide bir tügünce peyda qilip qoyghanidi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] janliqlar tënining yüzide yaki icki toqulmilirida bolidighan dügilek shekillik kicik qapartmilar. olturghuc söngek, dowsun söngiki, döng mënge, ëngek qatarliqlarning hemmisidila tügünciler bolidu.
|
|
tügüncek |
|
tügüncek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tëngip, orap cigilgen kicikkine boghca, tügün:[misal:] yigit hayajan ilkide titrigen qolliri bilen qiz sunghan tügüncekni awaylap aldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] ayrish, hel qilish qiyin bolghan birqance terepke cëtishliq mesile:[misal:] uzundin buyan kallamda tügüncek bolup kelgen qorquncluq sir ashkara boldi.[yeshmisi:] ③ yumilaq yaki halqisiman tügülgen halet yaki shundaq nerse:[misal:] rendining aghzidin kirip, dümbisidin ciqiwatqan qirindilar cirayliq tügüncek hasil qilip, ikki terepke cüshetti.[yeshmisi:] ④ yip qatarliqlarning cigilish yaki pishshiqip qëlishidin tügülgen jayi:[misal:] bu gilem qolda toqulmighan bolsa kërek, cünki uning birer yëridimu tügüncek yoq iken.
|
|
tügüncekleshmek |
|
|
|
tügünceklenmek |
|
|
|
tügünceklimek |
|
|
|
tügünlük |
|
|
|
tügünmek |
|
tügünmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① rayi yanmaq, qaytmaq:[misal:] wapaying barmu dep cendan yügürdüm, wapaying yoq iken, emdi tügündüm.[yeshmisi:] ② birer nersini birkimge atap ëlip qoymaq, saqlimaq:[misal:] issiq tamaqni dastixan üstige qoyghandin këyin, oghligha tügüngen ana ezimetni izdep, bu yerge kelgenidi.
|
|
tügünüshmek |
|
|
|
tügitilmek |
|
|
|
tügimes |
|
tügimes[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëc tügimeydighan, axirlashmaydighan, ceksiz:[misal:] yalghancining etisi tügimes. ＊ u jim bolup qaldi. turqidin tügimes bir oy dëngizigha pëtip këtiwatqanliqi roshen idi.
|
|
tügimes-pütmes |
|
|
|
tügimek |
|
tügimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① axirigha yetmek, tamam bolmaq:[misal:] tünning yërimi tügep, bash toxu cillawatqinini hëckim sezmeytti.[yeshmisi:] ② ölüp ketmek, ölmek:[misal:] dadam ikki yil aghrip yëtip, axiri tügep ketti.[yeshmisi:] ③ yoqalmaq:[misal:] uning emdi hëliqi ic pushuqi, namelum birawni sëghinishliri waqtince tügidi.
|
|
tüngkelmek |
|
|
|
tünglük |
|
|
|
tünglük’acquc |
|
|
|
tünglükyapquc |
|
|
|
tünglüklük |
|
|
|
tüngülmek |
|
|
|
tületmek |
|
|
|
tüleshmek |
|
|
|
tülek |
|
|
|
tülke |
|
tülke[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. tëni bir’az börige oxshaydu, tumshuqi uzun, quliqi üc burjek, quyruqi yumshaq we uzun, tükliri qizil sëriq bolidu, quw këlidu؛ köprek këcisi heriket qilidu, cashqan we öy qushlirini yeydu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] hiyliger, mekkar, aldamci kishi:[misal:] u adem gëpi yumshaq bir qëri tülke.
|
|
tülkilik |
|
|
|
tülkimayiqi |
|
tülkimayiqi[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tülke+mayaq+i［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bir pellilik ösümlüklerning bir a’ilisi. buninggha kiridighan ösümlüklerning köpciliki köp yilliq, saman gholluq ösümlük bolup, yer astida yiltizsiman gholi yaki tügünek yiltizi bolidu.
|
|
tülimek |
|
|
|
tümen |
|
tümen[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] san.[yeshmisi:] on ming:[misal:] mexmutjan xurum zawuti qurushqa on tümen pul teyyarlighanidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] nahayiti köp, nurghun:[misal:] sëning derdingde aware, yürek-baghrim tümen pare.
|
|
tümenbëshi |
|
|
|
tümenlep |
|
|
|
tümenming |
|
|
|
tümbülük |
|
|
|
tün |
|
tün[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① axshamdin tang atquce bolghan waqit, këce:[misal:] ay tünde kërek, eqil künde kërek (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] zulmet, jahalet؛ qarangghu:[misal:] kökte bulut, qara tuman ghayib idi kün, orap alghan qarangghuluq, weten idi tün.
|
|
tünetmek |
|
|
|
tüneshmek |
|
|
|
tünek |
|
tünek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer jaygha yighilip, melum pa’aliyet bilen këcini uxlimay ötküzüsh:[misal:] tünek oynashqa mangghan qizlar dostlirining öylirige yighilishmaqta idi.[yeshmisi:] ② këcisi uxlimay du’a-telep qilish:[misal:] mana bügün haza küni ötküzülidighan tünek këcisi.[yeshmisi:] ③ uyghurlarning hijiriye 8-ayning yeni barat ëyining 15-küni këcini uxlimay ötküzüsh aditi:[misal:] tünek këcisi.[yeshmisi:] ④ [qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] qamaqxana, zindan:[misal:] u tünektin ciqqinigha bir yil ötmeyla, kona dostlar «yoqlap» turushqa bashlidi.
|
|
tünekxana |
|
|
|
tünpuraq |
|
tünpuraq[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tün+puraq［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] sütlük’ot a’ilisidiki köp yilliq, yögilip ösidighan, pëlek gholluq ösümlük. dölitimizning köp jayliridin ciqidu. adette u menzire ösümlüki qilinishtin sirt, gülini caygha arilashturup demlep icishkimu bolidu؛ yiltiz we gholi dora ücünmu ishlitilidu, uning jigerni tinclandurush, közni roshenleshtürüsh roli bar.
|
|
tünlep |
|
|
|
tünügün |
|
tünügün[qurulmisi:]］tüne+kün［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] këcining aldidiki kün, aldinqi kün:[misal:] tünügün kecte asimning oghli esqer bizning öyge mëhmangha kelgenidi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[köcme menisi:] [yeshmisi:] yëqinqi künlerde, yëqinda:[misal:] mundaq weqeler tünügün börtala, altay, cöceklerde bolup ötken bolsa, bügün eyni pëti ghulja, süydüng, cilpengzilerde yüz bermekte.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] ötmüsh:[misal:] xelqning tünügüni bilen bügünini bilish kërek.
|
|
tünügünki |
|
tünügünki[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tünügün bolup ötken, yüz bergen:[misal:] yacëykining tünügünki üc qarari ziwirshaning shërin xiyallirini ongtey-tongtey qiliwetti.[yeshmisi:] ② yëqinqi waqitlardiki, yëqindiki, yëngi:[misal:] aytilla bolsa yëngidin xizmetke kirgen tünügünki oqutquci idi.[yeshmisi:] ③ ötmüshtiki:[misal:] tünügünki gaday nesli, qul dëdek, boldum bügün nurluq kökte qarlighac.
|
|
tünike |
|
|
|
tünikici |
|
|
|
tünikicilik |
|
|
|
tünimek |
|
tünimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birer jayda këcini ötküzmek, qonup qalmaq:[misal:] ëhtimal, ular hedisining yënida tünep ciqishqan bolsa kërek.[yeshmisi:] ② melum pa’aliyet bilen këcini uxlimay ötküzmek:[misal:] këcice dutar caldurimiz we mushu öyde tüneymiz.
|
|
tüw |
|
tüw[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① derex we ösümlüklerning topigha kömülüp turghan yëri:[misal:] zira’etning kökige ishlimey, tüwige ishle (maqal). ＊ dëhqanlar qonaq tüwige aq oghut quyup, topa yölewatatti.[yeshmisi:] ② melum nerse orunlashqan jayning asti, yëni, etrapi:[misal:] qulaq tüwi. ishik tüwi.[yeshmisi:] ③ qacining asti, tëgi, ul qismi:[misal:] qazanlarning ikkisi töshük, birining tüwi yoq.
|
|
tüwrük |
|
tüwrük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① binalarni kötürüp turush ücün, tik ornitilghan yaghac yaki bëtondin teyyarlinidighan qurulush dëtali.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] tayanc, asas:[misal:] xelq azadliq armiyisi prolëtariyat diktatorisining mustehkem tüwrüki.
|
|
tüwrüksiman |
|
|
|
tüwrüklük |
|
tüwrüklük[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tüwrüki bar, tüwrük ornitilghan:[misal:] patemxanning qosh tüwrüklük cong aywini ademge liq toldi.[yeshmisi:] ② tüwrük bolushqa layiq, bab:[misal:] men ikki tüwrüklük yaghac kestim.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] tayancliq, asasliq, gholluq:[misal:] garmonik awazlar eserde tüwrüklük rol oynaydu.
|
|
tüwletmek |
|
|
|
tüwlenmek |
|
|
|
tüwlük |
|
tüwlük[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① cëlek we shuninggha oxshash nersilerning tüwige ornitip qoyulghan yupqa mëtal, qeley.[yeshmisi:] ② qazanning astigha qoyush ücün, yaghac, sapal, tömürdin teyyarlanghan yumilaq yaki töt bulung sheklidiki teglik.
|
|
tüwlimek |
|
|
|
të |
|
|
|
tëbabet |
|
|
|
tëbabetcilik |
|
|
|
tëbabetxana |
|
|
|
tëbbiy |
|
|
|
tëpicek |
|
|
|
tipicekletmek |
|
|
|
tëpicekleshmek |
|
|
|
tëpiceklimek |
|
tëpiceklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yerni arqimu’arqa qattiq dessep tepmek:[misal:] ëghilda bolsa, qangturup qoyulghan boz at igisini körgen haman tëpiceklep, kishneytti.[yeshmisi:] ② put-qolini u yan-bu yan silkip, boshashqa intilmek:[misal:] sheripe tëpiceklep warqiridi.[yeshmisi:] ③ tëz, qattiq soqmaq, düpüldimek (yürek heqqide):[misal:] uning yüriki kökrek qepisidin ciqip këtidighandek tëpicekleytti.
|
|
tëpir |
|
|
|
tëpir-tëpir |
|
|
|
tëpirlatmaq |
|
|
|
tëpirlashmaq |
|
|
|
tëpirlimaq |
|
tëpirlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① putlirini silkip, u yan-bu yan capcimaq, cëpishqa temshelmek (at, ulaghlar heqqide).[yeshmisi:] ② özini u yaq-bu yaqqa urmaq, put-qollirini silkimek, tëpiceklimek:[misal:] qiz qapqangha cüshken janiwardek tëpirlidi.[yeshmisi:] ③ düpüldep qattiq soqmaq (yürek heqqide):[misal:] jengcilerning yüriki adettikidin bashqice tëpishke, tit-tit bolushqa, tëipirlashqa bashlidi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] izdenmek, heriket qilmaq:[misal:] u sëni baghlitimen, türmige solitiwëtimen dep, tëpirlap yüridu.
|
|
tëpishturmaq |
|
|
|
tëpishturulmaq |
|
|
|
tëpishtürmek |
|
|
|
tëpishmaq (Ⅰ) |
|
tëpishmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] xelq ëghiz edebiyatining bir türi. uningda tëpilishi lazim bolghan nerse yaki hadisilerning belgiliri we oxshatmiliridin ipadilengen süpetlinishliri bërilip, uni cüshinish arqiliq shu nersini tëpishqa ündeydighan so’al bërilidu.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] cüshinilishi qiyin bolghan, sirliq nerse, mesile:[misal:] adil ücün bolsa, xette yëzilghan weqeler tamamen sirliq bir tëpishmaq bolup qaldi.
|
|
tëpishmaq (Ⅱ) |
|
tëpishmaq (Ⅱ)[yeshmisi:] ① «tapmaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] kishiler repqetning jesitini shu küni qarangghu cüshüsh aldida, mahibederning jesitini bolsa üc kündin këyin tëpishti.[yeshmisi:] ② bir-birini tapmaq, ucrashmaq, yoluqmaq:[misal:] ana-bala, aka-singillar tëpishti.[yeshmisi:] ③ bir-birini layiq tapmaq, këliship qalmaq:[misal:] tëpishmighuce ëlishmas (maqal). ＊ bügün ekber këlipla, bir qiz bilen tëpishiwaptu.
|
|
tëpishmek |
|
tëpishmek[yeshmisi:] ① «tepmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ular birlikte ders tekrarlaytti, dem ëlish waqitlirida meydangha ciqip, birlikte putbol tëpishetti.[yeshmisi:] ② bir-biri bilen jëdelleshmek, urushmaq, zitlashmaq:[misal:] ikki at tëpishse, arida qalghan ëshek öler (maqal). ＊ qarighanda, bu ikkiylen xorazdek tëpiship qalghandek turidu.
|
|
tëpik |
|
|
|
tëpiklimek |
|
tëpiklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ayighi bilen arqimu’arqa tepmek, dessimek:[misal:] mubada töt-besh yashliq balilar uning dümbisige miniwëlip, biqinlirigha herqance tëpiklisimu, uningdin balilarce semimiy, sebiy külkidin bashqa inkas ciqmaytti.
|
|
tëpilghusiz |
|
|
|
tëpilma |
|
|
|
tëpilmas |
|
tëpilmas[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tëpilmaydighan:[yeshmisi:] ulugh jungxua mëhirlik el, anam bar mëhriban sendek. jimi alemni ming kezsem, tëpilmas janujan sendek.[yeshmisi:] ② tëpish nahayiti qiyin bolghan, kemdin-kem ucraydighan, qimmetlik, nadir:[yeshmisi:] wanglarning bundaq yarliqliri cüshken künler dorgha-mirablar ücün tëpilmas purset idi.
|
|
tëpilmaq |
|
tëpilmaq[yeshmisi:] ① «tapmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] − apa, apa, gangbiyim tëpildi, gangbiyim tëpildi! − dep warqiridi raziye.[yeshmisi:] ② «tapmaq» pë’ilining özlük derijisi:[yeshmisi:] shu yili u birdinla kentning shujisi bolup qëliwidi, bulung-bulungdin layiq tëpilghili turdi.
|
|
tëpilmek |
|
|
|
tëpin |
|
tëpin[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] xamandiki öncilerni ulagh, tuluq yaki bashqa wasitiler bilen tëpip yumshitish yaki bashqa xaman jabduqliri bilen yumshitish:[misal:] ëkinde yoq, tëpinde yoq, xamanda teyyar (maqal).
|
|
tëpinmaq |
|
|
|
tëtril |
|
tëtril[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］inglizce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] organik birikme, yeni sëriq renglik parashok. molëkula formulisi .C6 H2(NO2)3 .N(CH3).NO2 shiddetlik partlighuci bolup, herbiy ishlarda partlighuci dora süpitide ishlitilidu.
|
|
tëtitqu |
|
|
|
tëtitmaq |
|
|
|
tëtir |
|
tëtir[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] hëc nerse ünmigen, ünümsiz, quwwetsiz, kücsiz:[misal:] tëtir yerge bughday tërip, küzde ara-gürjekni quruq qucaqlap qalghandek ish bolmas.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]isim.[yeshmisi:] hëc nerse ünmigen, quwwetsiz yer:[misal:] sugha qanmay deshtte qalghan boz tëtir, maysa ünmey zerde bolghan shor tëtir. jang urup uyqungni acti xelqimiz, sugha qanding emdi boldung gül tëtir.[yeshmisi:] ③ qaghiliq nahiyisidiki bir yëzining we pican nahiyisidiki bir kentning nami.
|
|
tëtirliq |
|
|
|
tëtishliq |
|
tëtishliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëtiydighan, tëtimliq:[misal:] tëtishliq tuzi bolsa, ot yaqur özi bolsa, shëkerdek sözi bolsa, bashta barini ëytqan, anamning özi bolsa.
|
|
tëtishmaq |
|
|
|
tëtiq |
|
|
|
tëtiqsiz |
|
tëtiqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① temi yoq, temsiz, lawza:[misal:] tëtiqsiz tamaq. tëtiqsiz qoghun.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] kishige yaqmaydighan, kishini yirgendüridighan؛ qamlashmighan:[misal:] tëtiqsiz qiliq. tëtiqsiz mijez. ＊ kamiljanning tëtiqsiz külkisi uning ghezipini qozghimaqta.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] huzur-halawetsiz, menisiz؛ ehmiyetsiz, bihude:[misal:] uzaq muddetlik tëtiqsiz turmush uning iqtidarini yoqatqan.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] edep-exlaqsiz söz-heriketlerde bolidighan, hayasiz:[misal:] dësem-dëmisem bu qizni hëliqi nurmuhemmet xapa qilghan gep, tolimu tëtiqsiz yigitken.
|
|
tëtiqsizliq |
|
tëtiqsizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] lawziliq, temsizlik:[misal:] tajinisa ghalipning bu qanunsiz qiliqidin, xettiki sözlerning tolimu tëtiqsizliqidin bizar bolup, ghezipi örlidi.Ⅸ机?türi: oohluq, jushqun:[misal:] ularning hemmisi xushal, tëtik körünetti.
|
|
tëtikleshtürmek |
|
|
|
tëtikleshtürüshmek |
|
|
|
tëtikleshtürülmek |
|
|
|
tëtikleshmek |
|
|
|
tëtiklenmek |
|
tëtiklenmek[yeshmisi:] «tëtiklimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] kakkukum, naxshangdin dolqunlandi dil, boldummen yenimu tëtiklengendek bilendi iradem tighi naxshangdin, zulpiqar bileyde ittiklengendek.
|
|
tëtiklik |
|
|
|
tëtiklimek |
|
|
|
tëtim |
|
|
|
tëtimaq |
|
tëtimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① bir’az yep, icip temining qandaqliqini körüp baqmaq:[misal:] gah xotuni hösnerixan ciqip, qazangha piyaz, tuz salatti, tuzni tëtip baqatti-de, derhal yanatti.[yeshmisi:] ② melum tem bilinmek, hës qilinmaq:[misal:] heselni köp yëse, emen tëtiydu (maqal). ＊ bügünki künde uninggha umac bilen zaghrining temi qandaqraq tëtiydikin[yeshmisi:] ③ temlik, mezzilik hës qilinmaq, yarimaq:[misal:] u keclik tamaq üstide olturup ashu sözlerni esliginide, mezzilik puraq cëcip turghan polu uninggha tëximu tëtip ketti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashtin kecürüp huzurini, rahitini yaki japa-musheqqitini körmek, sinimaq:[misal:] acciq-tatliqni tëtighan bilidu, yiraq-yëqinni yürgen bilidu (maqal).[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] kupaye qilmaq, teng kelmek, yetmek:[misal:] bizning palwanlirimiz möriti kelse, yüz cërikke tëtiydu.
|
|
tëtimsiz |
|
|
|
tëtimliq |
|
tëtimliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① temi bar, temi ëghizgha tëtiydighan, temlik, tatliq:[misal:] janablirigha birer tëtimliq ozuq tëpip këley.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] rahet we huzur bëghishlaydighan:[misal:] sadiq këtiwëtip ëgiz tagh baghridin ajayip tëtimliq shërin hëssiyat bilen sherq terepke nezer tashlidi.
|
|
tëjep-töshep |
|
tëjep-töshep[yeshmisi:] ayap, retlik, tertiplik ishlitip:[misal:] aran tëjep-töshigen 30 koy pulum bar idi, yoq turidu.
|
|
tëjetmek |
|
|
|
tëjeshlik |
|
tëjeshlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëjep ishlitidighan, buzup-cacmaydighan, iqtisadcil:[misal:] emgek nemuniciliri yighini bir qëtimliq addiy, tëjeshlik yighin boldi.
|
|
tëjeshmek |
|
|
|
tëjelmek |
|
|
|
tëjimek |
|
tëjimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] pul, maddiy bayliq we waqit, küc qatarliqlarni retlik, öz jayida ayap ishletmek, iqtisad qilmaq:[misal:] dölet ücün bir pungnimu tëjep qëlish nahayiti zörür.
|
|
tëjimel |
|
tëjimel[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① nep, menpe’et ücün yurt arilap, hemme yerni këzip, qatrap yüridighan qorsaq baqti adem:[misal:] tëjimel këpen tapsa ölüwalar (maqal). ＊ gepni tëjimeldin sora, yolni karwandin (maqal).[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ata-anisi yoq, ige-caqisiz, yëtim:[misal:] tëjimel bala.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] anisidin ayrilghan, anisi ölüp qalghan, yëtim (qoza yaki oghlaq heqqide):[misal:] tëjimel qoza.
|
|
tëjimellik |
|
|
|
tëxnolog |
|
|
|
tëxnologiye |
|
|
|
tëxnëtsiy |
|
|
|
tëxnik |
|
tëxnik[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① tëxnika xadimlirining omumiy nami.[yeshmisi:] ② inzhënërlarning rehberlikide, belgilik bir tëxnika wezipisini bëjirish iqtidarigha ige xadim:[misal:] u nahiyilik su ishlar idarisining tëxniki bolup, dëhqanlar uni «qadir tëxnik» dep atiwaldi.
|
|
tëxnika |
|
|
|
tëxnikom |
|
|
|
tëxnikiliq |
|
tëxnikiliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëxnikigha munasiwetlik, tëxnikigha a’it, tëxnikidin paydilinidighan:[misal:] es’et bashqice yol tutup, par qazinini tëxnikiliq tekshürüshtin ötküzgen boldi.
|
|
tëxnikiwi |
|
|
|
tëxi |
|
tëxi[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hazirgha qeder, hazirmu:[misal:] men kigiz ötük bilen nanni ëlip, hëliqi balining yënigha captim. barsam uning köz yëshi tëxi qurumaptu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] yüklime.[yeshmisi:] «uning üstige, uningdin tashqiri, yene këlip, yene» dëgen menilerni bildüridu:[misal:] u, tëxi partiyige kirmekci.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] emdi, emdila, yëngila:[misal:] ular tëxi birnecce qedem mëngiwidi, aldi tereptin ezimet bilen bala kötürgen cinarxan ciqip keldi.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] yene, yenimu, intayin:[misal:] bizning yëtersizliklirimiz tëxi köp, silerning qimmetlik pikir-tekliplerni bërishinglargha mohtajmiz.[yeshmisi:] ⑤ yüklime rolida töwendiki menilerde këlidu: 1) jümlining xewiridin burun yaki këyin këlip, jümlidiki ishni bashqa bir ishqa nisbeten shundaq dëyishke bolidighanliqini bildüridu:[misal:] nëmance oruqlap qalding hazir semrip qaldim tëxi, burun körseng qorqup këtetting.[yeshmisi:] 2) jümlining xewiridin burun yaki këyin këlip, sözligücining qarishice xewerde ipadilengen ishning bihude bolghanliqi, cektin ëship ketkenliki, subyëktip ücün munasip emesliki qatarliq menilerni bildüridu:[misal:] qilghan-etkinini az dep, tëxi adem urghinini qarimamdighan.[yeshmisi:] 3) bezi waqit haletlirining yaki rewishdash söz birikmilirining aldida këlip, uzaq waqit ötmigenlik menisini bildüridu. bu caghda köpince «-la» yüklimisi bilen masliship këlidu:[misal:] tëxi so’alni körüp bolmayla sa’et toshup qaldi.[yeshmisi:] ⑥ üstlime ündesh jümliler terkibide këlidu:[misal:] u nahayiti yaxshi bala, ötkürlükicu tëxi.
|
|
tëxice |
|
|
|
tëximu |
|
tëximu[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] ① baldurqigha qarighanda, barghansëri:[misal:] qiz sëwetke ikki qoli bilen tëximu cing ësiliwaldi.[yeshmisi:] ② intayin, nahayiti؛ bekraq:[misal:] eger shu rawabnimu ekeldürüp bëreliseng, bizni tëximu razi qilatting.
|
|
tëre |
|
tëre[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① muskulni orap turghuci ten sirtidiki toqulma, adem we yuqiri derijilik haywanlarning tërisi ëpidërma, heqiqiy tëre we tëre asti toqulmiliridin ibaret üc qewettin terkib tapidu. ular tenni muhapizet qilish, beden tëmpëraturisini tengshesh we këreksiz maddilarni ciqiriwëtish rollirini oynaydu.[yeshmisi:] ② nersilerning üstini orap turghan post:[misal:] tërisi qëlin örük.
|
|
tëre-tersek |
|
|
|
tërek |
|
tërek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① [kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] tal tërekler a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. uning suwadan tërek, qapaq tërek, aq tërek we tagh tëriki qatarliq köp xil türliri bolidu.[yeshmisi:] ② bay nahiyisidiki bir yëzining we ulughcat nahiyisidiki yene bir yëzining nami.
|
|
tëreklik |
|
tëreklik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tërek bilen qaplanghan, tërek östürülgen:[misal:] tëreklik orman.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tërek köp östürülgen jay:[misal:] qurban aqsaqal qarangghu tëreklik keynidin timisqilap ciqip, yüsüp congning derwazisi aldigha keldi.
|
|
tëren |
|
tëren[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① congqur:[misal:] u kölning tëren-tëyizliqigha qarimastinla, sugha kirip këtip, ciqalmay öldi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] mezmun jehettin keng, etrapliq, congqur:[misal:] tëren bir oy dëngizi icre patti, xiyali uni bir girdabqa atti.
|
|
tërenlik |
|
|
|
tërbiy |
|
tërbiy[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt, belgisi.(Terbium)Tb rengsiz kristalliq parashok bolup, zeherlik. birikmiliri hasharatlarni öltürgüci dora qilinidu we bezi tëre kësellirini dawalashta qollinilidu.
|
|
tërrasa |
|
|
|
tërramitsin |
|
tërramitsin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞bi’ologiye＜[yeshmisi:] antibi’otiklarning biri. köp xil sharce baktëriye yaki tayaqce baktëriyilerge qarita qarshi rol oynaydu. adette yuqiriqi nepes yolining yuqumlinishi, ashqazan-ücey yollirining yuqumlinishi, qara këzik we cöl orman saljisidin bolidighan këzik qatarliqlarni dawalashta ishlitilidu.
|
|
tërror |
|
|
|
tërrorci |
|
|
|
tërrorluq |
|
|
|
tërritoriye |
|
|
|
tërritoriyilik |
|
|
|
tërmo |
|
|
|
tërmodinamika |
|
tërmodinamika[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] issiqliq ënërgiyisi bilen bashqa ënërgiyilerning bir-birige aylinishini tetqiq qilidighan pen. issiqliqning özgirishi bilen maddilarning ximiyiwi özgirishi-nurlinish we bashqa fizikiliq hadisilerge munasiwetlik bolghacqa, tërmodinamikining mezmuni fizikiliq we ximiyilik hadisilerge cëtilidu.
|
|
tërmostat |
|
|
|
tërmomëtamorfizm |
|
|
|
tërmomëtir |
|
|
|
tërmo’ëlëmënt |
|
|
|
tërmin |
|
|
|
tërminshunas |
|
|
|
tërminshunasliq |
|
|
|
tërminologiye |
|
tërminologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince+grëkce［[yeshmisi:] ① melum bir pen-tëxnika sahesige mensup bolghan atalghular yighindisi, toplimi.[yeshmisi:] ② tilshunasliqning atalghularni öginish, yighish, retlesh bilen shughullinidighan sahesi.
|
|
tërip-termep |
|
|
|
tërip-töshep |
|
|
|
tëripurush |
|
|
|
tëritmaq |
|
tëritmaq[yeshmisi:] «tërimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] barimen dep, turimen dep, yalghandin ëytqan. barar, këler yollirigha azghan tëritqan.
|
|
tërici |
|
|
|
tëricilik |
|
|
|
tërishtürmek |
|
|
|
tërishmaq |
|
|
|
tërishmek |
|
|
|
tërighan-tikken |
|
tërighan-tikken[yeshmisi:] ① tërip, perwish qilip yëtishtürgen:[misal:] tërighan-tikken nersiler shu pëti ëtizda qaldi.[yeshmisi:] ② heriket qilip, tiriship-tirmiship qolgha keltürgen:[misal:] körüpsen tërighan-tikken ëshingni, axir yersen bir kün zalim bëshingni.
|
|
tëriq |
|
tëriq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] ① bashaqliqlar a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. bashiqi sus sëriq bolup, aqlighandin këyin sëriq dëni ciqidu. u muhim ashliq zira’etlirining biri bolup, uningdin türlük yëmekliklerni ishleshke we haraq ëcitishqa bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil ösümlükning dëni.
|
|
tëriqtek |
|
|
|
tëriqci |
|
|
|
tëriqciliq |
|
|
|
tëriqsiz |
|
|
|
tëriqliq (Ⅰ) |
|
tëriqliq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tëriq tërilghan jay, tëriq köp ösken, tëriq basqan yer, ëtiz:[misal:] akam tëriqliqni sughiriwatidu.
|
|
tëriqliq (Ⅱ) |
|
tëriqliq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tërilghan, tërip östürülgen:[misal:] kicikkine baghim bar, kömmiqonaq tëriqliq. cirayimdin ketmeydu, piraqingda sëriqliq.
|
|
tëriktürmek |
|
|
|
tëriktürülmek |
|
|
|
tërikkek |
|
tërikkek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] asan, köp tërikidighan:[misal:] emet usta barghance jahil, tërikkek, gherez uqmaydighan bolup ketti.
|
|
tërikkeklik |
|
|
|
tërikmek |
|
|
|
tërikishmek |
|
|
|
tërilghu |
|
tërilghu[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] heydesh, tërish ishliri we buninggha munasiwetlik meshghulat:[misal:] hapiz bu xiyallarni könglige pükkendin këyin, sherwanemni aldiritip, öz tërilghusigha jiddiy kiriship ketti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëriqciliq, dëhqanciliq ücün ishlitilidighan, dëhqanciliqqa xas bolghan:[misal:] tërilghu kölimi. tërilghu yerler.
|
|
tërilghuluq |
|
|
|
tërilmaq |
|
|
|
tërilme |
|
|
|
tërilmek |
|
|
|
tërim |
|
tërim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] heydesh-tërish ishi, tërilghu:[misal:] etiyazliq tërim bashlanghanda, bu lapqutlishish guruppisi yene yette a’ilige këngeydi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tërilghu ücün ishlitilidighan:[misal:] tërim yer.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] mehsulatlarni bir-birlep tërip, yighish ishi:[misal:] paxta trimida xotun-qizlar tolimu aldirash bolup këtidu.[yeshmisi:] ④ peyziwat nahiyisidiki bir yëzining, qeshqer konisheher nahiyisidiki bir yëzining we yopurgha nahiyisidiki bir yëzining nami.
|
|
tërimaq |
|
tërimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① zira’etlerning uruqini yerge cëcip, kömmek:[misal:] qushqactin qorqqan bughday tërimas (maqal).[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] peyda qilmaq, ulghaytmaq:[misal:] gep tërimaq. ish tërimaq. majira tërimaq. ghelwe tërimaq. cataq tërimaq. bala tërimaq.
|
|
tërimci |
|
tërimci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tërilghu qilghuci, dëhqan, tëriqci:[misal:] tërimci bir colaq ketmende qaldi, mataci ming yamaq cekmende qaldi.[yeshmisi:] ② ëcilghan paxtilarni qol bilen tërip alghuci:[misal:] paxtizarliqtiki tërimcilar goya mashina ademlerdek carcashnimuciqirip ishlimekte idi. ∥ tërimci qizlar.
|
|
tërindi |
|
|
|
tëz |
|
tëz[til teweliki:]］parisce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] aridin köp waqit ötmey, qisqa waqit icide:[misal:] mamut aptomobil heydeshni tëz öginiwaldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:]rewish.[yeshmisi:] hazirning özide, shu tapta, capsan, derhal:[misal:] qasim akam sizni tëz kelsun, deydu, -dëdi u hasirap.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] capsan, caqqan, ittik:[misal:] tëz qedem. tëz heriket. tëz sür’et.
|
|
tëzek |
|
|
|
tëzekci |
|
|
|
tëzekletmek |
|
|
|
tëzeklik |
|
|
|
tëzeklimek |
|
|
|
tëz-tëz |
|
tëz-tëz[yeshmisi:] ① üzlüksiz we ildam, capsanliq bilen:[misal:] u derhal yüzini örüp, tëz-tëz mëngip ketti.[yeshmisi:] ② pat-pat, uzaq ötmey:[misal:] mextum shuningdin këyin, alimlarningkige tëz-tëz këlip turidighan boldi.
|
|
tëzdin |
|
|
|
tëzletküci |
|
tëzletküci[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëzlitidighan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] birer jeryanni tëzlitidighan, ilgiri süridighan amil, seweb:[misal:] birlik, ittipaqliq, öz’ara hemkarliq-etiyazliq tërilghuni yaxshi qilishtiki tëzletküci türtkilerdin biri.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] sün’iy usul bilen yuqiri sür’ette heriket qilidighan zerricilerni hasil qilish qurulmisi, yeni atom yadrosi we asasiy zerricining xususiyitini tetqiq qilish qorali.
|
|
tëzletmek |
|
|
|
tëzleshtürmek |
|
|
|
tëzleshtürüshmek |
|
|
|
tëzleshtürülmek |
|
|
|
tëzleshmek |
|
|
|
tëzlitilmek |
|
|
|
tëzlik |
|
tëzlik[yeshmisi:] ① ish-heriketning melum jeryanidiki sür’iti, ildamliqi, jiddiyliki:[misal:] abduwayitning köz aldidin mundaq bir weqe caqmaq tëzlikide ucup ötti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞fizika＜[yeshmisi:] heriketliniwatqan jisimning melum bir yönilishte, birlik waqit icide bësip ötken yoli.
|
|
tëzlikte |
|
tëzlikte[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tëzlik bilen, derhal:[misal:] er-ayallar birlikte, heriket qilip tëzlikte, yashash ücün hörlükte, gülliteyli wetenni.
|
|
tëzlimek |
|
tëzlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tëzliki ashmaq:[misal:] mashina tëzlidi. ＊ oqughucisini körüp uning qedemliri tëximu tëzlidi.[yeshmisi:] ② melum bir ish jeryanining emelge ëshishigha az qalmaq؛ yükselmek, ilgirilimek:[misal:] bu ishning wujudqa ciqishi közge körünüp, algha bësishi xëli tëzlep qaldi.
|
|
tëzlinishcan |
|
|
|
tëzis |
|
tëzis[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] yazmaqci bolghan ilmiy eser, maqale we sözlimekci bolghan doklat yaki notuq qatarliqlarning asasiy nuqtiliri:[misal:] u birnecce waraq qeghezge yëzilghan tëzis boyice, reyhanning «mesile» lirini bir-birlep oqup ciqti.
|
|
tëshirqatmaq |
|
|
|
tëshirqimaq |
|
tëshirqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] at-ulaghlar tash-shëghilliq yollarda köp mëngip, tuyaqlirining uprishidin teste mangidighan bolup qalmaq:[misal:] ayaz özining «tëwilgha tor» ëti tëshirqap ketkenliktin minelmey, esmitullaning ëtini minip ciqqanidi.
|
|
tëshishmek |
|
|
|
tëshilmek |
|
tëshilmek[yeshmisi:] ① «teshmek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] paltining culdisi bilen muzni ursam, muz tëshildi.[yeshmisi:] ② qapirip yërilmaq, siqilip ciqmaq:[misal:] yara tëshilmek. ＊ bu jeryanda yingne sanjilghan barmaqliri necce tëshilip, necce saqaydi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum bir ish yaki gepning muhim bir nuqtisi ashkarilanmaq, meydangha ciqmaq:[misal:] gep tëshildi. ＊ hemme ish shuningdin tëshildi, necce yüz bala bar yerde nëmini yoshurup qalghili bolidu.
|
|
tëqim |
|
tëqim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① adem tizining qarshi tereptiki püklinidighan jayi:[misal:] hösnerixan bir qolida zeytunemning tëqimini, ikkinci qolida lëpikini tutup kücep bësip baqti.[yeshmisi:] ② at-ulagh mingücige nisbeten putning, ulaghning qorsiqigha tëgip turghan hemme qismi؛ belning asti:[misal:] almas tëqimida at bolmighanliqigha qattiq epsuslandi.[yeshmisi:] ③ haywanlarning quyruqining asti:[misal:] moma tüwidiki sëriq kala shatiraqlap tëqimini poq qiliwetkenidi.
|
|
tëqimdashmaq |
|
|
|
tëqimdimaq |
|
tëqimdimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ulagh üstide turup, birer nersini tëqimi astigha basmaq, qisturmaq.[yeshmisi:] ② at-ulaghni tëqimi bilen dëwitip heydimek:[misal:] ëtingni pat-pat tëqimdap qoy, sel ittiklimisek kün olturghuce yëtip baralmaymiz.
|
|
tëke |
|
|
|
tiktona |
|
tiktona[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] doriliq tizmigül a’ilisidiki yopurmaq tashlaydighan derex. yopurmiqi cong bolidu. yaghici tutuq qongur, qattiq we ciritishke cidamliq këlidu. yaghicini këmisazliq, binakarliq qurulushigha ishlitishke bolidu.
|
|
tëktonika |
|
|
|
tëktonikiliq |
|
|
|
tëkicek |
|
|
|
tëkici |
|
|
|
tëkisaqal |
|
|
|
tëkisaltang |
|
|
|
tëkist |
|
tëkist[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[yeshmisi:] ① yëzilghan, köcürülgen, bësilghan eser yaki höjjetning eslisi:[misal:] herqandaq yaxshi terjimimu esliy tëkistni toluq ipadilep këtelmeydu.[yeshmisi:] ② nutuq, doklat qatarliqlarning yazma nusxisi, originali:[misal:] u doklat tëkistini ikki-üc kündin bëri ishxanidimu, öyidimu boshla waqti bolsa, yëziwatidu.[yeshmisi:] ③ muzika esiri, naxsha qatarliqlarning shë’iri we sözliri:[misal:] lotpulla mutellip bolsa eyni zamanda mektep naxshisi tëkistni köp yazghan we köp ahang ijad qilip, ösmürlerge özi biwasite ögetkenidi.[yeshmisi:] ④ sözler qismi؛ esliy ibarisi, mezmuni (lughette):[misal:] lughet tëkisti.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] qurulma jehettin bir jümlidin oshuq bolghan, mene jehettin nispiy halda toluq bolghan oy-pikir yaki idiyini ipadiligüci til birliki. u tëkist tilshunasliqining tetqiqat obyëkti.
|
|
tëkistci |
|
|
|
tëkistsiz |
|
|
|
tëkistleshtürmek |
|
|
|
tëkistleshtürülmek |
|
|
|
tëkistlik |
|
|
|
tëkistologiye |
|
tëkistologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince+grëkce［[yeshmisi:] til-edebiyat penlirining bir tarmiqi. u yazma yadikarliq, bedi’iy, tarixiy eser, höjjet qatarliqlarning esliy tëkistni belgilesh yaki esliy nusxisigha eng yëqin këlidighan tëkistni teyyarlash we tetqiq qilish qatarliq mezmunlarni öz icige alidu.
|
|
tëkistologiyilik |
|
|
|
tëkiletmek |
|
tëkiletmek[söz türkümi:] pë’il. [qollinilish da’isrisi:] di’alëkt.[yeshmisi:] yiqitmaq, düm cüshürmek, domilatmaq, aghdurmaq.
|
|
tëkin (Ⅰ) |
|
|
|
tëkin (Ⅱ) |
|
|
|
tëkinek |
|
|
|
tëkinxor |
|
tëkinxor[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ishlimey, ejir qilmay bashqilar hësabigha kün kecürgüci, tiriktap adem:[misal:] kona dunyaning tëkinxor, yaciwek, ewrezliri, qamitingdin boldi ming let, körmigen daghingni men.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] parazit:[misal:] tëkinxor qurtlar.
|
|
tëkinxorluq |
|
|
|
tëgi-tekti |
|
tëgi-tekti[yeshmisi:] ① kishining këlip ciqishi, esliy zati:[misal:] lutpulla hëliqi kelgen yigit bilen ayalning tëgi-tektini biliwëlish ücün, kocilap soridi.[yeshmisi:] ② birer ish, weqening këlip ciqish sewebi, mahiyet:[misal:] ayup aka köp oylighandin këyin ishning tëgi-tektini emdila cüshendi.
|
|
tëgi-tëgidin |
|
|
|
tëgirmek |
|
|
|
tëgishtürmek |
|
|
|
tëgishtürülmek |
|
|
|
tëgishküsiz |
|
tëgishküsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz’ara tëgishse qimmiti artuq këtidighan, tëgishishke peqet közi qiymaydighan:[misal:] cet-cëtige közi yetmes, teripige söz yetmes, xuddi güzel keshtidek, tëgishküsiz bostangha.
|
|
tëgishlik |
|
tëgishlik[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① melum bir telepke muwapiq, layiq, mas këlidighan:[misal:] uninggha emeliy pakitlar arqiliq tëgishlik jawablar bërildi.[yeshmisi:] ② zörür bolghan, lazim bolghan:[misal:] bu orun qet’iy ishghal qilishqa tëgishlik muhim jay idi.[yeshmisi:] ③ tewe, te’elluq:[misal:] menmu özümge tëgishlik nersilerni ekettim.[yeshmisi:] ④ munasiwetlik, alaqidar:[misal:] ekelgen nersilerni tëgishlik jaylirigha qoyup bolup, hammalgha ikki tilla bëriptu.[yeshmisi:] ⑤ belgilik, mu’eyyen:[misal:] tötni zamaniwilashturush qurulushigha tëgishlik hesse qoshushimiz lazim.[yeshmisi:] ⑥ teqsim bolghan, bölüngen:[misal:] asim ders üstide shirelerni arilap yürüp, bir balining shirening özige tëgishlik qismining üstini «qara» boyiwalghanliqini kördi.
|
|
tëgishmek (Ⅰ) |
|
tëgishmek (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] almashturmaq, yenggüshlimek:[misal:] u, taghil öküzni körsitip:[misal:] eger maqul bolsanglar, mushninggha 450 somluq tëlëwizordin birni bashmubash tëgishimiz, dëdi.
|
|
tëgishmek |
|
tëgishmek[yeshmisi:] ① (Ⅱ)«tegmek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] bu yerdin yoqilish, bu nersilerge tëgishme, dëdi qariy akam balilargha warqirap.[yeshmisi:] ② öz’ara tëgip turmaq:[misal:] sögetning yerge sanggilighan shaxliri sugha tëgiship turatti.
|
|
tëgishilmek |
|
|
|
tëgil |
|
|
|
tëgilmek |
|
|
|
tëgimek |
|
|
|
tëngirqatmaq |
|
|
|
tëngirqashmaq |
|
|
|
tëngirqimaq |
|
tëngirqimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] hangwëqip qalmaq, dang qëtip qalmaq, es-hoshini yoqitip, temtirep qalmaq:[misal:] emdilikte u «ya jandin kec, yaki janandin» dëgen rehimsiz sinaq girwikide bëshi qëtip, tëngirqimaqta idi.
|
|
tëngishmaq |
|
|
|
tëngiq |
|
tëngiq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tëngilghan, oralghan:[misal:] kamal yatar bash-közi tëngiq, perwanidur mu’ellim anga. sawaqdashlar këler üzülmey, közlirige yash alar ata.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] jarahet we sunuqni dora, daka qatarliqlar bilen tëngish ishi:[misal:] tëngiq bölümi. ＊ hesh-pesh dëgüce, dora quyulup tëngiq pütti.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerning üstidin orap tangghan nerse:[misal:] − hemmisila yënik yarilanghaniken, tëngiqlirini yötkep qoyduq, − dep jawab berdi zumret.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip tingilghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] abduniyaz uzun kelgen cirayliq saqilini qoligha yögep, bir tëngiq yük üstide jim olturatti.
|
|
tëngiqci |
|
|
|
tëngiqciliq |
|
tëngiqciliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ciqip ketken, sunghan ustixanlarni tëngish bilen shughullinish kespi:[misal:] qoraydek uruq, hëlilidek qorulup ketken bu xotunning anisidin udum qalghan tëngiqciliq hünirimu bar idi.
|
|
tëngiqliq |
|
|
|
tëngilmaq |
|
|
|
tëngiq’oti |
|
|
|
tëllor |
|
|
|
tëlëskop |
|
|
|
tëlëfon |
|
tëlëfon[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] toktin paydilinip, ikki jaydiki kishilerni öz’ara sözleshtüridighan qurulma. asasen söz tarqatquc, söz qobullighuc we ötküzgüc simdin ibaret üc qisimdin terkib tapidu.
|
|
tëlëfonci |
|
|
|
tëlëfonlashturmaq |
|
|
|
tëlëfonlashturulmaq |
|
|
|
tëlëfonlashmaq |
|
|
|
tëlëgraf |
|
|
|
tëlëgramma |
|
tëlëgramma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① shifir arqiliq yëziq, süret, grafikni yetküzüsh usuli. uning simsiz tëlëgraf we simliq tëlëgraf türi bar.[yeshmisi:] ② tëlëgramma arqiliq yetküzülgen, xewer yëzilghan qeghez:[misal:] tëlëgramma tapshuruwalmaq.
|
|
tëlëmëtir |
|
|
|
tëlëwizor |
|
|
|
tëlëwiziye |
|
tëlëwiziye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］grëkce+latince［[kesip türi:]＞ëlëktr＜[yeshmisi:] radi’o dolqunliridin paydilinip, jisimning süritini tarqitidighan qurulma. tarqitish istanisidin jisim (yaki adem)ning süriti ëlëktr ënërgiye signaligha aylandurulup tarqitilidu. tëlëwizor qobul qilghan signalni qayta süretke aylandurup, yaltiraq ëkranda körsitidu. tëlëwiziye medeniy köngül ëcish we oqutushta ishlitilgendin sirt, yene tëxnika we herbiy jehette keng türde ishlitilidu.
|
|
tëliqturmaq |
|
|
|
tëliqqaq |
|
|
|
tëliqqaqliq |
|
|
|
tëliqmaq |
|
tëliqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] qattiq külüp yaki yighlashtin bughulup, nepsi qisilmaq:[misal:] yigitler bir-birige dola qëqiship, gahiliri yumilinip yürüp, tëliqip külüshti.
|
|
tëliqishmaq |
|
|
|
tëma |
|
tëma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① ilmiy tekshürüsh, söhbet, pikir, mulahize qatarliqlarda muhim nuqta qilinghan mesile, obyëkt:[misal:] olturush qizighansëri söhbetning tëmisi tëz-tëz almashti.[yeshmisi:] ② bedi’iy eser, maqale, nutuqlarning mezmunigha asasen, omumlashturup tallanghan mawzu, serlewhe:[misal:] ornidin turdi u, dolqunlap köksi, xiyalcan olturdi royal aldida. qelemni aldi-de, keldi ësige, jenggiwar bir tëma «karwan yolida».[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] yazghuci tallighan we teswirligen turmush weqeliri, eserde otturigha qoyulghan we yorutulghan mesililer:[misal:] muzepperning ötmüshi bilen haziri hemme yerde hëkaye qilinip, yëngi-yëngi tëmilargha mawzu boldi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞muzika＜[yeshmisi:] muzika eserliri yaki uning birer qisimgha asas bolghan ahang؛ küy.
|
|
tëmatika |
|
|
|
tëmatikiliq |
|
|
|
tëmbir |
|
|
|
tëmpa |
|
|
|
tëmpëratura |
|
|
|
tëmpëratsiye |
|
|
|
tëmpëramënt |
|
tëmpëramënt[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞psixologiye＜[yeshmisi:] ademning psixika alahidiliklirining biri. asasen mijezning asta-tëz, küclük-ajiz, ipadisining ocuq yaki yocun bolushi we herikitining tëz-asta bolushi jehetlerde körülidu. u ademning jismaniy tebi’iti asasida, turmush emeliyiti arqiliq shekillinidu.
|
|
tëmpiliq |
|
|
|
tëmëda |
|
tëmëda[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki, köp yilliq, saman gholluq ösümlük. yopurmiqi incike, uzun hem ucluq؛ güli yëshil këlidu؛ mëwisi qasiraqliq mëwe bolup, renggi qongur bolidu.
|
|
tëmitquc |
|
|
|
tëmitmaq |
|
|
|
tëmishmaq |
|
|
|
tëmitilmaq |
|
|
|
tëmiliq |
|
|
|
tëmim |
|
tëmim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir qëtim tamghan yaki tamidighan suyuqluq, tamce.[yeshmisi:] ② sanaq sanlar bilen këlip, tamidighan nerslerning yeni suyuqluqlarning miqdarini bildüridu:[misal:] bir tëmim su.
|
|
tënep-temtirep |
|
|
|
tënetmek |
|
|
|
tëneshmek |
|
|
|
tënor |
|
tënor[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞italiyance［[kesip türi:]＞muzika, naxsha＜[yeshmisi:] bir xil yellik calghu. mistin yasilidu, ëghizi cong, adette duxowoy orkëstirlirida ishlitilidu.
|
|
tëniqmaq |
|
|
|
tënimek |
|
tënimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① barar jayi yoq, temtirep, bëshi qëtip yürmek؛ sersan, sergerdan bolmaq:[misal:] büwi hejerning bu eptidin, uzundin bëri kocilarda tënep yürgen bir ayal ikenlikini bilgili bolatti.[yeshmisi:] ② ëzip qalmaq, yoldin adashmaq:[misal:] atliq kishi özining tënep qalghanliqigha ishendi we derru ëtining tizginini tartti.
|
|
të’odolit |
|
|
|
të’orëma |
|
të’orëma[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞logika＜[yeshmisi:] toghriliqi ispatlanghan, prinsip yaki qanuniyet ornida ishlitilidighan höküm yaki formula. mesilen, gë’omëtriye të’orimiliri.
|
|
të’oriye |
|
|
|
të’ofillin |
|
të’ofillin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞latince［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] cayning yopurmiqida bolidighan bir xil organik madda, yeni aq renglik kristal halettiki parashok. cayni puraqliq temge kirgüzidu, adette dora qilip ishlitilidu.
|
|
tëwek |
|
|
|
tëwip |
|
|
|
tëwipliq |
|
|
|
tëwilgha |
|
|
|
tëwilghiliq |
|
|
|
tëwindurmaq |
|
|
|
tëwinishmaq |
|
|
|
tëwinmaq |
|
tëwinmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sëghinmaq, iltija, iltimas qilmaq, intilmek.[yeshmisi:] ② coqunmaq, sejde qilmaq, itiqad qilmaq, ishenmek:[misal:] kishiler gahida künge tëwinghan, gahida otqa tëwinghan, sugha tëwinghanlarmu bolghan.
|
|
tëyiz |
|
|
|
tëyizlashturmaq |
|
|
|
tëyizlashmaq |
|
|
|
tëyizliq |
|
|
|
tëyildurmaq |
|
|
|
tëyilghaq |
|
|
|
tëyilghaqliq |
|
|
|
tëyilghuc |
|
|
|
tëyilmaq |
|
tëyilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① siliq yaki tëyilghaq yerde heriket qilghanda, puti ornashmay, bir terepke siyrilip ketmek:[misal:] ependim ögzining qarini tazilawëtip tëyilip kocigha yiqilip cüshüptu-de, ornidin turalmay yëtiptu.[yeshmisi:] ② jiddiy heriket ënërgiyisi bilen siliq muz yaki qar üstide siyrilip mangmaq:[misal:] kangki tëyilmaq. muz tëyilmaq.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ongushsizliqqa ucrimaq, pëshkellikke yoluqmaq:[misal:] anisi oghul bala dep tughup östürgen bir yaxshi yigitning tasadipiy tëyilip këtishi bolup turidighan ish.
|
|
tëyilishmaq |
|
|
|
tip |
|
tip[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] ① ortaq alahidilikke ige bolghan shey’ilerning mewjut bolup turghan türi, nusxisi:[misal:] qan tipi. yëngi tip. ＊ ular herqance qara köngül bolsimu, beribir adem tipigha kiridighan bolghacqa, bir’az oylinidighandur.[yeshmisi:] ② ijtima’iy, kespiy, siyasiy, exlaqiy we bashqa jehetlerdiki belgiliri oxshiship yaki yëqinliship këtidighan kishiler wekili:[misal:] tërilghu teyyarliqida meydangha kelgen ilghar tiplarni tutup, ularning tejribilirini këngeytish lazim.[yeshmisi:] ③ [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] melum ijtima’iy guruhtiki kishilerge xas xaraktërlik xususiyetlerni eks ettürgüci indiwidu’allashturulghan bedi’iy obraz.[yeshmisi:] ④ asasliq, roshen alahidilikliri ortaq bolghan ösümlük yaki haywanlarning, birleshtürüp yighincaqlanghan bölünmisi. mesilen, iptida’iy haywanlar tipi. yalingac uruqluq ösümlükler tipi qatarliqlar.
|
|
tiptiki |
|
|
|
tipcaq |
|
tipcaq[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] bashaqliqlar a’ilisidiki köp yilliq, saman gholluq ösümlük. qoy, öcke qatarliq mallarning eng yaxshi otlirining biri. u shinjanggha keng taralghan, gholi qeghez yasashqa ishlitilidu.
|
|
tipliq |
|
|
|
tipik |
|
tipik[söz türkümi:] süpet.[til teweliki:]］rusce［[yeshmisi:] ① melum tiptiki shey’ilerning ortaq alahidilikni we xususiyetlirini özide eks ettürgen:[misal:] uning köz aldida peyda bolghan güzel körünüsh omumen, ölke sheherning tipik menzirisi idi.[yeshmisi:] ② özige xas alahidiliklerge ige bolghan, xaraktërlik:[misal:] tipik xaraktërlik. tipik përsunazh. tipik obraz.
|
|
tipikleshtürmek |
|
tipikleshtürmek[yeshmisi:] ① «tipikleshmek» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] sha’ir eng yaxshisi turmushtiki birer weqeni, ademler hayatidiki melum bir ishni tipikleshtürüp, obrazliq teswirlep, ülge körsitishke tayinishi lazim.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] edebiyat-sen’ette omumiy ghaye we cüshencilerni, weqe-hadisilerning ijtima’iy mahiyitini tipik obrazlar wasitisi bilen bedi’iy usulda omumlashturup ipadilimek.
|
|
tipikleshtürüsh |
|
|
|
tipikleshtürülmek |
|
|
|
tipikleshmek |
|
tipikleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tipik haletke kelmek:[misal:] yëziliq hökümet exmet akamning etiyazliq tërilghudiki tipikleshken ish-pa’aliyetlirini yekünlidi.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞edebiyat＜[yeshmisi:] omumlashturulghan, mujessemleshtürülgen halda gewdilenmek:[misal:] buning bilen molla zeydin obrazi tëximu tipikleshken, tëximu ghayiwi tüs alghan.
|
|
tipiklik |
|
|
|
tit |
|
|
|
titang |
|
|
|
titan |
|
titan[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[kesip türi:]＞ximiye＜[yeshmisi:] mëtal ëlëmënt, belgisi.(Titanium)Ti kümüshtek ap’aq, ewrishim hem yënik, ciritishke cidamliqi küclükrek alahide qëtishma. polat ishleshte paydilinidu.
|
|
tit-tit |
|
tit-tit[yeshmisi:] kishi keypiyatining diqqette bolush, taqetsizlinish haliti:[misal:] etrapta turghan kadir, jengciler, bolupmu abduwahitning ici sepdishi ücün tit-tit idi.
|
|
titrat |
|
|
|
titretme |
|
|
|
titretmek |
|
|
|
titreshmek |
|
|
|
titrek |
|
titrek[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] soghuq, qorqush, maghdursizliq yaki birer kësellik sewebidin bedenning ixtiyarsiz laghildap silkinish herikiti:[misal:] sen awwal caydin otlighin, titrekni basidu, dëdi boway.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] dolqunlinip titrep ciqidighan (awaz heqqide):[misal:] qoyuwetkin dëdi bextigül titrek awaz bilen.
|
|
titrenggü |
|
|
|
titrenggülük |
|
|
|
titrigek |
|
titrigek[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] titrepla turidighan, titreydighan:[misal:] dada, sen qarlighacni tutup yaman qilding, qulung titrigek, bëshing gildinglighaq bolup qalarmu
|
|
titrigüci |
|
|
|
titrimek |
|
titrimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① soghuq, qorqush, maghdursizliq yaki kësellik qatarliqlarning sewebidin beden ixtiyarsiz halda laghildimaq, dirildimek:[misal:] naman tülke jan üzüwatqan ölüktek jalaqlap titrep, teslikte bëshini kötürdi.[yeshmisi:] ② lerzige këlip silkinmek, tewrenmek:[misal:] on necce ming kishilik qatar seplerning ayagh tawushliri gürsüldep, yerler titreytti.[yeshmisi:] ③ üzülüp-üzülüp, dolqunlinip ciqmaq:[misal:] anining awazi ixtiyarsiz titrep ciqti.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qorqmaq:[misal:] jenggiwar yillarda shë’iring boldi bir ötkür qilic, titridi yawlar tamam körgensëri küc-qudriting.
|
|
titquclimaq |
|
|
|
titquzmaq |
|
|
|
titiqlimaq |
|
|
|
titma |
|
|
|
titma-talang |
|
|
|
titma-titma |
|
|
|
titmaslimaq |
|
titmaslimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] bir tutup, bir qoyup bërip, bir tatilap, bir kocilap, muqimsiz heriket qilmaq:[misal:] ekber oqutqucisining kirginini körüp eyminip qaridi, andin bëshini töwen sëlip, xijilliq icide tirniqini titmaslidi.
|
|
titmaq |
|
titmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ghuzhmekleshken, kiriship ketken nersilerni birmubir ayrip, tala-tala, parce-parce qilmaq:[misal:] göshni titmaq. yung titmaq. paxta titmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] azab salmaq, aghritmaq:[misal:] boldi sen mëning yürikimni titma, men këtimen.
|
|
titma-katang |
|
|
|
titmilatmaq |
|
|
|
titmilashmaq |
|
|
|
titmilanmaq |
|
|
|
titmilimaq |
|
|
|
titol |
|
|
|
tititlimaq |
|
|
|
titishmaq |
|
|
|
titildimaq |
|
titildimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] melum bir ishtin ensirep xatirjemsizlenmek, tit-tit bolmaq, taqetsizlenmek؛ teqezza bolmaq:[misal:] u idarining shopurlirini izdimekci boldi, biraq men titildap kettim.
|
|
titilmaq |
|
|
|
titim |
|
titim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] titish, parcilashtin hasil bolghan bölek.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, miqdarni bildüridu:[misal:] bir titim paxta.
|
|
titimlatmaq |
|
|
|
titimlashmaq |
|
|
|
titimlanmaq |
|
|
|
titimlimaq |
|
titimlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] cimdip titim-titimigha ayrimaq:[misal:] biz dëhqan xeq, deytti dëhqan burutlirini titimlap turup, yer tëriymiz, ash alimiz, lëkin ac qalimiz.
|
|
titindi |
|
|
|
tijaret |
|
tijaret[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① soda-sëtiq:[misal:] tijaret dukini. tijaret kinishkisi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] pul tëpish, menpe’etke ërishish bilen shughullinish:[misal:] doxturlar kec kirishi bilenla qarta oynashqa cüshüp këtetti, aghriqlarni dawalashni bir xil tijaret dep qaraytti.[yeshmisi:] ③ pul mu’amile (bankida):[misal:] jilil boway qistilip, ming teslikte aran üstel aldigha yëqin baralidi we bankining tijaret xadimige 110 yüen pulni shu pëticila tutquzup qoydi.
|
|
tijaretci |
|
|
|
tijaretcilik |
|
|
|
tir (Ⅰ) |
|
|
|
tir (Ⅱ) |
|
|
|
tirazh |
|
tirazh[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞fransozce［[yeshmisi:] kitab, zhurnal, gëzit qatarliqlarning bësilip ciqqan nusxisining sani:[misal:] «uyghur tilining izahliq lughiti»ning 1-tomining tirazhi 7000 qilip bëkitildi.
|
|
tirazhliq |
|
|
|
tiretmek |
|
|
|
tirejeshmek |
|
|
|
tirejimek |
|
|
|
tireshmek |
|
|
|
tirek |
|
tirek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nersini yölep, kötürüp, tutup turush ücün qoyulidighan melum uzunluqtiki yaghac, tömür qatarliq nersiler:[misal:] biz shëxini kötürelmey tirek qoyuwetken. shaptulluq, almiliqlardin ötüp, yumran köcetlikke kelduq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] qollap quwwetleydighan, yardem bëridighan küc, himayici:[misal:] cetning paylaqcisi sheyx bilen uning ikki shërikini tutushla yetmeydu, ularning ordidiki kona tirikini yoqitish kërek.
|
|
tireksiz |
|
tireksiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tiriki yoq, tirek qoyulmighan:[misal:] men, bu dunyada yalghuz, tireksiz bir yëtim, bu bir bextsizlik-de ∥ u hesh-pesh dëgüce uduldin kelgen düshmenni ong qoli bilen tireksiz nishanlap ëtip mollaq atquzuwetti.
|
|
tireklik |
|
|
|
tirelmek |
|
|
|
tirenmek |
|
|
|
tirt |
|
tirt[söz türkümi:] imliq söz.[yeshmisi:] harwikeshler qamce silkigende ëytidighan, at yaki ëshekni heydesh, tëz mëngishqa ündesh imasini bildüridighan söz:[misal:] harwikeshler qamca silkip tirt dep këlisher, polat ciwiq, sëmontlarni yötkep këlisher.
|
|
tirtek |
|
|
|
tirteklik |
|
|
|
tir-tir (Ⅰ) |
|
|
|
tir-tir (Ⅱ) |
|
|
|
tirs |
|
tirs[söz türkümi:] teqlid söz.[yeshmisi:] cürük, nëpiz nersilerning yërilishi yaki incike, qattiq nersilerning üzülüshi, sunushidin hasil bolghan kücsiz awaz:[misal:] sirtta, tün këcide birawning cit qomushidin bir talni «tirs» qilip oshtughini anglandi.
|
|
tirsside |
|
tirsside[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] «tirs» qilip, «tirs» qilghan halda:[misal:] reshidem diqqetsizliktin qiziq dezmalni joza üstidiki eynekke qoyushighila, tirsside qilghan awaz anglandi-de, eynekke dez ketti.
|
|
tirsildatmaq |
|
|
|
tirsildashmaq |
|
|
|
tirsildimaq |
|
|
|
tirketmek |
|
|
|
tirkeshtürmek |
|
|
|
tirkeshmek |
|
tirkeshmek[yeshmisi:] ① «tirkimek» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ikkisi qollirini we putlirini yerge tirkiship des turushti.[yeshmisi:] ② qarshiliq körsetmek, qarshilashmaq, ëlishmaq:[misal:] ishinimenki, xeq jezmen tirkishidu, ghowgha ciqidighanliqi közümge körünüp turidu.[yeshmisi:] ③ pütün küci we tirishcanliqini ishqa salmaq, tirishmaq:[misal:] u ornidin turushqa tirkiship baqti, lëkin tikenlik arqan bilen matilip qalghandek ornidin turalmay qaldi.[yeshmisi:] ④ acciqliship qalmaq, zitlashmaq, qarshiliship qalmaq:[misal:] modengül aldinqi yili oghut toplash waqtidimu, sulayman suxenci bilen bir qëtim tirkiship qalghanidi.[yeshmisi:] ⑤ keynige dajimaq, mangmay turuwalmaq:[misal:] u bir dawanning tüwidiki ëqingha kelgende, ötkili unimay tirkiship turuwaldi.
|
|
tirkelme |
|
tirkelme[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] isim yaki isim rolidiki sözge qoshulup, u sözning jümle yaki söz birikmisidiki bashqa sözler bilen bolghan her xil munasiwitini bildüridighan yardemci söz. mesilen, «ücün, arqiliq, qatarliq, qeder, bilen»ge oxshash sözler.
|
|
tirkelmek |
|
|
|
tirkimek |
|
tirkimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tirimek:[misal:] bala harwidin ëshekni ciqirip, harwini ishikke tirkep toxtitip qoydi.[yeshmisi:] ② qosh??qoymaq, biriktürmek:[misal:] höjjetni tirkimek.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ilawe qilmaq, qoshumce qilip yazmaq, kirgüzmek:[misal:] izahqa misal tirkimek.
|
|
tirgen |
|
tirgen[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] qëlin, ëgiz qir:[misal:] ademlerni bolsa tirgen soqup bërishke qoy. yer teyyar bolsa bolghini, bir tereptin osa qilimiz, yene bir tereptin tëriwërimiz.
|
|
tirmashmaq |
|
tirmashmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] mehkem yëpiship, yamiship heriket qilmaq؛ tirishmaq:[misal:] dëdi balam oqughin, cong bolghanda tiriship. örle harmay bilimning, coqqisigha tirmiship.
|
|
tirmilatmaq |
|
|
|
tirmilashmaq |
|
tirmilashmaq[yeshmisi:] ① «tirmilimaq» pë’ilining ömlük derijisi:[misal:] ikkisi tillashqandin këyin, cac-yaqiliridin ëlip, yüzlirini tirmilashti.[yeshmisi:] ② heriket qilip körmek, tiriship baqmaq:[misal:] u shu küni keckice ëtizliqta tirmilashti, lëkin ish awumidi.
|
|
tirmilanmaq |
|
|
|
tirmilimaq |
|
|
|
tirna (Ⅰ) |
|
|
|
tirna (Ⅱ) |
|
|
|
tirnatmaq |
|
|
|
tirnashmaq |
|
|
|
tirnaq |
|
tirnaq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① barmaq ucining arqa teripidiki göshke yëpishqan münggüzsiman qismi:[misal:] tirnaq almaq. tirniqi ösmek.[yeshmisi:] ② bezi haywan we qushlarning put, penjilirining ucidiki ötkür münggüzsiman qismi:[misal:] bürkütning ötkür tirniqi tülkining közige patti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] zulum, qiyin-qistaq:[misal:] qiz shundaq qilip 60 yashliq pomëshcikning tirniqida mijildi.[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] arifmëtikiliq yaki algëbraliq ipadide birqance san yaki ezaning birikish munasiwiti we ilgiri-këyinlik tertipini ipadileydighan belge. uning kicik tirnaq (), ottura tirnaq［］, cong tirnaq ｛｝ dëgen türliri bar. ottura tirnaq kicik tirnaqning sirtigha, cong tirnaq ottura tirnaqning sirtigha qoyulidu. hësablash aldi bilen kicik tirnaq icidin bashlinidu.[yeshmisi:] ⑤ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] tinish belgisi. shekli matëmatikidiki kicik tirnaq () bilen oxshash, asasliqi tëkist icidiki izah qismini körsitidu. uning yene yalang tirnaq＜＞, qosh tirnaq « » türlirimu bar.
|
|
tirnaq astidin kir izdimek |
|
tirnaq astidin kir izdimek[yeshmisi:] yuqilang ishtin kemcilik tëpip, bashqilarni naheq, yolsiz eyiblimek:[misal:] imin uning bezi kemciliklirini körsitip berse, u «tirnaq astidin kir izdewatidu», «pada baqqanda dost bolup, yangaq caqqanda ayrilghan oxshaymiz» dep gumanlinip yürdi.
|
|
tirnaqta toxtaydighan |
|
tirnaqta toxtaydighan[yeshmisi:] nahayiti yaxshi, yaramliq këlishken, cirayliq:[misal:] semetke qaranglar, u tirnaqta toxtaydighan bir qiz tëpiptu.
|
|
tirnaqce |
|
tirnaqce[söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] kicikkine, nahayiti kicik, az:[misal:] ishik aldi talingiz, yiraqta qaptu yaringiz. yaringizni körgüce, tirnaqce qaptu janingiz.
|
|
tirnaqcilik |
|
|
|
tirnaqsiz |
|
tirnaqsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tirniqi ciqip ketken, tirniqi yoq:[misal:] ablizning ong qolining bash barmiqi tirnaqsiz bolup, manga mundaq bir ishni esletti.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] tirnaq icige ëlinmighan, tirnaq ishlitilmigen:[misal:] tirnaqsiz ipade.
|
|
tirnaqgül |
|
tirnaqgül[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tirnaq+gül［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’isidiki bir yaki ikki yilliq, saman gholluq ösümlük. adette dora ösümlüki hësablinidu. uning süydük heydesh, terlitish, rohlandurush, heyzni rawan qilish qatarliq rolliri bar.
|
|
tirnaqlatmaq |
|
|
|
tirnaqlashmaq |
|
|
|
tirnaqlanmaq |
|
|
|
tirnaqliq |
|
|
|
tirnaqlimaq |
|
|
|
tirnalmaq |
|
|
|
tirnilatmaq |
|
|
|
tirnilashmaq |
|
|
|
tirnilanmaq |
|
|
|
tirnilimaq |
|
|
|
tirnimaq |
|
|
|
tiribaran |
|
|
|
tirip |
|
|
|
tiriplimaq |
|
|
|
tirijan |
|
|
|
tiripiren |
|
|
|
tirishcan |
|
|
|
tirishcanliq |
|
|
|
tirishqaq |
|
tirishqaq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] herqandaq ishni estayidil, tiriship ishleydighan, tirishcan:[misal:] bu bala öginishte nahayiti tirishqaq, kishining hewisini keltürgüdek derijide saghlam idi.
|
|
tirishqaqliq |
|
|
|
tirishmaq |
|
tirishmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] birer ishning muweppeqiyiti ücün, barliq kücini ciqirip ishlimek, estayidil ishlimek:[misal:] uning biliner-bilinmes külümsirep turghan lewlirimu bularni yoshurup qëlishqa tirishatti.
|
|
tiriship-tirmiship |
|
tiriship-tirmiship[yeshmisi:] barliq küc-gheyriti bilen estayidil ishlep:[misal:] ikkisi necce on yil tiriship-tirmiship ishlep, bextning quyruqini tutuwëlishqa temshilip yürüp, axiri uninggha yëtishelmey yashliq ömrini tügetti.
|
|
tiriq |
|
|
|
tiriq-tiriq |
|
|
|
tiriqqide |
|
|
|
tiriqlatmaq |
|
|
|
tiriqlashmaq |
|
|
|
tiriqlimaq |
|
|
|
tirik (Ⅰ) |
|
tirik (Ⅰ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① ölmigen, yashap turuwatqan, janliq:[misal:] tirik mal. tirik bëliq. ＊ tirik bolsaq bir yerde biz, ölük bolsaq bir görde biz (maqal).[yeshmisi:] ② ëqip turidighan:[misal:] tirik su. shal uruqi cëcilip, tirik su bërilidighan caghda östengde su bolmidi.[yeshmisi:] ③ ëzilip ketmigen:[misal:] poluning sewzisi xëli tirik ciqiptu.[yeshmisi:] ④ jushqun, tëtik, janliq:[misal:] oghlingiz xëli tirik, cëcen bala boptu.
|
|
tirik (Ⅱ) |
|
|
|
tirike |
|
|
|
tiriktap |
|
tiriktap[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tirik+tap［[yeshmisi:] «teyyartap»qa qarang:[misal:] ah, bala xiyalgha patti munglinip, rasttinla bu alem yaralghan shundaq tiriktap aq nan yep, ash tergen dëhqan, bolamdu bir ömür burnidin bulaq
|
|
tiriktapliq |
|
|
|
tirik-tirik |
|
|
|
tirikcilik |
|
|
|
tiriklik |
|
|
|
tiring |
|
|
|
tiring-tiring |
|
|
|
tiringngide |
|
|
|
tiringlatmaq |
|
|
|
tiringlimaq |
|
tiringlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] nëpiz mëtal yaki sim tarlar «tiring» qilghan awaz ciqarmaq, «tiring-tiring» qilmaq:[misal:] rawabim tiringlaydu, tarisi altunmikin. toyimiz qizip ketti, qelbimiz yalqunmikin.Ⅸ机?türi: eash barmiqi tirnaqsiz bolup, manga mundaq bijburiy derijisi:[misal:] bala ayliniwatqan caqqa kicikkine ciwiqni tutup tirildatqili turdi.
|
|
tirildashmaq |
|
|
|
tirildürmek |
|
tirildürmek[yeshmisi:] ① «tirilmek» pë’lining mejburiy derijisi:[misal:] telwini qorqutmaq-ölükni tirildürmek (maqal).[yeshmisi:] ② ziyanni, yoqalghan nersini tölitiwalmaq:[misal:] adilni yoq qilish — reyhanemni aghdurush dëgen söz, reyhanem ghulap ketse, 70 prsent emes, 700 pirsentni tirildürüwalghili bolidu.
|
|
tirildürülmek |
|
|
|
tirildimaq |
|
|
|
tirilmek |
|
tirilmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qaytidin jan kirmek:[misal:] qemerxan, yügür ukam, sen bërip jalalidin mudirgha ëyt, pililerning hemmisi tirildi.[yeshmisi:] ② hoshigha kelmek, heriket qilishqa bashlimaq (öldi dep qaralghan janliq heqqide):[misal:] üc kün ülüktek közini acmay yatqan bende nëmidindur közini ëcip tirilip, bëshidin ötkenlerni sözleshke bashlidi.[yeshmisi:] ③ qaytidin kökermek, yasharmaq:[misal:] gülge su quyup bir az sayida qoyuwidim, xëli tirildi.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qaytidin bash kötürüp ciqmaq, peyda bolmaq:[misal:] «kapitalizm tirilip qalamikin» dëgenge oxshash endishilerni ciqirip tashlap, yëngi siyasetning ijra qilinishini ilgiri sürüsh kërek.
|
|
tirilyon |
|
|
|
tirimek |
|
tirimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① nersini birer halette yölep, kötürüp, tutup turush ücün bashqa birnersini tirep qoymaq:[misal:] qoshnimiz sel qiysayghan ara tamgha cong bir bala yaghacni tirep qoyghaniken.[yeshmisi:] ② bir nersini yene bir nersige tegküzmek:[misal:] almas leyligül bilen mürilirini bir-birige tirigen halda sheher kocisini boylap, aldirap këtiwatatti.
|
|
tiryaq |
|
|
|
tiz |
|
tiz[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① putning pükülidighan, yota bilen shiraq tutashqan jayning aldinqi qismi:[misal:] bughraxan ong tizini qocqarning qorsiqigha qoyup, tumshuqidin tutup bëshini keynige qayridi.[yeshmisi:] ② ishtan, shim qatarliqlarning tizni qaplap turghan qismi:[misal:] ishtanning tizi yirtilip ketti.
|
|
tiz pükmek |
|
tiz pükmek[yeshmisi:] bash egmek, boysunmaq, teslim bolmaq:[misal:] mewlanning «kelgüsi» toghrisidiki ajayip riwayetliri aldida, ruqiyem axiri tiz pükti.
|
|
tiz cökmek |
|
|
|
tizap |
|
|
|
tizbasqu |
|
|
|
tiztartqu |
|
|
|
tizdurmaq |
|
|
|
tizgha |
|
|
|
tizgah |
|
|
|
tizgin |
|
tizgin[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① yügenning ëghizduruq halqisigha cëtilghan, at-ulaghlarni yëtilesh, qangturushqa ishlitidighan uzun tasma:[misal:] almas quliqigha ishenmigendek, astidiki boz atning tizginini ittik tartti.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqurush, idare qilish wasitiliri:[misal:] metqasim bir qoy öltürüp qilinghan bir axshamliq ziyapettin këyinla, köktatciliq guruppisining tizginini pütünley qoligha aldi.
|
|
tizginni tutmaq |
|
|
|
tizginsiz |
|
|
|
tizginletmek |
|
|
|
tizginleshmek |
|
|
|
tizginlenmek |
|
|
|
tizginlimek |
|
tizginlimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① ulaghlarni tizgin bilen baghlimaq, bashqurmaq.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] öz da’iriside bashqurmaq, idare qilmaq, kontrol qilmaq:[misal:] u qeyerde qol sana’etni tizginliwalsa, shu yerde kona qol sana’etni yoqatti.[yeshmisi:] ③ melum cektiki haletni we normalliqni saqlap qalmaq:[misal:] nopusni tizginlimek. tupraq nemlikini tizginlimek.[yeshmisi:] ④ melum haletning köpiyip, këngiyip ziyan sëlishini tosmaq, ceklimek:[misal:] qumni tizginlimek. apetni tizginlimek.[yeshmisi:] ⑤ xalighance heriket qilalmaydighan halda kontrol qilmaq, ceklimek, tosmaq:[misal:] ormanciliq düyi pilanning sirtida orman kësishni qattiq tizginlidi.
|
|
tizlatmaq |
|
|
|
tizlashmaq |
|
|
|
tizlaq |
|
|
|
tizlamca (Ⅰ) |
|
|
|
tizlamca (Ⅱ) |
|
|
|
tizlanmaq |
|
tizlanmaq[yeshmisi:] ① «tizlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] tünügünki majirada biqinliri tizlanghanliqtin, nepes ëlishi tesleshken gülnisa bir yerde tügülüp yatti.[yeshmisi:] ② tizini püküp, pellikini ikki tëqimigha qoyup olturmaq:[misal:] u tizlinip shahqa tezim qiliptu.[yeshmisi:] ③ bir puti bilen yükünüp, yene bir putining tizini tiklimek:[misal:] tizlinip olturmaq.
|
|
tizliq |
|
tizliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tizlinip olturghanda, tizni muhapizet qilish ücün tizning astigha qoyulidighan yumshaq, qëlin töshek:[misal:] xan hemrahliri bilen sakyamunining aldida yerge sëlip qoyulghan tizliqqa yükünüp olturup, uninggha awwal sejde qildi.[yeshmisi:] ② tizni muhapizet qilish ücün tizgha kiydürülidighan, toqulghan yaki rexttin tikilgen buyum؛ tizlamca:[misal:] uning puti kësilgendin këyin tizliq kiyip, tizi bilen mangdi.
|
|
tizlimaq |
|
tizlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] tizi bilen niqtimaq, tizi bilen basmaq:[misal:] baturxan uning dümbisige tizlap turup, qollirini arqisigha qayrip, tamgha ësilghan uzun mata löngge bilen qattiq baghlidi.
|
|
tizma |
|
|
|
tizmaq (Ⅰ) |
|
tizmaq (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yipqa ötküzüp tizilghan nerse:[misal:] sözler almicining aghzidin birining keynidin biri tizmaq mëghizdek tizilip ciqatti.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlar bilen këlip, tiziq halitidiki miqdarni bildüridu:[misal:] bir tizmaq mëghiz.
|
|
tizmaq (Ⅱ) |
|
tizmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yip, sim qatarliq nersilerge ötküzüp tiziq halitige keltürmek:[misal:] öyning udulidiki tüwrükke, bir yipqa tizilghan mis dacen ësiqliq turatti.[yeshmisi:] ② kishiler yaki nersilerni qatar, yanmuyan qilip melum tertipte orunlashturmaq:[misal:] adette süt alidighan kishiler özlirining süt qacilirini kecte uning botkisining aldigha tizip qoyushidiken.[yeshmisi:] ③ tallap, tüzeshtürüp deste halitige keltürmek:[misal:] singlim shu cagh shadliqtin, sözlep ketti toxtimay:[misal:] tizdim aka, bu gülni, bagh icidin carcimay.[yeshmisi:] ④ herbirini munasip, tëgishlik orungha qoymaq, jaylashturmaq:[misal:] herp tizmaq.[yeshmisi:] ⑤ birining arqisidin yene birini özlüksiz keltürmek, jaylashturmaq:[misal:] ya’alla qizim, shunce gep-sözlerni tizip ciqquce mëngeng qandaqmu cidighandu
|
|
tizishturmaq |
|
|
|
tizishmaq |
|
|
|
tiziq |
|
tiziq[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] birining keynidin biri orunlashturulghan, tizilghan:[misal:] ümidim üzülgen sendin hey kazzap yadingda qilmishing tarixiy tiziq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] yip qatarliq nersilerge ötküzülgen nersining herbir böliki:[misal:] marjanning tiziqi bek uzun bolup këtiptu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] miqtar söz.[yeshmisi:] sanaq sanlardin këyin këlip, tiziq halitige keltürülgen nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir tiziq marjan.
|
|
tiziqce |
|
|
|
tiziqliq |
|
tiziqliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tizip, retlep orunlashturulghan؛ tizip qoyulghan, tizilghan:[misal:] pëshaywan astidiki ëriq boyida, qacida östürülgen renggareng güller tiziqliq turatti.
|
|
tizildurmaq |
|
|
|
tizilmaq |
|
tizilmaq[yeshmisi:] ① «tizmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] uning burnining ucida gül üstidiki ushshaq shebnem danliridek ter tamciliri tizilip turatti.[yeshmisi:] ② «tizmaq» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] ghërib bilen shahi abbas we nökerler rolini alghan artislar kulub aldigha tizilip, xelqning kulubqa kiriwëlishigha yol hazirlap berdi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] köz aldida gewdilenmek:[misal:] sabirning köz aldidin niyaz qurbanning besh barmaqtek ëniq bolghan tarixi tizilip ötti.
|
|
tizim |
|
tizim[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] adem we shey’ilerning ismi, miqdari we ularning munasiwetlik terepliri qurmuqur, retlik tizilghan yazma melumat, jedwel:[misal:] siz toyluqni jezmen tizim boyice qayturup këling.
|
|
tizimlatmaq |
|
|
|
tizimlashmaq |
|
|
|
tizimlanmaq |
|
tizimlanmaq[yeshmisi:] «tizimlimaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] tizimlandi jaylardin pütün erler, qaldi ayal, balilar, mötiwerler.
|
|
tizimlik |
|
|
|
tizimlimaq |
|
tizimlimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] adem we shey’ilerning ismi, miqdari we munasiwetlik tereplirini retlik qilip yazmaq yaki jedwelge orunlashturmaq:[misal:] nurdun aka mënimu tizimlap qoyghin, kitabta dëyilgenlerni öz quliqim bilen anglap këtey.
|
|
tishliq |
|
|
|
tigh |
|
tigh[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qilic, xenjer, picaq, neyze qatarliq polat-tömürdin soqulghan eswablarning omumiy nami:[misal:] tigh kötürmek. tigh tegküzmek.[yeshmisi:] ② türlük qoral, her xil eswab, mashina-üskünilerning kesküci qismi, piciqi: picaqning tighi.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ish-heriket, pa’aliyet, gep-söz, maqale, eser qatarliqlarning yoshurun hujum qilish, zerbe bërish xaraktërini alghan asasi, muhim nuqtisi:[misal:] exmetjan qasimi üc wilayet inqilabining tigh uci istibdat hökümetke qaritilghanliqini körsetken. [yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] yalghuz, yëgane, tenha:[misal:] qasim aka, yalghuz turamsiz he’e, dëdi u dastixan sëliwëtip, xotun-balilirim turpanda, hazir menmu sizdek tigh jan.
|
|
tigh tegmigen |
|
|
|
tighci |
|
|
|
tighciliq |
|
|
|
tighsiman |
|
|
|
tighliq |
|
tighliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① yënida tighi bar, picaq, qilic, neyze qatarliq eswablar bilen qorallanghan:[misal:] tighliq cewendazlardin këyin oqyaliqlar ötti.[yeshmisi:] ② tighi, bisi bar:[misal:] ikki tighliq picaq. tighliq saymanlar.
|
|
tighmutigh |
|
|
|
tif |
|
|
|
tiqturmaq |
|
|
|
tiqturulmaq |
|
|
|
tiqma |
|
|
|
tiqma-tiqma |
|
tiqma-tiqma[yeshmisi:] hemme yëri adem, aptomobil qatarliqlar bilen tiqilip tolup ketken, bosh jayi qalmighan:[misal:] mal baziridin qaytip ciqiwatqan repiq aka, bazardiki tiqma-tiqma kishiler arisida baxshining qaramtul cirayini körüp qaldi.
|
|
tiqma-tiqmaq |
|
|
|
tiqma-tiqmiciliq |
|
|
|
tiqmaq |
|
tiqmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① birnersini yene birnersining icige, arisigha yaki tëgige kirgüzmek, salmaq, jaylashturmaq:[misal:] qolni yancuqqa tiqmaq.[yeshmisi:] ② birnersining aghzigha, töshükige yene bir nersini keplep qoymaq:[misal:] burnigha paxta tiqmaq. aghzigha tiqmaq.[yeshmisi:] ③ ucluq nersini küc bilen sanjimaq, sanjip kirgüzmek:[misal:] neyze tiqmaq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer ish, emel, orungha zormuzor orunlashturmaq:[misal:] hëliqi saqi dëgen na’ehli yasin hakimning qizini hebibening ornigha tiqiwaptiken emesmu
|
|
tiqishturmaq |
|
tiqishturmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] nersilerni yighip-töshep, birnersining icige jaylashturmaq:[misal:] naman tülke ornidin qopidighan caghda, körpining astigha birnersini tiqishturghandek qildi.
|
|
tiqishturushmaq |
|
|
|
tiqishturulmaq |
|
|
|
tiqishmaq |
|
|
|
tiqiqliq |
|
|
|
tiqilma |
|
|
|
tiqilmaq |
|
tiqilmaq[yeshmisi:] ① «tiqmaq» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] ceynek joghisida shama tiqiliptu.[yeshmisi:] ② tar, kicik, congqur jaygha kirip, qisilip qalmaq, kepleshmek:[misal:] tonurgha tiqilip qalmaq. shorgha tiqilmaq.[yeshmisi:] ③ köp toplinip qista-qistang bolup ketmek:[misal:] ashwaqti bolar-bolmayla bazargha adem tiqilip ketti.[yeshmisi:] ④ ici-icidin toshup et almaq, qattiq semrimek:[misal:] semrip tiqilmaq.[yeshmisi:] ⑤ qaplimaq, tosulmaq:[misal:] uning közlirige qarangghuluq tiqildi.
|
|
tiqilishmaq |
|
|
|
tiqim-tiqim |
|
|
|
tiqindurmaq |
|
|
|
tiqinmaq |
|
|
|
tik (Ⅰ) |
|
tik (Ⅰ)[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yuqirigha qarap tüptüz orunlashqan, tiklengen:[misal:] tik coqqa. ∥ tik tutmaq.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞matëmatika＜[yeshmisi:] ikki tüz siziq öz’ara kësiship tik bulung hasil qilghanda, bu ikki tüz siziq öz’ara tik bolidu. bu cüshencini bir tüz sëziq bilen bir tekshilikning yaki ikki tekshilikning tik bolidighanliqigha këngeytishke bolidu.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:]süpet.[yeshmisi:] yuqiridin töwenge yantulashmay, qiyalashmay cüshken we shundaq oyulghan, kolanghan:[misal:] tik quduq. tik qiya. tik pelempey.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] töwendin yuqirigha udul, tüptüz, rus, ëgilmey:[misal:] tik olturmaq. bashni tik tutmaq.[yeshmisi:] ⑤ [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] tikilgen halda:[misal:] kicik’axun: men kötüre alay, dep qudret’axungha tik qaridi.
|
|
tik (Ⅱ) |
|
|
|
tiken |
|
tiken[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① ösümlüklerning ghol-shaxlirida ösken yingnisiman bixce.[yeshmisi:] ② tikenlik ösümlüklerning özi.[yeshmisi:] ③ bezi haywanlarning incike, yingnisiman orgini:[misal:] kirpe tikini bilen maxtinar (maqal).[yeshmisi:] ④ nersilerning ötkür tikensiman qismi:[misal:] tosuq simlirining tikini uning shimini iliwaldi.[yeshmisi:] ⑤ qurutilidighan üzümni asidighan uzun badra yaghac.
|
|
tikensiz |
|
|
|
tikengül |
|
|
|
tikenleshtürmek |
|
|
|
tikenleshmek |
|
tikenleshmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① tiken bilen qaplanmaq؛ tikenge oxshash yirikleshmek:[misal:] uning közliri qizarghan, qisqa burutliri kirpining tükidek tikenleshkenidi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] melum gheyriy rohiy halettin këyin üstwëshi yirikliship, jughuldap seskengendek sezgü hasil bolmaq:[misal:] «ajrishimen» dëgen sözni anglap, bextigülning pütün wujudi tikenliship ketti.
|
|
tikenlik |
|
tikenlik[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tikini bar, tikenler bilen qaplanghan:[misal:] tikenlik gül.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] tikini bar ösümlükler köp ösken we tiken bilen qaplanghan jay:[misal:] yalingayagh mangghan balilar tikenliktin mangalmay, ayaghlirini kiyishke bashlidi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] yingnisiman, ötkür, ucluq mixliri bolghan:[misal:] tikenlik sim.[yeshmisi:] ④ [söz türkümi:] süpet.[köcme menisi:] [yeshmisi:] kishige qattiq tëgidighan, yëqimsiz, neshterdek:[misal:] uning tikenlik sözliri rabiyening yürikige sanjilip tëximu bi’aram qildi.
|
|
tik-tak |
|
|
|
tiktak |
|
|
|
tiktak top |
|
tiktak top[kesip türi:]＞tenterbiye＜[yeshmisi:] ① top türliri tenherikitining bir xili. top shiresining otturisigha stka ornitilidu. musabiqileshküci ikki terep shirening ikki bëshida turup, topni palaq bilen urup, sëtkidin ötküzüp oynaydu. musabiqe adette yekke we jüp oynash dep ikki xil bolidu.[yeshmisi:] ② shu xil tenherikette ishlitildighan top. u sëllulo’iddin yasilidu. di’amëtiri üc santimëtir bolidu.
|
|
tiktologiye |
|
tiktologiye[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞tëbabet＜[yeshmisi:] mëditsinaning bir tarmiqi, yeni hamildarliq, tughut we tughushtin këyinki mezgildiki munasiwetlik mesililerni tetqiq qilidighan pen.
|
|
tiktürmek |
|
|
|
tik-tik |
|
|
|
tikken-tergen |
|
|
|
tikküci |
|
|
|
tikkücilik |
|
|
|
tikletmek |
|
|
|
tikleshmek |
|
|
|
tikleklik |
|
|
|
tiklenmek |
|
tiklenmek[yeshmisi:] ① «tiklimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] tugh tiklendi.[yeshmisi:] ② «tiklimek» pë’ilining özlük derijisi:[misal:] heywetlik yoghan at xartildap, aldinqi ayaghlirini kötürüp tiklendi.[yeshmisi:] ③ közini üzmey qarap turmaq:[misal:] biz yene bir’az muzakire yürgüzüp, andin xulase ciqarsaq, dep emeldarlargha tiklendi bash wezir.
|
|
tiklik |
|
|
|
tiklime |
|
|
|
tiklimek |
|
tiklimek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① töwendin yuqirigha qaritip tüz, tik halette orunlashturmaq؛ tik qilmaq:[misal:] bayraq tiklimek.[yeshmisi:] ② yiqilghan, buzulghan xarab bolghan nersilerni esliy halitige keltürmek؛ turghuzmaq:[misal:] u kona tüzümni tikleshni oylaytti.[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] berpa qilmaq, qurmaq, turghuzmaq:[misal:] bizning menpe’itimizni qoghdaydighan qanunni tikleymiz.[yeshmisi:] ④ melum orun, mertiwige orunlashturmaq, belgilimek:[misal:] siler ishinip, mëni yëza bashliqi qilip tiklidinglar, elwette menmu silerning mëning xizmitimge yëqindin yardemde bolidighanliqinglargha ishinimen.
|
|
tikme |
|
|
|
tikmek |
|
tikmek[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① sanjip, tiqip orunlashturmaq, qadimaq, ornatmaq:[misal:] köcet tikmek.[yeshmisi:] ② qurmaq, tiklimek, bina qilmaq:[misal:] cëdir tikmek.[yeshmisi:] ③ yip-yingne we mashina qatarliqlar bilen tönep, tepcip bir-birige him jipsilashturmaq:[misal:] tagharning aghzini tikmek. kiyim tikmek.[yeshmisi:] ④ qimar we qimar xaraktërliq oyunlarda, öz ülüshi qilip pul yaki bashqa nersilerni otturigha qoymaq:[misal:] qimargha pul tikmek.[yeshmisi:] ⑤ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer kishi yaki nerse ücün bëghishlimaq, pida qilmaq:[misal:] jënini tikmek.[yeshmisi:] ⑥ melum nuqtigha jiddiy qarimaq:[misal:] yasin sunay uzun qashliri astidiki nursiz közlirini alliqayaqlargha ghezep bilen tikti.[yeshmisi:] ⑦ tiklimek, kötürmek:[misal:] mozay quyruqini tikip qacti.
|
|
tikip-söküp |
|
tikip-söküp[yeshmisi:] hëli tüzep, hëli buzup, birdem bëkitip, birdem bikar qilip:[misal:] tikip-söküp ish qilmaq.
|
|
tikic |
|
|
|
tikir (Ⅰ) |
|
|
|
tikir (Ⅱ) |
|
|
|
tikir-tikir |
|
|
|
tikishmek |
|
|
|
tikilmek |
|
|
|
tikinek |
|
|
|
tikiwetmek |
|
|
|
ting (Ⅰ) |
|
|
|
ting (Ⅱ) |
|
|
|
tingtingci |
|
|
|
tingtinglimaq |
|
tingtinglimaq[yeshmisi:] ① yoshurun anglimaq, xupiyane qulaq salmaq.[yeshmisi:] ② melum ish, birer ehwalning yip uci, munasiwetlik terepliridin dërek izdimek, uqushup yürmek:[misal:] qoshniliri xëli waqit tingtinglap körsimu, mamuttin hëc dërek bolmaptu.
|
|
tingci |
|
tingci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bashqilarning sözini yoshurun anglap, herikitige köz sëlip, xewer yetküzgüci, tingtingci, ayghaqci:[misal:] kocilarda mangmanglar, kocilarda tingci bar. siz bizni kicik körmeng, qorsiqimizda bingsi bar.
|
|
tingshatmaq |
|
|
|
tingshashmaq |
|
|
|
tingshalmaq |
|
|
|
tingshighuc |
|
tingshighuc[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① qulaqqa tiqip yaki yëqin keltürüp anglaydighan awaz yetküzüp bergüci bir xil eswab.[yeshmisi:] ② [kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] yürek, öpke qatarliq icki ezalarning heriket awazini anglap, di’agnoz qoyushta ishlitilidighan eswab.
|
|
tingshimaq |
|
|
|
tinggen |
|
|
|
til |
|
til[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞anatomiye＜[yeshmisi:] ① tëtish, caynash, teleppuz qilishqa yardem bëridighan eza. u ëghiz boshluqining asti qismida bolup, uning tüw qismi ëghiz boshluqining astigha tutashqan.[yeshmisi:] ② haywanlarning gösh ornida yëyilidighan ashundaq ezasi.[yeshmisi:] ③ insanning ëghiz arqiliq ipadilengen gep-sözi:[misal:] gaca qizning tilini anisi uqar (maqal). ＊ dili birning tili bir (maqal).[yeshmisi:] ④ [kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] insanlarning eng muhim alaqe qorali we bir-birini cüshinish qorali. til tawushi, lughet terkibi we grammatikidin terkib tapqan bir sistëma:[misal:] uyghur tili. xenzu tili.[yeshmisi:] ⑤ nutuqning özige xas wasitiler bilen ipadilengen türi, uslubi:[misal:] nawayining qoli tutqan qelemdur, uning herbir tili bir ishq-elemdur.[yeshmisi:] ⑥ aghzaki melumat, pakit:[misal:] mensürning hëliqi matëriyali yaxshi retlengenghu-he, cet elning xëti, guwahcilarning ispat matëriyalliri-mana bular bizning tilimiz[yeshmisi:] ⑦ [köcme menisi:] [yeshmisi:] bashqilarni haqaretlep qilghan söz, ahanet:[misal:] töteylen tilning destidin bir-birige qariship qaldi.[yeshmisi:] ⑧ [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer eswabning ësilip yaki heriketlinip turidighan ucluq qismi:[misal:] sa’etning tili.[yeshmisi:] ⑨ melum kishilerning özige xas pikir qilish, sözlesh aditi:[misal:] dëhqanlarning tili bilen ëytqanda, bu tërimay orimen dëgenlik.[yeshmisi:] 01 birer nerse, kesip, ishning mahiyiti, sirige munasiwetlik wasite, usul, care:[misal:] bu qoralning tilini menla bilimen.[yeshmisi:] 11 qarmaqning ucigha qarimuqarshi ciqarghan ilmiki:[misal:] qarmaqning tili ciqirilmighacqa, ilingen bëliq yene qëcip ketti.[yeshmisi:] 21 akkordiyon, pi’anino we bashqilar üstige orunlashturulghan, qolda bësish arqiliq meshghulat ëlip bërilidighan kicik kunupka:[misal:] akkordiyonning tili.
|
|
til tegmek |
|
|
|
tilgha alghuciliki yoq |
|
tilgha alghuciliki yoq[yeshmisi:] paydisi, qimmitini hësablap körüshke, bu heqte sözleshke erzimeydighan, nahayiti az, addiy, kicikkine.
|
|
til ucida |
|
til ucida[yeshmisi:] cin könglidin emes, anciki ëytip qoyulghan:[misal:] qasim bazardin kelginide qizghin körüshkendek qildi-yu, til ucida: öyge barghin, dep qoydi.
|
|
tili ciqmaq |
|
tili ciqmaq[yeshmisi:] ① gep qilishni öginishke bashlimaq, gep qilishqa bashlimaq.[yeshmisi:] ② tep tartmay gep qiliwëridighan, takallishidighan, ëytishidighan bolmaq.
|
|
tili köymek |
|
tili köymek[yeshmisi:] melum bir kishi, nerse heqqide sözlep qoyup, bashqilarni renjitip qoyush, köngül aghriqi tëpiwëlishtin ensirimek:[misal:] xuda xalisa, yene bir erzimes ish bar idi. ëytmisam tilim köyidu, ëytsam dilim.
|
|
tilingni tart |
|
|
|
tilingni yigh |
|
|
|
tilini caynimaq |
|
tilini caynimaq[yeshmisi:] ① derhal dëyishke tëgishlik gepni dëmey, gepni sozmaq؛ ezmilimek:[misal:] buningda tilni caynap olturushqa bolmaydu.[yeshmisi:] ② hoduqup, temtirep sözlimek, duduqlimaq, gacilashmaq:[misal:] imam buning hëcqaysisigha ëniq jawab bërelmey, «hëliqi küni mescitte men qumulluq, kespim yaghacci» dëgen idi dep tilini caynidi.
|
|
tilini cishlep qalmaq |
|
|
|
tilining astida tili bar |
|
|
|
tilining tëgide tili bar |
|
|
|
tilining söngiki yoq |
|
tilining söngiki yoq[yeshmisi:] ëghizdin herqandaq gep ciqidu dëgen menidiki ibare:[misal:] ukam, tilning söngiki yoq, nëme dësem dewërimen dep aghzinggha kelginini walaqlawerme, bizmu sen bar yerde bar. ish unciwala emes.
|
|
tili uzun |
|
|
|
til-ahanet |
|
|
|
tilawet |
|
|
|
tilawetxana |
|
|
|
tilawetkar |
|
|
|
tiletmek |
|
|
|
til-edebiyat |
|
|
|
tileshmek |
|
|
|
tilek |
|
tilek[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① birer nerse, ishni emelge ashurush ücün qilinghan arzu, intilish, istek:[misal:] hazirce bu ishingnimu qoyup tur, cong tilek orundalghandin këyin, bashqilirini oylashsangmu ülgürisen.[yeshmisi:] ② melum ümid yaki ëhtiyaj bilen bashqilargha qilinghan telep, muraji’et:[misal:] qarighuning tiliki ikki köz (maqal).
|
|
tilekdash |
|
tilekdash[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] bir kishining tiliki, arzusi, ümidining emelge ëshishigha hësdashliq qilghuci kishi؛ oxshash tilek-arzuda bolghuci:[LJ] ghelibini qolgha keltürüshüngge tilekdashmen.
|
|
tilekdashliq |
|
|
|
tilem |
|
|
|
tilemci |
|
|
|
tilemcilik |
|
|
|
tiltas |
|
|
|
tiltaqlimaq |
|
|
|
tilenmek |
|
tilenmek[yeshmisi:] ① «tilimek» pë’ilining mejhul derijisi:[misal:] hëliqi bala tamning arqisigha bërip, yancuqidiki tilengen pullarni sanashqa bashlidi.[yeshmisi:] ② yëlinmaq, yalwurup sorimaq:[misal:] bu adem artuq tilenmeyla ciqip ketti.[yeshmisi:] ③ tilemcilik qilmaq:[misal:] ular jan saqlash koyida uninggha-buninggha tilinip, besh yilni ötküzdi.
|
|
til-tayaq |
|
|
|
tiltumar |
|
tiltumar[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］til+tumar［[yeshmisi:] ① kona qarash boyice kishilerning tili tëgishidin saqlinish ücün, icige du’a pütülgen qeghez sëlinghan tumar.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] goya barliq yamanliqni yoq qilip, yaxshiliq bexsh etküci dep etiwarlap saqlinidighan nerse.
|
|
tilci |
|
tilci[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum til bilimliridin xewiri bar kishi, tilshunas.[yeshmisi:] ② xewer, axbarat yetküzgüci.[yeshmisi:] ③ dawamliq bashqilarni tillashni adet qilghan kishi:[misal:] qasimbayning xotuni bir tilci xotun, shunga qapiqidin kök ajrimaydu.
|
|
tilxet |
|
tilxet[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］til+xet［[yeshmisi:] qerz, zimmisige alghan mejburiyet, wediler heqqide jawabkar shexs teripidin imza qoyup yaki tamgha bësip bërilgen höjjet:[misal:] tilxet bermek.
|
|
tildash |
|
|
|
tildurmaq |
|
|
|
tilsiz |
|
tilsiz[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① tili yoq, tilgha ige bolmighan:[misal:] u tilsiz, put-qolsiz ghelite mexluq, hëc yerde toxtimay aqqini aqqan.[yeshmisi:] ② sözlesh qabiliyitige ige bolmighan, gaca.[yeshmisi:] ③ gep, söz bilen ipadilenmigen, til ishlitilmigen:[misal:] tilsiz tiyatir.
|
|
tilsizliq |
|
|
|
tilsim |
|
tilsim[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sëhir, jadu:[misal:] haris shahning hammami badgerd tilsimning buzulghanliqini anglap intayin xushal boldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sëhir qilinghan, sëhirlik, ajayip-gharayip, sirini bilgili bolmaydighan:[misal:] qulaq anglimighan nediki bir tilsim sugha-qarliq taghqa bashlighili bolamdiken[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] siri ëcilmighan, sëhirlengen nerse we shundaq jay:[misal:] buning ici be’eyni bir tilsim.
|
|
tilsimat |
|
tilsimat[til teweliki:]］erebce［[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] sëhir-jadu qilish, sëhir-jadu qilinghan nerse:[misal:] sen ashu taghqa baralisangmu, tilsimatqa kücüng yetmeydu.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] sirini bilgili bolmaydighan, sirliq:[misal:] bügün uning cinisigha cay quyup bëriwatqan mehbübi ayimxan del shu sha’irni örtendürgen tilsimat qizning özi idi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[köcme menisi:] [yeshmisi:] siri ëcilmighan, kishiler bilip yetmigen ajayip-gharayip nerse we shundaq jay:[misal:] u ormanliq heqiqeten bir tilsimat iken.
|
|
tilsiman |
|
|
|
tilsimliq |
|
tilsimliq[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① sëhirlep, tilsimlap qoyulghan:[misal:] tilsimliq taghlar.[yeshmisi:] ② bilip bolmaydighan, ajayip-gharayipliqlargha ige:[misal:] u hayatning tilsimliq yoligha kirip qalghan ademdek nege bërishini, nëme qilishini bilmeytti.
|
|
tilshunas |
|
|
|
tilshunasliq |
|
|
|
tilghatmaq |
|
|
|
tilghashmaq |
|
|
|
tilghanmaq |
|
|
|
tilghimaq |
|
tilghimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① yerni heydep, türtüp öngtürmek؛ topisini boshatmaq:[misal:] shundaq qilip bu kishiler birdemning icide jennettek oqush yurtini tongguz tilghighandek weyran qiliwetti.[yeshmisi:] ② tilip pare-pare qilmaq, titiwetmek:[misal:] bu azab baghrimni tilghap qan qilip, herküni qiynaydu mëni qamcilap.
|
|
tilqanat |
|
tilqanat[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］til+qanat［[kesip türi:]＞botanika＜[yeshmisi:] murekkep güllükler a’ilisidiki bir yilliq, saman gholluq ösümlük. renggi sëriq؛ uruq mëwisi shina sheklide yalpaq bolup, qirlirida ilmek tikenliri bolidu. pütün ösümlük tëni dora qilinidu, issiq yandurush, zeherni tarqitish, qanni janlandurup, heyzni rawanlashturush roligha ige.
|
|
tilla |
|
|
|
tillaqongghuz |
|
tillaqongghuz[söz türkümi:] isim.[qurulmisi:]］tilla+qongghuz［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] bir xil dëhqanciliqqa ziyanliq hasharat.türi köp bolidu, tëni toq yëshil yaki bashqa renglerde bolup, parqiraydu. zira’etlerning gholi we yiltizi bilen ozuqlinidu.
|
|
tillatmaq |
|
|
|
tillashmaq |
|
|
|
tillaliq |
|
|
|
tillanmaq |
|
|
|
tilliq |
|
|
|
tillimaq |
|
tillimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① qopal, set gep-sözler bilen haqaretlimek, ahanet qilmaq:[misal:] emet uninggha hujum qildi, hetta edepsiz sözler bilenmu tillidi.[yeshmisi:] ② melum bir söz yaki nam bilem kemsitmek:[misal:] emise nëmishqa sen uni «cüje» dep tillaysen
|
|
tilma |
|
tilma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tilip kësilgen, yërilghan, parcilanghan:[misal:] tilma yaghac.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] kariz süyining ëqip ciqqan jayi.[yeshmisi:] ③ [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] tilma tayaqce baktëriyiliridin bolidighan bir xil ötkür yuqumluq kësel. asasen hezim qilish yolliri we tëridiki jarahet arqiliq yuqidu.
|
|
tilmac |
|
|
|
tilmacliq |
|
|
|
tilmaq |
|
tilmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① kësip, tilim sheklige keltürmek:[misal:] qoghun tilmaq. taxtay tilmaq.[yeshmisi:] ② yërip iz yaki melum boshluq hasil qilmaq:[misal:] yoghan ketmenni qolunggha ëlip, yerning köksini bek congqur tilip, pütün kücüngni seperwer qilip, ishle ëtizgha yene qattiqraq.[yeshmisi:] ③ kësip, jirap uzun siziq qaldurmaq, yirtmaq:[misal:] yüzini tilmaq.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qattiq derd bilen azablimaq:[misal:] bu ishengüsiz acciq kecmish goya ötkür xenjerge oxshash, uning yürek-baghrini tilatti.
|
|
tilmuq |
|
|
|
til-haqaret |
|
|
|
tilishmaq |
|
|
|
tiliq |
|
|
|
tilim |
|
tilim[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nersilerni uzun tilishtin, yërishtin hasil bolghan bölek:[misal:] kökcige tëge-tegmey picaq bisi, tars qilip yërilghini bir bësharet. deslepki tilimni yëgendila, wah goya ten-tënimge aqti sherbet.[yeshmisi:] ② sanaq sanlardin këyin këlip, tilip ëlinghan nersilerning miqdarini bildüridu:[misal:] bir tilim yaghac. bir tilim tasma.
|
|
tilimek |
|
tilimek[yeshmisi:] ① melum bir ishning bolushini ümid qilmaq, arzu qilmaq؛ arzu we ümidini ipadilimek:[misal:] yaxshiliq tilimek. aq yol tilimek.[yeshmisi:] ② birer ëhtiyaj bilen birawgha muraji’et qilmaq, sorimaq:[misal:] tazgha targhaq berse yilim tileydu (maqal).[yeshmisi:] ③ tilemcilik qilmaq:[misal:] u qorsiqi acsa, nan tilep yëdi.[yeshmisi:] ④ melum yaman ishni yaki shundaq ishni qilghucini kecürüm qilish, epu qilishni telep qilmaq:[misal:] exmet akam oghlini urghan cong balini yoghan tayaq bilen urushqa bashlighanda yoldin ötüwatqan bir kishi u balini tiliwaldi.
|
|
tilim-tilim |
|
tilim-tilim[yeshmisi:] ① köp tilim:[misal:] tilim-tilim qoghunlar, sapaq-sapaq üzümler dastixangha hösn qoshqanidi.[yeshmisi:] ② birqance jayliri tilinghan, yërilghan؛ xuddi tilinghandek yol-yol iz qalghan:[misal:] goya bu aq boz renglik caclar bilen tilim-tilim qoruqlar uning ötmüshini eslitetti.
|
|
tilimlatmaq |
|
|
|
tilimlashmaq |
|
|
|
tilimlanmaq |
|
|
|
tilimlimaq |
|
|
|
tilinmaq |
|
|
|
til-yëziq |
|
|
|
tim (Ⅰ) |
|
|
|
tim (Ⅱ) |
|
|
|
timen |
|
timen[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] saghlam we sëmiz, küclük:[misal:] timen adem. [yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] temkin, puxta, mezmut:[misal:] shaxliri baghjanlap ösmektetimen, yiltizi su bergec tomurgha-qangha.
|
|
timenleshtürmek |
|
|
|
timenleshmek |
|
|
|
timenlik |
|
|
|
timtas |
|
|
|
timtasciliq |
|
|
|
timtaslashmaq |
|
|
|
timtasliq |
|
|
|
tim-tim |
|
|
|
timsal |
|
timsal[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[qollinilish da’isrisi:] yëziq tili.[yeshmisi:] obraz, ülge؛ sima:[misal:] essalam astane, ey qedim qel’e, bowilar timsali ey moysipit cal.
|
|
timsah |
|
timsah[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］erebce［[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] sörelgüci haywanlarning bir uruqdishi. conglirining ten uzunluqi üctin alte mëtirghice këlidu, töt ayighi qisqa, quyruqi uzun, pütün tënide kül reng, qongur renglik qattiq qasiriqi bolidu؛ su üzüshke mahir, wehshiy këlidu, bëliq, paqa we qushlarni tutup yeydu. bezide adem, haywanlarnimu yeydu. köpince tropik, subtropik belwaghlirida yashaydu.
|
|
timozin |
|
timozin[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］latince［[kesip türi:]＞tibbiy ilim＜[yeshmisi:] tösh bëzi teripidin ajritip ciqiridighan we ghol hüjeyrilerning yëtilishini T limpa hüjeyrilirige qeder yëtekleydighan polipëpsidliq bir xil gormon. u limpa sistëmisi, hüjeyrilerning immonitëtliq inkasi we ten suyuqluqining antitëlaliq inkasi qatarliqlargha qarita qozghitish rolini oynaydu.
|
|
timisqilashmaq |
|
|
|
timisqilimaq |
|
timisqilimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① purap, tumshuqi bilen u yan-bu yan örüp aqturmaq, izlimek (haywanlargha qarita):[misal:] it yalaq yënida timisqilap yüretti.[yeshmisi:] ② u yan-bu yan örüp sep-sëlip axturmaq, izlimek:[misal:] këyin mescitning ishikini yëpip talagha ciqsam, qarangghu tam tüwide ghelite bir ademning timisqilap yürgenlikini sezdim.
|
|
tin |
|
|
|
tintishmaq |
|
|
|
tintimaq |
|
|
|
tinc |
|
tinc[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① qimirlimaydighan, heriket sëzilmeydighan, jimjit:[misal:] xeterlik dëngizni bësip tinc deryagha öttuq.[yeshmisi:] ② cuqan-süren, warang-curungdin xaliy, kishining aramini buzmaydighan؛ jim:[misal:] tinc uxlimaq.[yeshmisi:] ③ kishini bizar qilmaydighan, xatirjem:[misal:] sen tinc — qoshnang tinc (maqal).[yeshmisi:] ④ ghem-endishe, xewp-xeterdin xaliy؛ salamet:[misal:] tincqina yëtip aram ëling, balam, xudayim bir saqlidi denga.[yeshmisi:] ⑤ urush-jangjal, qalaymiqanciliqtin xaliy, tertip-jehettin normal:[misal:] tinc tereqqiyat zorluq küc bilen bolidighan özgirishke, tedrijiy tereqqiyat inqilabqa orun bëridu.
|
|
tinc okyan |
|
tinc okyan[kesip türi:]＞jughrapiye＜[yeshmisi:] yer sharidiki töt okyanning eng congi, arallar eng köp we eng congqur okyan. u asiya, okyaniye, antarktika, jebubiy amërika we shimaliy amërikining otturisigha jaylashqan bolup, kölimi 179 milyon 680 kwadrat kilomëtir këlidu.
|
|
tinc-aman |
|
|
|
tinc-amanliq |
|
|
|
tincsiz |
|
|
|
tincsizlandurmaq |
|
|
|
tincsizlandurulmaq |
|
|
|
tincsizlanmaq |
|
|
|
tincsizliq |
|
|
|
tinclandurmaq |
|
|
|
tinclandurushmaq |
|
|
|
tinclandurulmaq |
|
|
|
tinclanmaq |
|
tinclanmaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① warang-curung, jangjal, heriket qatarliqlar toxtap jim bolmaq:[misal:] tinclinayli qërindashlar, tinclinayli[yeshmisi:] ② hayajinini, acciqini bësip, özini tutmaq:[misal:] − aldirima, tinclan! − dëdi ayal külüp.[yeshmisi:] ③ xatirjem bolmaq, aram tapmaq:[misal:] uning köngli bir’az tinclandi.[yeshmisi:] ④ urush haliti, weziyiti peseymek:[misal:] urush axirliship el tinclandi.[yeshmisi:] ⑤ aghriq, derdtin, azabtin bir’az aram tapmaq:[misal:] u bash aghriqida «way-way» dep uxliyalmighanidi. bash toxuda bir’az tinclandi.[yeshmisi:] ⑥ [köcme menisi:] [yeshmisi:] pütün heriket, pa’aliyettin toxtimaq, ölmek:[misal:] hemme potiyinglar yasilip bolghuce özünglarning bëshini yep tinclinisiler-dëdim ulargha xapa bolup.
|
|
tincliq |
|
tincliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① kishining aramini buzmaydighan, warang-curung, her xil heriketlerdin xaliy halet:[misal:] derex jim turay dësimu shamal jim turghuzmighandek, beziler ulargha tincliq bermeytti.[yeshmisi:] ② amanliq, aman-ësenlik:[misal:] tincliq sorashmaq.[yeshmisi:] ③ urush, toqunush, majira, jëdeldin xaliy halet:[misal:] hemmige melumki, urush bilen tincliq bir-birige aylinidu.[yeshmisi:] ④ «yoq, yüz bermidi» dëgen menide kësim wezipiside këlidu:[misal:] qandaq, birer xewer barmikin dësem, hazirce tëxi tincliq, xewer kelsila, derhal caqirtimiz, dëdi u manga.
|
|
tincliq-amanliq |
|
tincliq-amanliq[yeshmisi:] ghem-endishe, teshwishtin xaliy, saq-salamet, xatirjem turmush we ashundaq halet:[misal:] shu caghda öyge qawul’axun kirip keldi, momay bilen tincliq-amanliq soriship, kariwatqa këlip olturdi.
|
|
tincliqperwer |
|
tincliqperwer[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] öz wetinini, xelqning tincliqini qizghin söyidighan, uning ücün özini pida qilidighan:[misal:] dunyadiki barliq tincliqperwer xelqler tajawuzciliqqa qarshi turidu.
|
|
tincliqperwerlik |
|
|
|
tincitmaq |
|
tincitmaq[yeshmisi:] ① «tincimaq» pë’ilining mejburiy derijisi:[misal:] ayqiz qandaqla qilip bolmisun, öydikilerning könglini tincitip qoyush lazimliqini ëytti.[yeshmisi:] ② yoq qilmaq, öltürmek:[misal:] qozghilangni tincitmaq.
|
|
tincishmaq |
|
|
|
tinciq |
|
|
|
tinciqliq |
|
tinciqliq[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] nem issiq, shamalsiz, dimiq halet:[misal:] këcining tinciqliqigha qarimay, penjire him yëpip qoyulghanidi.
|
|
tinciqmaq |
|
|
|
tincitilmaq |
|
|
|
tincimaq |
|
tincimaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① dawamlishishtin toxtimaq, bësilmaq:[misal:] düshmenning pilimotliri asta-asta tincidi.[yeshmisi:] ② ish-heriket, cuqan-süren, warang-curung toxtap jim bolmaq:[misal:] hemmini öz qolum bilen birmubir ëniqlap, tutup körmisem tincimaymen, dëdi satirash.[yeshmisi:] ③ tinclanmaq, xatirjem bolmaq:[misal:] anamning mana shadliq külkisini körüpla könglüm tincidi.[yeshmisi:] ④ urush-jëdeldin, ghelwidin qutulup, tinc ötmek:[misal:] këyince yurt tincip qëliwidi, andin qumuldin bala-caqilirimni turpangha aldurup këliwaldim.
|
|
tindurma |
|
tindurma[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] tindurulghan, tinghan:[misal:] tindurma cacma kan.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞gë’ologiye＜[yeshmisi:] ëqin sularning yötkilishi netijiside tagh jinsliri we minëral uwaqlirining döwilinishi bilen quruqluqta hasil bolghan cökme jisimlar.
|
|
tindurmaq (Ⅰ) |
|
|
|
tindurmaq (Ⅱ) |
|
|
|
tindurulmaq |
|
|
|
tinma |
|
|
|
tinma qatlam |
|
|
|
tinmaq (Ⅰ) |
|
tinmaq (Ⅰ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] öpkisige taza hawa sümürüp, andin sirtqa ciqarmaq:[misal:] abdukërim bir tiniwaldi.[yeshmisi:] ② ishtin, herikettin toxtimaq, aram almaq:[misal:] yiraqtin xotun alsang, ulighing tinmas, yëqindin xotun alsang, quliqing tinmas (maqal).[yeshmisi:] ③ [köcme menisi:] [yeshmisi:] ëytmaq, dëmek:[misal:] bu ishni hëckimge tinmang.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] teshwish, ensireshtin toxtimaq, xatirjem bolmaq:[misal:] küre yolida yürüp, mepeng sundimu shengen sadirni tutup bërip, könglüng tindimu shengen
|
|
tinmaq (Ⅱ) |
|
tinmaq (Ⅱ)[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] ① icidiki qum, latqilar cöküp, süzülmek, taza bolmaq:[misal:] emdila östengdin ekirgen su tinip süzülüshke bashlidi.[yeshmisi:] ② congqurluq cökündi topa, qum qatarliqlar bilen toshup ketmek:[misal:] mana shundaq keng zëmin pütünley qum bilen tinip ketkenidi.[yeshmisi:] ③ bosh yëri qalmay, tiqilmaq:[misal:] sëning pütün hayating jinayet bilen tinip ketken.[yeshmisi:] ④ [köcme menisi:] [yeshmisi:] qarangghulashmaq, xireleshmek:[misal:] uning közliri tinip, lewliri aqardi.
|
|
tinish |
|
|
|
tinish belgiliri |
|
tinish belgiliri[kesip türi:]＞til-yëziq＜[yeshmisi:] jümlining oqulushi, intonatsiyisi, qeyerde tinish këreklikini bildüridighan mexsus yazma belgiler. uyghur tilida asasen töwendiki tinish belgiliri qollinilidu: cikit (.), so’al (), ündesh (), pesh (, ) cëkitlik pesh (؛), qosh cëkit (:), qosh tirnaq («»), yalang tirnaq, (＞＜), tirnaq (()) siziq (—), siziqce (-), köp cëkit (...).
|
|
tinishmaq |
|
|
|
tiniq (Ⅰ) |
|
tiniq (Ⅰ)[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① tinip, icidin ciqirilghan hawa, nepes:[misal:] rozi közini acmaytti. eksice, tiniqi tëzliship, püklinip, daq yerge barghansëri ëghir patmaqta idi.[yeshmisi:] ② nahayiti qisqa waqit, dem:[misal:] yelpügüc birtiniqmu toxtimastin qoldin qolgha yötkilip turatti.
|
|
tiniqi toxtimaq |
|
|
|
tiniq (Ⅱ) |
|
tiniq (Ⅱ)[söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] ① terkibidiki qum, latqilar tinip süzülgen, sap, süzük:[misal:] asmanmu bulaq süyidek süzük, köl süyidek tiniq. quyashmu ajayip mulayim külümsireydu.[yeshmisi:] ② cang-tozandin xaliy, shamalsiz, süzük:[misal:] hawa ocuq, asman tiniq.[yeshmisi:] ③ birer alamet körünmeydighan (köz heqqide):[misal:] wangning kishilerge asanliqce ipade körsetmeydighan tiniq közlirige bir xil xushalliq yoshurunghanidi.
|
|
tiniqsiz |
|
|
|
tiniqliq |
|
|
|
tinim |
|
|
|
tinimsiz |
|
tinimsiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] bikar, tinc turmaydighan؛ heriketcan:[misal:] erkin sekrep ëtidin cüshüp, ciliq terge cömgen, tinimsiz boz atni aldi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] toxtimay, jim turmay, üzlüksiz:[misal:] u alliqandaq xiyallar bilen öyning icide tinimsiz mangatti.
|
|
tinimsizliq |
|
|
|
tiwezun |
|
|
|
tiwit |
|
tiwit[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① haywanlar tënining sirtigha we bezi ezalirining icki diwarigha üngen qisqa hem yumshaq moy, tük:[misal:] öcke tiwiti. töge tiwiti. ashqazan tiwiti. tiwit tartmaq.[yeshmisi:] ② toqulma buyumlar yüzide bir qewet bolidighan qisqa, incike we yumshaq këlidighan tüksiman tala:[misal:] tiwit shal.
|
|
tiwitsiz |
|
|
|
tiwitliq |
|
|
|
tiwitliq perde |
|
|
|
tiwish |
|
tiwish[söz türkümi:] isim.[yeshmisi:] ① melum herikettin anglanghan awaz, shepe:[misal:] tashqirida düpürligen ayagh tiwishi anglandi.[yeshmisi:] ② [köcme menisi:] [yeshmisi:] birer nerse heqqidiki ucur, shepe, xewer:[misal:] kec pëshingice hëc yerdin uning tiwishini alalmidi.
|
|
tiwishsiz |
|
tiwishsiz[yeshmisi:] ① [söz türkümi:] süpet.[yeshmisi:] awaz we shepidin xaliy, jimjit:[misal:] hoyla tamamen tiwishsiz idi.[yeshmisi:] ② [söz türkümi:] rewish.[yeshmisi:] hëcqandaq awaz we shepe ciqarmay, astaghine:[misal:] tün hesse alim akam keldi ishikke, ishikni pem bilen actuq tiwishsiz.
|
|
tiyatir |
|
tiyatir[söz türkümi:] isim.[til teweliki:]］rusce＞grëkce［[yeshmisi:] artislarning rol ëlishi arqiliq ijtima’iy turmushtiki türlük ziddiyetlerni eks ettüridighan bir xil sen’et, yeni ipadilesh sen’itini merkez qilghan edebiyat, muzika, ussul qatarliqlarning omumlashturulushi. u adette drama, opëra, balët qatarliqlargha bölünidu.
|
|
tiyatirciliq |
|
|
|
tiyatirxana |
|
|
|
tiyatirlashturmaq |
|
|
|
tiyatirlashturushmaq |
|
|
|
tiyatirlashturulmaq |
|
|
|
tiyatirlashmaq |
|
|
|
tiydurmaq |
|
|
|
tiyza |
|
|
|
tiyliq |
|
|
|
tiyishmaq |
|
|
|
tiymaq |
|
tiymaq[söz türkümi:] pë’il.[yeshmisi:] yighmaq؛ toxtatmaq؛ tartmaq:[misal:] közüng aghrisa, qolungni tiy, qorsiqing aghrisa, gëlingni tiy (maqal).
|
|
tiyilmaq |
|
|
|
tiyin (Ⅰ) |
|
|
|
tiyin (Ⅱ) |
|
tiyin (Ⅱ)[söz türkümi:] isim.[kesip türi:]＞zo’ologiye＜[yeshmisi:] süt emgüci haywan. sirtqi shekli cashqangha oxshaydu, tëni cashqandin sel congraq këlidu؛ quyruqi alahide cong bolup, cëcilip turidu. tiyin adette qarighayliqta yashaydu.
|
|
tiyinliq |
|
|
|